InfoHub Logo

Ádebıet — tap quralynyń biri. Ár tap ózine qural bolýǵa jaraıtyn ádebıet shyǵarmasyn ǵana qasterleıdi. «Qural» degenim, tek qana úgit-nasıhat emes. Taptyń tolyp jatqan keregin aıtamyn. Sol tolyp jatqan kereginiń birine jaramaıtyn ádebıet shyǵarmasyn ol tap jaqsy demeıdi.

Eshbir taptyń maqsatyn kózdemeıtin ádebıet shyǵarmasy bolmaıdy. Bir taptyń maqsatyn kózdegen, sol tapqa jaqsy unaıtyn ádebıet shyǵarmasy ekinshi tapqa óte súıkimsiz kórinbek. Ádebıetti ár tap óz bazarynyń narqymen baǵalaıdy. Baılar taby — óz maqsatyna qural bolatyn, óz isterine jaraıtyn ádebıet shyǵarmalaryn qasterleıdi. Proletarıat — jalshylar taby — óz maqsatyna qural bolatyn óz isterine jaraıtyn ádebıet shyǵarmalaryn qasterleıdi.

Ádebıet shyǵarmalary da, ádebıet syny da tap maqsatyn kózdeıdi.

Bulaı bolǵanda mynadaı máseleler týady:

Ár taptyń ádebıet baǵalaýy basqa-basqa. Ár taptyń jaqsy degeni de, «jaman» degeni de basqa-basqa. Ár taptyń jaqsy, ıakı jaman degeni ózinshe. Sondyqtan ádebıet shyǵarmalarynyń jalpy adam balasyna birdeı jaqsylary, birdeı jamandary bolmaıdy eken ǵoı, ádebıet shyǵarmasynyń jaqsy-jamandyǵy turlaýsyz bolǵany ǵoı, — degen másele týýǵa múmkin.

Ondaı máselege jaýap mynaý:

Aıtyp-aıtyp kelgende, ádebıet shyǵarmalarynyń jalpyǵa birdeı jaqsylary bolýǵa tıis.

— Bolady.

Ár tap óz maqsatynda qural bolarlyq ádebıet shyǵarmalaryn jaqsy deıtini ras. Biraq, aqıqattyq shyn jaqsy, eń turlaýly, jaqsy proletarıat baǵytyndaǵy ádebıet shyǵarmalary.

Nege olaı deısiń be?..

Baılar tabynyń maqsatyna qural bolatyn ádebıet shyǵarmalarynyń jaqsy emes ekendigi, baılar tabynyń maqsaty jaqsy emes. Al jaman maqsatqa qural bolǵan ádebıet shyǵarmasy da jaqsy bolmaýǵa tıis. Baılar tabynyń maqsaty: adam balasy birimen-biri jaýsha arbasa bersin. Adam balasy biriniń taban etin, mańdaı terin biri paıdalana bersin.. Birin-biri ańsha aýnatyp, tirideı shyjǵyryp jibersin deıdi. Dúnıede tegistik bolmasyn deıdi. Mine, mundaı maqsatqa qural bolǵan ádebıet shyǵarmasy jaqsy bola ala ma?.. Baılar tabynyń maqsatyn kózdegen ádebıet shyǵarmalaryn jaqsy dep tek aram maqsattylar ǵana aıtýǵa tıis. Nemese sana sandaýy qarańǵy adamdar ǵana aıtýǵa tıis. Proletarıat (jalshylar) tabynyń maqsaty — jalpy adam balasynyń jalpy tegistigi... Proletarıat (jalshylar) tabynyń maqsaty — adam balasy birin-biri jaýsha arbamasyn, biriniń taban et, mańdaı teriniń paıdasyn biri jemesin, adam balasy birin-biri ańdarsha aýnatyp jemesin. Jalpy dúnıede birdeılik, ádildik, tendik, týysqandyq, mahabbat bolsyn deıdi.

Mine mundaı maqsatty tapqa qural bolǵan ádebıet shyǵarmasy jaman bola ma? Mundaı maqsatty tapqa qural bolarlyq ádebıet shyǵarmasyn jaman deıtin tek aram maqsattylar ǵana bolýǵa tıis. Jer júzinde proletarıat tabynan basqa, jalpy adamzattyń birdeı tegistigin, jalpy adamzattyń birdeı baqytty turmysyn kózdep, soǵan jetekshi, kósh basshy bolǵan tap bar ma?.. Árıne, ondaı jalpy tegistik kózdep, soǵan jetýge aıanbaı, ekpindep maıdan ashqan jalǵyz ǵana proletarıat taby! Onyń sońynan ergen jalpy eńbekshiler. Mine, sol sebepti tek sol proletarıat baǵytyna, proletarıat jolyna qural bolýǵa jararlyq nemese proletarıattyń kóp kereginiń birine jararlyq ádebıet shyǵarmasy ǵana jaqsy.

Proletarıat jolyna qural bolýǵa jaramaıtyn, jaramaýǵa bylaı tursyn, proletarıattyń maqsatyna zıandy ádebıet shyǵarmalary qansha ádemi jazylsa da jaqsy emes. Qaıta, proletarıat maqsatyna zıandy ádebıet shyǵarmalary neǵurlym kórkem sózdermen, sheberlikpen sheber tilmen ádemi jazylsa, solǵurlym ondaı ádebıet shyǵarmalary jaman, solǵurlym zıandy. Solǵurlym ondaı ádebıet shyǵarmalaryna ádebıet maıdanynda tas jaýdyrý kerek!

Meniń munymnan, — proletarıat, eńbekshiler tabynyń baǵytyndaǵy jazýshylar baılar tabynyń sheber jazýshylarynyń ádemi jazǵandary bolsa, odan jazý sheberligin úırenbesin degen sóz shyqpaıdy. Árıne, proletarıat baǵytyndaǵy jazýshylar kimnen bolsa da jazý sheberligin úırene bersin. Biraq sheber jazylǵan ádebıet shyǵarmalary bolsa, odan jazý sheberligin úırengenmen, ol sheber jazylǵan ádebıet shyǵarmasynyń ishki mazmuny proletarıat baǵytyna zıandy bolsa, ony «jaqsy shyǵarma» dep baǵalap júrmesin.

