InfoHub Logo

(roman)

Bul is Nıkolaı chınovnıkteriniń qylyshynan qan tamǵan 1911 jyly bolǵandyqtan, qashqyn Ádildi qaýymǵa bildirip qoıa almaı, Baıjan men Asan aqyldasyp, syr shashpaıtyn jaqyndaryn ǵana shaqyryp, Ádil men Marıany janazalap, tún ishinde aparyp Ádildiń qystaýynyń qasyndaǵy jańa qystaý salam dep jıǵan tastardyń astyna jasyryn kómdi.

Kári Shyńǵystaý! Adam jerge ıe bolǵannan beri qaraı senin, kórmegeniń joq. Shyńǵys, Temir sıaqty talaı-talaı saıyp-qyrandardy qolyńnan jónelttiń. Sende talaı adamnyń qumary qanyp, qýanǵany da boldy, júregi janyp, sýalǵany da boldy. Talaı-talaı talpynǵan jas júrek muratyna da jetti. Talaı baqytsyzdyń jaryq kúndeı úmiti úzilip te ketti. Sende neshe túrli el dáýren súrip, ań aýlap, mal da baqty. Sende talaı-talaı sabazdyń qany sýdaı da aqty. Aı men kúndeı ajarly sulý, qyrshyn jastardy da, arystan júrekti aınymas batyrlardy da, álemnen ozǵan alaıaq, aýzynan bal tamǵan sheshen bılerdi de jeroshaqtaı jer qazyp, úńireıtip baýyryńa kómip jatsań da, baqaıyńnan kelmeı, túk kórmegendeı-aq myńqıyp tura beresiń-aý! Onymen de koımaı, qysqa kúngi kúnshyǵystan uzaq kúngi kúnbatysqa qaraı keregedeı jaıylǵan keń qoltyǵyńdy ashyp úńireıtip: «Kel-kel! Taǵy meniń qoltyǵyma kirip, birese rahat, birese beınet kórip, az kún arpalysyp ótetinin, kelińder!» — dep, únsiz daýysyńmen shaqyryp turatynyńdy qaıtemin!..

Áne, keshegi bir kezde (1910 jyly) amal juldyzynyń orta sheninde qaıtpas qara jeliniń daýyly soǵyp, qardyń sýyn saı-saıdan sarqyratyp, soqqan jel, aqqan sýyń jan-janýarǵa rahat bolsa da, bir jaǵynan ushqan qańbaq, aqqan dóńbek sıaqty tamyrsyz kómeksizderdi, esin shyǵaryp, degbir tapqyzbaı, sandaltyp aparyp, birin qulaǵaly turǵan jarǵa tyǵyp, birin qury qudyqqa saldy. Onymen de koımaı, keıbir jerdiń shymyn aýdaryp aǵytyp, jańa óspirim jastardaı jańa ǵana shyqqan jasyl shópti tanymaıtyn. jat jerge aparyp ta tastady!!!

Áne! Sol amal juldyzynyń aıaq sheninde jer kepti dep, qoltyǵyndaǵy el mal ashylatamyz dep, baýyrǵa qaraı kóshti. Atty-jaıaý aıdaǵan qoıdyń jas tóli sharshaǵan soń, qoıdy toqtatyp jýsatyp, jańa týǵanyn aýyzdandyryp, sharshaǵanyn tynyqtyryp, qoımen birge barǵan balalar jalma-jan qy topaıdy dop qylyp, jerdi shuqyrlap orda qylyp, dop oınaı bastady. Qystaýdan jańa kóshken eldiń júgi ornyqpaı aýdarylyp, biri túıesin baqyrtyp qaıta artyp, biri júk artqan sıyryn «aýhaýlap» qýalap, aýǵan júgin basyp, erli-qatyndy, bala-shaǵasymen shýlap júr. Otardan qaıtqan jylqynyń aldynan shyqqan jas jigitter kóshke qarsy aıdap kelip, aty joqtar júgenin ala júgirip, árqaısysy bir-bir jylqyǵa quryq salyp, jylqyny aldy-aldyna bólip qýalap júr.

Jańa týǵan jas qulyndy táltirektetip quryǵymen túrtpektep, shıdem kıgen kúláparaly jylqyshy jylqynyń artynda kele jatyr. Sonda sen, kári Shyńǵystaý, kóshken elge qara qujyr qabaǵyńmen ashýlana qarap: «Ala qystaı meniń yǵymdy qorǵalap, qystan aman shyǵyp, búgin ıesiz tastap ketkenin qarashy!.. Qap, bálem, qaıta bir kelersiń», — degendeı únsiz ediń-aý! Jotadaǵy bıikteriń: «Batyr-aý, mynalar qaıda barady? Ana bireýler ne qylyp jatyr?» — degendeı aldyńdaǵy alasa tóbelerden asa qapap, keıbir bıikterden sozylǵan jota qyr aldyńǵy tóbeniń ıyǵynan tapqan ana bıiktiń qoly sıaqtanyp: «Bylaı turshy! Eńkeıe bershi!» — degen sıaqtanyp, bókterge jaqyn, tipti, alasa tóbeler: «Analar kórmeı qalar», — degendeı-aq eńkeıip qurjıa qarap, báriniń kózi kóshken elde sıaqty.

Áne! Osy kóshken el sáýir juldyzyn baýyrda ótkizip, maly ashyǵa, adamy aqqa qanyp, tórt túlik maldyń tóli ábden aıaqtanyp, asyr salyp, endi jaılaýǵa shyqpaq úshin qaıta kóshti.

Maı-maı! Átteń, maı juldyzy-aı! Sen jan-janýardyń qaıǵysyn umytqyzyp, beıish aýasyn jutqyzyp, qabaǵyn ashqyzyp, úmitin ilgeri basqyzyp, tozbas ómir, taımas baq bergendeı aldaıtynyń-aı! Jaıqalǵan jasyl shópti qýartatyn, jalbyraǵan japyraq pen jaınaǵan gúlderdi janynan aıryltyp ushyratyn kúz bolmaıtyndaı-aq, muqym Shyńǵys dalasymenen qap astynda qalyp, qaıǵyly ań búrkeýin jamylyp, jorǵalaǵan jylandaı, jorǵa mingen jastardaı jylmańdap aqqan móldir sýlar munan bylaı rahat-qýanyshtan úmit úzgen muńly júrekteı muz bolyp qatatyn qys bolmaıtyndaı-aq, sen, maı, átteń, maı, jan-janýardyń, adamzattyń, da artyn umyttyryp, aldyn oılatpaısyń-aý!

Mine, bul (eski eseppen) maıdyń on besi! Bul kezde qaıta qonǵan el Orda, Doǵalańnyń tusyna qonyp qalǵan. Mine, bul qonystar taǵy Shyńǵysqa kóshpek.

