InfoHub Logo

Uzyn boıly, at jaqty, qatpar bet, úrpek bas sary jigit: aty Asylbek, minezi aýyr, sóılegennen oılaýy kóp. Biraq, keıde qyzyp ketse kópirinip te sóıleıtin ádeti bar. Keıde ózi minezinen uıalys taýyp, qulaǵyna sheıin qyzarady. Uıalys tapqandyǵyn esinde saqtaıdy bilem, keıde oryndy jerinde úndemeı qalatyny da bolady.

Ólke boıyndaǵy elde Asylbekti bilmeıtin adam sırek. Óıtkeni Asylbek alǵashqy kezde ashyq pikirli muǵalim bolyp eldiń kózine ilikse, keńes úkimeti jańa kezde aýyldyq keńestiń hatshysy bolyp qyzmet atqardy. Barmaǵan aýyly joq. Kirmegen úıi joq. Qatyndardyń tirnektep jınaǵan maıyn qadaqtap ólshep, jıyp qoıǵan kúnderi bolǵan. Asylbek maı jınasa joǵarǵy oryndardyń buıryǵymen jınaıdy, ony qatyndar qaıdan bilsin. Bilmegendikten maıy az qatyńdar Asylbekti ıt etinen jek kerip ketken. Asylbektiń óz atyn qaldyryp «sobal» atandyryp jibergen.

Ata dáýletiniń arqasynda sylanyp erke ósken Zeınesh edi. Sheshesi Bıqasap Kúrdebaıdyń báıbishesi. Bes bıeniń sabasyndaı tulǵa bitisinde ózgeshe adam. Zeınesh sheshesindeı etjendi emes, taldyrmash názik; biraq ajary sheshesine tartqan aq qubanyń ádemisi. Minezi báıbishege tartqan jeńil dep Zeıneshke kiná taǵatyndar da bar.

Kúrdekeme keshegi alaly jylqy bitip, alaptyń bárin malymen toltyryp tasqan kezinde, kimder qyzyqpady deısiń. Baıǵa qol artýdy ekiniń biri maqsat qylatyn zaman ǵoı. Talaıdan talaıdy synaı kelip Kúrdekeń Zeıneshti Maqańnyń balasyna bermek bolǵan. Onda Zeınesh tórt-bes jasar ǵana kezi. Odan beri ne bolmady. Maqańnyń alǵashqy balasy ólip, Zeıneshti kishi balasyna atastyrdy. Kishi balasy Zeıneshten bes jas kishi. Onyń artynan Kúrdekeńniń ózi ol dúnıege jóneldi. Jetim bala, jesir qatyn bolyp Bıqasap báıbishe, Zeınesh, jas balalar qaldy. Ózgeris boldy. Aýdaryspaq, teń kerispek bolyp el ishi sapyrylysty.

Shubyrǵan áskerdiń shalyǵy elge de tıip júrdi, boı jetken qyz, sulý kelinshekterdi izdeıdi eken degen ósekpen Bıqasap Zeıneshtiń ústine táýir kıimin ildirmeı qoıdy...

Asylbektiń Zeıneshti birinshi kórýi 1920 jyldyń jazy edi. Bolystan tyǵyz buıryq kelip, el aralap maı jıa shyqqan. Ústinde toqyǵan shekpennen oryssha tikken, arty jyryq paltosy bar. Baıaǵy bolyp júrgen kezinde alǵan eski shlápasyn jarbıtyp basyp kıip alǵan Taldykól aýylynan laý minip, Kúrdekeń aýylynyń qotanyna kelgen kezde, taldyrmash jas qyz aldynan kes-kestep óte berdi. Asylbek qarap tura qaldy. Art jaǵynda laýshy jas jigit kele jatyr edi. Asylbektiń oıyn sezdi bilem, janyna qatarlasa berip:

— Kórdińiz be — dep, kúlimsiredi.

— Bul kim?

— Zeınesh sulý. Bıqasap báıbisheniń qyzy osy. Erke qyz, kerbez qyz...

