InfoHub Logo

I

Ábilbaıdyń úıi abyr-sabyr boldy da qaldy: Ábekeńniń ózi turyp tór aldyndaǵy teri kórpesin silkip saldy. Qatyny Jamal esik jaqtaǵy shylapshyn-qumanyn, aıaq-tabaǵyn jınastyrdy. Qyzy Saqyp shaǵyrdan býǵan qaýqıǵan sypyrǵyshpen úıdiń ishin sypyra bastady. Úı ishiniń ázirligi biter-bitpeste qamshysyn súıretip shoqsha saqaldy, qaratory jigit úıge kirip keldi. Bul — Baıbol edi.

Ábekeń de, qatyny da jalpyldap amandyq surap jatyr. Saqyp áıel bala ǵoı, ıa otyraryn, ıa sypyraryn bilmeı sypyrǵyshty ustaǵan kúıi ańtarylyp turyp qaldy.

— Kelin-kepshiktiń deni saý ma? — dep Ábekeń amandyq suraýdy uzata berdi.

— Eki qabat dep edi, ázir bosanǵan joq pa? — dep Jamal da qosarlanyp qalmaıdy.

Baıbol mańyzdy kisi sekildenip, alǵashqy ázirde «shúkir» dep erin jybyrlatýdan alysqa barmaıdy. Belindegi belbeýin sheship jerge qoıaıyn dep edi, Ábekeń jalma-jan ala salyp, júktiń ústine qoıdy. Aıaǵyn kósilip jiberip qaltasyndaǵy bylǵary saýytty aldyna qoıyp mahorkadan shylym oraı bastady. Shylymdy tartyp arqasyn júkke tireı otyrǵan soń kózi birden Saqypqa tústi.

Saqyp ajar jaǵynan birsypyra qyzdyń táýiri edi, orta boıly, aqquba kelgen, taldyrmash qana. Kisige týra qaramaıdy. Jasy on bes-on altynyń shamasynda. Biraq jasy jas bolǵanmen uıalshaq ekeni kórinip tur; Baıbol qaraǵanda Saqyp qyp-qyzyl bolyp tómen qarap ketti. Uıalyp qyzarǵany, syzylyp tómen qaraǵany bir túrli jarasyp turǵan sekildi edi.

— Qatyn, tur, mal aldyr, — dep Ábekeń Jamaldy jumsady.

Maldy Jamal baryp ákelmeıdi ǵoı. Ábekeńniń bul jumsaýy — mal soıatyndyǵyn qonaqqa bildirý úshin sekildi edi.

Ásheıinde qalaı bolsa solaı júretin Jamal bul joly syzylǵan sekildi bolyp, mańaıyndaǵy shópti qolymen terip, ot basyna laqtyryp, mańyzdanyp esikke bardy. Tómen qarap uıalyp, syzylyp turǵan Saqypqa:

— Qaraǵym, sý tasy, ákeń qonaq janynda otyrsyn, men mal aldyraıyn, — dedi.

Jamaldyń bul sózinen «baıymnan suramaı-aq qandaı toqtyny soıatyndy bilem» degen maǵyna ańǵararlyq edi, biraq ol qalpynda tura almady, dalada kishkene turdy da esikke kelip:

— Áı, munda kelip ketesiń be? — dedi.

Bul — «qandaı toqtyny soıdyratynyńdy men qaıdan bileıin, óziń aldyrsaıshy» degeni edi. Ábekeń tysqa shyǵyp, qoly bos Jaqynbaıdy shaqyrtyp alyp, toqtyǵa jumsady. Jamal jeroshaǵynyń kúlin arshyp tezegin qalaı bastady. Saqyp eki shelekpen ersili-qarsyly qudyqqa qatynap, sý tasydy. Uzamaı toqty da soıylyp, úıtken bastyń, sıraqtyń ıisi muryndy jara bastady.

***

Baıbol osy eldegi epti jigitterdiń biri. Azyraq oryssha oqyǵany da bar. Ony-muny kórip ysylǵan jigit. Biraq el arasynda qadiri shamaly. Sózinde turlaý, isinde bereke joq. Óz qulqyny úshin neni bolsa da satyp kete beretin jigit. Durystyqtan kóri «barmaq basy baıdy» súıetin qalpy bar. Osynyń bárin kórip-bilip otyrǵan soń eldiń qany uıymaıdy. Áıtse de birer isti bolyp qalǵandar, ne qylarǵa bilmeı sasqandar Baıboldy izdep tabýdan taısalmaıdy. Óıtkeni Baıbol oryssha bilgenniń ústine ýeze turǵan ákimderdiń keıbireýimen jaqyndyǵy bar eken degen sybys bar. «Sot mekemesinde otyrǵan bir azamatpen ákeı-úkeı oljany bólisip alady eken», — degen laqap elge kópten taraǵan. Sondyqtan, ásirese sotty bolǵan adamdar Baıboldy izdeıdi.

Bıyl joq jerden Ábekeń sotty boldy. «Qudaıdan surap alǵan» jalǵyz qyzyn kereı Tájen degenge quda bolyp berip edi, áldekim gazetke jazyp, sot shaqyryp jaýap aldy. Jazaly bolatyn túrin baıqaǵan soń, Ábekeń shaýyp Baıbolǵa barǵan. Tájennen kıitke mingen qula atty berip, isin japtyrmaqshy bolǵan.

Mine, sodan beri Ábekeń Baıboldy janyńdaı kóredi.

Baıbol týraly burynnan aıtylyp júrgen ósektiń bárin de ótirikke shyǵarady:

«Kúndegenderdiń aıtyp júrgen ósegi ǵoı. Altynnyń qolda barda qadiri joq bolǵanmen, orys tórelerine qadiri bar kórinedi; sottyń bastyǵy ushyp turyp qolyn aldy», — dep Ábekeń aspanǵa shyǵara maqtaıdy.

Ábekendi joq jerden qutqaryp jibergen soń, bul aýyldyń basqa adamdary da Baıbolǵa kózqarasty ózgerte bastap edi, bul aýyl túgil dushpan bolyp syrttan jamandap júretin kisiler de, Baıbolǵa betpe-bet kelgende, jaıdary sóılesip, oıynda ne baryn sezdirmeýge tyrysatyn edi. Oǵan sebep: birer jumysqa kerek bolyp qalar dep bir oılasa, ekinshi jaǵynan «qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq» degendeı, joqtan pále taýyp basymyzdy sotqa baılar dep oılaıtyn edi.

Keshki salqynda, kóleńkege tóselgen kilemniń ústinde, shyntaǵynda jastyq, Baıbol jatyr. Aýyl adamdarynyń bári alqa-qotan otyryp sóz tyńdap otyr. Ábekeń báıek bolyp Baıbol sóılegen saıyn «solaı, solaı» dep qoıady. Jurt tyńdaǵan saıyn Baıbol sózdi órletti, ómirine gazet oqymasa da «germanda pálen bolyp jatyr, Qytaıda tólen bolyp jatyr...» — dep, bolýy múmkin emes áńgimelerdi de jiberip jatyr. El jaıy ózine málim, mynaýy teris deıtin adam joq ekenin biledi, sonan soń nesine taıynsyn.

Bir kezde basyn kóterip alyp, jumyq kózin burynǵydan góri de qysa túsip, murtynyń jebesin qolymen birer burap qoıyp, janyndaǵy shalǵa:

— Qart! Bul surap otyrǵanyńyz úkimettiń syry ǵoı, muny bilsek te biz ashyp aıta almaımyz. Eger aıtsaq ol jurtqa jarıalanyp ketse, qylmys zańynyń 232-233 statásymen sotqa tartylamyz, — dedi.

Janyndaǵy shal da, basqa otyrǵandar da «sotqa» degen sózdi esitken soń úrpıisip qaldy.

— Áı, Sóke-aý, qaıdaǵy sózdi qozǵaısyń-aý, sondaıdyń ne keregi bar, — dep Ábekeń keıip qaldy.

Shal azyraq apalaqtasa da:

— Men aıtsam, Baıboldy ózimsinip aıtyp otyrmyn, basqa adamnyń aldynda aýzymdy asham ba eken? — dep, jubaýratqan boldy.

Shynynda shaldyń suraǵany, qylmysty is emes edi, shal — byltyrǵy bolys bolatyn Kúrleýittiń bir jolsyz isin aıtyp edi, Kúrleýit sol aýyldaǵy Yzyńbaı degendikine túsip otyrsa, Yzyńbaı qaýqyldap sóılep otyryp, bir rette: «osy, bolys shyraǵym, úkimet basyna otyrǵanda bitirgenderiń qaıda? Tovar áli arzandaǵan joq, nálók kóp. Eń arǵysy temir joldaryń da baıaǵy Nıkolaıdyń salǵan joly. Sebep bolǵanda istegen bir , isteriń joq...» deıdi. Kúrleýit ábden tyńdap bolyp, sómkesinen qaǵaz alyp, shalǵa protokol isteı bastaıdy. Alpysqa kelgen shaldy túrmege jiberý ońaı ma? Aýyly bolyp jalynyp, azdap aıyp berip, shaldy zorǵa qutqaryp alady... Mine, osyny aıtyp kelip, Baıbolǵa basqa adamnyń bura basqanyn úkimet kórgish-aq, is basyndaǵylardyń buzyqtyǵyn úkimet tergeı me, álde basa toqyp júre bere me?! Kúrleýittiń byltyrǵy bizge istegeni qıanat-aq qoı... — dep suraý qoıyp edi. Bul suraý Baıbolǵa aýyr soqty. İs basyndaǵy adamdar da sotqa tartyldy dese, óziniń tolyp jatqan qylmysyn ashyp, jurttyń jabylyp ketýi múmkin. Sondyqtan, búl sózge jurttyń aýyzyn úıir qylmaıyn degen oımen, «úkimettiń syry» dep shoshyndyryp, jatqany edi. Qylmys zańynyń basqa statásyn bilmese de, qalyń mal týraly sotty bolǵandarǵa jeńge bolyp júrip qulaǵyna shalynǵan 232 statány shaldyń aldyna tartyp, ondaı sózdi ekinshileı qozǵamaıtyn qylyp qoıdy. Statány aıtqan soń qoryqpaıtyn el me, bári de jym boldy. «Jurttyń sózi shyǵar, mynaýyń ońaı jaý emes, qaı-qaıdaǵy statány biledi ǵoı», — dep, tyńdaǵandar qanaǵat qylǵan sekildendi.

* * *

Toqty jelinip, úıdiń jatqanyna edáýir ýaqyt bolǵan. Ábekeń kúndegi qoryldaýyna salyp úıdi basyna kóterip jatyr! Jamal da uıyqtaǵan tárizdi. uıyqtamaǵan Saqyp pen Baıbol. Saqyp Baıboldyń uıyqtamaǵanyn sezip jatyr, Baıbol Saqyptyń uıyqtamaǵanyn sezip jatyr. Keıde birin-biri ańdyp jatqan sekildi. Ásirese Saqyp tynyshsyzdanady. Buryn-sondy basyna kelmegen oılar kelip jatyr. Oǵan sebep Baıboldyń osy úıge kirgennen tesile qaraǵandyǵy; úıde adam joqta Saqyp baqyrash alam dep kirgende Baıboldyń jymıyp kúlip, «Qaryndasym, otyr, áńgimeleseıik...» degendigi... Taǵy sondaı tolyp jatqan qalpy Saqypty túrli oıǵa túsirip, uıqy bermeı jatyr.