Máselen:

«Kez kelgen soń ker zaman bizdiń baqqa,
Jaý jaraǵyn asynyp mindik atqa, elim-aı!
Azamaty alashtyń
Attanatyn kún týdy!
Tulpar minip tý ustap
Baptanatyn kún týdy!»

Mine, bul óleńniń syrty áýezdi, áserli, sýretti jazylǵan. Budan jazý sheberligin úırenýge múmkin bolǵanmen, bul óleń jaqsy óleń emes. Óıtkeni bul óleń proletarıat baǵytyna, Qazaqstanǵa qarsy óleń. Oktábr tóńkerisine qarsy aıtylǵan óleń. Oktábr tóńkerisimen jaýlasýǵa shaqyrǵan óleń.

Ár nárseni baǵalaǵanda eń aldymen ishki mazmunyna, ishki dánine, ishki syrlaryna qaraıdy. Baǵany sol ishki syrlarynyń sypattaryna qaraı beredi. Marksti maqtaǵanda syrty sulý bolǵan soń ǵana maqtamaımyz, ishki qasıetteri úshin maqtap baǵalaımyz. Ádebıet shyǵarmalary da solaı. Biraq, budan ádebıet shyǵarmalarynyń syrtqy kórki qandaı bolsa ondaı bolsyn, meıli syrty tipti jaman bolsyn degen pikir shyǵady dep eshkim oılamasyn. Árıne ádebıet shyǵarmasynyń jazylýy sheber bolsyn. Áýezdi, ádemi, áserli bola bersin. Jaqsy mazmundy ádebıet shyǵarmalarynyń syrttary da ádemi bolsa, sheber jazylǵan bolsa nur ústine nur.

Biraq gáp ádebıet shyǵarmasynyń ishki mazmunynda... onan soń, eskeretin bir «gáp» bar. Árbir ádebıet shyǵarmasynyń ishki syrlary, mazmuny kimde-kimge unaǵan bolsa, kimde-kimniń janyna jaqqan bolsa, sol adamǵa sol ádebıet shyǵarmasynyń syrtqy sypattary da onshalyq bolmasa da unaı qalmaýy múmkin. Onshalyq bolmasa da, syrtqy jazylý túri de tym ádemi, tym kórkem, sheber jazylǵan bolyp kórinýi múmkin. İshki maqsaty, mazmuny janyna tym-aq jaǵa qalǵan ádebıet shyǵarmasynyń keıbir kemshilikterin álgi adamnyń kergisi kelmeýi múmkin. «Sulý sulý emes, súıgen sulý...», «dos aıybyn dos kórmeıdi».

Al ádebıet shyǵarmasynyń ishki maqsaty, mazmuny kimde-kimniń janyna «jaısyz» tıse, — ondaı ádebıet shyǵarmasy qansha kórkem jazylsa da, álgi mazmuny janyna jaısyz tıgen adamǵa kórkem jazylǵan bop kórinbeýi múmkin, mazmuny tym tuzdy, tym ýly jazylsa, syrty kórkem bolsa da ondaı ádebıet shyǵarmalary álgi janyna jaısyz tıgen adamǵa, tipti, súıkimsiz kópinýge múmkin. «Qoıdyń úıtken sıraǵyndaı» kórinýge múmkin. Kúıeli keseýdeı kórinýge múmkin.

Súıkimsizdiń berik kıgeni de súıkimsiz.

Jaraıdy.

Jáne mynadaı bir suraý bar.

Proletarıat baǵytyndaǵy, proletarıat partıasyndaǵy keıbireýlerge sol proletarıat baǵytyna mazmuny teris ádebıet shyǵarmalarynyń keıbireýi unaı beretini nesi?.. degen suraýǵa jaýap bereıin: bir partıaǵa, bir qaýymǵa kirgen adam shyn nıetimen sol partıanyń tutynǵan jolyna túsedi. Sol joldan taımaı júrýge, sol partıanyń kózdegen maqsatyna jetý jolyndaǵy qıyn isterdi isteýge janyn aıamaı kirisedi. Jalpy solaı bolýǵa tıis... biraq... bir saıası partıaǵa kirgen kisilerdiń bári birdeı ondaı bola bermeıdi. Áleýmet turmysynda mańyzdy saıası partıaǵa bóten oımen kirgen adamdar da bolýǵa múmkin. Múmkini bylaı tursyn, ondaılar dáýirlep turǵan saıası partıada az bolmaıdy, ondaılar ásirese, sol saıası partıa memleket tizginin qolyna alyp, ákimshiligin júrgizip, dáýirlep otyrǵan kezinde, sol partıaǵa kirýge daıar turady. Bul — revolúsıanyń tarıhynan belgili nárse. Proletarıat partıasy qazir Rýssıa ákimshiligin qolyna alyp otyr. Bul partıa qıyn ýaqyttardy basynan keshirip, uzaq ýaqyt tus-tusynan oq jaýdyrǵan, jazasyz qandy sýdaı aǵyzǵan qalyń dushpanyn ábden jeńip bolǵan soń, ákimshilikti túgel qolyna alyp, ornyqqan, bul partıaǵa kirýge kimder qyzyqpas?.. Talaı «jatyp atarlar» kirip te ketken bolar.

«Jatyp atar» dep Altaı taýyndaǵy qyzylshylardy aıtady. Erinbeıtin ójet mergender qıyn taýlardan aıý aýlaıdy. Árıne, aıý aýlaý — qoıan aýlaý emes, qaterli, qıyn bolady. Aıý aýlaýǵa jurttyń bári birdeı shyǵa qoıýǵa jaraı bermeıdi. Qıyn bolsa da, tek ójet mergender ǵana qaterge qarsy baryp, aıýdy jeńip alady. Ójet mergender óltirip alǵan aıýdy aýyldaryna alyp kelgende aldarynan kóldeneńdep «oljalastar» shyǵady. Bular da aıýdan paıdalanady. Bular ózderi júrip aıý óltirip almasa da, ólgen aıýdan paıdalanǵan soń, bulardy «jatyp atarlar» deıdi.