Sonda sen, kári Shyńǵystaý: «Batyr-aý, el qarasy kórine me? El qaıta qonyp qalǵan ba?» — degendeı baǵanaǵydan góri jyly júzben jymyńdap saǵymdanyp, jaıdary jeliń jańa shyqqan jasyl kódeni bulańdatyp, qaıyq men terektiń japyraǵyn syldyratyp jaıqaltyp, tóskeıdegi elge atoı bergende: «Munda-munda! Bergel-bergel!»-dep shaqyrǵandaı boldyń-aý...

Áne, Baqtybaıdyń eki balasy Asan, Úsen Shıli qudyǵyna keshe qona sala ysyn qazyp, búgin ysyn kóterip te qoıdy. Jaqsybaıdyń jalǵyz balasy Ádil Mıly qudyǵyna búgin qonyp, bıesin baılatyp bola sala, úı tigilgenge qaramaı-aq dalaǵa syrmaq salǵyzyp, bir tabaq pisken et pen bir tegene qymyzdy ortaǵa alyp, qurby-qurdasymen máz-meıram bolyp otyr.

Bir kezde qasyndaǵy bir jigitke qarap Ádil:

— Serikbaı, sen keshe Zylıqa jeńgeıge shyn jolyqtyń, ba? Qaraǵym, qurdas-eke, shynyńdy aıtshy? Keıde meni aldap umsyndyryp qoıatyn ediń ǵoı, sondaı qaljyń qylyp júrsin, be?

Serikbaı:

— Qudaı aqyńa shyn! Mine, búgin keshke baramyz ǵoı, ótirik bolsa, meniń, betime túkir!

Ádil:

— Zylıqa ne dedi deısiń?

Serikbaı:

— Baǵana aıtqanym qane? «Erkem ázir tym jasyraq qoı, úıtse de kóndirermin. El jatqan kezde ys basynan tabysaıyq, biraq myna ysshy kisi ezderińniń syryńdy shashpaıtyn senimdi kisi bolsa», — dedi degenim qane?

Ádil:

— Onda sen ne dediń?

Serikbaı:

— Men: «Bul ysshy suraǵan soń, ádeıi osyny jibergemiz, habarlasýǵa», — dedim Zylıqaǵa.

Ádil:

— Áı, qurdasym-aı, — dep Serikbaıdy arqaǵa qaqty da, — Zylıqa jeńgeı ýádesinde tursa, Marıany búgin túnde qolymyzǵa beredi deseńshi!

Serikbaı:

— Ýádesinde turmaı, óz qalyńdyǵyńdy ózińnen aıasyn ba? Ana kúni ǵana jeńgetaıǵa bir kóılektik shyt pen tórt kóz barqyt bergenimiz qane?

Ádil:

— Oıbaı-aý! Men Zylıqa jeńgeı bizden aıanady deıim be?

Ana bir Úsen degen kishi qaınaǵam men qatyny Jámıla bizdi jatsha qoryp, ańdyp júrgen joq pa?

Serikbaı:

— Áı, Ádil-aı, óziń, tipti, ǵashyqsyń-ay! Zylıqa jeńgeı olardyń kózin aldaýdy biledi jáne Úsen bizdi ustap alsa da, ne qyla qoıady? Jas adam óz qalyńdyǵymen jasyryn qalyńdyq oınamaýshy ma edi?

Ádil:

— Já, Serikbaı, keshke bizdiń qasymyzǵa kim eredi?

Serikbaı:

— Myna Myqtybaı she?

Ádil:

— Jylqyny kim baǵady?

Serikbaı:

— Bu túni aı jap-jaryq bolady. Nesi bar? Ózge jylqyshy baqpaı ma?

Ádil:

— Jaraıdy, biraq úsheýmiz de jer qylań at minbesek bolmaıdy.

Serikbaı:

— Tý, Ádil-aı! «Kesh bolsa, qoıǵa soqpaq tabylar», dep bir qoıshy aıtqandaı, úsheýmizge úsh taı tabylmaı ma? Men ózimniń sary-qyzyl atymdy minem, sen kók býryldy min. Myqtybaıǵa ana kúngi urydan tóleýge alǵan tarlan atty mingizip, úsh jas úsh kárige mineıik te baraıyq, ol úsheýi kisinemeıdi de, pysqyrmaıdy da. Dál sol kúni Tasbulaqtaǵy bir aýyldyń qarasha úıleri birbetkeı qonǵan. Kúnbatys jaqta oqshaýlaý boz úıdiń syrtynda bir-aq qos bar. Boz úıdiń ońtústik jaǵyndaǵy urańqaıdan dabyrlaǵan bozbalalardyń daýsy shyǵady. Úlken boz úı men qostyń arasynda arly-berli júrgen jaıaýlardyń qolynda bir-bir japyraq qaǵaz: «Bolysqa qol qoıǵyzam, tilmashqa aparyp mór basqyzam», - degenine qaraǵanda, Tórebek bolystyń aýyly ekeni málim. Anaý urańqaıda bir ústeldi aınala otyrǵan bozbalalar kartany ortaǵa alyp: «Coq, áıdá, men bardym, mine, meniki jıyrma bir! Oıboı, sypyryp ketti!» — degen daýystar. Myna jaqta bir-ekeý doıby oınap, onyń biri bir doıbyny qaıta qoımaq bolǵanda, bireýi: «Joq, joq, qaıtarmaımyn», — dep, onyń qolyn ustaǵanda, olardy myqtap otyrǵan ekeýdiń biri: «Qaıtsyn, qaıtsyn! Álgide bul eki alyp bıge shyqqaly jatqanda, seni de qaıtarǵany káne?» — dep, ana bireýi: «Joq-joq, doıbyda qaıtys bolmaıdy, bul toǵyzqumalaq emes qoı», — desip shýyldasyp, anda-sanda sary tegenedegi qymyzdan bir kese qymyzdy juta salyp, qaıtadan oınap jatyr. Tor aldynda bir-ekeýi toǵyzqumalaq oınap, onyń biri aq súıekten istegen bir ýys qumalaqty qolyna alyp: «Bir, eki, úsh, tórt», — dep, eki-ekiden sanap tyrsyldatyp ordasyna salyp jatyp ózimen oınap otyrǵan jigitke: «Bol-bol! Oına!» — dep dyǵyrlatsa da, anaý: «Asyqpa! Oınarmyz!» — dep, birese bir baıyn sanap, birese ortadaǵy atyn sanap: «Á, baıdy kóshsem — ne mynaý jeti atyn jeımin, ne kek moıynnan tuzdyq beredi!» — dep, tyrsyldatyp baıyn kóshe bastaǵanda: «Orta tolsyn!» — dep, bir jylmańdaǵan jastaý jigit kirip keldi.

Bolystyń balasy Erkimbek kartany qoıa salyp, álgi kelgen jigitke:

— Sheshenbaı, amansyń ba? Mynaǵan qymyz kúı! Bálemdi ábden yńqyldat!

Sheshenbaı:

— Oı, táıiri-aı, men qymyz kórmeppin be? Karta oınap, qymyz ishkennen basqa túkke jaramaıtyn óńkeı shirik! — dep qaljyńdap kelip, tegene basyna otyrǵan soń, oıyndy qoıyp, bári qymyzǵa jabylyp, «Áıdá, kóter! Áıda, quı!» — dep otyrǵanda, Erkimbek Sheshenbaıǵa:

— Já, Sheshenbaı, ne esitip, ne bildiń?