Saqyp balalyq dáýirdi, jastyq shaqtan beri maqsat qylǵan jaılardy oılady. Esi kirgennen beri óziniń sezýimen, bir jaǵynan jeńgeleriniń aıtýymen — jaqsy, baı kúıeýge tıýdi arman qylatyn. Ol armanynyń orynǵa keletin-kelmeıtinine kózi jetpeıdi. Óıtkeni Saqyptyń túsinýinshe, áıel bala ata-ananyń satatyn maly esebinde, kimge berse soǵan barý kerek. Ata-ana qudaıdyń jazǵan jerine beredi. Ondaıdyń jazǵanynan artyq esh nárse bolmaıdy dep oılaıdy. Bıyl Tájen balasyna aıttyrǵanda, Saqyp júregin jep júrgen armany oryndalmaı qaldy dep túńilip edi; Tájenniń balasy aqsaq eken. Biraq, joq jerden sebep bolyp, ázirinshe aırylǵan sekildi bolyp otyr. Áke-sheshesi Tájennen aırylǵandyqqa renjıdi. Gazetke jazyp, sotqa bildirýshiniń kim ekenin bilse, julyp jegendeı bolady. Saqyp buǵan qalaı qaraý kerek? Áke-sheshesimen qosylyp gazetke jazýshymen bul da qas bolý kerek pe? Shynynda gazetke jazyp júrgen kim eken? Sonyń jazǵanynyń arqasynda Saqyp Tájenniń aqsaq balasynan qutylǵaly otyrǵan joq pa?! Olaı bolsa gazetke jazýshy Saqyppen dostyq oılaǵan kisi bolý kerek. Sol kisi áli de bolsa Saqyptyń armanyna jetýine járdemdespes pe edi? Álde, sol gazetke jazýshynyń ózi — sulý, baı jigit pe eken?! Saqypqa ǵashyq bolyp Tájennen aıyryp alý úshin jazdy ma eken?! Bolýy da múmkin-aý! Áıtpese betaldy bireýdiń qyzynyń satylǵandyǵynda syrtqy adamnyń ne jumysy bar?!

Saqyp oılaı kelgende, sol gazetke jazýshyny óziniń jary dep tanyǵysy da keledi. «Orta boıly kelgen, sulý, murtty jigit bolsa!» deıdi. Murt oıyna túskende Baıbol kózine elestedi. «Bátir-aý, bul nege uıyqtamaı jatyr? Álde birdeme oılap jatyr ma eken? Qoı, jyndanyp pa, qyryqtan asqan qatyny bar, qartaıyp qalǵan adam qyzǵa qyzyǵýshy ma edi?!»deıdi.

Ábekeń qoryldaıdy, Jamal yńyranyp, aýnaı túsip qasynady... Úı ishi meńireý qarańǵylyq. Esik túrýli. Syqyrlaýyqtyń shytyrmanynyń arasynan áldeqaıda kóz ushynda bir jaryq juldyz kórinedi, Saqyptyń kózine tup-týra túsedi. Jymyń-jymyń etken sekildenedi. Álde bul Saqyptyń baqyt juldyzy ma? Búgin týǵany nesi? Saqyp bul ýaqytqa deıin baqytsyz bolyp kelip, búgin ǵana baqytty bolmaqshy ma?! Búgin baqytty bolýynyń sebebi ne?! Júrek nege alqynady?!

Kórpesi jybyr etkendeı boldy. Sýyq birdeme qolyna jaqyndady... Saqyp shoshyp ketip, mysyq pa eken dep «byrsh» dedi... Adam eken, qolyn ustady.

— Qoryqpa, qaryndasym! — dedi.

Baıbol eken!.. Jaqyndady... Qolyn o jer, bu jerge júgirte bastady. Baıboldyń byttıǵan tyrbyq qoly Saqyptyń denesine tikendeı qadaldy. Saqyp qaltyrap ketti. Ne qylaryn bilmeı sasty. Basy aınalǵandaı boldy. Mysyq pa, álde ıt pe, birdeme betin jalaǵan sekildendi. Búrtik-búrtik birdeme betine qadalyp barady... Saqyp yshqynyp ketip, bar daýysymen:

— Áje! — dedi.

— Áý, qaraǵym, áý! — dep Jamal basyn kóterip aldy...

Baıbol burynǵy ádetin istep, kónbeı qaıter deısiń dep, Saqypty qushaǵyna alyp, aımalap súıip jatyr edi, kenet shyqqan daýys munyń da záresin aldy, tósegine qaraı qarǵydy.

* * *

Túndegi bolǵan oqıǵany Saqyptyń ózinen basqa sezgen adam joq. Ájelegen daýysyna Jamal oıansa da, ne ekenin ashyp bilmeı, uıqyly kózimen bir-eki ret «qaraǵym, qaraǵym» dep qaıtadan uıyqtap qalyp edi.

Uzaqty túnge Saqyp uıyqtaǵan joq. Baıboldyń bul isiniń ne ekenin, óziniń qorqyp aıqaılaǵanynyń jón, jón emesin aıyryp bile almady. Qyz ben jigittiń oınap-kúlýi, erli-baıly bolý sekildi jumysty Saqyp tájirıbe qylyp kórmese de, jeńgesi Naǵımanyń aıtýynan azyraq sezedi. Naǵımanyń aıtýyna qaraǵanda, súıgen jigit kelgende áıeldiń boıy erip ketpekshi, Baıbol kelgende Saqyp kirpik sheshendeı jıyryldy. Munyń sebebi, ózi qatar qyzdar birtindep kúıeýge shyǵyp jatyr. Sonyń biri de úıinde júrgende eshkimdi súıgen emes. Biraq, baıǵa tıgen soń, súıgen-súımegeni belgisiz, báriniń de úni óshedi. Saqyp ta sondaı qyzdyń biri. Ázir eshkimdi súıgen joq. Osy kúıinde bireýge berse eriksiz súımekshi?! Máselen Baıbolǵa berse?!

Baıbol eske túskende tula boıy shymyrlap ketedi. Jan shoshytarlyq bir sýyq nárse denege jabysqan sekildi bolady. Tikenek sıaqty búrtikter denesine aıaýsyz kirip, qan sorǵysh jylan moınynan orap alyp qylǵyndyrǵandaı bolady. Qysylǵannan Saqyptyń mańdaıynan ter burshaq-burshaq aǵady.

Shaı quıyp otyryp Saqyp kóziniń astymen Baıbolǵa qarady. Túndegi isine uıalatyn shyǵar dep oılap edi. Biraq Baıboldan ondaı pishin kóre almady. Buryn qandaı bolsa, sondaı, betinen túgi shyǵyp qyzara bórtip otyr; esh nárse kórmegen, bilmegen adam sekildi. Qaıta Baıboldyń júz janbaıtyndyǵyna Saqyp uıaldy. İshinen «uıatsyz, betsiz» eken dep oılady. «Erkek bitkenniń bári osyndaı bola ma eken?» degen oı bir jaǵynan bas kóterdi. «Shynynda erkek bitkenniń bári solaı bolatyn shyǵar-aý! Mynaý Baıbol jasy qyryqtan asyp ketken, ózinshe elge bas bolam dep júrgen jigit, Saqyptar munyń balasymen shamalas derlik. Sóıtip otyryp uıalmaı sóz aıtyp otyr!..»

Baıbolǵa qaraǵan saıyn Saqyptyń boıy túrshigedi. Baıbol Saqypqa jan alatyn ázireıil sekildi kórinedi. «Úıden tezirek ketse eken!» dep tileýge aınaldy. Ákesi áńgimege jubaýratsa, sheshesi jaǵynyp sóz aıtsa, Saqyp olardy kózimen atyp jibere jazdaıdy.

Baıbol júretin boldy. Ábekeń tysqa shyǵyp atyn daıyndatty. Jamal aıaq-tabaǵyn dalaǵa shyǵaryp, samaýrynnan qalǵan sýmen jýa bastady. Saqyp sezgen de joq, úıde Baıbolmen ońasha qalǵan eken.

— Qaryndasym, tartqan syıyńyz esten qalmas, — degende uıqydan shoshyp oıanǵandaı Saqyp selk etti. Jalma-jan turyp ketýge aınaldy.

Mahorkasynyń tútinin aýzynan burqyratyp otyryp, Baıbol mıyǵynan kúldi.

«Qansha qashar ekensiń, bir tutylarsyń, seni toqaldyqqa almasam Baıbol atym qurysyn!» — dedi.

II

Qaratomar basyndaǵy qalyń aýyldyń syrt jaǵyndaǵy beleste eki jigit sóılesip otyr. Bireýi tórtbaq kelgen, murty kóriner-kórinbes, adyraq kózdileý kelgen qara jigit. Bul osy aýyldaǵy mektep muǵalimi Qasen edi; ekinshisi uzyn boıly, aryq qara sur jigit. Shyn aty Ǵabdolla, el jaqsy kórgendikten be, áıteýir Ǵabdollany ózgertip «Qapan» dep at qoıǵan. Qapan bul eldegi jigitterdiń ishindegi eń tirisi. Azyraq jazý tanıdy. Aýyldaǵy mektep ashylǵaly muǵalimmen aralasyp... gazetin oqıtyn bolǵan, biraq sharýaǵa qyry joq jigit, jáne úıinde seneri bar, kúndiz-túni talmaı jumys isteıtin ógizdeı súzegen bir inisi bar. Bir-eki qarasyna shepti de inisi shabady. Az ǵana egin-taranyn da inisi jıady. Sondyqtan Qapan jumystan shyǵyp, sal bolyńqyrap ketken. Qoly bos jigittiń ózi sıaqty bos júrgen adamdy aınaldyratyn ádeti ǵoı, muǵalimdi qyrǵa alyp shyǵyp, kór-jerdi áńgime qylyp jatqandary edi.

Kúz. Kesh bolsa tymyryq aıaz tartyp, qyraý túsedi. Búgin de tymyrsyqtanyp tur. Jeldiń lebi beje yzǵyryq sekildenip tıedi. Aı qarashy, aýyl qara shoǵyrlanyp, arasyndaǵy mal, adamdar kóriner-kórinbes bolyp tur. Biren-saran jer oshaqqa jaqqan ottyń sáýlesi jyltyldap, ersili-qarsyly kesip ótken adamdar kórinip qalady.

— Solaı deseıshi, Qapan, dep muǵalim shyntaqtap jatty.

— Men estigen-bilgenimdi aıttym ǵoı, endi sen aıtsaıshy.

— Men nemdi aıtaıyn. Biz bozbalashylyqtan tazamyz. Byltyrǵy, osy aýyldan ketkeli damyl kórgenim joq, ákem jarymjan, úıde jumys qylatyn adam joq bolǵan soń soqa aıdadym. Jaz eki kóriste boldym. Odan kelip taǵy shópke, eginge tústim. Meniń bitirgenim osy.