Asylbek attan túsip jatqanda, Zeınesh syqyrlaýyqtyń arasynan kózin qadap qarap túr edi. Zeıneshtiń qaraǵanyn Asylbek sezdi. Sulý qyzdyń ótkir kózi qanjardaı qadalyp, júrekke tańba salatyn sezim sekildendi.

Laýshy — jas jigit, jylmań, sýdyr. Keshke jaqyn Asylbekti tysqa shyǵaryp alyp:

— Barasyń ba, alyp baraıyn, dedi.

— Qoı, bolar ma eken, kórgenimniń ózi búgin emes pe?! dep Asylbek qashyrys saldy.

— Oıbaı, sen bala ekensiń toı. Ol boıjetken qyz bolsa, sen jas jigitsiń. Kóńil bildirgenniń nesi aıyp bolsyn, sendeı oqyǵan jigittiń qolyn bul kyz qaǵa almaıdy, dep laýshy jeńsik bermedi.

Áıel týraly jeme-jemge kelgende Asylbektiń kúıi ózgerip ketetin ádeti bar: tula boıy qaltyraıdy, júregi alqynyp aýzyna tyǵylady. Kózi buldyrap, qulaǵy shyńyldap jysh-jysh bolyp ketedi.

Asylbek edáýir tolqydy. Kórmegen, sóılespegen qyzǵa sóz

salýdyń qansha jóni bar? «Myrza» adam bolsa, óz aldyna, biraq, jap-jas basynan ne kórinipti ? — dep Asylbek ol jaǵynan aınyp shyǵa beredi.

Laýshy jigit qoımaǵan soń Asylbek ruqsat berdi. Ózi meńireıip, buzaý baılaǵan arbanyń jel jaǵyna taman jatyr. Tún túnere túskendeı. Aýyl úıdiń arasy jyltyńdaǵan ot. Alaýlaǵan jer oshaq otyna isinip bir áıel bireýdi qarǵap jatyr, maı suraıdy dep Asylbekti qarǵap jatyr ma, kim bilsin.

— Qazir shyǵamyn deıdi, kúte tursyn deıdi, dep aptyǵyp laýshy jigit keldi.

Bir aýyz sózge kelmegen kene krldy degenge Asylbek nanaryn da, nanbasyn da bilmedi.

Úıden bireý shyqsa Asylbek búktelip, kórip qala ma dep qysylady. Kóılegi kóleńdep aıaq sybdyryn bildirmeı basyp bireý júrip keldi de, Asylbekke tóne turdy.

— Qosh keldińiz, otyryńyz! dep, Asylbek úshin sózdi laýshy jigit bastady.

Sózdiń neden bastalǵanyn ózderi de bilmeıdi, biraq degenshe bolmaı ekeýiniń qushaqtasyp, shópildesip súıisýi anyq... Asylbektiń aıtýyna qaraǵanda, sol túnnen bastap «ǵashyq» bolǵan sekildi. Zeıneshtiń ǵashyq bolǵany, bolmaǵany málimsiz. Biraq alqynǵan júrek, aıqasqan bilek pen ekeýiniń aqtyq aıtqan sózderi mynaý edi:

Sertke jetý kerek!

— Jetý kerek!

— Solaı ǵoı?

— Ia!

Ákel qolyńdy!

— Má!..

* * *

Besinnen temen túsken kez. Aptap ystyq báseńdegen, kóleńke basyn uzartyp, samal ese bastaǵan. Bıqasap báıbishe kóleńkege bóstekti tósep jiberip, qamzolyn jelegeılep jún tútip otyr. Myjyraıǵan qara kempir jún shúıkelep, aıaǵyna orap shúıkeni esip otyr. Oqta-sanda alaqanǵa bir túkirip, báıbishege kóziniń qyrymen qarap qoıady.

Zeıneshjan, neǵyp jatyrsyń, tursaıshy, kún keshke aınal

dy ǵoı.

— Basym aýyryp jatyr, — degen jińishke, názik, syńsyǵan daýys estildi.