Sondaı-aq, proletarıat partıasy alysqan aıýyn óltirip alǵannan keıin, bul partıanyń keń qoltyǵyna kirýge kim qyzyqpaıdy, ebin taýyp kirip júrgender joq ta emes.

Al ondaı adamdardyń shyn qulqy, shyn pikiri — ádebıet shyǵarmalaryn baǵalaýy durys dep kim aıta alar?.. Ol bir.

Ekinshi: dáýirlegen, ústemdigin júrgizgen saıası partıaǵa shyn adal nıetimen kirgenderdiń (joldan qosylǵandardyń) ózderiniń de túgel, tep-tegis báriniń qulyq-sanasy birdeı sol partıanyń baǵytyna qaraı birden ózgere qoımaýy da múmkin. Bul týraly buryn da «Jyl qusynyń» birinshi nomerinde aıtylyp edi. Taǵy da aıtamyn:

Áleýmet adamynyń qulyq-sana, oı-júıeleriń tizilgen omyrtqalar tárizdi tizbektep býnaqtasań, — eń aldynda saıasat, áleýmet máseleleri bolady. Keıingi býnaqtarynda kórkem ádebıet, kúı, salt máseleleri bolady.

Mysaly: tizbektelgen julyn tuta omyrtqalardyń eń aldyndaǵy bas pen aýyz omyrtqa—saıasat, áleýmet máseleleriniń oryndarynda, al keıingi omyrtqalar — kórkem ádebıet, kúı, salt máseleleriniń oryndarynda. Keı adamnyń, ásirese, proletarıat tabyna bóten taptan kelip qosylǵandardyń sanasy qyzarǵanda (ózgergende) tizilgen omyrtqalardyń bári tegis túgel birdeı ózgermeýi múmkin. Áýeli bas pen aýyz omyrtqa ǵana ózgerýge múmkin. Quıymshaq omyrtqalar birazdan soń, nemese, tipti, kópten soń ǵana ózgerýi múmkin. Nemese, tipti quıymshaq omyrtqalar ózgermeı de qalýy múmkin. Muny ol adamnyń ózi baıqamaýy múmkin. Bul da revolúsıaǵa, komýnıs partıasyna kirgenderdiń talaıy saıasat, áleýmet máselelerinde Komýnıs partıasynyń jobasyn qabyl alyp, sol partıanyń baǵytymen júrse de, kórkem ádebıet, sana máselelerinde kópke sheıin «alashordashylardan» aıyryla aldy ma?.. Búginge sheıin de aıyryla almaı júrgender bar emes pe?..

Jumabaıuly Maǵjannyń proletarıat baǵytyna qarsy óleńderin, aram, jumbaq, shúbáli, tipti kórkemdigi joq ertekterin de dáriptep, basyp shyǵartyp júrmedi me? Júsipbek Aımaýytulynyń proletarıat baǵytyna zıandy, «alashordashylyq» ıisteri ańqyp turǵan «El qorǵany» tárizdi pesa kitabyn proletarıat baǵytyna durys dep qazirge sheıin maqtap júrgen joq pa?..

Mine, osylardyń bári, — álgi aıtqandardyń qaı-qaısylaryna bolsa da dálel, «alashordashylyq» ıisi shyǵyp turǵan ádebıet shyǵarmalaryn dáripteý — áli de baıymaǵandyqtan emes... (árıne, dáripteý, ár túrli eppen istelip júr). Saıasat, áleýmet máselelerinde Komýnıs partıasynyń týra jolynda bolyp kórkem ádebıet tárizdi máselelerinde ǵana proletarıat baǵytyna tezinen túsip kete almaı júrgendikten emes. «Alashordashylyq» ıisi ańqyǵan ádebıet shyǵarmalaryn qymbat baǵalaý, — saıasat, áleýmet máseleleriniń ózinde de proletarıat partıasynyń túzý baǵytynda bolmaǵandyq.

Áıtpese, «alashordashyldyǵy» ańqyp turǵan ádebıet shyǵarmalaryn dáriptep baǵalaý banaǵy aıtqandaı saıasat, áleýmet máselelerinde proletarıat baǵytynda bolyp, tek kórkem ádebıet tárizdi máselelerde ǵana áli de proletarıat baǵytyna túse almaı júrgendikten ǵana bolsa, — ony men ýaqytsha ǵana kóńil bóletin «keksiz kesel» der edim.

Óıtkeni, fransýzdyń uly revolúsıa bastyqtarynyń da keıbireýleri, saıasat, áleýmet isterinde iri jańalyqtarǵa basshy bolsa da, kórkem ádebıet retinde, ádebıettiń eski túrinen birazǵa sheıin shyǵa almaǵan.

Jáne Rossıada Marks ǵylymynyń negizin salýshy, orys marksshilderiniń uly atasy keshegi Georgıı Valentınovıch Plehanovtyń aıtýynsha: «Ózin qorshaǵan qoǵamnyń áseri sol qoǵamǵa qarsy kúres ashyp júrgenderge de tıýge múmkin».

«Alashorda» pikirleriniń áseri sol «alashordamen» kúresip júrgenderge de tıýge múmkin, — degen sóz osydan shyǵady.

Marks jolymen mádenıet, ádebıetti Rossıada bul kúngeshe tolyq, durys baǵalaǵan Plehanov, onyń qaǵıdasy bizge pátýa...