— Kóris demekshi, sol kóristerińe bizdi alar ma edi?

— Oqımyn deseń saǵan kóris tabylady ǵoı. Áli jap-jassyń, jumystan qolyń bos. Oqyp ketýińe durys-aq qoı.

Qapan kúldi.

— Óziń sózinde turmaısyń ǵoı, jańa ǵana aýylnaı bol, el jumysyn atqarýǵa kiris dep ediń, endi oqy deısiń.

— Baıǵus-aý, el jumysyn atqarý úshin de oqý kerek qoı. Qazir sen ne bilesiń? Birer jyl oqyp alsań edáýir ashylyp, iske qaraıtyn adam bolar ediń...

Aýyl jaqtan shań-shuń daýys shyqty. Qasen de, Qapan da qulaqtaryn salyp tyńdaı qaldy. Aýyldyń ar jaq shetinde: «eldim, óldim» degen bir áıeldiń daýsy estildi. Áldekimder arashalap, bireýi «dúzi qara» dep áıelge shaptyqqandaı boldy, Qapan biraz tyńdap turǵannan keıin:

— Bul urysty men bildim. Yrysbaıdyń úıinen shyǵyp jatyr, — dedi.

Yrysbaı osy aýyldaǵy baıshikeshtiń biri. Burynǵy qatyny bala tappaıdy dep, ótken jyly Jumabaı degen kedeıdiń sútteı uıyp otyrǵan qatynyn toqaldyqqa azǵyryp alǵan. Toqaldyń aty Málıke. Jasy jıyrmadan jańa ǵana asqan. Málıke Yrysbaıǵa óz rızalyǵymen kelgen sekildi boldy. Óıtkeni ótken jyly Yrysbaı Málıkeni alǵanda, «toqal alyp otyr» dep Qasen gazetke jazyp edi, mılısıa kelip jaýap alǵanda, burynǵy kshyny: «Óz rızalyǵymmen aıryldym», — dep, Málıke: «Rıza bolyp tıdim, meniń eshbir muńym joq», — dep qaıyrypty, Qadirin adam jiberip, «myna mılısıa kelip otyr. Málıke muńyn jasyrmaı aıtsyn» degende, Málıke «súıgen baıyma tıdim, meniń eshbir muńym joq», dep qaıyrypty. Qadirin bilmeıtin adamǵa bolysamyn dep uıatqa qalǵan soń, Qasen sodan beri Málıkeni jek kóretin sekildi edi.

— Óldim dep jatqan Málıke me? — dedi.

— Ia, sol.

— Baıǵusqa obal boldy-aý!

Qapan ashynyp sóıledi.

— Sol ıttiń nesin aıaısyń, ózine-ózi tilep alyp otyr. Adam bolyp sózge túsinse byltyr sen mılısıa aldyratynyńda Yrysbaıdan aırylyp shyǵar edi-aý, endi obaly joq, jany shyqsyn, — dedi.

Málıkeniń Yrysbaıǵa nelikten tıgeni, mılısıa kelgende aǵasynyń, el qýlarynyń aýyzdyqtaýymen boı tejep qalǵany beri de Qapanǵa jasyryn edi. Qapan qansha oılasa da sebebin bile almaı, páleniń bárin Málıkege júkteıtin edi. Qasen bul týraly bitkenin, esitkenin Qapanǵa beınelep túsindirdi. Málıkege renjip otyrsa da mynadaı sebepterin kórip otyrǵanda aıaıtyndyǵyn bildirdi.

— Dúnıe páleniń bári senderde ǵoı, — dedi Qapan.

— Nege?

— Áıelge bostandyq dep zakon shyǵaryp búldirip júrgen sender emes pe? Bostandyqty arqaǵa tańyp kedeı bitkenniń qatyny jeligip boldy. Baıy birer qatty sóz aıtsa, ıa birer kún tamaǵy ash bolsa, «men ketem» dep tura keledi. Áıel bostandyǵynan kedeıdiń kórgen paıdasy az, baılar paıda kórip otyr. Buryn jalǵyz qatynmen júrgenderdiń kóbi osy kúni qatynnyń sanyn eki-úshke jetkizdi. Áıelge bostandyq týǵan eken dep qalyń mal toqtap tur ma? Súıgenin qalyńsyz alyp otyrǵan kedeıdi kórgeniń bar ma?! Mine, zakon shyǵararda osynyń bárin oılaý kerek edi.

Qasen basyn kóterip otyryp, beınelep túsindirýge aınaldy. El arasynda áıel bostandyǵyn qate túsindirip júrgenin, qazaq áıelderiniń sana-seziminiń kemdiginen eldegi qýlarǵa qoljaýlyq bolyp júrgenin aıtty.

— Qalyńmalǵa satylyp jylap ketip jatqan qazaq qyzy bar ma? Ókimet dekret shyǵarmasa sonyń bári ótken ómirine kúndikten qutylmaı kete berer edi. Jańa dekretti shyǵarýmen is bitpeıdi. Ony oryndaý kerek. Oryndaýshy eldegi aýyldyq, bolystyq keńester, jergilikti sot, mılısıalar bolý kerek. Biraq bizdegi jaman jeri osy aıtylǵan oryndarymyzda otyrǵan keıbir adamdar áıel týraly shyqqan dekretin oryndaýǵa shaban, oryndaýdyń ornyna ózderi dekretti buzyp, is isteıdi.

— Myna Ábilbaıdyń qyzyn toqaldyqqa alam degen Baıbol sıaqty ǵoı, — dep Qapan kúlimsirep edi, Qasen tańyrqaǵandaı bolyp Qapannyń betine qarady.

— Saqypty almaqshy ma?

— Ia.

— Ne deıdi ?.. Bozbalaǵa tańdap bararlyq qyz Baıbolǵa qatyn ústine tımekshi me?

— Ákesi berse, qyzdyń tımeıtin sharasy bar ma? Baıbolǵa qarsy keletin Ábilbaıda ne qudiret bar? Eregisse birer páleni jaýyp, shaýyp almaı ma? Biraq Ábilbaı da, qatyny da ázirge bala jas, el arasy jaqyn ǵoı, habarlasyp turarmyz, — dep, kelgen adamyn sylap-sıpap qaıtarǵan eken.

Qasen birdeme esine túskendeı alaqanymen Qapandy jaýyrynǵa qaǵyp qaldy.

— Toqta, qyzyq bar, Saqypty sen byltyr almaqshy bolǵan joq pa ediń?

— Ol ekeýimiz ońasha sóıleskende ermek ornyna aıtylatyn sez edi ǵoı. Sen ketken soń umytylǵaı.

— Nege, Saqyp alýyńa olqy soǵa ma?

Qapan basynda oıyn sekildi kórsede, Qasenniń shyn oıymen surap otyrǵanyn sezgen soń, jaýapty durystap berýge kiristi:

— Saqypty olqy soǵady demeımin. Biraq minezinde uıańdyq bar, eshkimmen ashylyp sóılespeıdi, eń arǵysy kisiniń betine týra qaramaıdy da, sóılesýge reti keler me dep úıine de talaı bardym. Bolmady. Jáne ákesiniń kóje toǵy bar. Kim biledi, táýir orynǵa beremin degen oıy bolsa, sóz salǵanmen bermeı júrer dep qaýiptenem. Jáne osy aýylda meniń kirme ekenimdi umyttyń ba?.. Maǵan qyz bere qoıar ma?.. — dep shyn syryn aıtty.

Qasen ashyq pikirli jas. Keńes úkimeti ornaǵannan keıin oqýǵa kirse de, úı ishiniń kúıi nashar bolǵan soń, sharasyz oqýdan shyǵyp, birer jyldan beri bala oqytýǵa kirisip júrdi. Osy aýylda Kárim deıtin jezdesi bar. Ór minezdi, bir betkeı, tymyry qadam. Óz degeni bolmasa, ońaılyqpen kisi sózine kóne qoımaıdy. Erterekte osy minezi úshin Kárimbaı sıaqty aqsaqaldardyń taıaǵy talaı ret basyn da jarǵan. Osy Kárim órshelenip júrip aýyldan mektep ashty da, Qasen osy mektepke muǵalim bolyp keldi.

Qasen muǵalim bolǵanda, bir jaǵynan bala oqytsa, ekinshi jaǵynan el jumysyna aralasyp, elde bolyp jatqan túrli jolsyzdyqpen kúresip, kedeı batraqtardyń basyn uıystyryp,i uıtqy bolarmyn dep oılap edi. Baıbol sıaqty túıeni túgimen, jutyp júrgen alaıaqtarǵa, Kárimbaı sıaqty kókjaldarǵa qarsy kúres salarmyn dep edi. Ol oıy birden oryndala qoımady Aqsaqal aýzyna qarap, ata, rý namysyn qorǵap ádettenip qalǵan el — Qasen sıaqty «tyshtańdaǵan» bir jas balanyń sońynan ere qoıatyn bolmady. Biren-saran kedeıler «solaı eken-ay» dep jaıshylyqta qoldaǵan sıaqtansa da, jeme-jemge kelgende oılaryn ashyp aıtpaı buǵyp qalatyn sıaqtandy. Jalǵyz ǵana Kárim daýryǵyp aıqaılap, jurt tyńdasyn, tyńdamasyn óziniń oıyn aıtpaı qalǵan emes.

— Baı degen ne?.. Baıdyń atasynyń aýzyna uryp, shańyraǵyn ortasyna túsirý kerek!.. — dep keledi sózi.

Ótken jyly aýyldyq keńes saılaýy bolyp edi, jurt basyn qurap, saılaýdy aınaldyrdy da jiberdi: ata uly bolyp bólindi, arýaqty atap múshege talasty. Qasen kirisip túsindireıin dep edi, eleýregen jurt mysqyl kózimen qarady.

— Osyǵan ne joq eken? Osy sózdi qaıtedi eken?.. — dep mysqyldap kúlgender boldy.

— Saılaýǵa qarsy úbir taratyp, eldi búldirip júr, — dep Baıbol pále salýdan da tartynbady.

Qasen jastar jaǵyn aınaldyraıyn dese, olardyń ishinde de selt etip bas kótergeni sırek kezdesedi. Kóbi áke-sheshesiniń aýyzyna qarap, solardyń aıtqanymen bolyp, jumystan qoldary bosasa, solańdap aýyl qydyryp, yrjyń kúlkimen ómirin ótkizedi. Qasenniń mańyna úıirilgenderi shamaly. Qasen olardy oqytpaqshy da boldy. Saýyq keshin qoıyp olardy qatynastyryp ta kórdi. Kóbi selt etip, boı jazbaıdy. Kózge kóringisi kelmeıdi, qaıta solardyń ishinen jyrylyp shyǵyp, Qasenge ere bastaǵan osy Qapan. Azdap hat tanıdy, Qasenniń aıtqanyna azdap eligedi. Biraq bu da jalyqqysh, el jumysy týraly Qasen uzaq áńgimege kirisse, bul ony burmalap, aýyldyń usaq turmysyna ákep soqtyrady. Qyz-qatyn áńgimesin kiristiredi. Sosyn Qapandy jibere tartaıyn degen adamdaı, Qasen de munyń yńǵaıyna kóshken adam sıaqtanady. Sóıtip Qapannyń ózine de sezdirmesten, baýlyp, ıkemdep kele jatqan beti edi.

