InfoHub Logo

"Buzaýbaq Tymaqbaev" degen attyń qaǵaz betine túsýiniń ózi de sırek edi. Árirek kezde aýylnaıdyń spıskisine iligip, saılaý kezinde kóppen birge aýyzǵa alynyp boldy. Kóppen birge atynyń qaǵazǵa ilikkenine, "Tymaqbaev" degen atqa naǵyz adam qusap ıe bolǵanyna, Buzaýbaq bastapqy kezde, máz bolyp qalǵan sekildi edi, biraq berirek kelgen soń "Tymaqbaev" degen attyń sońyna aýylnaıdyń salyǵy jabysty, salyq surap aýylnaı qyr sońynan qalmaıtyn boldy. Ol kezdegi aýylnaı kádimgi aty shýly tik murt Aqmetjan ǵoı. Buzaýbaqtaryńnyń qysylǵanyn ol ne qylsyn?!

— Týmaı ketkir ıttiń balasy, qaǵazdyń betin bylǵap... Salyq tóleı almasyń bar, úı bolyp nege jazylasyń? — dep túılikkende, Buzaýbaqtyń jer-jebirine jetedi.

— Shyraǵym, qaıteıin, men emes, talas shtat jylǵy Álishtiń salǵan bálesi ǵoı úı sanyn kóbeıtemiz dep... Áıteýir, qaraǵym, bir jaman aǵańmyn ǵoı...

Buzaýbaq jaýtańdap, osydan basqa sóz aıtýǵa shamasy kelmeıdi. Buzaýbaqtyń bar maly — jalǵyz qońyr sıyr bolsa, onyń baspaǵy jyl saıyn aýylnaıdyń jetegine baılanatyn.

— Spıskige iligip. Ne ǵana jumysy bar eken? — dep, buzaýdan aıyrylǵan kúni Aıjan da Buzaýbaqtyń ústinen túspeıdi-aý.

— Qatyn, qaıtesiń, bir jóni bolar, — dep, Buzaýbaq Aıjanǵa basalqy aıtady.

Keıde, ekeýi shúıirkelesip otyryp, aýylnaıdy qarǵap-sileıdi, aýylnaıdyń ala qorjynda júrgen spısigine kijinedi:

— Qolǵa túspeıdi-aý, órter edim! — deıdi Aıjan kúrsinip.

Súıtip, ol kezde "Tymaqbaev" degen attyń qaǵaz betine túsýi ázireıildeı kórinip júrdi. Buzaýbaq, ózi qatar adamdarǵa: "qaǵazǵa ilikpe, ilikpe, ilikseń soryńnyń qaınaǵany" dep aqyl qylyp ta aıtyp júrdi.

Berirek kelgen soń, tóńkeristiń alǵashqy jyldarynda, "Tymaqbaev" degen at Buzaýbaqqa taǵy pále bolyp jabysty. Dúısembaı degen bireý narádchık bolyp, eki kúnniń birinde:

— Kezek seniki, atyńdy jek! — dep, dikeńdeıdi de turady.

Taqymǵa basqan jalǵyz at óne boıy laýǵa jegilgen soń, yńyrshaǵy aınalyp, qotyr boldy. Buzaýbaq jáıin aıtaıyn dese, aýzyn ashyrmaıdy.

— Mine, qara, tizbedegi mynaý turǵan "Tymaqbaev" sen bolasyń! — dep, Dúısembaı túıile túsedi.

"Osy atymdy taza atalmaıtyn qylýǵa jol bar ma eken?.." dep, Buzaýbaq keıde ózinen-ózi oılanatyn. Bir kúni mektep qarap júrgen ınstrýktordy arbasyna mingizip kele jatyp:

— Shyraǵym, kózin ashyq balasyń ǵoı, osy spıskiden taza shyǵyp qalýǵa bola ma? — dep Buzaýbaq jón de suraǵan.

Instrýktor munyń sebebin surap bilip, Buzaýbaqqa aqylyn aıtyp edi:

— Spıskiden shyqpańyz, spıskini ázireıil kóretin zaman ótti, kúnderińiz týyp keledi, endi osy eldiń qojasy ózderińiz bolasyzdar, degende "osy shirkin ne aıtyp kele jatyr?" — dep ınstrýktordyń betine bajyraıa qaraǵan bolatyn.

Ol tym erte kez ǵoı. Odan beri qanshama uly ózgerister boldy. Burynǵy tik murt Aqmetjan aýylnaı bolyp ákireńdemek túgil, jıylys mańynan júre almaıtyn kúnder boldy. Keshegi júrgen Ermaqan batyraqtardyń aýyldyq keńes aǵasy bolyp, Buzaýbaqtarmen shúıirkelesip sóılesetindi shyǵardy. Buzaýbaq bir ret keńes múshesine saılanyp, bolystyq keńes sezine de baryp keldi.

— Qatyn, á qatyn! Osy baıaǵyda spıskiden shyǵyp qalmaǵanym qandaı jaqsy bolǵan — dep, Buzaýbaq jaırańdasa:

— Men aıtpaıtyn ba edim?.. Men bolmasam, spıskiden shyǵyp qalatyn ediń ǵoı — dep, bul abyroıǵa Aıjan ıe bola ketedi.

Berirek kelgen soń múlde ózgerip ketti. Aýyl jumysyna jastar ne boldy. Jap-jas balalar keńeske saılanyp, jumysty degeleń qaqtyryp, ıkemdep alyp ketti.