Sheshenbaı:

— Ne bilýshi em? Biraq, senderdeı shirikti tyrnaǵyna almaıtyn bir sulý kórdim.

Erkimbek:

— Já, qoıa ǵoı, Sheshenbaı! «Tóbetke ólekseniń, bári bir bos» dep Abaı marqum aıtqandaıyn, sen qyz kórseń-aq, «shirkinniń sulýy-aı» dep tań qalatynsyń!

Sheshenbaı:

— Myrza, meni óıtip qorlama! Men senderdeı ony kórse ony caq, muny kórse muny caq bolmaımyn, men kórgen qyzdy kórseń, esińnen adasar ediń!

Erkimbek:

— Sheshenbaı, sen meniń qaljyńyma yza bolmaı, shynyńdy aıtshy? Shyn maǵan laıyq sulý kórdiń be?

Sheshenbaı:

— Men kórýin kórdim-aý, biraq sen onyń mańyna da bara almaısyń, ol kimniń qyzy dep menen suramaı-aq qoı! Qur ishqusa bolyp ólersiń. Eger men Tórebek bolystyń balasy bolsam, osy keshke-aq sol qyzben jaqyn bolýdyń babyn tabar edim.

Erkimbek:

— Iapyraı, qup sarnaı bermeı, aıtsańshy, osy elde kórdiń be, bas^a jerde me? Kim biledi, kóringenmen tamyr bolatyn bir qańsyqty aıtyp otyrsyń ba?

Sheshenbaı:

— Pále, men ondaıdy qyz deımin be? Aıt dep bolmasań, aıtaıyn:

— Osy eldegi Baqtybaı marqumdy bilesiń ǵoı. Sonyń bir qyzy bar. Mine, osy jaz on besten on altyǵa jańa ǵana shyqty, — deı bergende, bozbalalardyń biri:

— Ol qyz sulý ekeni ras, 6ipag jastaý emes pe? — dedi.

Sheshenbaı:

— 15-16-dan ótken soń qyzdyń ne qyzyǵy bar? Eger men 19- 20 desem, pále, bir sasyq emshekti maqtan otyr dep meni qandaı mazaq qylar edińder.

Erkimbek:

— Ol qyz aıtqanyńdaı bolmasa qaıtesiń?

Sheshenbaı:

— Aıtqanymdaı sulý bolmasa, myna astymdaǵy báıge aqtaban seniki. Eger aıtqanymdaı bolyp, sol qyzǵa óziń mańaılaı almasań qaıtesiń?

Erkimbek:

— Atyńnyń baǵasyn bereıin.

Sheshenbaı:

— Atymnyń baǵasy bes qulyndy bıe! Maǵan eki-aq qulyndy bıe beremisiń? Ózgesin keshtim.

Erkimbek:

— Bolady, bereıin. Ápkel qolyńdy!

Sheshenbaı:

— Ápkeseń, ápkel!

Ekeýi qol alysty da, Erkimbek qolyn jazbaı turyp bozbalalarǵa qapap:

— Jigitter, bul shyn sert! Buǵan kýá bolyńdar!

Sheshenbaı:

— Bolsa bolsyn! Biraq, sen bolystyń balasysyń ǵoı, zorlyq qyp bermeı ketesiń. Áıtse de aldyńda Qudaı bar. Qudaıdan kúshti emessiń.

Erkimbek:

— Ras, ras, Qudaı kýá bolsyn! Ákem eki baıtaldan kedeı bolmas. Sol qyzǵa ne bara almasam, ne ala almasam, aıtqanym aıtqan. Bipaq aıtqan qyzyńnyń aǵa, jeńgesi bar ma?

Sheshenbaı:

— Bir túgil eki aǵa, eki jeńgesi bar!

Erkimbek:

— Sheshenbaı, endi qaljyńdy qoıyp, jon sóıleseıik sen ol aýyldyń jaıy-kúıin ábden biletin sıaqtysyń ǵoı. Qaı jaǵynan oraıy keletinin óziń tap, ana sertimiz turypty ǵoı, onan basqa ekeýmiz ómirlik dos bolaıyń, osy jumysty eziń jónde!

Sheshenbaı:

— Men qolymnan kelgenin aıamaıyn, tipti, orny kelmese, ózin, de ókpelemessiń. Men ol aýylmen onshalyqty aralas emes edim. Sóıtse de bilgenimdi aıtaıyn. Ol qyzdyń eki aǵasynyń enshisi bir bolsa da, úlken aǵasynyń bólek otaýy bar. Qyz kishi aǵasynyń qolynda. Biz sol kishi aǵasynyń qatyny jaǵynan aınaldyrmasaq bolmaıdy-aý deımin.

Erkimbek:

— Durys! Endi óziń osy keshke sol kishi jeńgesinen habar alyp bere alasyń ba?

Sheshenbaı:

— Siz jumsasańyz, barmaımyn deı alam ba, biraq, kesh te bolyp qaldy. Jáne tún ishinde neni syltaý qylyp baram?

Erkimbek:

— Onyń aılasyn óziń tabasyń-daǵy.

Sheshenbaı az oılanyp:

— Olaı bolsa, ájeńnen maǵan ysqa qoıatyn bir jylqy terisin alyp ber. Ol aýyl búgin ys kóterdi, bolystyń báıbishesi berip jiberdi dep, sol terini syltaý qylyp aparaıyn da, lajyn taýyp kishi jeńgesine sóıleseıin.

Erkimbek:

— Aı, qaraǵym-aı! Sheshenbaı dese Sheshenbaısyń-aý, — dep, arqaǵa qaqty.

Sol maıdyń on besi kúni kún eńkeıe jylqy sýǵa jabylyp, qara qul qaýǵany qaıqaıa tartyp, jylqyny qandyryp shyǵaryp jatyr. Jaqsybaı marqumnyń jalǵyzy Ádil baıbatsha qurbylarymen qudyq qasyndaǵy dóńde otyryp: «Anaý báıge tory aıǵyrdyń tory tóbelin bıyl qysyraqqa saldym. Anaý tory tóbelin at qylyp mineıin dep, byltyr qunan kúninde pishtirip edim», — dep, árqaısysy bir jylqyny maqtap otyr. Keıde Serikbaımen ekeýi kúnge qarap: «Jaryqtyq, qashan batady?» — dep te qoıady...

Qosaqty qoıdy saýǵan qatyndar qoıdy aǵytyp, arqandy shýmaqtap jatqanda, arty aǵytylǵansha kezeńnen qozylar da shýlap qoıa berdi. Qozy baqqan jalań, aıaq balalar at qosqan kereshishe qozylardy janaı júgirip, jińishke daýsymen qıqýlap keledi. Aýyldan shyqqan jalańash balalar da qulaǵyna qolyn basyp-basyp alyp, qozynyń, qoıdyń shýlaǵan daýsyn birese ashyq, birese kúńgirt estip, «ý-ý» degizip, sanǵa ózin-ózi shapalaqtap bir salyp, qozynyń aldyna qaraı jóneldi. Shetki qońyr úıden shyqqan qartań adam taıaǵyn alyp, dóńge shyǵyp, jamyrap jaıylǵan qoıdyń aldynan «shaıt-shaıt» dep tur.