III

Aspan júzi túnergen bult. Sylbyrap jaýǵan jaýyn. Az ǵana esken jel jańbyrdyń dymqylymen qosylyp betke salqyn tıedi.

Aýyl ábiger, buzaý-torpaq, qoı-qozy úıdi yqtap, úıge kirip shyqqanynda jol bermeıdi. Jer batpaq, bir jaǵynan maldyń qıymen aralasyp, adam aıaq basýǵa jırenedi. El adamynyń bári de úıde, ot basynda. Sý tezekti qalap, úrgishtep, kózderine túgin kirip, berekeleri ketip otyr. Biren-saran jınaqty kisiler kıimin almastyryp kıip, mal jabdyǵynda tysta júr.

Jaýlyǵyn basyna tumshalaı oraǵan, ústi-basy malmandaı sý bolǵan Jamal úıine kirdi. Saqyp otty jandyra almaı úrgishtep mazasy ketip jatyr edi.

— Qalqam-aı, áli jaǵa alǵan joqsyń ba? Shalaǵaısyń-aý, erteń kúıeýge shyqqanda qaıter ekensiń?!. Ákeńniń keletin ýaqyty boldy. Tezirek shaı qoıshy, — dep otty jandyrýǵa Jamaldyń ózi kiristi.

Saqyp samaýyrynǵa sý quıyp, usaqtalǵan aǵashty oıǵa qalap jandyrdy. Keshtiń qara kóleńkesinde zaýlap janǵan ottyń sáýlesi úıdiń ishin tegis jaryq qyldy. Jamaldyń júzin de jaryq qyldy. Bir túrli keıistik bar sekildi. Saqypqa birdemeni aıtqanda, burynǵydaı jekire aıtpaı, ásirese sońǵy aıdyń ishinde, aıanyshty kúımen aıtatyn boldy. Saqyptyń birer isi kóńiline unamasa:

— Erteń kúıeýge shyqqanda qaıter ekensiń?! — deıdi. .

Bul qaıdaǵy kúıeý? Nege jıi aıta beredi? Álde, áke-sheshesi syrttan sóz baılap, Baıbolǵa bergisi kelip júr me eken?!

Joq, onyń qısyny kelmeıdi. Baıbol adam jibergende aýyl adamdarynyń báride berýdi qolaılaǵan. Ákesi de berýge yńǵaılanǵan, sonda kese túsip arashalap alyp qalǵan osy ájesi. «Ul ornyna ul qylyp otyrǵan jalǵyz qyzym. Meniń qyzym ázir baısyramaıdy», — dep bet qaratpaǵan. Taza bermeımin dep aıta almaǵan, aıtýǵa aýzy barmaıtyn sekildi. Baıbol ashýlansa, Saqypty eriksiz alatyn sekildi.

Endi, Baıbolǵa bermeıtin bolsa, munyń aıta beretin «kúıeýi» kim? Osy bolar dep dámelengendeı basqa qyzdar qusap Saqyp nege kózge ilinbeıdi eken?.. Álde ózi teńdi bozbalalardyń kóz salyp júrgenin Saqyp sezbeı me eken?..

Bozbala degende Saqyptyń oıyna Qapan tústi. Qapan aýyldaǵy jigitterdiń ishindegi eti tirisi jáne áıel almaǵan basy bos. Jalǵyz aıyby jumysqa jalqaý dep el jek kóredi. Qapan shynynda jalqaý. Dúnıe aınalyp ketse de, isi joq. Dombyrasyn tartyp úıinde otyra beredi. Balasyna keıigen kempirler: «Qapan qusap isher asqa, kıer kıimge jarymaı júresiń», dep, Qapandy mysalǵa keltiredi. Biraq Qapan jamandyq jaǵymen tanylǵandaı qolynan dym kelmeıtin jigit te emes, istep ketse kimnen bolsa da ónerli, kim biledi, jas qoı, jalǵyz basty bolǵan soń dúnıe qadirin bilmeıtin shyǵar, úılense, dilgerlik kóbeıse bul kúngi saldyǵyn tastap, bálkim túzelip te keter edi...

Sońǵy eki-úsh kún ishinde Saqyp Qapandy kóp oılaıtyn bolady. Qapannyń jalqaýlyǵy, ersi minezderi — bári de Saqyptyń qaraýynda jas jigitke jarasty is sekildi.

Qapan keshe de keldi, aldyńǵy kúni de keldi. Kelgendegi jumysy shamaly: birdemeni syltaý qylyp kelgen bolady. Ábekeńmen, Jamalmen qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp, kóp sóılesti.i Saqypqa jaltańdap qaraı beredi. Bir sózdiń retinde ázildep te qoıdy. Saqyptyń oıynda esh nárse joq. Kezinde onyń áziline jaýap qaıtaryp, ashylyp sóılese almady. Sóılesýge retin de» keltiretin edi, biraq sony kereksinbegen sekildi edi. Endi keshe-i den beri nege ekeni belgisiz, Qapandy oılaı beredi. Otyrsa da, tursa da oıynan shyqpaıdy. Nasybaıdy ernine qystyryp alyp,i shyrt-shyrt túkirip, áńgime soǵyp otyrǵan sekildi bolady. Ásirese kúlimsirep qaraǵany esten ketpeıdi.

Esik ashylyp edi, jel gýlep qoıa berdi. Janyp turǵan ot shalqydy. Ábilbaı eken. Ústi-basy malmandaı sý, ajarynda keıistik bar. Esik jaqtaǵy shylapshyn aıaǵyna qaqtyǵyp edi, saldyr etkizip teýip jiberdi.

— Qudaıdyń atqan ıti, nárseni bir jıa bilmeısiń-aý, dedi. Jamal ásheıinde jaýap qaıyratyn edi, bul joly jaýynmen sý bolyp keıip kelgen soń, qarsy esh nárse aıtpady, shylapshynyn jıyp, Ábekeńniń ústindegi kúpisin jeńinen tartyp sheship, keregege aparyp ildi. Saqyp ekeýi qylmysty adam sekildenip úndemeı júrip shaı jabdyǵyna kiristi.

Bir-eki kese shaı iship jadyraı bastaǵan soń, Ábekeń sóıleıin dedi: mashınada júretin kók atty Smaıyldyń ustap alyp, on put potyraba suraǵanyn, aýylnaıǵa baryp aıtqanda «egindi jegizýge bolmaıdy» dep ózine qarsy zakon kórsetkendigin, shóbimizdi bir jeıdi, eginimizdi eki jeıdi, osylar-aq kún kórsetpeıtin shyǵar dep Sarymsaqtyń Smaıyldy jaqtaı sóılegendigin qaldyrmaı aıta kelip:

— Keıigen adamǵa keıistik tap bola beredi, aýylnaıdan yza bop shyǵyp kele jatsam, álgi muǵalim... — dep sózin aıaqtamaı, Ábekeń maı men nandy aýzyna toltyra shaınady.

Jamal da, Saqyp ta Ábekeńniń betine qaraı qaldy. Jamal shydamaı suraı bastady.

— Muǵalim birdeme deı me?

— Ne jóndi sóz aıtýshy edi, erikken jurt endi bizdi ermek qylatyn shyǵar...

Ábekeń taǵy sózin bólip, nan jeýge kiristi. Jamal bul rette keıin dedi.

— Baıǵus-aı, adam qusap sózińdi bólmeı aıtsań qaıtedi?

— E, ne qyldy, janyń shyǵyp bara ma? Onsha yntyǵatyny shamaly. Saqypty Qapanǵa ber deıdi... Estidiń be? dep Jamaldyń betine qarady.

Jamal da, Saqyp ta ań-tań boltan adamnyń túrine kirdi.

Ábekeń áldenege shimirkene sóıledi:

— Bara-bara jurt qoljaýlyq qylýǵa aınalatyn shyǵar. Meniń qyzym baı izdep otyrǵan joq, kúıeýge bere qalǵanda da sondaı sumyraıǵa dilgerlenbespiz ǵoı. Eregisse Baıboldyń ózine berermin, — dedi.

«Baıbol» degende Saqyp shoshyp ketip, qolyndaǵy kesesi sylq etip jerge túsip ketti. Eki kezinen jas parlap ókirip qoıa berdi. Ákesi de, shesheside qoryqqan pishinmen ojyraıysyp otyrdy. Burynǵy qalypty sheshesiniń taǵy raqymy keldi. Baıyna urysa bastady.

— Aýzyńa kelgendi sóıleısiń de otyrasyń. Balanyń kóńiline qaraý joq... Dúnıeden baısyz ótse de Baıbolǵa bergizbeımin... — dedi.

Ábekeń jeńilgen kisi tárizdenip úndemedi.

Tún qarańǵy. Jańbyr sirkirep úzdiksiz jaýyp túr. Keıde azyraq jeldiń ekpini bilinip, úıdi syqyrlatqan sekildenedi. Úıdiń yǵyndaǵy maldardyń yńyrsyǵany, úıge súıkengeni estiledi.

Úı ishi uıqyda, kúni boıy attan túspeı sharshap kelgen Ábekeń burynǵysynan da beter qoryldap, úıdi basyna kóteredi. Oıaý jatqan jalǵyz Saqyp. Saqypta ýaıym bar. Baıbol adam jiberip aıttyrǵanda sý túbine ketetin shyǵarmyn-aq degen edi, biraq ájesi kese túsip, aıyryp alyp qalǵan sekildi. Ájesiniń qashanǵa sheıin bolysatynyna kózi jetpeıdi. Ákesiniń basynda bılik joq adam, kóleńkesinen qorqady, eli aýqym qyp ber dese, berip jiberýińde sóz joq.

Myna Qapannyń aıttyrýy oıda joq áńgime edi. Saqyptyń Qapandy esine alǵany, Qapanǵa nazar salǵany osy eki-úsh kúnniń ǵana ishińde. Biraq qur esine alǵany bolmasa, Qapanǵa tıem degen oı basyna da kelgen emes. Endi, joq jerden aıta qalǵan eken, ákesi oǵan shydamaı-aq, shamdanbaı-aq, durys jaýabyn berse qaıtetin edi? Qapan bir qyzǵa baı bolýǵa jaramaıtyn jigit pe?

Jalǵyz aıyby kedeıligi shyǵar. Kedeılikke kúıetin Ábilbaı da ne kúı bar?

Esik syqyrlaǵandaı boldy. Súıkengen mal shytar deıin dep edi, oǵan usamady, adam tárizdi. Esiktiń baılaýyn izdep, ony sheshýge yńǵaılanǵan tárizdi. «Túnde keletin kim bar edi, álde ury ma eken? » degen oımen qorqynysh kirip, Saqyp ájesine aıqaılaǵysy da keldi. Biraq áldenege aıqaılaýdan tyıyldy. Qansha qoryqsa da ne ekenin bilgisi keldi. Kim ekenin eptep surap bitkisi keldi.

Esik eli syqyrlaıdy, teginde myqtap baılaǵan-aý. Saqyp turyp esikke baryp qalǵanyn ózi de sezbedi, áldekim esikti jamylyp tur... Qaltyraǵan daýyspen:

— Bul kim? — dedi.