— Zaman jastardiki, — dep, keıbir shaý tartqan káriler ot basyna úıirildi.

Buzaýbaq ta oıǵa shomatyn boldy. Ańdamas deıtin balasy bar, jasy jıyrmaǵa jetti. Bala kúninen baıdyń esiginde júr. İstegeni baıdyń jumysy. "Eger, malaı bolmasa, úı kásibinde júrse, myna balalar qusap o da jumys ister edi-aý" — deıdi. Biraq Ańdamas myna balalar sıaqty oqyǵan, qaǵaz tanıtyn bala emes. "Nege oqytpadym eken bala kúninde?.." dep, Buzaýbaq keıde ókinip te alady.

Bir kúni, balasyn shyǵaryp aldy da, Buzaýbaq aqylyn aıtty:

— Óziń teńdes balalar jumysqa aralasty. Baıdyń jumysyn endi tasta, ólmespiz, qatar-qurbyńmen birge sen de adam bol! — dedi.

Sony aıtty da, Ermaqanǵa baryp jolyǵyp:

— Buzaýbaq Tymaqbaevty spıskiden syz, onyń ornyna "Ańdamas Buzaýbaqov" qylyp jaz! — dedi.

Baıaǵy ázireıildeı estiletin "Tymaqbaevty" Buzaýbaq osylaı ózgertti.

Malaılyqtan qutylǵan soń Ańdamastyń eńsesi kóterilip, aýyl ómirindegi jumysqa qaınap aralasyp ketti. Jıylys bolsa, Andamas baratyn boldy. Sońǵy bir saılaýda aýyldyq keńestiń músheligine de ótti.

— Shal, á shal, osy sen ne oılap júrsin, balańnyń er jetkenin bilemisiń? — dep Aıjan kúńkildeıtindi shyǵardy.

Aıjannyń da ózinshe oıy bar. Bul otyrǵan aýyl buryn Buzaýbaqty "Kermen", "Buralqy, qańǵyrma" dep boıyna teńgermeıtin bolsa, endi teńep otyr, úkimet kezinde sonaý maly bar úılerden Buzaýbaqtyń úıi qadirli. Buryn Marjanbıkeler Aıjanǵa shatynap, mańynan júrgizbeıtin edi, endi úıine arnap shaqyryp, qymyzyn beredi. Aıjanmen jaqyn abysyn-ajynyndaı bolyp, shúıirkelesip sóılesedi.

Marjanbıkeniń táp-táýir bir qyzy bar. Aıjannyń oıyn bóle beretin osy. "Ańdamasqa qyzyńdy aıttyryp, quda bolaıyn dep júrmin", — dep, Aıjan bir ret ázildep oıyn aıtqanda, "Ańdamastan artyq kimge berem qyzymdy", — dep. Marjanbıkeniń shap ete túskeni ǵoı.

Sodan beri Aıjan Buzaýbaqtyń mazasyn alatyn-dy.

— Qaıdan bileıin, olar mal suraıtyn shyǵar... Balanyń óz kóńilin de bilý kerek, — dep, Buzaýbaq úzildi-kesildi jaýap bere qoımaıdy.

Ermaqan aýylnaı áldeqalaı qydyryp kelse, Aıjan onyń da mazasyn alady:

— Shyraǵym-aý, inińdi úılendirseıshi. Oń jaqqa bir shúıke bas kirgizip berip, bizdi qýantatyn ýaqytyń bolǵan joq pa? — deıdi.

Úılendirý máselesine Ermaqan qarsy bolmaǵanmen, Marjanbıkeniń qyzy degenge bezerip qarsy boldy:

— Ol oıyńdy tasta, sheshe, "qulaqtyń" qyzyl áperýge bolmaıdy! — dep, kesip aıtty.

— Masqara-aı, qulaq pa edi? — dep Aıjan ań-tań boldy.

Buzaýbaqpen keńesip Aıjannyń sosynǵy bir uıǵarǵan adamy — Sheker deıtin qyz edi. Bul, ana qyzdaı kórikti emes, biraq ótkir, pysyq bala edi. Aıjannyń buǵan toqyraǵany — balalardyń ózi de birin-biri unatysady eken degen qaýeset esitti. "Ózderi unatyspasa, zorlap qosýǵa bolmaıdy eken", degendi de Aıjannyń esitkeni bar-dy.

Kempir men shal bolyp, balanyń osyǵan rızashylyǵyn suratqanda:

— Men qaıdan bileıin, — dep Sheker kúlipti.

— Seniń ol ne degeniń? Ondaı sózdi adam kempir-shalǵa aıta ma eken?.. — dep, Ańdamas ońashada kezdeskende Shekerdi tálkek qylyp bolady.

Kúzdi kúngi kún ǵoı. Aýyl adamdary astyqtaryn kooperatıvke aparyp tógip, shaı, sheker, kerekti tovaryn ákelip, máz-máıram bolyp jatqan kez. Buzaýbaq Ańdamasty janyna ertip, jardyń basyndaǵy astyq kemgen urany alty-bes qap astyqty elep arbaǵa tıedi. Ydyrystyń bir dara ógizin surap alyp, arbaǵa jegip, Ańdamasty qalaǵa jumsady:

— Óziń bar, kelindi kıindirip almasaq bolmaıdy, keregin túgel alyp kel! — dedi.