— Aýyryp qalyp júrmese jarar edi! — dep Bıqasap kúrsińdi.

Qara kempir úıdiń syrt jaǵyna kózin qadap qaraı qaldy.

— Nege qaradyń, jaı ma?

— Myna arbaly osynda entelep kele jatyr.

— Qudaıǵa jazdyq-aý, qonaq ta qonaq, kóz ashar kúnimiz bolmas bilem. Jetim bala, jesir qatyn edi dep aıaýdy da bilmeıdi. Qonaqasy bermeseń kózderin alartyp ketedi, — dep Bıqasap keıip, birtalaı sóz aıtty.

— Bireýi orys bilem.

— Mılısıa bolmasyn...

— At jekkize júrgen shyǵar.

— Aty joq bolsa úıinde otyrsa qaıtedi eken? Júrgen qurly. mindetsip bolatyndyǵy nesi eken? »

Qylyshyn súıretip mılısıa, boqshasyn súıretip aýylnaı ekeýi qatarlasyp kóleńkege kelip otyrdy.

— Sabalaq qaınymbysyń, orysyń kim?

— Orys mılısıa, jumysy osynda kórinedi.

— Laý jegetin shyǵar.

— Joq.

Báıbishe selk ejendeı bolyp, aýylnaıǵa qarady. Aýylnaıdyń uıysqan saqalyn, tarǵyldanǵan betin, alarǵan kózin. kórgende ashýy kelip ketti bilem, keıip sóıledi:

— Laý minbeıtin bolsa meniń kórkimdi kórip, qyzymdy aıttyra keldi deısiń be ?!

— Qyzyńdy aıpyrmaı áketetin shytar.

— Qoı, sandalmashy, jónimen oınasaıshy! — dep báıbishe silkinip sala berdi.

Aýylnaı jónin aıtty.

Báıbishe oıbaıyn saldy. Bara Zeıneti qushaqtady.

— Qalqam Zeıneshjan, baıym ólgende de kúıigimdi basqan sen ediń. İnileriń bolsa jas. Meni óltiresiń ǵoı. Meni óltirip ket! Tilimdi almasań emshegimdi kókke saýam, qolymdy teris jaıyp qarǵys berem!..

Aýyl adamdary úı ishine syǵylysa toldy. Bastaryn shaıqap tór aldyna aqsaqaldar otyrdy. Báıbisheni esirkep bári de kózderin jaspen shashady. Zeınesh kópke sheıin ún shyǵarmaı bedireıip otyrsa da, ózin-ózi ustaı almady, kózi jypypyqtaı, jas móldireı bastady.

— Qane, qatkam, ne aıtasyń? dedi sheshesi jylap.

— Aldanǵan ekem, dep Zeınesh te jylap jiberdi.

* * *

Domalanǵan qara jigit jazý stolyna otyryp, omyraý qaltasynan taraǵyn alyp, shashyn tarady. Moınyndaǵy aqjaǵasyn qolymen durystap sıpap qoıdy. Aldynda jatqan qatazdy birtindep aqtaryp otyryp, kóziniń astymen qarsy otyrǵan Zeınesh pen sheshesine qarady. Zeınesh oıynda dáneme de joq, sheshesi úreılengen tárizdi otyr.

— Kirýge múmkin be? — dep qaba saqaldy jýan qara esikten basyn suqty. Kózi túksıip ótip barady.

— Bolmaıdy, ruqsat joq! — dep, qara jigit, mılısıa bastyǵy, jaýapty qysqa berdi.

Bir eldiń aıbyndy aqsaqalyna, qarshadaı bolyp otyryp sekirip jaýap bergendigin Bıqasap unatpady. «Azǵan bala ǵoı» dep oılady.

— Báıbishe, siz de tysqa shyǵa turyńyz! dedi mılısıa bastyǵy.

— Kótek, onysy nesi?.. Qyzymdy tastap men qaıda barmaqpyn.

— Qyzyńyz eshqaıda ketpeıdi. Jaýap alǵanda bóten adamnyń bolmaýy kerek...