«Alashordashylyq» ıisi ańqyǵan ádebıet shyǵarmalaryn, basynan aıaǵyna sheıin «alashordanyń» derti sińgen Jumabaıuly, Aımaýytuldarynyń shyǵarmalaryn súıkimdi kórip júrgender saıasat, áleýmet máselelerinde aıqyn, shyn proletarıat baǵytynda bolsa, kórkem ádebıet máselelerinde shabandap, kenjelep qalsa da, endi proletarıat baǵytyna kelip túser edi. Oktábr tóńkerisi bolǵanyna 10 jyl toldy. Áýelde kórkem ádebıet máselelerinde «alashordashyl» bolǵandardyń, bul máselelerinde áli de proletarıat baǵytyna túse almaǵandaryn bul kúnge sheıin kórip otyrmyz. Talaıdyń áli de quıymshaq omyrtqalary shıki qalpymen júr. Keıbireýlerdiń tipti basy da, aýyz omyrtqalary da qyzaryp pispegenderin kórip otyrmyz.

Sóıtip, jurttyń bári tegis kórkem ádebıetke birdeı baǵa bere almaıdy. Jurttyń bári bylaı tursyn, keı kezde, bir saıası partıaǵa kirgenderdiń de bir paralary kórkem ádebıetke sol partıanyń sara jolynyń baǵytymen baǵa bere almaýy múmkin.

Kórkem ádebıetti baǵalaǵanda bir-aq ólsheýish bolý kerek.

Ol ólsheýish — proletarıat tabynyń saıasaty, proletarıat tabynyń túpki maqsaty. Kórkem ádebıet shyǵarmasynyń mazmuny proletarıat tabynyń saıasatyna, túpki maqsatyna qural bolýǵa, ne tárbıe, ne ónege bolýǵa jarasa, qysqasy: proletarıattyń sansyz kereginiń birine jaraıtyn bolsa, jaramdy, baǵaly bolǵany. Jáne onymen birge, ondaı ádebıet shyǵarmasy sheber jazylsa, syrtqy sıpattary da ondy bolsa — áýezdi, kórneki, áserli, sýretti, kórkem bolsa, — onda tipti jaqsy bolǵany.

Mine, kórkem ádebıetti baǵalaý osy aıtqandardaı bolý kerek.

Synshy qandaı bolý kerek?.. Kók sholaqqa teris minse, basyn kóre ala ma?..

Ádebıet baıyǵan saıyn ádebıetti synaý da kóbeıe bermek. Ár zattyń tártipke qoıylǵan syny sońynda bolady.

Kórkem ádebıetti synamaq bolǵan maqalalar gazetterde, jýrnaldarda sońǵy kezderde kórinip te júr. Biraq ár túrli syn bar. Kórkem ádebıetshi bolýdan onyń synshysy bolý qıyn. Syn — min taǵý emes... árıne, óziniń qolynan kelmegen iske, syrttan qarap turyp min taǵý ońaı ǵana nárse. Ol árkimniń qolynan keletin «kók sholaq»... biraq, ádebıet shyǵarmasyna til alǵysh ushqalaq qalamdy aıdap min taǵýmen, negizgi tekserispen tolyq syn berýdiń arasy jer men kókteı nárse. Syn maqalasyn árkim jaza berer, jaza bersin. Áleýmettiń ár taby, árbir ýaq jikteri ádebıet shyǵarmasyna óz bazarynyń narqymen baǵa beredi dedik. Gazet, jýrnal júzinde ádebıet shyǵarmasyna baǵa bergende, ár tap, árbir ýaq jik, árıne, tutasymen otyryp maqala jazyp bermeıdi. Ár taptyń, árbir áleýmet jiginiń oqyǵandary nemese oqyǵansymaqtary jazyp baǵa beredi. Árıne, árkim ár túrli tásil qoldanyp syn jazǵan bolady.

Biraq syn jazýdyń oıynshyq emes ekenin bilý kerek.

Kórkem ádebıetke syn berý retinde de marksshyldardyń uly atasy Plehanov búginge sheıin pátýaly eń zor qazy sanalady.

Plehanov aıtady: «Bir jazýshyny synaý úshin synshynyń ózi sol jazýshynyń teksergen, baıandaǵan nársesiniń maǵynalaryna sol jazýshydan góri tereńirek túsiný kerek...» deıdi.

Bizdiń «syn» jazǵan bolyp júrgender jazýshylardan ár nárseniń maǵynasyn tereńirek túsinetinder me? Teksere bastasań «syn» jazýshylardyń ózderiniń tórt borbaıy birdeı kári keseldi bolyp shyǵady. «Atynyń syry ıesine málim» degendeı, «syn» jazbaq bolyp júrgenderdiń bári tanymal kisiler ǵoı...

Al naǵyz syn jazý qandaı qıyn bolsa, «synǵa syn» jazý, syn jazǵandardyń syndaryna qorytyndy jazý odan da qıyn nárse.

Belınskıı tárizdi synshyǵa tolyq, durys syn bere alǵan Georgıı Valentınovıch Plehanov tárizdi ǵana kisi bolǵan. Áıtpese, talaı ataqty synshylar da Belınskııge tolyq, durys syn bere almaǵan.

Meniń munym: «synshy bolamyn» dep tyrashtanba! — degen sóz emes. «Synshy bolamyn» dep talpyn!.. Biraq, synshy bolýdyń kerekti quraldaryn tolyq qylyp jınap ala bil... Jınap ala bilseń qural bar. Jáne ol quraldy jınap alǵan soń quraldy ábden tanyp jumsaı bil. Áıtpese, arzan «kók sholaqpen» synshy bola almaısyń. Al arzan kók sholaqpen, onyń ústine salpań qulaq kók sholaqpen synshyǵa syn berý, «qorytyndy» berý onan da qıyn!

Bir mysal keltireıin... Jaqyn arada, «Eńbekshi qazaq» gazetinde syn jazǵandarǵa syn jazýdy úıretpek bolǵan bireýdiń bir sholaq maqalasy basyldy. Maqalany «aıtys retinde» dep qoıypty. Biraq syn jazǵandarǵa aqyl aıtqan adamnyń sózinde tipti aıtysarlyq jańa pikir joq...