— Usaq-túıegin salǵandaı bir sandyq ta alarsyń, — dep, Aıjan alatyn nárselerdi atap ta tapsyrdy...

Kooperatıvke astyǵyn tapsyryp, Ańdamas dúkenge kire bergende, Qusaıyn kez bola ketti. Kórshi aýyldaǵy jigit qoı. Ańdamastan kóri kóz qaraqtylaý, azdap hat ta tanıdy. Ańdamasqa qaraǵanda, kıimin de kentshege aınaldyryp, talkónjeniń eski páltósin satyp alyp kıipti.

— Qatyn aldy degen ne? Odan da oqý kerek. Áıdá, menimen birge júr, áskerlik mektepke baryp kiremiz, — deıdi Qusaıyn.

Ańdamas basta esitkende munyń sózin kádimgideı ersi kórgen sıaqtandy. Ómirinde jumystan basqany bilmegen adamdy oqýǵa júr deý — Ańdamasqa kúlki sıaqtandy. Biraq, bul tym uzaqqa barmady. "Aý, shynynda bara salsa qaıter edi?" degen oı júreginiń bir jaq túkpirinen qyltyldap bas kóterip, dem sáttiń arasynda Ańdamasty eki oqtylandyrdy.

Ańdamastyń bosap turǵanyn sezgen adamdaı, Qusaıyn bolashaqty elestete, ásker mektebiniń turmysyn sýretteı sózdi ústi-ústine túıdektetip, á degenshe bolmaı úıriltip-aq alǵany.

— Barsam ba eken? — deıdi Ańdamas oqtalyp.

— Aıda, kettik! — dep, Qusaıyn ıkemdeı jóneldi.

Ańdamas Qusaıynǵa erip, ásker komısarıatyna baryp jolyqpaqshy boldy. Arbasyn, arqan-jibin joldastaryna tapsyrdy "Ay, bizdi tastap qaıda barasyń?" degendeı bop, arbaǵa jegýli turǵan qyzyl ógiz ben qara ógiz, bastaryn yrǵap, kúıseı túsip telmire qarady...

* * *

Ańdamastyń oqýǵa ketken habaryn esitken aýyl ań-tań boldy.

— Shirkin-aı, onysy nesi eken, alǵaly otyrǵan kelinshegin tastap., —dep bireýler kinálady.

— Apyrmaı, Ańdamas aqylyn jańa tapqan eken! — dep, bireýler maquldap, maqtady.

— Shal-áý, munysy nesi? — dedi Aıjan kúrsinip, kózi jypylyq atyp, Buzaýbaqqa tónip.

Buzaýbaq suranyp ketkendegi úshin ishinen narazy bolsa da, qaıtaryp ala almaıtyndyǵyna kózi jetken soń:

— Bir oıy bolǵan shyǵar, oqımyn dese, oqysyn! — dep birer kúrsinip, rızalyq kórsetken sıaqtandy.

— Shyraılym-aý, kúıeýińniń onysy nesi, alaıyn dep otyrǵanda seni tastap ketkeni qalaı?! — dep, jeńgeleri tálkek qylyp birsypyrasy betin shymshyp, ersi kórse:

— Qaıda keter deısiń, keler, — dep, Sheker kúlip jaýap beredi de qoıady.

Oqýǵa ketipti degen habaryn esitkeni bolmasa, ásker mektebiniń ómiri bul eldiń bárine de jumbaq edi. Ásirese Buzaýbaq ań-tań boldy. Ásker dese, eldiń kózine elesteıtin "soldat" qoı. Soldattan at-tonyn ala qashatyn qazaq emes pe? 16-jyly maıdanǵa jigit alynǵanda, jurt jaman bezip malyn shashyp qandaı boldy. Balasy ketken úı, adamy ólgennen jaman qara jamylyp, qan jutyp boldy. Qazaqty bylaı qoıyp, kórshi otyrǵan orysty mysalǵa alsa, balasy soldatqa júretin úı shabylyp, shyǵyndanyp, boryshqa belshesinen batyp qalmaıtyn ba edi? Soldatqa júretin jastar ishkilikke salynyp búlinip bolmaıtyn ba edi? "Olardyń baratyn jeri ne eken? Olardyń áskerligi budan bólek pe eken?.."— dep, Buzaýbaq qansha oılasa da, ushyǵyna shyǵa almaıdy. Qaıtkenmen, Ańdamastyń ún-túnsiz ásker bolyp ketkeni — eldiń birsypyrasyna-aq túsiniksiz jumbaq boldy. Qystyń kúni edi. Yzǵyryq jel esiktiń aldyna soǵyp, Buzaýbaqtyń jyp-jyly bolyp turatyn jer úıin qoradaı qylyp muzdatyp jibergen. Úı ishi muzdap, syrttaǵy yzǵyryq azynaı bastasa, Buzaýbaq pen Aıjan peshtiń janyna teri bóstekti tósep, birine-biri tyǵyla túsip, búrsıip otyrady. Ańdamas ketkennen beri ekeýiniń de kóńili báseń. Kelinshek alaıyn dep otyryp ketip qalǵany bir batsa, ekinshi jaǵynan aýyldyń alyp qashty ósegi de shoshyndyryp óltirip barady. "Aıjannyń balasy ásker bolam dep, Qytaımen soǵysýǵa ilinip ketipti, bıyl qyzymdy bermegenim durys bolǵan eken" — dep, Marjanbıke taraǵan ósekti odan jaman qoıýlatatyn bolyp júr. Marjanbıkeniń sózin esitkende Aıjan kúıip ketedi:

— Meniń balam alsa, qyzyn laqtyryp jiberetin edi, ońbaǵan "qulaqtyń" qatynyna sózdiń ne keregi bar eken? — dep, bu da ózinshe óshin alyp baǵady.