Bıqasap jesirligin aıtyp jylamsyraı bastady. Sózge túsinbegen báıbishege mılısıa bastyǵynyń ashýy da keldi. Áıtse de qatańdyqqa barmaı, jaılap túsindirip, báıbisheni aldyńǵy úıge shyǵardy. Shyǵardy degen aty bolmasa, Bıqasap esiktiń aldynan ketken joq, álsin-áli basyn suǵyp qyzyna qarady. Kózinen tasa boldy degenshe, qyzyn ketip qalǵandaı kóredi.

Mılısıa bastyǵy qyzdan jaýap alyp otyr.

— Mynaý aryzdy ózińiz jazdyńyz ba?

— Joq, men eshkimge aryz bergenim joq...

— Asylbekke ýáde bergenińiz ras pa edi?

— Joq... dep Zeınesh kúrmelip jaýap berdi.

Mılısıa bastyǵy ań-tań bolyp, Zeıneshtiń qysylyp qyzarǵanyn baqylap otyrdy.

— Asylbekke myna hatty jazǵan siz emes pe?

Zeınesh basyn kóterip, tigýdi istiń arasyndaǵy jalbyraǵan bir japyraq qaǵazǵa qarady. Tanydy. Betiniń qyzyly burynǵydan da artty. Budan bir aı buryn Asylbekke «saǵyndym», «bir kórýge yntyqpyn!», «sensiz ómirdiń qyzyǵy joq!» — dep ólerdegi sózin aıtyp jazǵan haty osy edi. Hatynyń ishinde «...qaıtseń de meni janyńa al! Baıaǵy sertti orynda!.. Seni kúte-kúte eki kózim tórt boldy... ájem meniń ajaryma qaraıtyn emes, aqsaqaldarmen birigip, bir jaýyzǵa berip jibergeli otyr...» degen sózderi de bar edi. Osy hatyn negiz qyp, Zeıneshtiń atynan aryz jazyp Asylbek izdenip edi. Mılısıa elge shyqqanda «tutqynda otyrǵan» Zeıneshti qutqarǵaly barǵan. Mılısıa bastyǵynyń oıy qyzdy súıgenine qosyp, áıel bostandyǵyna qarsy kelgender bolsa, sotqa tartý edi, Zeıneshten ońasha jaýap alǵanda osynyń báriniń anyǵyna qanarmyn dep edi...

— Ia, bul hat týraly ne aıtasyz? — dep mılısıa bastyǵy Zeıneshke kúlimsirep qarady. Zeınesh bir qyzardy, bir bozardy. Erni qaltyrap ne aıtaryn bilmeı sasty...

Mılısıa bastyǵy qońyraýyn shyldyrlatyp edi, qylyshyn salaqtatyp bir mılısıa kirip keldi. Zeınesh apalaqtap qaldy Bıqasap surlanyp esikten basyn suqty.

— Bar, Asylbekti shaqyr.

Mılısıa bastyǵynyń daýsynda ashý bilindi.

Erbıip Asylbek kirdi. Zeıneshke qarap kúlimsiredi.

— Zeıneshjan, aman ba?

Zeınesh tuqyraıyp tómen qarap, qolymen ilgegin ustaı berdi. Esikten Bıqasap kirip kelip, Asylbek pen Zeıneshtiń arasyna kese turyp, Asylbekke shaptyǵa sóıledi.

— He qylǵan ıttiń balasysyń. Ashylmaǵan ýyzym, jarylmaǵan qaýynym edi... Ótirikten ótirik bále salyp, osy qalaǵa shubyrtqandaı ne jazyp edik?

Mılısıa bastyǵy ári-beri aıtyp kórip edi, báıbishe toqtaıtyn bolmaǵan soń, ashýlanyp janyna keldi:

— Báıbishe, manadan beri qazaqshylyq qylyp syılap edim, ol qadirimdi bilmediń. Bul turǵan jeriń aýyldyń qotany emes, keńse, malaıǵa sekirip ádettenip qalǵan shyǵarsyz, nazyńyzdy aýylyńyz kótergenmen, biz kótere almaımyz. Til alsańyz, myna aldyńǵy úıge shyǵa turyńyz, áıtpese jaýap bitkenshe qamatyp qoıamyn!..