Mine, dál sol kezde sen, kári Shyńǵystaý, baýyryńa japqan qapa shymyldyq sıaqty kóleńkeńdi tóstegi elge túsirip, senin, sonyńdy bilgendeı-aq qymyzǵa toıyp alǵan tapaldaý qara qoıshy shıdemniń bir jeńin belsenip alyp, úıden shyǵa kelip, qoıdyń aldyna kelip, tymaǵyn laqtyryp, qoıdy kegen basyna ıire bastady.

Qatyn-bala malshynyń qolynda bir-bir aǵash, qozy bólip, jerdi sabalap: «Oıbaı, áne ketti, mine ketti! Báli, ana jaǵynyń bári ketip qaldy!» — dep shýlap, keıbireýi óte bergen qozyny jelkesinen aǵashpen basyp ustap, keı balalar qashqan qozyny qýyp júrip quryqtap, kógen arasyndaǵylar abyr-sabyr qozy-laqtardy kógendep te jatyr.

Osy dybys basyla bergende, jylqy jaqtan bir at minip, eki at jetelep Myqtybaı da kelip qaldy. Atty úıdiń janyna baılap jatyp Myqtybaı: «Ertteıin be?» — degende, úıden Serikbaıdyń: «Ertte!» — degen daýsy shyqty.

Ádil:

— Áje, qýyrdaq daıyn ba?

Ájesi:

— Daıyn, qaraǵym, daıyn!

Ádil, Serikbaı, Myqtybaı úsheýi qýyrdaq jep, qymyzǵa toıyp aldy da, atqa minip jatyp Ádil:

— Áje, bizge et alyp qoıasyń ba? Biz búgin jylqyda bolamyz!

Ájesi:

— Qoıam, jalǵyzym, qoıam! — degen soń, úsheýi jyl^yǵa qaraı óleńdete jóneldi. Shý degende Ádildiń aýzyna burynǵy saldardyń aıtatyn myna óleńi tústi:

«Aýlyńa munan buryn barǵanym joq,

Kózimdi ózge qyzǵa salǵanym joq.

Qosylyp ólsem, sheıit bolar edim,

Sen úshin aıdalsam da armanym joq».

Serikbaı:

— Qoıshy, qaıdaǵy jaman óleń, qaıdan aýzyńa tústi? — dep, ózge óleń aıtyp, jylqyǵa kelisti. Kári Shyńǵystaý, dál sol kezde sen alystan munarlatyp jatyp, tóstegi elge syqsıa qarap, «Al, endi, men kúndi ábden jasyrdym. Maıdyń qysqa tańy atqansha az ýaqyt bolsa da, asyqtar, qumaryńdy qandyryp al» degendeı, únsiz ymbal sózińdi ińirdegi salqyn jel arqyly jastardyń qulaǵyna sybyrlaǵandaı boldyń-aý!.. Seniń osynyńdy sezgendeı Ádil eki joldasymen júgirtip Asan, Úsenniń aýlyna el jatpaı-aq taıanyp qalǵan joq pa edi?

Osy maıdyń on besi kúni Asan keshke taman Baıbolǵa ysqa ot jaqqyzyp kórip, ysty túnde jaqpaq bolyp, otyn sóndirip, úıge qaıtty. Ekindi sheninde Asannyń kelinshegi Zylıqa qaıyn sińlisi Marıany qasyna ertip dáretke bara jatyp, Marıaǵa:

— Erkem! Men senen birdeme tileıin, beremisiń?

Marıa:

— Berem, jeńeshetaı, berem!

Zylıqa:

— Qaraǵym, sen balalyqpen ushqary aıtpa. Men shyn suraımyn!

Marıa:

— Jeńeshetaı-aý! Men senen nemdi aıaıdy deısiń? Aǵalarymnyń jóni bir basqa, men seni ájemniń ornyndaǵy ájem dep júrgem joq pa?

Zylıqa:

— Qaraǵym, Erkem, men senen dúnıelik buıym suramaımyn, ne surasań da berem dep ýáde aıtshy?

Marıa:

— Apyraı, jeńeshe-aı! Men saǵan ókpeleıin dedim ǵoı! Ájem óterinde ekeýmizdiń qolymyzdy ustap otyryp: «Qaraǵym, Zylıqa, myna Marıajanymdy áýeli Qudaıǵa, ekinshi saǵan tapsyrdym. Ákesiniń barynda oqy oqyp, hat tanyp qalyp edi, sonysyn umytyp ketpesin. Sen molda qyzysyń ǵoı, oqytyp júr», — degeni qane? Jáne maǵan: «Qaraǵym, myna Zylıqanyń aqylymen bol», — degeni qane? Men sony umytty ǵoı deısiń be? «Ekeýin, meniń artymnan quran oqyp júr», — demep pe edi? Meni synaı bergenin, ne qylǵanyń?

Zylıqa:

— Qalqam, Erkem, maǵan ókpeleme! Men seni ózgelerdiń jeńgesindeı buzyqtyqqa jumsamaımyn. Meniń tileıtinim sol ájem men atekemniń seni atastyryp ketken Ádil kúıeý jasyryn qalyńdyq oınaımyn dep maǵan kisi salyp júr. Men seni syrtyńnan bılep búgin keshke jolyqtyrýǵa ýáde qylyp qoıyp edim. Tilegimdi bergeniń ras bolsa, meni kúıeýge ótirikshi qylma, qaraǵym! — degende, Marıa birese qyzaryp, birese qýaryp, mańdaıynan salqyn ter shypshyp shyqqanyn kórdi de, Zylıqa Marıanyń moınynan qushaqtap:

— Otyryp sóıleseıikshi, Erkem! — dep otyrdy da: — Qarashyǵym, Erketaıym! Bul jalǵyz ǵana seniń basyńa keletin is emes qoı. Ózin, oılashy, qalqam! Keshegi ájem men atekem de óstip qosylǵan ǵoı. Aǵań men men de ósitkenbiz, burynǵydan qalǵan mıras — ata-eneniń joralǵysy degen osy, qalqashym. Adamnyń osydan qyzyq ómiri bolmaıdy, uıalma, Erketaıym!

Marıa daýsy dirildep:

— Jeńeshetaı-aý! Júregim lúpildep, tula boıym uıyǵandaı salqyndap ketkeni nesi? Men seniń aıtqanyńnan shyqpaımyn ǵoı, biraq, jańaǵy kisiniń qasyna jatyp... — dep, sóziniń aıaǵyn aıaqtaı almaı, kidirip qalǵan soń, Zylıqa Marıany qushaqtap:

— Qaraǵym! O da ózińdeı jap-jas bala, senen bir-aq jas úlken. Bıyl 17-ge shyqty. Áıeldiń Qudaı qosqan qosaǵynan; jaqyny bolmaıdy, qalqam. Bir kórip úıir bolǵansha ǵana. Myna meni men aǵaıdy kórmeımisiń? Uıalma, qalqam!