Keıde, keıistik tartyp júrgende, Sheker kelip, kempir-shaldyń kóńilin bir kóterip ketedi. "Buzaýbaqtyń balasyn kútpeıdi, basqa bireýge tıedi" dep jurt ósek aıtqanmen, Shekerde ol qalyp joq, Sheker múlde jaqyn bolyp ketti. Buryn Aıjandy "sheshe" dep aıtatyn bolsa, endi "áje" dep aıtatyndy shyǵardy. Kelgende Aıjannyń jumysyn istese, qolqabysyn tıgize keledi. "Shal-aý, sen ne baıqaısyń? Shekerjan qolymyzǵa kirer kún bolsa, kósegemizdi kógerter edi-aý!" dep Aıjan kúrsinip qoıady.

Qyraý basqan esikti shaqyrlata ashyp, ıreńdep Ermaqan keldi. Ermaqandy kórse, "Ańdamastan habar bildiń be?" degendeı bolyp, kempir-shal jaýtańdap qaraı qalady.

— Myna bir qaǵazdy ákeldim, — dedi Ermaqan kúlimsirep.

— O ne qaǵaz?

— "Buzaýbaq Tymaqbaevqa" depti, sizge bolar.

— Aý, meniń atymdy tizbeden áli óshirgen joq pa ediń? — dep, Buzaýbaq kári kózin shaqshıtyp, bajyraıa qaldy.

— Joq, bul basqa bolar. Ańdamastan kelgen hat bolar, — degende, kempir-shal ornynan ushyp kete jazdady.

Hattyń konverti jyrtylǵanda, bir japyraq jazylǵan qaǵaz ben bir áskerdiń sýreti shyqty.

— Oıbaı-aý, qalqam ǵoı! — dep Aıjan sýretti ala salyp tósine basty.

Ańdamas áskershe kıinip, qarý-quralyn asynyn, sýretke túsipti de, kempir-shalyn qýantaıyn dep bireýin hattyń ishine salypty.

Kempir-shal sýretke talasty. Biriniń qolynan biri alyp qarady: kúni keshe qatqan tony qaýdyrap, jaı taban etigi qısaıyp júretin bala, qynama ásker kıimin kıip, adam suqtanarlyq túrge kiripti!

— Qalqam!.. Qalqam!.. — dedi Aıjan, kózinen jasy shubyryp.

Sýretti, jan adamnyń qolyna bermeı, qaıta-qaıta kókiregine basty.

Hat Ańdamastyń óz qolymen jazylatyn. "Úıden ketkenine tórt aı jańa tolyp otyr. Sol eki arada, ómirinde moldanyń aldyn kórmegen adam, ne ǵyp hat jazatyn boldy?" dep, Buzaýbaq ań-tań boldy. Buzaýbaqtyń oıynsha — hat taný degen aspanda turǵan nársemen bir esep qoı.

Ańdamastyń sýreti aýyl-úıdiń shetinen qaldyrmaı qydyrdy. Aıjan, aldymen Shekerge alyp bardy.

— Qalqataıdan hat keldi, sýretin de jiberipti, — dep sýretti kórsetkende, Sheker sýretti qolyna ustap, yntyǵyp qarady da turdy.

— Qalaı ońdy túsken! — dedi kúrsinip.

"Alam deseń, ala ǵoı, qaraǵym" — degen sózdiń Aıjannyń aýzynan shyǵýy-aq muń eken, Sheker sýretti qolyna alyp, tórt buryshtanǵan kishkene kók jibek oramalǵa tekshelep orap, qamzolynyń tós qaltasyna saldy.

Ańdamas pen Qusaıynnyń elge jazǵan hattary búkil ólke boıyndaǵy elge jańa habar bolyp tarady.

— Ne deısiń, táıiri, tolyp júrgen soldattyń biri de, — dep birsypyra pysyqsynǵandar murynyn shúıirgenmen, jastar jaǵyna bul hattyń áseri kúshti boldy.

Ańdamas aýylda júrgende tuıyq jigittiń biri sıaqty edi. Kenetten buǵan oı bitýi, munyń bara salyp kirýi, az ýaqyttyń ishinde adam nanbastyqtaı ózgerýi — kimdi bolsa da qyzyqtyrǵandaı edi. Ásirese, Ańdamaspen jas kúninen birge ósip, Raqymberdiniń esiginde birge júretin Shaldybaılar, bul habardy esitkende ushyp kete jazdady. Ańdamastyń hatyn myń mártebe oqytyp tyńdady. Ańdamastyń sýretin Shekerden kún saıyn surap alyp kóretin boldy. Shaldybaı bas bolyp sol aýyldan bes jigit birigip hat jazdy:

"Oqyǵan mektebińe aıt: bizdi de alsyn. Men Shaldybaı Qyrmanbaı balasy, topyraqtan tysqary bolsam, aldaǵy kúz sol mekteptiń esiginde bolam. Mektebinde oqyǵandardyń mindeti eldi jaýdan qorǵaý bolsa, ol jaýy baılar bolsa, sol baılarmen alysýǵa biz daıyn!.."