— Oıbaı-aý, qalqamdy tastap, qaıda barmaqshymyn?! — dep Bıqasap báıbishe jylamsyrasa da, mılısıa ıtermelep aldyńǵy úıge shyǵardy...

Serttesken eki jasty betpe-bet qoıyp, mılısıa bastyǵy arasynda tóreshi syqyldanyp otyrdy...

Zeınesh úndemegen soń, Zeınesh basyn kótermegen soń Asylbek qyzarańdap qysyla berdi. Men aıypsyzbyn, qaıteıin degendeı bolyp jaltaqtap mılısıa bastyǵyna qaraı beredi. Sóıle degendeı bolyp mılısıa bastyǵy Asylbekke ym qaqty.

— Zeıneshjan, saǵan ne boldy?.. Ýáde osylaı ma edi?!

— Qane, sóıleńiz, qaryndas! — dedi mılısıa bastyǵy.

Zeınesh tuqyraıǵan kúıi omyraýyndaǵy ilgegin, alqym baýyn ustap, bar yntasyn soǵan aýdarǵan adam sekildenip, otyrdy da qoıdy. Asylbektiń, mılısıa bastyǵynyń suraýyn esitpeı otyrǵan joq, soǵan ne jaýap bererin bilmeı otyr. Asylbekti bir ýaqyttarda jaqsy kórgen sekildi edi, aýyly bolyp ortaǵa alyp, bári birdeı jamandaǵan soń, solaı shyǵar-aý dep, Zeınesh te qosylyp, Asylbekke tımeımin dep eline sert berip edi. Aýylynan shyǵarda Asylbekti jek kórgen sekildi edi... Qazir betpe-bet kórgen soń, ol qalyp ózgerdi. Mynaý solbyraıyp turǵan Asylbek. Adam qyzyǵatyn túri de joq. Áıtkenmen o basta bir unatqan keńili tez sýı qoıa ma, betine týra qarasa, Zeıneshtiń erki ketetin sekildi. Erki ketse sheshesin jylatyp, Asylbektiń sońyna erý kerek!.. Eldiń sózine qaraǵanda, ata-ananyń rızalyǵyn almaı ketken qyz barǵan jerinde de ońbaıtyn kórinedi. «Pálensheniń qyzy qashyp ketken eken, barǵan jerinde peri soǵyp, aýzy-murny qısaıyp ketipti...» degen sekildi ósekti el kóp aıtady...

İlgegin shuqylap otyryp, kóziniń astymen Zeınesh Asylbek turǵan jaqqa qarady. Asylbektiń ókshesi qısaıǵan orys etigi, tizesi qaltalanǵan jamaýly shalbary, arbıǵan taramys qoly kórindi. Oń qolynda Zeıneshtiń «ózimdeı kórip júr!» dep bergen baldaǵy salýly tur...

— Qane, qaryndas, ýaqyt ozdyrmańyz, birdeme aıtyńyz!

— Maǵan ne aıt deısiz!

Mılısıa bastyǵy suraýlaryn beınelep taǵy bir aıtyp ketti.

— Birinshi — aryzdy bergen men emes dep otyrsyz; ekinshi — myna hatty kimniń jazǵanyn aıtpaısyz, úshinshi — Asylbekke ýáde berýińiz ras pa? Osyǵan ashyp jaýap berseńiz eken!..

Zeınesh tuqyraıyp otyrǵan kúıi:

— Esh nárse bilmeımin, — dedi. Daýsy estiler-estilmes bolyp shyqty.

Asylbek kózi jypylyqtap jylarmanǵa keldi. Mılısıa bastyǵy kúrsindi.