Jańa shyqqan kitaptarǵa syn jazǵansyp júrgen Balqaı men Mustapaǵa bul aqyl aıtqan bolady. Olar «syndy tereń tekserip, tolyq qylyp durystap jaza almaı júr, synshylarymyz nadan»... deıdi.

Balqaıdyń «Jyl qusyn» maqtaǵanyn jaqtyryńqyramaıdy. Balqaı «Jyl qusyna» syn jazyp maqtapty», deıdi. «Qatelerin aıtpapty» deıdi. «Jyl qusyndaǵy» keıbir maqalalarda qate pikirler bar... Jastarǵa teris túsinik beretin jerleri bar» — deıdi. Mustapa men Balqaıdyń kitaptarǵa jazǵan syndary durys pa, durys emes pe? Ol óz aldyna bir basqa... Úıretýshiniń aıtyp otyrǵan Balqaı men Mustapasy men biletin jigitter bolsa, olar osy kúni oqyp júrgen jigitter. Olardy ázir, ádebıet synshylary dep men aıta almaımyn. Olardyń ózderi de «Ádebıet synshylarymyz!» dep ázir aıta almaıtyn shyǵar. Óıtkeni — olar bul kúnde oqyp júrgender. Turmys maıdanyna kerekti bilim quraldaryn jınap júrgender. Talpyna berse, kerekti bilim quraldaryn tolyq jınap ala alsa, túbinde synshy bolýlary da múmkin. Áıtpese, bireýdiń bergen, bul tandaǵy arzan, jiligi tatymaıtyn «aqylymen» eshbireý synshy bola almaıdy. Tipti «úlken qudaı» aıtsa da bola almaıdy. Muhammedke usap — qudaı atymen paıǵambar boldym! — dep shyǵa keletin dıýanalar kógeltashta ǵana bolar...

«Syndy túzetpekshi» bolǵan «ustaz»: «Bizdiń qazirgi synshylarymyz nadan» — deıdi. Al ózi «nadan emes» — syn jazǵandarǵa syn jazýdy úıretpek bolyp otyrǵan «ǵalymymyz» ne deıdi eken deısiz ǵoı?..

Ol kisi jazǵanynda bylaı depti: «Jyl qusyndaǵy» Sákenniń maqalasynda qate pikir bar... jastarǵa teris túsinik beretin jerleri bar» — depti.

Ol qandaı teris túsinik beretin qate pikirler? — degenge mynany kórsetedi:

— Máselen Sáken jazypty: «turmystyń túrli júıesine» onyń ishinde ádebıetke jalǵyz-aq Marks qaǵıdasyn, eńbekshi tap jolyn tutynǵan adam ǵana durys baǵa bere alady...

«...Án, kúı, kórkem ádebıet saıasattyń artynda júredi. Adamnyń qulyq-sanasyn taram-taram qylsaq, tizbektep býnaqtasaq, sonyń eń aldyńǵy býnaǵynda saıasat bolady da, eń artqy jaǵynda án, kúı, kórkem ádebıet, kórkem sheberlik bolady...» deıdi.

Osyny keltiredi de, «men nadan emespin» dep otyrǵan bilgish:

— Bul, ádebıetke Markssha syn berý me? Marks ádebıetti osylaı synaı ma? Marks saıasatty sharýashylyq bıleıdi, sharýashylyq joq jerde saıasat bolmaıdy demeı me? Sákenniń maqalasynda bul týraly bir aýyz sóz joq, — deıdi. Mine, bul úlken qate, Marks ǵylymyn jastarǵa jańylys túsindirgendik. Muny Balqaı synshy kórsetý kerek edi. Munan bulaı saq bol deý kerek edi — deıdi «ǵalym».

Men Balqaı bolsam aıtar edim:

— Raqmet, bergen «sabaǵyńyzǵa», biraq ózińiz kitapty teris ustap otyrsyz. Jáne kók sholaqqa teris minip otyrsyz-aý deımin: attyń basyn attyń kez kelgen jerinen izdep, sıpalap otyrsyz. Sırktegi kloýndar ǵana attyń basyn kez kelgen jerinen izdeıdi. Attyń basy aldynda bolady jáne bireý-aq bolady. Meni de «mendeı bol» demeńiz... Raqmet! — der edim.

Ony Balqaıdyń ózi aıtar. Endi, shynynda, men teris, marksshyldyqqa úılespeıtin pikir aıtyp otyrmyn ba?.. Mine endi soǵan keleıik.

«Nesi úılespeıdi?» degende, nadan emes «bilgish» jazady: «Marks saıasatty sharýashylyq bıleıdi» deıdi. Sharýashylyq joq jerde saıasat bolmaıdy deıdi... «Sáken úıdep aıtpaı otyr. Bul týraly Sákenniń sózinde bir aýyz sóz joq»—deıdi. Kók sholaqqa teris minip, janýardyń basyn kez kelgen jerinen sıpalap izdegen mine, osy bolady!..

Jalǵyz saıasat emes, adam balasynyń barlyq biliminiń, barlyq óneriniń negizinde sharýashylyq jatady degen qaǵıdany qazir árbir «synshy» emes te, árbir «ǵalym» emes te, tek durys hat biletin adam da sovet memleketinde biletin shyǵar. Biraq, kez kelgen jerge «sharýashylyq» sharýashylyq dep sıpalap, tyǵa berýge bolmaıdy. Ony aıtatyn jeri bar.

Adamnyń óner-bilimin, onyń ishinde ádebıetti ósirip ózgertip otyrǵan negizgi turmys, sharýa ekenin men ol maqalamda aıtatyn jerinde aıtpappyn ba?.. Ol maqalamnyń bas kezinde men búı degenmin:

«...beri kele turmystyń (bytıe) ózgerýine qaraı, noǵaı halqy mádenıet retinde talpyna bastap, ulttyq sezimi zoraıdy... qazaq turmysynyń (bytıe) qazaq sharýasynyń da (ekonomıka) ózgerýine qaraı jáne 1905 jylǵy tóńkeris dúmpýimen qazaq ádebıeti de azdap bolsa da, ulttyq rýhpen óse bastady. Mine, óner-bilim, ádebıet tárizdi nárselerdiń báriniń negizgi tamyry, negizgi qozǵaýshysy turmys (bytıe), sharýashylyq (ekonomıka)» ekenin aıtatyn jerinde aıtpappyn ba?