Marıa:

— Úsen aǵam men Jámıla jeńgem bilip qoısa qaıtem? Olar maǵan ursady ǵoı!

Zylıqa:

— Men olarǵa sezdirmeımin. Búgin kúıeýdi úıge ákelmeımin, ekeýińe dalaǵa tósek salyp, ózim seni ertip baryp, ekeýińdi ábden úıir qylyp jatqyzamyn da, tan, atpaı qaıta ertip alyp kelem.

Marıa:

— Úsen aǵam men Jámılaǵa bildirmeı meni úlken úıden qaıtip alyp shyǵasyń?

Zylıqa:

— Onyń aılasy ońaı, qaraǵym. Búgin aı jaryq bolady, ekeýmiz oınap, qoı kúzetemiz dep ińirde aıtyp qoıamyz da, el jata qoıdyń shetinde aıtaqtap óleń aıtqan bolyp júremiz. Onan sońǵy ebin ózim tabam, qalqam!

Marıa tómen qarap, kóıleginiń etegin qolmen shıratyp, úndemeı oılanyp otyrdy da:

— Meıliń, jeńeshe! Senin, aqylyńdy almaǵanda, kimniń aqylyn alamyn. Byltyr ǵana túsken Jámıla jeńeshemniń syryn da bilmeımin! Ájem marqum ózińe tapsyrdy ǵoı. Sen meni jaman bolsyn demessiń.

Mine, osy ińirde týǵan tolyń aı dál Marıanyń qosylyp uıalǵanyndaı qyp-qyzyl bolyp týsa da, kóterile kele bozaryp, joǵarylaǵanda, ábden boıy úırengendeı mańqıyp, jer júzine sútteı tunyq sáýlesin túsirip, aıdyń, betindegi kisi pishindi qojyry qyryndaı qarap, Ádil men Marıanyń alǵashqy qosylǵanyn kórmeıinshi degen sıaqtandy-aý! Sonda, kári Shyńǵystaý, sen alystan munarlatyp, basyńdy kúnbatysqa berin kóldeneń sulap: «Ádil men Marıa bylaı jatsashy!» — degendeı bókterdiń alasa adyryn baýyryńa qysyp, tóstegi elge jantaıa qarap jatpap pa ediń?

Senderdiń kórgen-kórmegenderińdi bilmeıim, dál sol kezde aýyldyń aldyndaǵy dóńde attaryn ustap, bas baǵyp úsh kisi otyr emes ne edi? Sonyń biri Serikbaı Ádilge:

— Áne, áne, áne, án salǵan daýys Zylıqanyń daýsy!

Áne, jińishke daýys Marıanyń daýsy! Ádil, qalyńdyǵyńnyń daýsyn esittiń be?

Ádil:

— Áı, Serikbaı-aı! Meni aldaýdan jalyqpaısyń-aý! Olar nege qoı kúzetsin! Malshylardyń qatyn-balasy-daǵy!

Serikbaı:

— Kórermiz! Qudaı biledi, sol ekeýi. Mine, el jatty. Álgide jarqyldap turǵan ottyń bári sóndi.

Ádil:

— Ana bir ot she?

Serikbaı:

— Ol ystyń oty, júr endi, júr!

Samaladaı aı jaryqta ózekteý jermen aýyldyń bergi jaǵyndaǵy qalyń shıdi betke alyp úsheýi jele-jortyp kelip, shıdiń baýyryndaǵy úlken qury apanǵa kelgende, Serikbaı attan túse qalyp, Myqtybaıǵa:

— Attardy apannyń ishine túsirip ustap otyr, Myqtybaı! Biraq saq bolyp otyr. «Jaman aıtpaı jaqsy joq», biz sasqalaqtap kele qalsaq atyń, úrkip, attan aırylyp qalyp júrme!

Myqtybaı:

— Meni bala ǵoı deımisiń? Biraq, joldaryń bola qalsa, Ádil men Marıanyń qyzyǵyn maǵan da kórset!

Serikbaı:

— Qudaı qossa, kózińshe ekeýin qushaqtastyryp turyp súıistirem, úndeme!

Osy ińirde Baıbol tamaǵyn jep bolyp tysqa shyqqanda, Zylıqa kelip:

— Ystyń mańyna Serikbaı men kúıeý kelse, maǵan «shóldedim, sýsyn ákep ber, Zylıqa», dep aıǵaılańyz, — dedi de, qaıta baryp aıqaılap:

— Baıbol! Shóldeseń maǵan daýysta! Sýsyndy ózim aparyp berem!

Baıbol:

— Jaraıdy, jaraıdy, — dep, ysyna qaraı aıańdady. Zylıqa qoıdyń shetine baryp, Marıamen ekeýi aıtaqtap, óleń aıtyp júrdi. Dál sol kezde shıden bas baǵyp otyrǵan Serikbaı qasyndaǵy Ádilge:

— Áne, áne! Anaý Zylıqa. Áne, qasyndaǵy Marıa! Endi nandyń ba?

Ádil:

— Bolsa bolar! Endi qalaı qylamyz!

Serikbaı:

— Ne qalaı qylatyny bar? Júr, — dep, ekeýi eńbektep ystyń túbindegi otynǵa keldi.

Baıbol otyn alaıyn dep qarasa, ystyń túbinde eki kisi jatyr. Baıbol kóre salyp:

— E, eki ury, keldińder me?

Serikbaı:

— Keldik! Jyldam Zylıqaǵa habar qyl!

Baıbol:

— Tura tur! Eldiń kózi uıqyǵa barsyn da!

Serikbaı:

— Tań qysqa, jyldam habar qyl deıim, — degen soń,

Baıbol:

— Zylıqa, shyraǵym, álgi súr et meni shóldetti ǵoı, — dep aıǵaı salǵan soń, Zylıqa:

— Aparam, aqsaqal, aparam! — dep, keshikpeı aýyl jaqtan bir shelek alǵan bir áıel kele jatty. Ony kóre salyp

Ádil:

— Jeńgeıdiń jalǵyz ózi bilem!

Serikbaı:

— Ádil, asyǵyp otyrsyń-aý! Bu joly bizdi anyqtap bilgeli keledi, — degenshe, Baıboldyń sýsynyn alyp Zylıqa keldi de, Ádil men Serikbaıǵa amandasyp bolǵan soń:

— Tań qysqa, ýaqyt tar ǵoı, men erkemdi ertip keleıin, — dep, asyǵyp aýylǵa qaraı jóneldi.