— Men.

— Meniń kim?

— Saqyppysyń?.. Men Qapan ǵoı...

Saqyp ne bolǵanyn bilmestik halge keldi. Óńi ekenin, túsi ekenin aıyryp bile almaıtyn sekildendi... Esik ashyldy. Áldekimniń jyly, maıda qoly qushaǵyna kirip ketken sekildi boldy... Júrek alqyndy... Kóz qaraıdy... Áldekim qushaǵyna alyp aımalap súıgen tárizdendi...

IV

Oktábr ishindegi shýaq kún. Jel joq tynyq. Aýyldyń bári de zemlenkede. Murjadan shyqqan kek túgin tip-tike bolyp aspanǵa sozylady. Jurt jumysyn bitirgen, burynǵydaı erte turmaı uıqysyn qandyryp, sáske kezinde shaı ishýge kirisken.

Aýyldan ońasharaq qystaýy qomaqty kelgen bir úı bar. Janynda úlkendeý bir aq úı men qara úı tur. Mańaıy jybyr-jybyr adam, kógendegen qoı, sekirgen eshki-laq.

Aýyldyń qatyndary qoldarynda qos sabaýy, empeńdeı basyp baryp aq úıge kirip jatyr. Sóıtkenshe bolmady, eldi basyna kóterip sabaýdyń daýysy shyǵa bastady. Jurt shaıyn iship bolyp, shaldar taıaǵyn qolyna alyp, sabaý daýsy shyqqan úıge qaraı tus-tustan jınala bastady...

Erikken shaldarǵa ermek kerek, jumys istep jatqan jerge ekeý-úsheýiniń basy qosylsa, qaıdaǵy-jaıdaǵyny sóz qyla bastaıtyn ádeti ǵoı, etken kúńderin aýyzǵa aldy; Bekmaǵambettiń bolystyǵyn, kezinde eldi bir ýysyna syıǵyzyp, dáýirin júrgizgendigin aıtysty. Qashan da bolsa áńgimeniń deni Daýbaı shaldan shyǵady ǵoı, ol saqalyn birer sıpap alyp:

— Talas shtat jyly edi. Saılaý bolady degen soń Qyzyljarǵa bardyq. Onda Dambar men Áıettiń búlinbegen kezi. Eldiń adamdary qandaı, kileń yǵaı men syǵaılar. Bekmaǵambet yzǵaryn tógip, ústine jańdy kirgizbeıdi. Jıylǵan jurttyń ishinen baryp jolyǵyp sóz ákelýshi Ahmet pen Arǵymbaı molda boldy, — dedi.

Elde bolys bolǵan jalǵyz Bekmaǵambet pe? Shúıinsháli de bolǵan. Jappasbaıdyń Ahmeti de bolǵan. Ásirese Ahmettiń bolystyǵyna shaldardyń aıyzy qanady.

— Shirkin, baılyqtyń qolynan kelmeıtin isi joq. Talas shtatta Ahmet malmen-aq jeńip aldy ǵoı: Saılaýǵa sonda graf keldi bilem. Jappasbaıdyń Mustapasy aqshany ýystap shashyp júrip, elýlik bitkendi óziniń jaǵyna shyǵaryp aldy. Jurttyń aıyzynyń qanǵany ǵoı, Mustapaǵa sol jyly «bala graf» dep at qońdy.

Sóıleı kele sóz Ahmet, Mustapanyń urlyǵyna kelip tireldi. Myńnan asa jylqysy bar eken, sonyń ústine urlyq qyldyrypty. Shaldar sony aıtysyp jaǵalaryn ustasty.

Sembi deıtin baqa ǵana sary shal, Ahmet, Mustapanyń urlyǵy týraly áńgime bola bastaǵan soń, shydap otyra almaı sezge kirdi:

— Beker sóz ǵoı, olar urlyqtan saý edi toı, dedi.

Otyrǵan jurt jabyla Sembiniń betine qaraı qaldy.

Keıbireýi jymıyp kúlisti. Ysqaq otyryp:

— Biz qur daýryǵyp otyr ekemiz ǵoı, anyǵyn biletin myna Sembi ǵoı, — dedi.

Sembi jasynda baýkespe ury bolǵan kisi. Ahmet, Mustapa dúrildep turǵanda, jıyrma jigitti kúndiz-túni úıine saqtap, urlyq qyldyryp turǵan. Sembi jıyrma jigittiń biri.

— Sondaǵy istegenderińdi aıtshy, — dep Sembini keýkeýleı bastady.

— Ótken istiń keregi ne? dep Sembi boı tejese de, jurt jabylǵan soń aıtýǵa kiristi.

— Jıyrma jigit edik. Bizdi Mustapa únemi urlyqqa jumsaıtyn edi. Eregisken jerine ǵana jumsaıtyn edi. Biz barǵan jerimizdi úıitip kelýshi edik. Bolysqa arqa súıegen soń tendik berý qaıda, malyn surap mańymyzǵa jan kele almaýshy edi...

Áli esimde. Bir jyly boqyraý bazary kezinde, Arǵynnyń bir baıymen Ahmettiń alakózdiligi bolyp, sonyń jylqysyna tıińder dep bizdi jumsady. Apy saılap minip alyp, bir túni baryp tıdik: jylqysynan tańdap júrip qyryq jylqy aldyq. Betimiz Qostanaı, bazarda shetten kelip kútip jatatyn joldastarymyz bar... Tań syz berip kele jatqanda, Qazanbasy aǵashynyń tusynan óte bergenimizde, bir qur at semizdikten júre almaı zoryǵyp pyshaqqa ilindi. Qazysyn oıyp aldyq ta, qalǵan etin al dep janyndaǵy bir aýylǵa habar berdik. Sonymyz myqty qate bolypty, sońymyzdan qýyp kele jatqan qýǵynshylarǵa et alýshylar bizdi tústep aıtyp beripti... Bazar kezi, jurttyń bári qalada, Arǵynnyń adamdary Ahmetke kelip jolyǵyp, ótinish aıtypty:

— Elińdegi bir tentek jigitter bizdiń eldi jábirlep ketipti. Tentegińdi óziń tyıyp, malymyzdyń kózin bergizseń, aıyp-anjysyz bitiser edik, depti.

Ahmet olardyń ótinishin qıa almaı erteńine jylqyny qoıa bergizdi. Arǵyndar jylqysyn alǵan soń, prıstapqa baryp: «Malymyzdy Ahmettiń urylarynan taptyq», — dep málimdepti. Sol kezdegi ýeze Ahmetke teris qarap júredi eken. Dereý polısıa jiberip bizden eki adamdy ury dep ustady. Ahmettiń ózine de kár qylýǵa aınaldy. Eldiń, erligi sondaıda bolady eken, bizdiń basymyzdy qosyp jiberip:

— Jylqy ıesi Arǵyndardan búgin túni qyryq jylqyny urlap alyńdar, — dedi.

Oryndadyq. Erteńine: «Endigi armanym myna ýeziń jegip júrgen kók atynyń qýyrdaǵyn jesem eken deımin, qaıtseńder de sony qolǵa túsirip, elge aparyńdar», — dedi.

«Toqtaý bar ma, ár kóshege tarap, ekindi áletinde ýeziń úıin torydyq. Úıdeı kók atqa kishkene arbany jegip, kóshiri men ýeziń qatyny qaqpaǵa kelip kirdi. Júgire basyp biz de jaqyndadyq. Qatyn men keshir úıge kirip ketkende, júgirip baryp qulaq baýdy qıyp jiberip, kók atqa mine shaptyq... Bazardan kelgen soń, Ahmet soıǵyzyp, qandy qýyrdaǵyn jedi...» — dedi.

Eskilikti áńgime aıaqtalýǵa aınaldy. Qoı qyrqylyp bolǵan shamada, shaldar úıdi-úıine ydyrady.

V

Úlken úı gý-gý áńgime: kıiz qarpyp jatqan qyz, kelinshek, epti bozbalalar, jan-jaǵyn búrgishtep tikken ere kıizdi on bes-jıyrma adam ortaǵa alyp, tóselgen shıdiń ústine tizerlep otyryp qoldan-qolǵa júgirtip jatyr. Birese kıizdi shyr kóbelek aınaldyrady; birese joǵary kóterip shıge ákelip urady. Ystyq sýmen pisirip tastaǵan jas kıizden bý burqyrap shyǵyp jatyr.

Kóppen istegen jumysqa adam sharshaı ma, ásirese bozbala jaǵy qyzdyra túsedi, kótergen kıizdi aparyp kelinshekterdiń basyna kıgizedi. Áıel-erkek eki jik bolyp keıde alys ta bastalady.

Bozbalalardyń ishinde Qapan bar. Áıelderdiń ishinde Saqyp bar. Qapan Saqyppen bir ret qatar otyryp qalyp edi, Jamaqtyń qatyny birdemesin sezgen kisideı, ekeýiniń arasyna kirip kılikti.

— Buryn-sońdy ol jigit mundaı orynǵa kelmeıtin edi, búgin neǵyp kelip otyr, — dep keıbir qatyndar kúńkildegen boldy.

Bir-eki qatyn ózara sybyrlasyp, sóılesip Saqyp pen Qapanǵa kezek qarap kúlisti. Bularyna qaraǵanda jasyryn syrdy bilgen sekildi. Biraq bilmesin dep júrgen Qapan emes qoı, jurttyń sezgenine qýanbasa, kúıinbeıdi ǵoı, ásirese Jamaqtyń qatynynyń qyzǵanǵan kisi tárizdenip araǵa kelip qyzǵanyna ashýy keldi. «Aqsaq ıt, sybaǵandy bereıin» degen oıǵa minip, bozbalalarmen kóz qysyp ymdasyp, kıizdi bir kótergende aqsaq qatynnyń basyna aparyp kıgize qoıdy. Aqsaq qatyn qapelimde basyp qalsa da, artynan kıizden qutylyp shyqqan soń ashý shyǵardy:

— Beıbastaq qańǵyrǵandardy osyndaı jerge kim shaqyrady eken, — dedi.

Jurt, aıypty osy toı degendeı Qapanǵa qarady. Qapan uıalýǵa aınaldy. Qatynmen bajyldasyp urysýdy ar kerdi. Kop ortasynan turyp ketý jáne qıyn boldy.

Qapannyń renjigenin Saqyp sezip otyr eken. Jamaqtyń qatynyna kúńk ete qaldy.

— Jeńeshe-aı, joqqa ashý shaqyrasyń-aý. Oıynǵa adam ashýlana ma eken?! — dep edi, aqsaq qatyn Saqypqa ajyraıyp qarady.

— Janashyryń ekenin bildik. Bul jerde kirispeseń de bolady!

Saqyp qyp-qyzyl bolyp tómen qarady. Saqyptyń jaqyn jeńgesi Kúlásh tózip otyra almaı ketip, aqsaq qatyndy taqymdaı bastady:

— Beıpil aýyzdyǵyńdy úıinde isteseıshi, bireýdiń qyzyn sen tyıýshy ma ediń?

— Oıbaı, adyra qal, jaqynyń eken, bildik... janyń ashysa, Qapanmen tamyr qylma!