— Attyń basyn izdeıtin jerinen izdeý kerek, kógershinim!

«Sákenniń maqalasynda jastarǵa teris túsinik beretin qate pikirler» bar deıdi. Árıne, «men nadan emespin» dep otyrǵan adamsha ózi oqyǵanyn ózi túsinbeıtin jastar bolsa, ondaılar teris túsinik alýǵa múmkin. Oǵan eshbir jazýshy aıypty bolmas. «Jastar» dep, kóbinese, oqyp júrgenderdi aıtamyz.

«Jyl qusyn» maqtap otyrǵan Balqaı — oqyp júrgenderdiń ádebıetke talaptylarynyń biri. «Nadan» degen Balqaıdyń túsinýine qaraǵanda, áıteýir bir táýir jeri, jastardyń teris túsinbegendigi kórinedi. Buǵan qaraǵanda, — «jastar teris túsinik alady-aý» dep ǵalymsynǵan adamnyń jaısyzdanýy orynsyz... biraq, «Jyl qusyn» maqtady dep, keıbireýler jaısyzdanýǵa múmkin, ony jaqsy bilemiz...

«Dárigersingen adam, — áýeli óz basyn jazyp alsyn!..»

Qulyq-sana — ıdeologıa

Al, endi mynaǵan keleıik:

«...án, kúı, Kórkem ádebıet saıasattyń artynda júredi. Adamnyń qulyq-sanasyn taram-taram qylsaq, tizbektep býnaqtasaq, — sonyń eń aldyńǵy býnaǵynda saıasat bolady da, eń artqy jaǵynda án, kúı, kórkem ádebıet, kórkem sheberlik bolady...» dedik qoı. «Ǵalymsynǵan» azamattyń sıpalaǵan jeri osy jer ǵoı. Endi osyny shesheıik, bul ne degen sóz..? Adamnyń qulyq-sanasy degenimiz oryssha ıdeologıa dep atalady. Sonymen ıdeologıa — adamnyń qulyq-sanasy — táýir turmysqa talpynǵan túrli sezim júıeleriniń, kúı júıeleriniń ekshelip, aıqyndalǵan qorytyndysy boldy.

Saıasat-sharýashylyq ǵylymynyń tilinde áleýmettik turmysyn, sharýashylyq qurlysyn, qulyq-sanasyn, saltyn, ónerin, bilimin — bárin otyryqshy elderdiń salynǵan úıine mysal qylady. Sharýashylyqty — «negiz» (bazıs) deıdi. Jalpy sana-qulyqty (ıdeologıany) úıdiń negiziniń ústine «qalanǵan qabaty» (nadstroıka) deıdi.

Al, qulyq-sana bir-aq zattan ǵana qorytylmaıdy, áldeneshe túrli zattardan, túrli sezimderden qorytylady. Olaı bolǵanda sanany tekserip, taramdap bólshektep, ne qattaýǵa, ne tizbekteýge bola ma?.. Árıne, bolady. Tutas turmystyń barlyq júıesin qalanǵan, salynǵan úıge mysal qylǵanda, adam balasynyń otyryqshy, ónerli turmysqa aınalǵan kópshiligine túsinikti bolsyn dep, kópshiliktiń kóz aldyna keltirýge sýretti qylyp aıtqany. Bul — kórkem ádebıettiń jazý tásili.

Al qulyq-sanany (ıdeologıa) tekserip taldaǵanda, taramdaǵanda, sol qulyq-sananyń taldanǵandaryn biriniń ústine birin qattap kórsetedi. Mysaly, qalanǵan úı bolǵan soń, sharýashylyq onyń «negizi» bolǵan soń, qulyq-sana onyń ústine «qalanǵan qabaty» bolǵan soń, ol «qalanǵan qabattyń» ózin tekserip, bólshektegende, sol bólshekterdi qattap kórsetedi. Biriniń ústine birin qoıyp kórsetedi. Sóıtken soń qalanǵan úı eki-aq qabat bolyp shyqpaıdy. Áldeneshe qabat bolyp shyǵady. Áldeneshe etajdy (v neskolko etajeı) bolyp shyǵady. Sonymen qulyq-sananyń ózi neshe qabat bolady. Qulyq-sananyń eń mańyzdyraq, eń «gábi» zorlyq taramyn úıdiń «negizine» (bazısqa) qattastyra, qushaqtastyra qoıady da, «gábiniń» mańyzyna qaraı ózge taramdaryn da joǵary qabatqa qoıady.

Al barlyq turmys júıesin, onyń ishińde qulyq-sanany (ıdeologıany) sýrettep aıtqanda, qalanyń qabat-qabat salynǵan úılerine ǵana mysal qylý shart pa?.. Úıden basqa da túsinikti nárseni keltirýge bolar ma?.. Úıdi keltirmeı, úıdiń qabattaryn keltirmeı bola ma?..

Oǵan jaýap, — árıne, bolady.

Aýyl sharýashylyq zattary men qaladaǵy ónerkásip dúkenderinen shyqqan zattardyń baǵasy, narqy bir-birinen shalǵaılanyp ketkendi qysqa qylyp túsinikti, sýrettep aıtatyn boldy. Naryq «qaıshysy» («nojnısy» rynka) deıtin boldy.

Partıanyń jobasyna, saıasatyna teristeý bet alysty túsinikti qylyp aıtýǵa «taıysý» (ýklon) deıtin bolady. Bul maǵynalarǵa «qaıshy» degen sóz ben «taıysý» degen sózderden basqa, ne bulardan da góri kórnekti, túsinikti sózder tabylsa, ne osylardan kem emes sózder tabylsa, — osy eki sózdi alǵashqy qoldanǵan oryndar almas pa edi?.. Árıne, alar edi...