Azdan keıin kórpe-jastyq qoltyqtap taǵy jalǵyz kele jatqan sıaqtanǵan soń

Ádil:

— Jeńgeıdiń jalǵyz ózi kele jatyr. Serikbaı qadala qarap:

— Áne, Marıa Zylıqanyń eteginen ustap artynda kele jatyr, — degenshe, Marıa kidirińkirep qalǵan soń, artyna qarap

Zylıqa:

— Júr, qaraǵym, Erkem, uıalma! — dep, saly búrkengen Marıany tasa jaǵyna alyp kelip, Ádilmen tizelese otyra ketti de:

— Shyraǵym, kúıeý! Myna erkemdi ájem marqum óterinde maǵan tapsyryp ketip edi. Erkem men ekeýińniń qyzyǵyńdy kórsem, armanym joq deýshi edim. Búgin sol Qudaı tilegime jetkizdi. Mine, aman-esen qalyńdyǵyńdy qolyńa berdim. Júr, Serikbaı, tań qysqa ǵoı, bulardyń tósegin salaıyq — dep, Baıboldyń astyndaǵy tekemetin alyp baryp, qalyń shıdiń ortasyna tósek saldy da, qaıta kelip

Zylıqa:

— Al, Serikbaı! Endi sen at jaǵyńa bara tur, bul ekeýin ózim jatqyzaıyn, — dep, Ádil men Marıany aparyp tósekke otyrǵyzdy da: — Qudaı uzaǵynan súıindirsin, qaraqtarym, endi birińnen biriń uıalma! Men aýyl jaqqa baryp, aıtaqtaǵan bolyp keleıin, uıyqtamaǵandar bolsa meni qaıda júr der, — dep, aýylǵa baryp aıtaqtap, anda-sanda ótirik: «Erkem, uıyqtan qaldyń ǵoı!» — dep te qoıady.

Ádil men Marıanyń alǵashqy qosylǵan mahabbatyn kórip, aspandaǵy jaryq aı áldeqashanǵy kári Shyńǵystaýǵa dybyssyz ymbalmen: «Aqsaqal-aý! Myna ekeýi bir-birine ne qylǵan qumar? Munan basqa qalyńdyq oınaǵan kisi joq pa edi? Myna ekeýi birin-biri qushaqtap jatyp ólse, arman qylatyn emes qoı? Bul buryn birin-biri kórip, asyq bolyp pa edi?» — degende, kári Shyńǵystaý tereń shattan shyǵyp, aı jaryǵymen jarqyrap burańdap aqqan móldir ózen sýyn sylq-sylq kúldirip aıtypty: «Sen kórgen joqsyn-dy. Burnaǵy jyly Zylıqa túsken toıda bul ekeýi kez bolǵan. Sonda Ádil Marıany kórisimen-aq ishi eljirep, júregi ysyp ketip qadalǵanda, qasynan asyp turǵan kekiliniń astynan súzile qaraǵan Marıanyń nurly qara kózi Ádildiń jas júregine qanjardaı qadalǵan. Marıanyń da jas júregi lúpildep, denesi salqyn termen jibise de, ol kezde on tort jasar ǵana bala bolǵandyqtan, Marıa nege súıtkenin baıqaı almaǵan. Bul is kúndiz bolǵandyqtan, ony sen kóre alǵan joqsyń.

Sol kúni Ádil kele sala ájesine aıtyp, Jaqsybaı marqum Baqtybaımen quda bolyp, qalyńmalyn da birjolata bergen. Ol jyly Baqtybaı da, Jaqsybaı da ólip, byltyr Marıanyń sheshesi jáne ólip, Ádildiń uryn bara almaı júrgeni sol bolatyn», — dep, kári Shyńǵystaý únsiz sózin aıaqtady da, Ádil men Marıanyń qosylǵanyna boıy balqyp, qoltyq-shaby sıaqty kógal ózekterin dymqyl shyq basyp, tership, kezi buldyrap, munar tartqandaı boldy. Aspandaǵy jaryq aı tunyq sáýlesin Ádil men Marıanyń qýanyshty nurly júzine túsirip qadala qarasa da, eki jastyń bul kezdegi mahabbatynyń ishki syryn sıpattaı almaı, mańqıdy da qaldy. Endi, biz Zylıqaǵa keleıik: qoı shetinde biraz aıtaqtaǵan soń, Serikbaıdyń qasyna kelip, qaljyńdasyp otyrǵanda, Serikbaıǵa Myqtybaı:

— Baǵana Ádil men Marıanyń qyzyǵyn kórsetem degeniń qane?

Serikbaı:

— Aıtqanym aıtqan, áıdá, júr.

Zylıqa:

— Seke, bul joly qaljyńdy qoıa tursań qaıtedi? Amanshylyq bolsa, kúngeıde taǵy bir kelersińder, sonda qaljyńdasarsyńdar

Serikbaı:

— Joq, joq, áne, tań bozara bastady. Ózim de qyzyǵyn qalmaıdy! Serikbaı bolmasa, —

Sheshenbaı:

Erkimbek seniń qaıyn sińlińdi alsa, burynǵy jesirine qylımaıdy da. Ákesine «men sol qyzdy almaımyn» deıdi de qoıady. Tórebek bolys jalǵyz balasynyń aıtqanyn qylmaı tura almaıtynyn áıel bolsańyz da bilersiz.

Jámıla:

— Bul sózińizge ájem balasyna aqyldaspaı jaýap bere almaıym.

Sheshenbaı:

— Úsen qaıda?

Jámıla:

— «Myna bir aýylda qoı júr» degen soń «bizdiń qoı shyǵar» dep ketip edi, kesh bolǵan soń qonyp qaldy, qazir kelse kerek.

Sheshenbaı:

— Olaı bolsa, men kúte turaıyn. Úsen kelgen soń aqyldas ta, maǵan jaýap ber!

— Jámıla:

— Bolady! Bolystyń balasy shyn alam dese, ájem balasy kóne me dep oılaımyn. Sebebi Erkemniń burynǵy atasy ólgennen beri: «Qaryndasymdy bir jetimge bergenshe, onan góri oryndyraq, bireýge bersem-aý», — deı berýshi edi.

Sóıtkenshe bolmaı Úsen kelip, úı janyna at baılap jatyp:

— Anaý arqandaýly at kimdiki? — dedi.

Sheshenbaı:

— Meniki, — dep shyǵa júgirip amandasyp, ekeýi úıge kirip, ári-beri otyrǵan soń, Sheshenbaı Jámılaǵa ym qaqty da, shyǵyp ketti. Azdan soń Úsen «Sheshenbaı!» dep shaqyryp alyp, Sheshenbaı kelip otyrǵan soń,

Úsen:

— Sheshenbaı, seniń kelgen jumysyńdy esittim. Eger birjola alamyn dese, oǵan ózimniń kózimdi jetkizsin!

Sheshenbaı:

— Myrza, men sózdi shala aparmaǵanym jon ǵoı. Nemenege kózimdi jetkizsin deısiz? Sony ashyp aıtyńyzshy?