Ańdamasqa arnalyp, aýyldan jazylǵan birinshi hattyń túri, mine, osy edi.

Ańdamastyń jazýyn "saıtan jazýy" degeni Buzaýbaqtyń tóbesin kókke tıgizdi. Ańdamastyń sýretine Sheker ıe bolsa, hatyna Buzaýbaq ıe boldy. Hat tanıtyn adamdy kórse, Buzaýbaq sony jaǵalaıdy:

— Shyraǵym, bizdiń balanyń haty edi, oqyp bershi, — deıdi de jalbalanǵan hatty ustata qoıady.

Hat oqylsa, basyn tómen salyp, Buzaýbaq tyńdaıdy da turady. Jalǵyz-aq, Abdyraqman molda Buzaýbaqtyń kóńilin qaldyrdy:

— Mynaýyń orys jazýy, muny men tanymaımyn, — dedi ol.

Buzaýbaq nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, bajyraıyp qarady.

— Zaman buzylǵan, otaǵasy, din jazýynan, quran jazýynan aırylǵanbyz, bul saıtan jazýy, — dedi ol, Buzaýbaqty shoshyndyraıyn degendeı.

Ańdamastyń jazýyn "saıtan jazýy" degeni Buzaýbaqtyń shymbaıyna jaman batty. Abdyraqman moldaǵa qaıtyp til qatpastan, úıinen shyǵyp ketti.

— Qatyn! — dedi, úıine kelgen soń Aıjanǵa: — men deıtin bolsań, budan keıin moldanyń esigin ashpa! Naǵyz ıt eken, endi men onyń betin kórmeımin! — dedi.

* * *

... Aýyldyq keńeske kún saıyn ókil kelip, jurtty jınaıdy da jatady. Buzaýbaq bastapqy kezde jıylysqa shaqyrǵandarǵa:

— Men nesine baramyn, shyraǵym, spısiginde joqpyn. Ańdamas kelgen soń barar, ázirinshe ózderiń isteı berińder,— dep boıyna jýytpaı júrdi.

Berirek kelgen soń jıylysqa shaqyrýshylar da ádis tapty:

"Oıbaı-aý, qyzyl áskerdiń ákesi bolyp otyryp sizdiń jıylysqa barmaımyn deýińiz uıat" dese, Buzaýbaq búksheńdep kıine bastaıdy.

— Shal, erinbeı-aq qoı, bar, qaraǵyma zıanyńdy tıgizip júrersiń,— dep, Aıjan da ıkemdep, erkin alyp ketedi.

Sonymen, bir-eki jyldan beri jıylystyń mańyn kórmegen Buzaýbaq, qyzyl áskerdiń ákesi bolǵandyqtan, aýylda bolatyn jıylystyń udaıy qatysatyn otyratyn bir múshesi bolyp aldy.

Oıyny ma, shyny ma, shetten kelgen ókilge Ermaqan muny tanystyrmaı qalǵan emes: eski qara tonǵa oralyp, qujyraıyp Buzaýbaq jıylysqa barsa, Ermaqan kúlimsiregen túrimen qarsy alady, úıdiń tór jaǵynan oryn beredi:

— Myna kisi — Buzaýbaq degen otaǵasymyz, qyzyl áskerdiń ákesi, balasy Ańdamas, ózi tilenip, qyzyl ásker mektebinde oqyp jatyr,— dep tanystyrady...

Ókil, turyp kelip, Buzaýbaqtyń qolyn alady, Buzaýbaqtyń tóbesi kókke eki-aq eli tımeıdi. Buzaýbaqtyń dushpandary kúndep, ishi jaryla jazdaıdy. Balasy barlar balasyn qyzyl ásker qataryna berýdi arman qylý dárejesine jetti.

Astyq naýqany boldy da, árkim artyq astyǵyn úkimetke tapsyratyn boldy.

— Men qaıtemin? — dep, Buzaýbaq Ermaqanǵa jolyǵyp edi:

— Men ne aıtaıyn, ózińiz bilesiz, — dedi Ermaqan.

Árıne, ózi bilýi kerek. Qyzyl ásker eńbekshi eldiń qorǵany bolsa, bul Buzaýbaq sol qyzyl áskerdiń bir múshesiniń ákesi bolsa, munyń ózi bilmegende kim biledi?..

— Muny qaıtemiz, qatyn? — dep, Buzaýbaq Aıjanmen aqyldasyp edi, Aıjan burynǵy qunttylyǵyna basty, astyqtan aırylǵysy kelmedi. Qansha ólmeli kedeı bolsa da, Aıjannyń qunttylyǵynyń arqasynda asharshylyqty sırek kóretin úı ǵoı bul.

— Qoı, qatyn, qıqańdaıtyn jumysyń bul emes, ókil aıtty, men túsindim. Artyq astyq úkimetke tıisti. Qyzyl áskerdiń ákesi bolyp otyryp men artyq astyq ustap otyra alman. Seniń byltyrdan beri saqtap kele jatqan astyǵyń bar, ekeýmizdiń ishýimizge sol da jetedi... Ana eki ura astyqty beremiz, — dedi.