— Asylbek, qynjylma! Sende jazyq joq. Qyz súıem degen soń, sen alamyn dediń. Meni qutqar dep hat jazǵan soń, seniń izdenýiń ras. Munyń úshin biz seni aıyptamaımyz. Qazaq áıeliniń qolyn tendikke jetkizý bárimizdiń boryshymyz. Osy boryshty biz óteımiz degende, áıelder bizge serik bolýy kerek... Áıtpese búgin jylap muńyn aıtyp, erteńine el sózinen shyǵa almaı, túk bilmeımin dep otyrsa, ómirge isimiz ońbaıdy... Qaryndas, qatalasyp otyrsyń. Ata-ana eshkimge joldas bolmaıtyn. Aǵaıyn azǵyrsa mal úshin, seni satyp olja túsirý úshin qyzyǵady... Asylbekti o basta súıýiń ras bolsa, bul jerge kelgende bultaqtaýyńnyń jóni joq edi. Biraq qaıtpek kerek, amal joq, baryńyz, jolyńyz bolsyn! — dedi.

Mańdaıynan ter burshaqtap, súırelip Zeınesh shyǵyp ketti. Asylbek sóz qatpastan turǵan ornynda bolbyraıyp qatty da qaldy...

* * *

Sot mekemesiniń aldynda on shaqty arbaly tur. Júldeleri shyqqan, ystyqpen byrshyp terlegen. Ylǵı jýan shoń jelkeler úıdiń kóleńkesinde, kósheniń taqyrynda aýyldaǵy sekildenip alqa-qotan otyr.

— Qane, aryzdy jazyp boldyńyz ba?

— Jazyp boldym.

— Ne jazdyńyz, oqyńyzshy!

«Sotqa Qarataý bolysy, 3-aýyl, Zeınesh Kúrdebaı qyzynan.

Aryz

Jasym 15-te, kúıeýge shyǵý degendi ázir oılaǵandaı bolǵam joq edi... Juldyzdyń 10 kúni mılısıa kelip, «seni qalaǵa alyp baramyn» dedi. Yqtıarsyz keldim. Kelgen soń anyqtaldy. Meni aldyrýshy Asylbek Qalaqbasuly eken. Men Qalaqbasulyna tıemin dep esh ýaqytta sóz bergen emespin. Mılısıaǵa meniń atymnan berilip otyrǵan qaǵazdy podlog dep tanýlaryńyz kerek.

Keńes ókimetiniń áıel bostandyǵy týraly shyǵarǵan zańǵa súıenip, baıǵa tıý-tımeýde men ózimdi erikti dep sanaımyn. Onyń úshin sottan ótinemin: meniń syrtymnan podlog aryz bergen jáne meni mashaqatqa salyp, abyroıymnyń ashylýyna sebepshi bolǵan Asylbek Qalaqbas balasyn zań boıynsha jazalasańyzdar eken.

Aryz ıesi: Zeınesh Kúrdebaı qyzy».

— Bárekelde, qaldyrmaı-aq jazǵan ekensiń, dep otyrǵandar maqtasty. Aryz jazýshy kóterilip, jymyńdap qoıdy.

— Má, shyraǵym, aryzdy óz qolyńnan ber! — dep qaǵazdy Zeıneshke usyndy.

— Qudaı-aý, sátin bere gór, qyzymdy almaq túgil, bosaǵamda otyryp bir aıaq saýmal ishýge jaramaıtyn Qalaqbastyń balasynyń-aq yzasy ótti, — dep báıbishe shimirkendi.

— Sátin sura, báıbishe, osy kúnniń ystyǵyna shyjyp, bárimiz bir namys úshin kelip otyrǵan joqpyz ba? Árýaq jar bolsa, endi, ol bala qutylyp kete almas. Odan da úlkenmen shekisip kórgemiz! — dep shetki jýan kóterile sóılep, bes batpan kir oramalmen betiniń aıǵyzdanǵan kirin súrtti.

Zeınesh surǵyldanyp, taldyrmash saýsaǵymen búktelgen qaǵazdy ustap, sottyń esigine qaraı maıda basyp jóneldi...

1933.

---