Úıde otyrǵan qyzdar da, kelinshekter de aqsaq qatynnyń sózin ersi kórip, betterin shymshydy. Saqyp jylarmanǵa keldi. Kúláshtiń jaqyndyq namysy qozyp, kúıeýine qarap, qatty-qatty sóıledi:

— Osy toptyń ishinde qaryndasyńnyń ne bar minin aıttyryp alaıyn dep otyrsyń ba, shirik neme? Ana kók aıyldyń aýzynan qanyn keltir! — dedi.

Kúláshtiń baıy — Bórkeı deıtin kóp úndemeıtin, minezi tomyryq jigit edi. Qatynynyń sózi shymbaıyna batyp ketip, aqsaq qatyndy tura júndedi. Óz jaýlyǵyn ózi aıyryp, bes saýsaǵyn betine salyp, aqsaq qatyn oıbaımen úıdi basyna keterdi. Jurt úrpıisip qaldy. Júgire basyp entigip Jamaq ta keldi. Aı-jaıǵa qaramastan shetkerek turǵan Qapandy qolyndaǵy taıaǵymen basqa salyp ótti. Abaısyzda tıgen taıaq Qapanǵa ońaı soqpady. Qapan esi aýyp jerge otyra ketti. Saqyp talyp qulaǵan Qapandy kórgen soń oıbaıyn salyp kelip qushaqtaı aldy. Jurt betine sý búrkip, biraz jatqannan keıin baryp esin jıdy. Qapan esin jıǵanda úıde eki-úsh-aq adam bar edi.

VI

Kúzemde bolǵan tóbeles áńgimesi qoıýlana bastady. Kóp ishinde qyzyn masqaralaǵany úshin Ábilbaı, Ábilbaıdyń týysqandary Jamaqpen araz boldy.

Onyń ber jaǵynda, Qapannyń basy jarylyp qalǵan soń, isti qalaǵa jiberip múdirtip júre me dep kún buryn qamshylaý úshin, Jamaq atqa mindi. Pele baqqan adamnyń tabatyny Baıbol ǵoı, bul da oǵan baryp áńgimeni bastan-aıaq aıtty. Sóz qyzǵa kelgende:

— Ábilbaı jasyryn sóılesip, qyzyn Qapanǵa bermekshi boldy. Saǵan túneýgi aıtqany aldaý, — dedi.

Ádeıi adam jibergende bermegenine Baıbol buryn da kektenip edi. Onyń ústine myna Jamaqtyń sózin esitken soń, múlde ashýǵa mindi:

— Qazirde áıel urǵannan jaman nárse joq. Bul qylmys zańynyń 507 statásyna jatady. Ol statá boıynsha urýshy bes jyl túrmege jatady. Aman bolsa, Ábilbaı men Qapannyń basyn túrmede shiriteıin, — dedi.

Daý izdegen Jamaq ta par atyn jegip, Baıboldy arbasyna mingizdi: qatyndy doktorǵa alyp baryp, betine túsken tańbany kórsetti. Ersili-qarsyly on shaqty kún júrip, eki atyn birdeı aryqtatyp, aqyrynda aryzyn berip úıine qaıtty.

Jamaqtyń isti sotqa jiberýinen Ábilbaı da, Ábilbaıdyń jaqyndary da kek alaıyn deıdi. Baıboldyń ashýly ekenin sezisti. Baıbol aralasqan isin qara bolsa da, úske shyǵýy múmkin. Mal baǵyp, oshaqtyń úsh butyna qarap otyrǵan sharýaǵa mezgilsiz kezde jaýap berýge qalaǵa barý da ońaı ma, sondyqtan bular da eldegi zakonshiliktiń biri, Balqaımen sóılesip, Qapannyń jarylǵan basyn doktorǵa bularda kórsetip, Jamaqqa qarsy daý qylmaqshy boldy. Biraq muny isteý úshin Saqypty Qapanǵa berý kerek. Saqypty berý máselesi qozǵalǵanda Ábilbaı shyn sózin aıtty:

— Jas bala bolsa da aýyzǵa ilinip ketip otyr. Pálenshemen júripti degen ataqtan endi qashyp qutylýǵa bolmaıdy. Saqypty berýge qarsylyǵym joq. Biraq myna Baıbol qandy tuıaq adam edi, qazir Jamaqty qolyna ustap kúsheıip otyr toı. Naq osy kúıinde qyzymdy Qapanǵa bersem, joqtan pále taýyp, basymdy sotqa iliktirýi múmkin. Sondyqtan áńgime aıaǵy basylǵansha sabyr etelik, dedi.

Buǵan Qapan da kóndi. Tıisti adamdaryna bular da jolyǵyp, Jamaqqa qarsy aryzdaryn joldady.

Vİİ

Noıabr ishi, kún jyly-shýaq. Qarashanyń qary az kún jatyp erip ketken. Shaldar «bıylǵy kúz uzaq bolar» dep ańyz qylysady. El adamdarynyń qoly bos, uzaqty kúndi áńgime izdep qydyrýmen ótkizedi. Qol bosaǵannan bergi eldiń qyzý kirisip júrgen áńgimesiniń biri — saılaý jumysy edi: bıylǵy saılaýda Baıbol aýylnaı bolmaqshy. El aqsaqaldarynyń birsypyrasymen sóılesip, olardyń rızalyǵyn alyp ta qoıǵan. Óz oıynsha áńgimeni bitti dep eseptep edi. Búgin sol oıynyń aıaqtalatyn kúni. Keshe saılaýshy kelip, búgin Kárıekeń aýylyna jurtty jıyp otyr. El ishindegi at arqasyna minýge jaraıtyndardyń kóbi saılaýǵa kelip otyr. Saılaýmen jumysy joqtardyń kóbin Baıbol ádeıi shaqyrtyp alǵan. Saılaý talas bolyp kete me degen qaýpi de joq emes. Onyń ústine saılaýǵa kelgen jigittiń syńaıy kelispeıdi, Baıbol eki aýyl birdeı úıine qonaqqa shaqyrsa da oǵan barmaı, mektep muǵalimi Qasenniń úıine baryp túsken. Jurt budan ázirinshe maǵyna shyǵaryp, aýylnaılyqty Kárıekeń aýylyna baılap ketpese ıgi edi degendi de aıta bastaǵan. Óıtkeni saılaýǵa shyqqan jigitti Qasen muǵalimmen tanys eken degen laqap bar. Ol ras bolsa, muǵalim burmalap, ózine tán adamdy saılatady deıdi. Mine, osy jóndi oılaı kelip:

— Áı, muǵalim búldirip júrmese ıgi edi, — desedi.

— Muǵalim kimdi saılatady eken, bilesińder me?

— Kimdi saılatsyn, kúndiz-túni sońyna erip júrgen Qapany bar ǵoı, sony saılatady.

— Qapandy?!

Qapandy aýylnaı qylady dese, búl otyrǵan jurt túrshigetin sekildenedi...

Kárıekeń aýyly yǵy-jyǵy adam: shetten kelgender attaryn ıirip baılap tastap ekeý-ekeý jekelenip sózge kirisip otyr. Eldiń arty áli kelip bolmaǵan. Saılaýshynyń áıelderdi de «shaqyrt» degenimen, aýylnaı jaqyn aýyldyń áıelderine de habar aıtqan eken, kóriksiz jaıdaq arbaǵa tıele minip, shaǵaladaı bolyp áıelder de kele jatyr.

Toptanǵan attyń jel jaǵynda, ishinde Baıbol bar, on shaqty kisi sóılesip otyr. Báride eldiń súbe bıleri. Aýylnaılyqty Baıboldyń qanjyǵasyna baılap, basqa oryndy múshe qylyp bólgeli otyrǵandar. Jebeli qara kisi tymaǵynyń oń jaq Kýlagın jymqyryp alyp, sózge kirdi:

— Adam bolam degen jastyń aldyna shyǵyp kórgenimiz joq. Baıbol talaptanǵan eken, buǵan da bol dep otyrmyz. Bir aýylnaı el bolǵanmen, qurama sekildimiz; ishimizde arǵyn da bar, jappas ta bar, kereıitte bar. Orynnyń bárine adamymyzdy saılaı bersek, músheniń bárin qypshaq óz baýyryna basty dep olar minep júrer. Sondyqtan Baıbol aýylnaı bolsa «kándılatyp» jappasqa bereıik. «Pesirin» arǵyn alsyn, bireýin saılaı jatar, — dedi.

Bul kisiniń sezine bylaıǵylary bógelgendeı bolsa da, baqylaýshy kisi qarsy sóıledi:

— Qypshaq, senderdiń mazaqtaryń qalmaıdy, bizge ylǵı oıdan shyǵarǵandaryńdy beresińder. Múıizderiń shyǵatyn bolsa, baıaǵydan beri bolyp kelesińder ǵoı. Aýylnaılyqty bizge de bir usynsańdar qaıtedi? dedi.

— Óı, jónsiz shirkin, usynǵanda kimińdi saılamaqsyń?

— Kimdi saılaıtynymyzdy ózimiz bilemiz. Baıbol sıaqty bireý bizden de tabylar.

— Baıǵus-aý, Baıboldyń joly basqa ǵoı. Baıboldyń kózi qaraqty. Basty kisilermen tanystyǵy bar. Elge salyq tússe de, ıa basqa bir aýyr taıan jumys bolsa da zıan kórmeımiz ǵoı.

— Zıanyn sen kórmessiń, biz kórip-aq otyrmyz. Qıt etse, tize kórsetedi, ortamyzdaǵy jesirimizdi tal túste-aq satyp otyr ǵoı. Baıbol aýylnaı bolsa múlde úıtip jeýden taıynbas.

Baıbol ashýlanyp:

— Áı, sen, kimdi aıtyp otyrsyń? — dep júginip aldy.

— Seni aıtyp otyrmyn!

— Bálem, arǵyn, qutyraıyn degen ekensiń!..

Sóz eregiske ketti. Jebeli qara kisi kijindi.

— Aıqaı, baıaǵy dáýrenimiz-aı, mundaıdy qarsy kelgende, tilip alýshy edik-aý! — dedi.

Ekinshi bireýi onyń shashpaýyn kótere sóılep:

— Saılaýshy tóreni arqaǵa tanyp istep otyr toı, — dedi.

Saılaýshy tere jurt kózine sheshilmeıtin bir jumbaq bolyp qaldy...

Kárıekeń albary syǵysa tolǵan adam. Aýylnaı júgirip dáıek bop ortaǵa stol qoıyp búlinip júr.

— Tóre kele jatyr, — degen daýys estildi.

Uzyn boıly qara jigit qolyndaǵy papkasyn ákep stoldyń ústine qoıdy. Qasen men Qapan birge ere kelip, stolǵa jaqyn jerge otyrdy. Jurttyń kózi tórede, Baıbol jaǵy Qapanǵa ala kózimen qarap, atyp jibergendeı bolyp otyr.

Saılaýshy aýylnaıǵa májilis ash dep edi, qalaı ashýyn bilmeımin dep, aýylnaı sheginshekteı berdi. Saılaýshy májilisti ózi ashyp, májilis basqarýshylardy saılaýyn ótindi. Qasen birden Qapandy atady. Ekinshi jaqtan bireý Baıboldy atady.