Buryn mundaı sózdi aıtsa, Aıjan Buzaýbaqtyń aýzyn ashyrar ma?!. Endi bolmaıdy: Buzaýbaq qyzyl áskerdiń ákesi bolsa, Aıjan sheshesi. Qyzyl áskerdiń ataǵyn kóterýge Buzaýbaq tilektes bolsa, Aıjan tilektes emes pe eken?..

— Bere ǵoı, shalym, — dedi Aıjan ashyq júzben.

Aýyldyq keńeske kelip, 20 put astyq beremin dep Buzaýbaq jarıalaǵanda, úı toly adam edi. Ermaqan kúlimsirep qarady da:

— İsherligińiz qalady ǵoı? —dep edi.

— İsherlik túgil, tuqymym da qalady, — dedi Buzaýbaq jymyńdap.

Keńsege kelip áńgime ańdyǵan, baqaı qýlyqqa úırengen adamdar birin-biri túrtip sybyrlasty:

— Myna shal myqtap qulaǵan eken, bizdiń de urlyǵymyzdy ashýdan tanbas, aman-esenimizde artyq astyǵymyzdy berip qutylaıyq!— degen qorytyndyǵa kelisti.

Aýyl ómirinde kúnde bir jańa habar. El qýlary estilgen habarlardy neshe túrli saqqa júgirtedi. Sonyń biri bolyp qalqoz habary da tarady. Qalqoz habaryn bastap esittirgen ókil, adam úrkerlik túrde aıtqan joq edi. Ol jolǵy jıylysta Buzaýbaq májilis aǵasy bolyp saılanyp, ókilmen tize tirestirip birge otyryp edi. Buzaýbaq tonynyń qaltasynan eski jarǵaǵyn alyp, nasybaıyn atqanda, álgi ókil Buzaýbaqqa kúle qarap:

— E, siz qyzyl áskerdiń ákesi ekensiz ǵoı, men de qyzyl ásker qatarynda bolǵan adammyn, — dep, Buzaýbaqtyń jarǵaǵyn alyp, nasybaıyn atyp edi.

"Bul qalaı? Qyzyl ásker bolsa, mundaı jumysta ne ǵyp júr?" dep Buzaýbakań tań qalǵan. Óıtkeni eldiń alyp qashqan ósegine qaraǵanda, qyzyl ásker bolǵan adam soǵys jumysynan basqaǵa aınalmaıtyn sıaqty edi.

Qalqoz habary adamdy kádimgideı úrpıtti.

— Mal-múlik túgel ortaǵa túsedi eken!

— Adamnyń bas erki de joıylady eken...

Taǵy osy sıaqtanǵan, tipti budan da soraqy áńgimeler gý-gý tarap jatty.

— Bul beker, túneýgi ákimmen birge otyrǵamyn, ol mundaı sóz aıtqan joq-ty, — dep Buzaýbaq qarsy shyǵyp edi, jurt muny kústana qyldy.

— Solaı demeı qaıtsin, ol qyzyl áskerdiń ákesi! — desti jurt.

Tipti, Buzaýbaqty bylaı qoıyp, jurt Sabyrdy da áńgime qyldy. Sabyr Shekerdiń ákesi ǵoı:

— Sabyr da qalqoz bolady, ol — qyzyl áskerdiń qaıyn atasy, — desti jurt.

Pysyqsyp, belsendi bolamyn dep júrgen adamdardyń da birsypyrasynan-aq shı shyǵýǵa aınaldy.

— Stalın aıtypty, qalqozǵa kirý erikti depti, — dep, Buqabaı sıaqtylar, qalkozǵa kirmeý jaǵyn ıkemdep, eldiń yntasyn sóndirip boldy.

— Báribir túbinde qutylmaısyń, odan da malyń óz qolyńda turǵanda, ıgiligin kórip qal,— dep İskendir sıaqty sýdyrlar eldiń úreıin ushyryp, birsypyra jurt soǵan eligip buzaý-torpaǵyn da soıyp tastady.

Áıteýir aýyl áńgimege toldy.

Áńgimeden áıelder de shette qalǵan joq. Shette qalýyń sol, ótirik-ósekti órshitetin kóbine osylar boldy. Adam shoshynarlyq áńgimeniń neshe túrleri áıelder tobynan shyǵyp jatty.

— Kim aıtypty?

— Bı atam aıtypty.

— Kim aıtypty?

— Baı atam aıtypty...

Ósek ulǵaıa kele, ár ósekke talasa kele aýyldyń áıelderi eki jikke bólindi. Bir jaǵy "komýnıs", ekinshi jaǵy "baılar" atandy. Osy jik erkekterge de meje boldy. Jıylys bolsa, birer áńgime kóterilse, aýyl adamy eki jik bolady da, salǵylasady da otyrady.

Aýdannan taǵy bir ókil kelip, qalqoz máselesi bul joly shyndap qoıylatyn boldy. Birsypyra úıler burynǵy jikte "komýnıs" ataǵyn alyp júrgenmen, naq qalqoz bolý máselesine kelgende azyraq boı tejeıtindigi sezildi.

— Jurt kirsin, biz qaıda qashamyz, — degen sózdi ekiniń biri aıtty.

Kópten úndemeı, "ádep" saqtap júrgen Sheker tap osy jerde bas kótergeni ǵoı:

— Biz qaıtemiz? — dep sheshesinen surap edi.