Al olaı bolǵanda, turmys júıesin, onyń ishinde qulyq-sanany (ıdeologıany) sýrettep kórnekti qylyp aıtqanda, men qabat-qabat salynǵan úıdi mysal qylmaı-aq, tizbektelgen kóshti, tizbektelgen, býnaqtalǵan julyn-tuta omyrtqalardy mysal qyldym. Qalyń qazaq eńbekshilerine osylar da túsinikti bolar dep bildim.

Qulyq-sanany (ıdeologıany) tizbektelgen kóshke, ıakı tizbektelgen, býnaqtalǵan julyntuta omyrtqalarǵa mysal qylǵanda, kesh tizbeginiń eń aldyńǵy túıeler (býnaq) — qulyq-sananyń eń «gábi» mańyzdy býnaqtary bolmaı ma? Nemese, tizbektelgen, býnaqtalǵan omyrtqanyń eń aldynda (bas pen aýyz omyrtqa) — qulyq-sananyń eń «gábi», mańyzdy býnaqtary, eń mańyzdy taramdary bolmaı ma?..

Al qulyq-sananyń eń aldyńǵy býnaǵy ne?.. Qulyq-sananyń (ıdeologıanyń) eń aldyńǵy býnaǵy — saıasat. Al qulyq-sananyń keıingi býnaqtary, ne? Keıingi býnaqtary, — Kórkem ádebıet býnaqtary. Artqy býnaqtary, — án-kúı býnaqtary, eń artqy býnaqtyń biri — Zataevıch otyrǵan býnaq-aý deımin...

Mine, appaǵym, men qulyq-sanany (ıdeologıany) býnaqtaǵanda osylaı býnaqtaǵan edim...

Qulyq-sanany (ıdeologıany) bólshektegende, býnaqtaǵanda, aldyńǵy býnaqtarda saıasat, túrli ǵylym býnaqtary desek, keıingi býnaqtarda Kórkem ádebıet, án-kúı, tárizdi býnaqtar (ıskýsstvo) bolady dedik.

Áleýmettiń ıakı taptyń qulyq-sanasyna ózgeris kirgende (revolúsıa bolǵanda) ózgeris bas býnaqtardan — áleýmettik saıasat býnaqtarynan bastalady. Sóıtip ózgeris keıingi býnaqtardan shyǵady.

Al ózgeris jasaǵan taptyń áleýmet, saıasat retinde baǵytyna bóten taptan kóshken keıbir adamdardyń barlyq qulyq-sanasy (barsha tizbektelgen julyn-tuta omyrtqa býnaqtary) birden tegis ózgere qoımaýy da múmkin. Ózgeris jasaǵan taptyń jalpy baǵytymen, jalpy rýh-demimen bóten taptan ilesken adamdardyń áýeli saıasat, áleýmet máseleleri turǵan aldyńǵy omyrtqalary ǵana ózgerip, keıingi býnaq omyrtqalary birazǵa sheıin, keıde tipti kópke sheıin, ózgere qoımaı, eski, burynǵy túrinde qala berýi múmkin. Bul tarıhtan belgili nárse. Bul, ásirese, sol ózgeris jasaǵan taptyń baǵytyna bóten taptan qosylǵan adamdarda bolatyn is.

Saıasat, áleýmet ǵylymdary — turmys lajdarynyń, tirshilik qamynyń, kúneltý tájirıbeleriniń, turmys aılalarynyń, — solardan shyqqan oıdyń ekshendi, tártipke salynǵan qorytyndysy. Al ǵylym bolyp shyqqannan keıin, saıasat, áleýmet ǵylymdary turmysty kórkeıtýge qural bolady. Sol sebepti, saıasat, áleýmet máselelerin tekserip, maquldaǵanda, adam aıla, laj izdegen eseppen, aldy-artyn boljaǵan oımen tekserip, maquldaıdy. Adam, eń aldymen, qarynnyń qamyn, qarynnyń paıdasyn, tirshilik qamyn qarastyrady.

Sóıtip, álgideı adam tirshilik lajynyń esebimen, tekserip salmaqtap maquldaǵan jańa áleýmetshilik jolyna ózin ózi ákep salady.

Sóıtip, adam áýeli «sulýynan jylýyn» izdeıdi.

Plehanov aıtady: «...adam ár nárseni baǵalaǵanda eń áýeli tirshilikke paıdaly jaǵyn ǵana qaraıdy. Sodan keıin ǵana ol nárseniń Kórkemdik jaǵyn izdeıdi»... deıdi.

Sóıtip tirshiliktiń kerekteri, qarynnyń kerekteri aldynda júredi de, kórkemdik izdegen sezimniń kerekteri sońynda júredi.

Álgi ózgeris (ıakı ózgeris jasamaq) proletarıat tabynyń baǵytyna basqa taptardan kirgen adamdardyń talaby saıasat, áleýmet máselelerinde sol proletarıat tabynyń baǵytyna tússe de, proletarıattyń saıası partıasyna kirse de, Kórkemdik óner (ıskýsstvo) máselelerinde (máselen, kórkem ádebıet retinde) qulyq-sanalary proletarıat baǵytyna tez kire qoımaıtyny sol, al keıbireýleri, kórkem ádebıet retinde proletarıat baǵytyna tipti túse almaı da qoıady.

Plehanov aıtady: «...baılar tabynan shyǵyp, qulyq-sana shyraılaryn jurtqa taratatyn, proletarıat tabyna qosylyp, sol proletarıat tabynyń týyn ustaǵan adamdardyń aralarynda kórkemóner sheberlerin tipti az bilemiz...» deıdi.