Saılaýshy:

— Májilis aǵasy Qapan, hatshysy Baıbol, — dep jarıalady.

Qapannyń Baıboldan joq jerde joǵary shyqqanyna jurttyń birsypyrasy tańdandy. Birsypyrasynyń ishi kúıip, kóńilderine shek ala bastady.

Kún tártibindegi birinshi másele — memleketimizdiń ishki-syrtqy kúıi týraly edi. Bir jaǵynan — másele jurttyń uǵymyna tereń bolǵan soń, ekinshi jaǵynan ókil sózge olaq bolǵandyqtan buǵan kóńil qoıyp tyńdaýshy jan bolmady. Jurt ózara kúbir-sybyryna kiristi. Ysqaq deıtin bireý Baıboldy syqaq qyla:

— Baıbol qansha tyrashtansa da, Qapanǵa hatshy bolýdan artyqqa bara almaı júr eken ǵoı, — deıdi.

Baıbol jaǵynyń bir jigiti munyń ázilin sham kórip, qatty sóz aıtty. Ekeýi eregisip daýys shyǵaryp boqtasýǵa aınaldy. Baıandamashy sonymen «german úkimeti...» deı bergende, Ysqaqtyń «ákeńniń aýzyn...» dep bireýdi salyp jibergeni kórinip qaldy. Jurt oıpań-toıpań, boqtaý, arashalaý, kimniń kimge jaq ekenin aıyryp bolarlyq emes...

Janjal zorǵa degende basyldy. Baıbol Ysqaqty ókildiń aldyna jetelep ákelip:

— Mynaý jıylysta tóbeles shyǵardy. Bul — kontr. Protokol istep, muny túrmege aıdaý kerek! — dedi.

Baıandama aıaqtalmaı qaldy. Jurt asyǵatyn boltan soń, birden saılaýǵa kirisildi. Ókil sóz alyp saılanatyn adamdardyń tizbesin oqyp shyqty.

— Tór aǵasy Qapan Jamanbaıuly, músheleri Erimuly Kárim, Jaqaıuly Qulabaı...

Baıbol ushyp turdy!

— Saılaý erki halyqtyń ezine berilýi kerek. Bul tizbedegi adamnyń birine de rıza emespiz! — dedi.

— Rıza emespiz! qaýym jaty shýlap qoıa berdi.

Óz jaǵynyń adamyn ataǵan soń Qısyq jaǵy jym bolyp úndemedi.

Barlybaı deıtin myrza bórkin qolyna alyp, júginip otyryp sezge kiristi.

— Saılaý jumysyna burynnan tanyspyz ǵoı. Mundaıda aqsaqaldar ymyrasymen is isteýshi edik.

Ókil ony ıekke alyp ketti:

— Siz baısyz ǵoı?

— Kún kórgishtigim bolmasa, baılyǵym joq.

— Malaıyń bar ǵoı?

Barlybaı úndeı almaı qaldy.

— Saılaý isinde sizdiń jumysyńyz bolmasyn. Ózińiz keıinirek otyryńyzshy, — dep ony tujyryp tastady.

Aıaq alysyn baıqaǵan soń, basqalar úndeı almaı qaldy.

— Al, osy tizbedegi adamdar saılansyn degenderiń qol kóterińder!

Áıeldermen qosa sanaǵanda júz jıyrma adam qol kóterdi.

— Kim qarsy?

Seksen adam qarsy boldy. Bári de qaýym toby ekeni anyqtaldy.

Baıbol taǵy tura keldi:

— Saılaýda ádilshilik joq. Tizbeni el kórsetip otyrǵan joq, ol bir; ekinshi — saılaý Qısyqqa qaraǵan elde bolyp, olardyń áıelderi qatynasyp otyr. Bizdiń eldiń áıelderi shaqyrylmaı úıde qalyp otyr; sondyqtan kopıa alyp, izdenemiz!.. — dedi.

Biren-saran jigitter tana Baıboldyń shashbaýyn kótergen boldy. Kópshilik jaǵy «jaý ketken soń qylyshyńdy boqqa shap» degen ǵoı, — dedi.

Qapandy aýylnaı qylyp jıylys tarady...

VIII

Qalanyń ózen jaqtar kóshesimen qazdaı shubyryp úsh adam kele jatyr. Ymyrt qaranǵysy. Kóshe qoıyrtpaqtanǵan batpaq, keıde aıaqty ustap jibermeıdi. Ersili-qarsyly júrgen i adamdar sıyrdyń izindeı ǵana soqpaq izben shubyryp júredi.

Kósheniń múıisine kelgende batpaq burynǵysynan údedi. Aldyńǵy jaǵynda kele jatqan Baıbol edi. Yrsyldap terlep, bórikti qolyna aldy. Art jaǵyndaǵy eńgezerdeı ımıgen, qyr muryndy qara orys murty tikireıip Baıbolǵa taqalyp toqtady.

— Áı, Ivan-aı, til almaısyń-aý, daıyn turǵan par atqa minsek qoı, álgide zyrqyrap kelip qalamyz.

Ivan da kúlimsiregen tárizdendi. Biraq atqa minýge qarsy ekendigin taǵy qaıyryp aıtty:

— Jaramaıdy, osy kúni bireýdi bireý baǵyp júredi, kózine tústik degenshe, sózge qosa bastaıdy, — dedi.

Eń artqy qaba saqaldy qara kisi edi. Basyndaǵy jalbaıy mılyqtanyp, býy burqyrap terlep, entikkendeı bolyp turdy. «Tórelermen» sóılesýge ózin laıyq kórmese de, baqytymdy synap kóreıin degendeı eptep qana únin shyǵardy:

— Oıpyrym-oı, jerdiń túbi eken ǵoı, — dedi.

— Aýylnaı bolatyn adam mundaı júristi kópsinbeýi kerek, — dep Ivan ony tálkek qylyp qoıdy.

— Ivan durys aıtady. Tegin jatqan nárse bar ma? «Mehnattanbaı, rahat joq» degen ǵoı, — dep Baıbol kóterip qoıdy.

İzdep kele jatqan jerleri — buryshtaǵy tas úı eken. Mańdaıynda jyltyraǵan elektr oty jalǵyz kózdi peri sekildenip túr. Bular tónip esikke kelgende, uıqydan jańa maýjyrap turǵandaı bireý táltirektep shyǵyp, ekpinimen aýylnaı bolǵysh myrzany ıyǵymen qaǵyp ótti. Myrza seskenip qorqyp ketti. Baıbol onymen baılanysaıyn dep edi, myrza araǵa túsip, áńgimeni basqansha asyqty.

Úı ishi tolyp jatqan bólme. Gý-gý áńgime. Syldyrlaǵan shynynyń daýsy, kirgen qarqynda myrza tań qalyp, ańyraıyp aýzyn ashty. Baıbol bárimen tanys sekildi. Júgirip ana bólmege bir, myna bólmege bir barady. Buryshtaǵy bir kishkene bólmege úsheýi kelip otyrdy. Jalańdaǵan jas jigitter dáıek bolyp júgirip júr. Á degenshe bolmaı stoldyń ústin shyny qaptap ketti.

Ivan myrzany ıyqqa qaǵyp:

— Baıaǵydan beri jıǵanyńnyń ıgiligin kór, áıdá ish, — dedi.

— Al endeshe baıdyń jolynyń bolýyna isheıik, dep Baıbol stakanyn kóterip aldy.

Buryn iship kórmegen nársesi bolsa da, baı tartyna almady, ishpese qonaǵynyń kóńiline keletin sekildendi. Bastapqy kezde pıvonyń kúrmek dámi aýyzǵa bilinse de, ishe kele úırendi. Shyny artynan shyny almasyldy. Baı yqylyq atyp, basy aınala bastady.

Túngi saǵat 12-deúsheýiteńseliptysqashykty. Buryshty orala bergende, baıdyń aıaǵy taıyp ketip, batpaqty súze qulady, bet-aýzy qap-qara balshyq bolyp, súrinip-qabynyp turyp jatyr:

— Baıbol, — dedi.

— Áý.

— İs retteletin be?

— Biz kirisken soń is rettelmeýshi me edi, Qapandy túrmege tyqsam, isin saǵan alyp bersem, odan artyq ne kerek? — dedi.

IX

Keshki mezgil, úı ishi qara kóleńke. Buryshtaǵy sandyqtyń ústinde Qapan dombyra tartyp otyr. Terekten istegen aq dombyra sabaǵan saıyn bezildep, áldeqaıdaǵy kúnderdi eske túsirip otyr. Ómirdiń qaıǵyly kezeńi eske túskende, dombyra muńdy kúıge túsip, jylamsyrap, qýanyshty kúnderdi oılaǵanda, aspanǵa sharyqshyp bulbuldaı saıraǵan sekildi bolady...

Qapan ne kórmedi, eki bala jastan jetim qalyp edi; eki-úsh jyl kisige jaldanyp, inisi erjetken soń, jaldanýdy tastap, úıinde otyrdy. Jumysqa qyry bolmady. Ertendi-kesh aınaldyratyny dombyra edi. Aýyl kórshileri Qapandy unatpaı qarap, «kedeıdiń kerbezinen saqta» dep mysqyldaı kúlýshi edi. Qapannyń ol kezdegi isine qaraı olardyń kúlýge jóni de bar edi.

Qapannyń azyraq túzele bastaǵany bul aýylǵa Qasen muǵalim bolyp kelgennen bylaı qaraı edi.

El sebepker boldy ma, qaladan kelgen saılaýshy sebepker boldy ma, áıteýir oılamaǵan jerden Qapan aýylnaı boldy. Bir jaǵynan aýylnaı bolyp, ekinshi jaǵynan óziniń súıgen qyzyn alyp, osy sońǵy tórt aıdy Qapan qyzyqty turmyspen ótkizdi. Burynǵy qaıǵynyń beri de qoıylǵan tárizdi. Aldaǵy ómir budan góri de qyzyqty bolyp ótetin tárizdi...

Aýylnaı kezinde óziniń bedeli óseıin dedi. Kedeı-kepshiktiń Qapan aýylnaı bolǵannan beri beli kóterileıin dedi.

— Úkimet ózimizdiki, aýylnaı ezimizdiki, bálem, baılar,endi kózińdi ashyp qara!.. — dep, Kárimniń daýysy burynǵydan da ashyq shyǵatyn boldy.

Aýylnaıdan qorqyp úrpıip, soǵan jaramsaqtanýǵa asyǵatyn el sharýalary, Qapan aýylnaı bolǵannan bylaı erkin dem alyp, Qapandy ózimsinip, keńes jumysynyń ne ekenin sezine bastady.