Úsen:

— Bul oıy shyn bolsa, áýeli menimen ákesiniń aldynda ýádelesip, dos bolsyn! Ekinshi, burynǵy jesirimdi almaımyn dep, meni antymen nandyrsyn! Osy ekeýi bolmasa, meni áýre qylmasyn!

Sheshenbaı:

— Mine, bul ras sóz! Kisi ras peıildi tanıdy ǵoı! Jaraıdy, myrza! Erkimbek muny qyla almasa, kiná ózinde qalsyn! — dedi de, qoshtasyp jóneldi.

Mine, sol maıdyń 17, 18, 19, 20-larynda el syrtqa shyqpaq bolyp, asýdan asyp jatyr. Asýdan shurqyratyp aıdaǵan jylqy, shýlatyp aıdaǵan qoı, buzaýyn izdep ilgerindi-keıindi móńirep júgirgen sıyr, júgi aýyp, baqyrtyp basyp jatqan túıe, aýǵan júkti basqan qatyndardyń aty shylbyryn shubatyp, qoqan erin qoqaqtatyp, kópshigin jalpyldatyp jylqyǵa qaraı shaýyp bara jatyr. Aryń túıesine júgin artyp alǵan kedeılerdiń jas balalary shýlap jylap, keıbir jalańbas, jalańaıaq balalar taıynan jyǵylyp, taıy aldyńǵy aıdaǵan jylqyǵa qaraı kisineı jónelgende, «Aǵataı, ana taıymdy ustaı alshy?» — dep kózi jasaýrap, ókpesi kúıip entikken. Keı jerde qadirli báıbishelerdiń arbasyn tórt-bes jigit «áýp-áýp» dep kóterip, tastan ótkizip jatqany. Myna jaqtaǵy taýlar da, ózen-toǵaılar da tańdaıy taqyldaǵan kókek sańqyldaǵan sarala qaz, tas pen toǵaıdaǵy tamyljytyp saıraǵan neshe túrli torǵaılar, sý jaǵasyndaǵy kógaldan shyqqan jińishke daýyspen qaqyldaǵan baqalar! Quryq, qazyq qolaǵash kesken baltanyń taqyldaǵan daýsy! Taǵy-taǵylar!

Mine, osy kop dybystyń bári qosylǵanda qandaı boldy? Bul dabys zor qaladaǵy ásker oınatqan barabanǵa da, qosylyp tartqan mýzykaǵa da, syzyltyp salǵan ánge de, muńlandyryp salǵan joqtaýǵa da uqsamaıtyn, anyq tabıǵattyń óz áni! Sonda sen, kári Shyńǵystaý, belińnen asqan eldiń oıyn bildiń be? Sonda onyń keıbireýi masatydaı túrlengen jaılaýdyń jasyl shalǵynyna baýyryn tósep, aınadaı móldir bulaǵynan sý iship, dertke daýa bolatyn beıish aýasyn jutyp júrip, yntyq bolǵan jarymen qosylyp, qumaryn basqysy keledi.

Keıbiri baılyq baqyttylyqpen basa-kóktep, álgi aıtylǵan asyqtardyń janyna ólshegen maqsuty men jalyndap, jarqyrap turǵan úmitin óshirip, talqandaǵysy keledi.

Jarly-jaqybaılar az kún bolsa da aqqa toıyp, sýyqqa tońbaı, ystyqqa shóldemeı, tabıǵattyń tóleýsiz bergen baǵynyń arqasynda tyrańdap rahattanǵysy keledi.

Jarlyny jaldaǵan baılar aıran, qymyzyn aıamaǵan kisimsip: «Bálem, tura tur! Pishen men egin ýaqyty kelsin! Ashshy terińdi alarmyn!» — dep, ishinen jymyńdap júr!..

Baǵanaǵy asqan el qystan bir qutylsa, asý azabynan eki qutylyp, kúngeıge qonyp, ár aýyl óz qonysynda júgin túsirip, biri týyrlyǵyn, biri kerege-ýyǵyn súırelep, úılerin tigip te jatyr. Sonda sen, kári Shyńǵystaý, jazǵyturymdaı qabaǵyńdy túıip kárlene qaramaı, shalqaıa súıenip: «Baryńdar, baryńdar! Anaý kógerip turǵan Kókseńgir, Shaqpaq Aqshataýdan da asyńdar», — degendeı kún jaqtaǵy jyly júzińmen jymıa qaradyń-aý!

Bul kezde Tórebek bolystyń da aýly asyp, Qosbulaqqa júgin túsirip, qyz-kelinshek qatyn-qalash japyrlap úı tigisip, Erkimbek pen jylqyshylar asaý qulyndardy shyńǵyrtyp, biri qolmen, biri quryqpen ustap tyrystyryp ákep, jelige baılap ta jatyr. Bıeni baılap bolyp, jeliniń basynda otyrǵanda, túneýgi ysqa bergen terini qanjyǵasyna baılaǵan Sheshenbaı jele jortyp kele sala:

— Áne, Úsen dosyńdy shaqyryp keldim! — degen soń, Erkimbek tura júgirip, atyn ustap, amandasyp úıge kiristi. Jalma-jan qymyzdy sapyryp, samaýyrdy burqyldatyp, bir jigitti «jyldam bir baǵlan ákel» dep qoıǵa da shaptyrdy. Súıtip otyrǵanda, bolys kelip Erkimbekke:

— Myna jigit qaı jigit? — dedi.

Erkimbek:

— Bul — Baqtybaı marqumnyń kenjesi Úsen degen inińiz, munymen men aqırettik dos boldym. Myna jańa qonysta ekeýmizge bata berińiz, áke?

— Jaraıdy, qaraǵym! Baqty-ómirli bolyńdar, allaý-ákpar! Biraq, meniń keıbir dostarym saılaý bolǵanda buldanyp ketýshi edi, ondaı bola kórmeńder, shyraqtarym!

Erkimbek:

— Áke, biz ondaı aldamshy dos bolmaımyz. Qudaı qocca, túbimizdi súıek aıyra ma degen úmitimiz bar!

Bolys:

— Jaraıdy, balam, jaraıdy, biraq sen áli qalyńdyǵyńdy da alǵan joqsyń ǵoı, qudaı jetkizse, o da bolmaı qoımas!

Shaı iship, et te jelinip bolǵan soń, Erkimbek Úsendi ońasha alyp shyǵyp:

— Dostym! Mine, tort túlik malym. Qalaǵanyńdy al! Jáne menen almaq ýaǵdańnyń shet jaǵasyn ákeme de sezdirdim ǵoı, biraq ol kisi bizdi quda bolmaqshy eken dep oılamaıdy. Ony júre uǵyndyramyz ǵoı. Men burynǵy jesirimdi almaıtynyma ne dep nandyr deısiń? Sony almaıtynyma qyrshyn janym qylsyn! Endi nandyń ba, dosym?

Úsen:

— Nandym, nandym, biraq aldap ketpeseń, — deı bergende, Erkimbek:

— Aldasam, ápyaq, Qudaı atsyn! Biraq bul isti ázir jaryta salýǵa bolmaıdy. Nege deseńiz, meniń burynǵy qaınym partıa úshin quda bolǵan jýan jer ǵoı. Myna kúz saılaý bolǵaly tur. Sol ótkenshe muny janǵa bildirmelik soǵan sheıin ruqsat qyl, jaraı ma, dosym?