Kúıli sóz (poezıa), Kórkem ádebıet adamynyń, ilgerideı, sansyz qyrly, sansyz syrly, neshe túrli sezim kúıleriniń áserimen shyǵatyn bolǵandyqtan, bir belgili túrdegi, belgili baǵyttaǵy, belgili kúıdegi, belgili rýhtaǵy kúıli sóz, Kórkem ádebıetti súıýshilerdiń, ekinshi túrdegi, ekinshi baǵyttaǵy, ekinshi kúıdegi, ekinshi rýhtaǵy kúıli sózdi kórkem ádebıetti súıýi qıyn bolady. Sol jańa kúıdegi, jańa baǵytty kórkem ádebıettiń baǵytyna túsýi tezinen bola qoımaıdy. Álgi bir taptyń adamy, saıasat, áleýmet máselelerinde proletarıat baǵytyna kóship, sol proletarıat tabynyń (jalshylar tabynyń) saıası partıasyna kirse de, kúıli sóz (poezıa) kórkem ádebıet retinde proletarıat baǵytyna túse almaýy múmkin deıtinimiz osy. Búl, ásirese bizdiń sovet memleketinde múmkin. Óıtkeni sovet memleketinde ákimshilik júrgizip otyrǵan proletarıat partıasy, komýnıs partıasy bul partıaǵa bóten taptardan kirgenderdiń arasynda álgiler deı bolýy múmkin. Ústemdigin júrgizip otyrǵan partıaǵa turmys, tirshilik oılap bóten taptardan kirýshiler kóp bolmaq. Muny, tájirıbeden turmys júzinen kórip te otyrmyz. Bul — ásirese bizdiń Qazaqstanda kórinip otyrǵan tájirıbe.

Arba bar jerde dóńgelek joq pa?..

Taǵy da «men nadan emespin» degendeı qylyp, gazetke sóz jazyp otyrǵan azamat: «Marks — saıasatty sharýashylyq bıleıdi, sharýashylyq joq jerde saıasat bolmaıdy» demeı me?» — deıdi. Sákenniń «Jyl qusynyń» 7-shi nomerindegi maqalasynda bul týraly bir aýyz sóz joq»... — deıdi dedik qoı...

Jalǵyz ǵana saıasat emes, tutasymen qulyq-sanany (ıdeologıany), onyń ishinde kórkem ádebıetti turmys (bytıe), sharýa (ekonomıka) bıleıtinin «Jyl qusynyń» 1-shi nomerindegi maqalamda aıqyndaǵanymdy ǵana aıtyp ótkemin. Qalaı aıtqandyǵymdy kórsetkem. Ony endi taǵy da qaıtalaımyn, túsinbegen «ǵalym» qaıtadan oqyr.

Men ádebıetti ózgertip otyratyn turmys, sharýashylyq dep «Jyl qusynyń» 1-shi nomerindegi maqalamda, kekesin qylmaı-aq, shyndap aıtyp edim. Biraq, meniń onymdy «nadan emespin» degendeı qylyp otyrǵan kisi oqyǵanda, «shyndap aıtpaǵan» dep túsingen tárizdi.

Al men de, endeshe, ashyq aıtaıyn: budan bylaı baıqap qarańyzdar: men barlyq qulyq-sana, onyń ishinde kórkem ádebıet, turmystyń (bytıe), sharýanyń (ekonomıka) ózgerýimen ózgerip otyrady dep «shyndap aıtamyn». «Ǵalymnyń» jazǵan sózi jáne mynandaı qyzyq-aý: «e, Marks, sharýashylyq joq jerde saıasat bolmaıdy demeı me?»... deıdi.

Ýaı, appaǵym-aý, «sharýashylyq joq jerde saıasat bolady» — dep kim aıtady? Tek Túrkistandaǵy apıyn, kóknar iship, nasha tartyp, esalań bolyp, «dúnıe pánı» dep kúrkildegen shaıqy burqy «áýlıeler» bolmasa!»... «Sharýashylyq joq jerde saıasat bolmaıdy» demeı me?» degen sóz, «dóńgelek joq jerde arba bolmaıdy» degen tárizdi.

Ras, dóńgelek joq jerde arba bolmaıdy. Al arba bolmaǵan jerde dóńgelek te júre bermeıdi, dóńgelek te, arba da joq ata men analar kóp bola bermese kerek. Tek, aspandaǵy balasyz, qatynsyz «kári qudaı» bolmasa. Biraq, ol da shydaı almaı, sulýlyǵyna qyzyǵyp, «Aramdy alyp, Isany týǵyzypty» dep shoqynady ǵoı birsypyra shal men kempirler.

«Sharýashylyq joq jerde saıasat bolmaıdy» — demeı me?.. deıdi aınam... Ras... al saıasat bar, sharýashylyq bar ekeni kúmán ba? Qulyq-sananyń ishindegi taramdardan saıasat emes pe sharýashylyqpen aıqasa bitken?.. Sharýashylyqtyń aıqyndalǵan shyraıy saıasat emes pe?..

Barlyq turmystyń negizi sharýashylyq... al sharýashylyq pen saıasat, «saıası ákimshilik» aıqasa qushaqtasyp jatady. Birine-birin bólip, birinen-birin artyq-kem ustap bolmaıdy.

Mine, sharýashylyqsyz saıasattyń kúni joq, saıasatsyz sharýashylyqtyń kúni joq. Birinsiz-biri tura almaıdy.

Olaı bolǵanda, «saıasat» desek, onyń ar jaq qushaǵynda «sharýashylyq» bar ekeni ózinen-ózi belgili.

Mine, bul osylaı, suńqarym!.. Ne sóz aıtsań da, «sharýashylyq» qaıda?.. «Sharýashylyq» qaıda deı berý — «soqyr kórgeninen jazbaıdy» degen maqaldy oıǵa keltiredi.

Ádebıetti tekserý, synaý, baǵalaý jáne qulyq-sanany tekserý osylaı bolady.

Taǵy da Georgıı Valentınovıch aıtqandaı: «Bir jazýshyny synaý úshin, sol jazýshynyń teksergen, baıandaǵan nársesiniń mánisine, synaýshy sol jazýshydan góri tereńirek túsingen bolýy kerek.»

1928 jyl

---