«Bizge qalǵan ne sez bar? Bizdi kim eleıdi?..» — degen sıaqty úmitsizdikke salynǵan jas jigitter de, Qapannyń joq jerden aýylnaı bolyp ketkenin kergen soń, jigerleri kóterilip, áńgimege bular da eleńdese bastady. Jumystan qoldary bosasa, Qapannyń úıine jınalady. Jastardyń bastary quralsa, Qasen olardyń ortasyna kelip, gazet, jýrnal oqıdy; jastardyń jigerin esire sóz sóıleıdi. Sóıtip júrip on shaqty jigittiń basy quralyp, keshki mektep te ashyldy. Saýatsyzdar mektebine kirip biren-saran áıel de oqı bastady. Onyń biri Saqyp edi. Úıinde júrgende ynjyqtanyp kisi betine qaraýǵa uıalatyn qyz munda kelgeli ashylyp, Qasennen oqyp hat tanýǵa da aınalyp qalyp edi...

Biraq áldeqalaı jalǵyz otyryp oıǵa shomsa, qyzyqty ómirmen qatar Qapan aldaǵy ómirinde qorqynyshty da sezgendeı bolady. Áldekim munyń istegen isin ańdyp júrip, kezinde shalyp qalatyn sekildi bolady.

Aýylnaı bolǵanyna tórt aı. Tórt aıdyń ishinde Qasenniń nusqaýymen Qapan kóp istedi. Burynǵy aýylnaılarǵa qaraǵanda el kedeılerinen maqtaý aldy. Biraq jaqsy isimen qatar birer bilmestigi de boldy. Qapan ony Qasenge aıtsa, sóz joq, istetpeıtin edi.

Aýylnaı bolyp is alǵan soń, Qapan ózin iri kisi boldym dep oılap edi, el arasyndaǵy jumysqa laýmen júrýdi laıyqsynbaı, Yrysbaı degen baıdan baryp attyń maıyn suraǵan. Yrysbaı qandaı qut adam. Buryn esiginen qaratpaı júrse de aýylnaı bolǵan soń eski kúıin birden ózgertip qadirlep tórine shyǵarǵan. Buryn «qańǵyrǵan neme qaıdan keldi?» dep jıyrylǵan báıbishede bul joly Qapandy ashyq júzben qarsy alyp, «qaınym» dep ázildeskende, Qapan jumysyn aıtqan soń baı bir aýyz sózge kelmesten «jylqynyń mańdaı aldy edi, satan tana beremin» dep tor tóbel atty bergen. Atty noqtalap bergeli turǵanda, Yrysbaıdyń inisi qaltasynan bir qaǵazdy alyp: «Erteń bazarǵa júrmekshi edim, mal satatyn edim, mynaǵan mór basyp bershi», — dep mór bastyryp alǵan.

Atty úıine ákelgen kúnniń erteńinde-aq «Qapan aýylnaı bolmaı jatyp, para alýǵa aınaldy», — dep el ishinde kúńkildeýshiler de tabyldy. Áńgimeniń shet jaǵasyn Qasen estip, Qapanǵa renjip, «jaıaý júrseń de Yrysbaıǵa jolamaýyń kerek edi. Ury ustaıdy degen sybys bar, endi saq bol» dep aqylyn aıtyp edi. Qapan sol jerde mór bergeni esine túsip, ne qaǵaz ekenin oqyp baryp mór baspaǵanyna ókinip, sanyn soǵyp edi. Sodan beri jatsa-tursa oıynan qalmaıtyn.

Keshki qarańǵylyqta otyryp oıǵa shomǵan soń, Qapannyń oıyna mór kelip tústi. Burynǵydan beter qorqyńqyrap, «Eger biline qalǵanda qaıter edim?» — dep oılady. «Keńes úkimeti kedeıdiń úkimeti ǵoı, meniń birer istegen qatemdi keshpes pe? Álde basqalarǵa úlgi qylý úshin, el arasynda buzyqtyqtyń tamyryn joıý úshin, biline qalsa, shynymen jazalandyrar ma eken?..»

...Mektep úıi, syǵyraıǵan kishkene sham. Esik jaqtaǵy baılaýly qozy-laq, buzaý byrt-byrt kúıseıdi, yńyranyp qasynady. Dala jel, jazǵyturǵy qara sýyq. Jel ekpinimen terezege áldeneler kelip tyrsyldatyp tıedi. Jel syzǵyrady, ash qasqyrdaı ulıdy. Qoıý qarańǵylyqty jamylyp, adam ómiriniń keleshegine atpas tań ázirlegen tárizdenedi... Áldeqaıda lapasta ma, álde qoı qoranyń tóbesinde me, uılyqqan ıtterdiń mańyna bara almaı, aqsaq Qutpan ulıdy. Ulyǵanda aıanyshty daýsyn neshe qubyltyp úzilip ulıdy. Qazaq ádetinde ıt ulýdan jaman ne bar? Aýyldy ma, álde aýyldaǵy bir aıaýly adamdy ma andyp turǵan pále bar ma? Álde ázireıil qarmaǵyn daıyndap bir syrbazdyń janyn tartqaly tur ma?!

Ústelge súıenip, kózi úmitsiz móldirep, Qapan aýyr oıǵa batyp otyr. Az kúngi qyzyq kórgeni túsi sekildenip, endi shyqpas shyńyraýǵa batyp jatqan tárizdi... Jel ulıdy, tabıǵat ta, jandy maqulyq ta Qapanǵa keletin bir aýyrtpalyqty sezip, beri de jylamsyrap aıaýshylyq qylǵan tárizdi...

Qapan kúrsindi, uıqysynan oıanǵan adamdaı jan-jaǵyna qarandy. Janyndaǵy Qasen tunjyrap eski isterdi aqtaryp otyr., Birinen soń birin aýdarady. Qapannyń qoly qoıylǵan mórli qaǵazdar kezine túsip joq bolady... Muny nege aýdarady eken?.. Qapannyń taǵy bir qylmysty isin tapqaly otyr ma? Álde Qapanǵa keletin jamanshylyqty joıýdyń birer sharasyn qarastyryp otyr ma?..

Qapan tózip otyra almady:

— Endi qaıtemiz? — dedi.

Qasenniń oıynda osy suraý edi:

— Endi qaıtemiz?..

— Ózi qalaı bolǵan eken, sen ashyp aıtshy, — dedi Qapan.

Qasen aldyndaǵy qaǵazdardy azyraq jıa túsip:

— Áńgime bıylǵy Yrysbaıǵa berilgen mórde bolyp otyr ǵoı, — dedi Qasen. — Sol at — urlyq eken ǵoı. Ony myna Sársenge satqan eken. Baıbol timiskimeı júre me? Túbi shıki ekenin bilip, kereıden bir kisi ákelip ıe qylǵan kórinedi. Kýási Jamak deıdi.

— Yrysbaıdyń inisin de ustaı ma eken?

— Yrysbaıdyń inisi ustalar ma, Baıbolmen aýyz jalasyp, «senen satyp aldym» dep jaýap bergen kórinedi.

Qapan burynǵysynan da jaman úreılendi. Aınalasynyń bárin jaý qamap, shyǵa almas uıyqqa batqan tárizdendi. Jan ushyryp keıip ketti.

— Apyrym-aı, meniń urlyq qylmaıtyndyǵyma, meniń sol atty satpaıtyndyǵyma búkil el kýá emes pe?! Sen óziń de soǵan kýá bolmaısyń ba? — dep Qasenge qarady.

Qasen kýá bolady ǵoı. Biraq is Qasenge tirelip otyr ma? Erteń sot bola qalsa «Mórdi nege berdiń» demeı me? Soǵan beretin jaýap Qasende de, Qapanda da joq qoı...

Ekeýi de sózdi doǵardy. Ekeýi de terezege kózdi qarap yzǵarly jeldiń syzǵyrǵanyn, aqsaq Qutpannyń áldeqaıda kómeski daýyspen úziltip ulyǵanyn tyńdady... İstiń keleshegi belgisiz: jol taýyp shyǵa ala ma, álde máńgi adasyp ketken boıymen kete bere me, ol jaǵy qarańǵy sekildendi.

H

Qapan ustalyp túrmede tórt aı jatqannan keıin sot boldy.

Sotqa kýá bolyp Baıbol, Yrysbaı, Jamaq jaǵynan onnan asa adam keldi. Qapannyń aýyldastarynan, qaıyn atasy Ábilbaı jaǵynan jan kelmedi.

— Eger kýá bolyp attap basýshy bolsa, Qapanmen qosa túrmege tyqtyram! — dep Baıbol kúshti soqsa kerek.

Sotta Qapandy jaqtap jalǵyz-aq Qasen shyǵyp edi, Baıbol jaty kóptep búktep ketti.

— Ózi urlyq tas, oljalas bolǵan soń qorǵap tur, — dep Baıbol shap berdi.

Sot kýálardyń tóndirýimen, ury dep taýyp, Qapańdy úsh jyl túrmege salýǵa qaýly aldy. Qapannyń kedeıligin, buryn sotta bolmaǵandyǵyn eske alyp jazasynyń birsypyrasyn keshti. Biraq búl habar elge «Qapan túrmede on jyl jatatyn bolypty» dep tarady.

Qapan ustalǵannan bergi ómirin Saqyp jylaýmen ótkizip kelip edi. Endi myna on jylǵa jatatyn bolypty degen habar estilgen soń múlde daǵdarýǵa aınaldy.

Áke-sheshesi kún qurǵatpaı kelip, Qapan ustalǵaly úıine shaqyrýmen boldy. Ondaǵy mánisi Qapan ustalyp ketken soń. Baıbol Ábilbaıǵa kisi salyp: «Syıynǵan qudaıyn túrmege tyqtym. Endi, Ábilbaımen sóılesem, maǵan dos bolam dese, ana qyzyn azǵyryp maǵan alyp bersin; bolmasa menen jaqsylyq kútpesin», — depti. Ábilbaıdyń jaqyndary — bári de kóleńkesinen úrkip otyrǵandar: «Qaıtseń de Saqypty azǵyryp alyp ber. Bir qyz úshin basymyzǵa pále tilep ala almaımyz», — dep qysypty. Eki jaqtan qysqan soń áke-sheshesi sasyp Saqypqa barady. Jylap otyryp jaılaryn aıtyp, «túbinde kere jatarsyń, ázirge bizdi páleden qutqara kór» dep jalynady.

Saqyp áke-sheshesiniń bul ótinishine basta qarsy bolyp, dúnıeden qańǵyryp ótsem de Baıbol bosaǵasyn kórmeımin dese de, Qapandy on jylǵa jatatyn boldy dep esitken soń, ne qylaryn bilmeı sasady. Saqypqa súıenish bolatyn janashyr Qapan da joq. Endi ne qylmaq kerek? Kimge aqyldaspaqshy? Apyrym-aý, qyzǵylyqty ómirdiń shynymen keri aınalyp ketkeni me? Qapanmen qosylǵanda ómirlik baqytty boldym dep oılaǵan joq pa edi? Sol baqytty budan qyzǵanǵan kim?! Shynynda Saqyp baqytty bolýǵa, Qapanmen qosylyp qyzyqty ómir ótkizýge laıyq emes pe? Súımegen, ómirlik jaýy dep sanaǵan Baıbolǵa qalaı ǵana áıel bolyp barmaqshy? Jylaǵan kózdiń jasyn kóretin kim?..

Saqyp taldy...

Áke-sheshesi, jaqyn aǵalary bolyp:

— Qaıtseń de barasyń, dep siresip otyryp aldy. Til almasa, kóterip arbasyna salyp jiberýleri anyq edi...

---