— Biz qaıtýshy ek? Tastaı almaı júrgen malymyz bar ma edi? — dep Ajar kempir baj ete túspegeni me.

— Biz kiremiz, áje, kúıeýińniń qyzyl ásker ekenin bilesiń be? — dedi Sheker.

Ajar jumǵan aýzyn ashpaı, otyryp qaldy.

— Qyzyń osylaı dep aıtty, — dep, Shekerdiń sózin Sabyrǵa aıtyp edi.

— Kirsek, kirermiz, — dep ol kúńk etti.

Sheker Buzaýbaqtyń úıine bardy. Kempir men shal peshke arqany súıep, áńgimeni soǵyp otyr edi. Sheker bir tizelep otyra qaldy da, Aıjannyń tigip otyrǵan isin surap alyp, is tigýge kiristi. Aıjan — Aıjan bolyp kisige isin istetip kórip pe? Bireýge istetý bylaı tursyn, baıdyń jumysyn isteýden qutylǵany osy eki-úsh jyldyń ishi ǵoı.

Sheker is tigip otyr. Aıjan men Buzaýbaq kózderin almastan, yntyǵyp qarap otyr. Qalaı jarastyqty!.. Keldi de, óz jumysy sıaqtandyryp, otyra qalyp, qolyna aldy.

Shynynda óz jumysy ekeni ras qoı. Osy kempir-shaldyń taýqymeti túbinde osyǵan túspegende, kimge túsedi?..

Áı, qazaq-aı, ońbaǵan-ońbaǵan ádetteriń bar. Ol ádetti ustasa, oń jaqta otyrǵan qyz búıtip kúıeýiniń úıine kelip, is tigip otyrar ma? Eski ádetti ustasa, myna otyrǵan kempir-shaldan, urlyq qylǵan adamnan jaman qashar edi de júrer edi.

Sheker, bastap aıttyrǵannan-aq, qashpady. Qashpaýyna birinshi jaǵynan — bir aýylda otyrǵandyǵy sebep bolsa, ekinshi jaǵynan -"jalǵyz balamnyń kelinshegi ǵoı, muny múgedek qylyp qaıtem?" — dep Aıjannyń ózi ruqsat bergen. Osynysy múlde jaqsy bolypty, mine, kórdiń be, kempir men shal balasha qýanyp, máz bolyp otyr.

Sheker Aıjandy ońashaǵa shyǵaryp alyp, jumysyn aıtty. Eki túrli jumysy bar eken. Biri qalqoz týraly da, endi biri — komsomolǵa jazylý týraly. Qalqoz týrasynda Aıjan bógelmeı jaýap beredi.

— Kiremin dep atań ýádesin berip qoıǵan, — dedi.

Al, Shekerdiń komsomolǵa jazylýyna múdirip, bógeldi:

— Qaıdan bileıin, qaraǵym, Ańdamastan da úıde joq, onyń ne aıtatynyn, — dedi.

— Meniń komsomol bolǵanyma ol qýanady ǵoı, — dedi Sheker kúlimsirep.

— Súıter me eken? — dep, Aıjan qaraı qaldy.

— Qyzyl ásker bolǵan soń ózi de jazylady ǵoı: ózi jazylǵan soń, meniń jazylǵanyma qýanbaı ma?!

— Endeshe, jazyla ǵoı, qaraǵym!— dedi Aıjan.

"Sheker osylaı dep aıtty" dep Aıjan esitkenin Buzaýbaqqa aıtqanda, Buzaýbaq jymyńdap kúldi:

— Komsomoly uıysyp jatyr ǵoı, ózim jazylmasam, buǵan kimimdi jazdyramyn dep sasyp júr em, jaqsy boldy-aý, — dedi.

"Teńdik" qalqozynyń uıystyrý jıylysynda Buzaýbaq jurttan buryn sóz aldy.

— Shyraqtarym, baıaǵydan beri jurttyń aldyna túsip kórgenim joq edi, endi maǵan kezek shyǵar, meni jazyńdarshy spıskiniń basyna! — dedi.

"Teńdik" kolhozynyń músheler tizbesine birinshi bolyp "Buzaýbaq Tymaqbaev" jazyldy. Bul jolǵy "Tymaqbaev" Buzaýbaqqa burynǵydaı jeksuryn kórinbedi, qaǵazdyń naq sol jeri kúlim qaǵyp jaırańdap turǵan sıaqty boldy.

Buzaýbaqqa jalǵasa Sabyr jazyldy. Oǵan taıaý birsypyra komsomol, komýnıserdiń úıleri jazyldy.

* * *

"Tendik" qalqozy eki jyldyq ómirdi artyna salǵanda, adam tanymastyq bop ózgerdi. Burynǵy aýyldyń ornyna jańa aýyl, jańa úıler salyndy. Eski aýyldyń irgesi byt-shyt bolyp sógildi. Baı-qulaqtary aıdalyp, kedeı, ortashanyń irgesi birikti. Aýyl jumysy ekpindilik, sosıalısik jarysty úırenshikti ádetke aınaldyrdy. Aýyl jastarynyń ishinen belsendi, isker jastar shyqty, Sonyń biri bolyp Sheker de kóterildi: hat tanyp aldy, brıgada qurylyp, áıelder brıgadasyn basqaratyn Sheker boldy. Erkekter brıgadasymen shart jasasyp, sosıalısik jarysqa túsip, talaı báıgeni de alyp júrdi.

— Qaraǵym, Sheker-ay, jarysqa salamyn dep júrip bizdi zoryqtyrmaǵaı ediń, — dep jeńgeleri tálkek qylady.

Qara ózektiń shalǵyny qulyn jasyrǵandaı. Buryn jalǵyz Raqymberdiniń ıemdengen báıegi ǵoı, endi, bir qalqozǵa erkin báıek bolyp, qoldaryn bosatpaıdy.

Qara ózektiń báıegine úsh brıgada tize qosyp oraq salǵanyna búgin úshinshi kún: bir brıgada mashınada, ekinshi brıgada mashına júrmeıtin jerdi oraqpen sypyryp jatyr; úshinshi brıgada — bul, endi, áıelder brıgadasy shópti jınaýmen aınalysyp júr.

Japyrylǵan shalǵynnyń arasynan aq shaǵaladaı bop samsap aq jaýlyq kórinedi.

— Qane, qyzdyryńdar jumysty! — deıdi Sheker.

Áıelder brıgadasy japyryla qoldy salǵanda, kórpe bop tóselip jatqan kók shalǵyn taý-taý bop úıilip qalady.

— Erkejan, kúıeý qashan keler eken? — deıdi Zeınep kúlip. Jumys istegen áıelderdiń kóbiniń tálkek qylatyny Sheker. Bireýleri ótirikten-ótirik, Sheker shyǵardy qylyp, óleń de aıtady. Ázilge ashýlanatyn Sheker emes, jaırań qaǵyp júre beredi.

Biraq keıde, jumystan qol bosasa, jalǵyz ózi jatsa, Shekerdi oı basatyn da ádeti bar. "Nege kelmeıdi eken? Kelý bylaı tursyn, Shekerdiń ózine arnap nege hat jazbaıdy eken!..

Baıaǵy Sheker bar dep júr me eken? Shekerdi baıaǵydaı ot basynan shyǵa almaıtyn qyz dep oılaı ma eken?.."

Bul oı, keıde, Shekerdiń kóńilin enjar qylyp, qabaǵyn tyrystyrady. Zeınep osyny seze qalǵandaı, aýyzyna kelgenin aıtyp tálkek qylady. Sosyn, qaljyńǵa ortaq bolmaıyn dep, Sheker ýaıymdy oıynan shyǵarady, umytady da ketedi.

Búgin Sheker basqa nársege keıidi. Tańsyqbaıdyń qatyny aýzy-basy súıreńdep baqqany ósek, áńgime, Shekerdiń kózi tasa bolsa, mańyndaǵy qatyndardy sózge úıirildirip, jumystaryn toqtatyp otyrǵany. Keıde, múlde syltaý taba almaǵanda:

— Oıbaı, emshegimdi sút kernep bara jatyr...

— Oıbaı, emshegim ıip bara jatyr, qaraǵym jylap qalmasa ıgi edi,— dep otyra ketedi.

Shekerdiń jaman ashýy keledi. Tańsyqbaıdyń qatynynyń sózi ózine aıan ǵoı. Balany esirkep, durys tárbıeleıtin áıel bul ma, "qaǵynǵyr, jer jutqyr!" — dep qolyna túsken nársemen balasyn tómpeshtep otyratyny esinde joq, endi kelip músirkeı qalyppyn. Shynynda, bul sıaqty qatyndardyń balasynyń durys tárbıe kóre bastaǵany byltyrdan beri ǵana. Byltyr, Sheker izdenip júrip, balalar baqshasyn ashqyzdy. Sodan beri qalqozshylardyń balalary sonda tárbıelenedi...

Sholaq tory taıdyń terin marjandaı tamshylatyp, eki ıininen dem alyp, shóptiń basyna Shekerdiń inisi kelip tur.

— Apa!— dedi entigip: — Ańdamas keldi!

Jurt selt etip, jumystaryn toqtata qoıdy. Samsaǵan kóz kúlimsirep Shekerge qarady. Sheker, áldeneden uıaldy ma, álde qýanǵannan boldy ma, — eki beti ottaı janyp, jerge, qaraı berdi.

Kún bata brıgada aýylǵa kelgende, Buzaýbaqtyń úıiniń janynda úsh-tórt adam tur edi. Munyń biri — kók shuǵa shalbarly, jaǵasyna qos juldyzdy qadaǵan, qynama aq penshentti, moınyna myltyǵyn asynyp turǵan Ańdamas edi. Sheker anadaıdan kózin qalady. Shekerge kózin o da qadady.

Salyp uryp tura kelýge Sheker ıba saqtady ma, álde úıine baryp jýynyp, taranyp keleıin dedi me, áıteýir, bir búıirlep úıine qarap bet alyp edi, Ańdamas aldyn kes-kestep:

— Aý, tovarısh, toqta!— dedi kúlimsirep.

Sheker, eki beti qyzaryp, tómen qarap turǵan kúıi qarsy aldy. Ekeýi qol ustasyp amandasyp tursa, Aıjan anadaıdan kórip máz bolyp tur:

— Jasa, ómirli bol, qaraqtarym! — deıdi.

Buzaýbaq balǵasyn ıyǵyna salyp, qalqozdyń temir soǵatyn dúkeniniń aldynda turyp jymyń-jymyń kúldi...

---