Úsen:

— Jaraıdy.

Erkimbek:

— Endi qalaǵanyńdy aıt?

Úsen:

— Bul joly eshteńe almaıym.

Erkimbek:

— Joq! Almaǵanyńa men razy emespin, tym bolmasa bir semiz at pen bir qulyndy bıe jetelep ket, — dep, at pen bir qulyndy bıeni berdi, «Jámıla jeńgeıdiń, saqınasy» dep, bir taıtuıaqty qaltasyna saldy da: — Al endi, men Jámıla jeńgeıge qashan kisi jibereıin? — degende, Úsen sasyp qalyp, az oılandy da:

— Saılaý ótkenshe qoıa tursań qaıtedi? — dedi.

Erkimbek:

— Bul ne degenińiz? Muny Jámıla jeńgeı men Sheshenbaıdan basqa eshkimge bildirmesek saılaýǵa sheıin «bir kún shı, bir kún týyrlyq jasyrady» degen sıaqty bolmaımyz ba? Saılaý ótisimen qudalyqty da bastarmyz.

Úsen az oılanyp turdy da:

— Qaıyr, jaılaýǵa baryp ábden ornyqqan soń, Sheshenbaıdy jiberip qatynastyrarsyz. Qosh-qosh!

Maıdyń jıyrma besi kúni Qaraqoıtastyń kezeńinen asa kóshken kósh tipti kóp edi. Keshtiń maldary da ábden bylyǵyp aralasyp, ıtteri talasyp, «ket-ket! Ká, kúshik ká! Oıbaı, anaý ıtti talap tastady! Oıbaı, ana bir qulyn adasyp qaldy!» degen shý, bir jaǵynan aıdaǵan mal kıligip, muryndyǵyn úzgen túıe baqyryp, keshti janap otyryp salǵan jastardyń jaqsy ánderin de jóndep esittirmedi. Sonda bir kilem japqan kóshtiń qasynda kele jatqan bir jastaý qyz ben kelinshektiń qasynan shurqyratyp jylqy aıdap bara jatqan Serikbaı kelinshekke jalt qarap:

— Jeńgeı, búgin aýlyńyz qaı jerge qonady?

Kelinshek:

— Qoıtastyń betindegi Búırekbulaqqa!

Serikbaı:

— Áne bir bulań basyna jaqyn shoshaq tastyń túbi me?

Kelinshek:

— Iá, ıá, dál sol!

Serikbaı:

— Biz shóldep qaldyq, aýyl qonǵan soń keshke qymyzǵa toıǵyzasyń ba?

Kelinshek:

— Jaraıdy, kel!

Mine, sol kúni Qaraqoıtastyń sala-salasy jappa tikken aýylǵa toldy. Jaıdaq atqa mingen a k daby kóılek-dambalshań jylqyshy qulyndy bıelerdi quryqtyń astyna alyp, jelige ıirip, eski kir kóılekti, aq dambaldy bıeshi qulyndy moınynan qushaqtaı alyp, noqtamen jelige baılap jatyr. Adyrda byrt-byrt ottap, júre jaıylǵan qoılar. Jotada atynyń aýyzdyǵyn alyp, ottata júrip, anda-sanda «shaıt-shaıt!» — dep aıqaılap qoıatyn, tymaǵyn túre kıgen qoıshylar. Kógalezekte taraqty tilimen shalǵyndy orapalyp, jalpań aýzymen jalmańdap pys-pys etken sıyrlar. Súıreńdegen jyryq ernimen shalǵyndy olaı bir, bylaı bir jaıqap julyp alyp, «pý» dep basyn ızep, salpyldaq ernin silkip, qart-qart kúısep turǵan túıeler. Qoıtastyń betindegi balaýsa shóptiń, basyn tyrsyldatyp júrgen qozy men tastan-tasqa sekirgen laqtardyń qasyndaǵy kógalda qolynda bir-bir istik jer shuqyp jeremshek qazǵan balalar. Mine, sol kúni keshki jylqyny bulaqtan sýaryp shyǵartqan Asan men Úsen Búırekbulaqtyń basyndaǵy dóńde bir qatty kerekti jumys týraly áńgimelesip otyrǵanda, Úsenge Asan aıtty:

— Shyraǵym, sen artyn oılamaı, balalyq qyldyń-aý! Maǵan aqyldaspaı, bolystyń balasymen tamyr boldym dep, eki qaraǵa bola basymyzdy partıaǵa baılap berdik qoı. «Búlingen elden búldirgi alma» dep, bizdiń partıada nemiz bar edi? Ákemizdiń jolymen ara aǵaıyn bolyp qana júrgenimiz jon edi ǵoı! Úsen Asannyń aldynda bir tizerlep jer shuqyp otyryp:

— Men malǵa qyzyǵyp tamyr bolǵanym joq, ózi qaıta-qaıta kisi salyp, shaqyrtyp bolmaǵan coń, «bireýdiń altyn basy eńkeıse...» degen maqaldaı bolmaıyn dedim. Jáne árkim basynbasyn, qaımyǵyp júrsin dedim.

Asan:

— Erteń saılaý bolǵan kúni «Úsen dosym kelsin! Elge at, aqsha kerek boldy! Maǵan osyndaıda bolyspaǵanda, qashan bolysady» — der-aq.

Úsen:

— Aǵa, sen ne deseń o de, men budan zıan qylam dep oılamaıym. Azar bolsa Erkimbek qaıda ólse, sonda ólermiz, onymen birge ólgenniń armany ne? Buryn eki saılaýda bolys bolǵan Tórebek bul joly da bolys bolady. Ázir oǵan qarsy shyǵatyn eshkim joq.

Asan:

— Óter is ótti, 6ipag munan bylaı olardan sóz kelse, maǵan aqyldaspaı is qylma! Bul zaman — aıaqty ańdyp basatyn zaman.

Úsen:

— Men de bala emespin ǵoı, kórermiz.

Asan:

— Endi beıýaqytta otyrmalyq, men búgin jylqyda bolamyn, qulyndy qasqyr jazym qylar, — dep, úıge qaraı aıańdady.

Mine, dál osy ymyrtta esik aldyndaǵy shoshaq tasqa qaraı Zylıqa bara jatyr. Tastan asa berip, jan-jaǵyna qarap turǵanda, qasyndaǵy qalyń arshadan Ádil men Serikbaı kúlip tura keldi.

Zylıqa basynda shoshyp qalyp:

— Oıbaı-aý, jaıaý kelgensińder me?

Serikbaı:

— Joq atymyzdy keıin qoıdyq ana jerde atty Myqtybaı ustap tur. Búgin de Ádil men Marıany dalaǵa jatqyzasyń ba?

Zylıqa:

Joq, búgin aýyl jappa ǵoı, úıgen júkke shańyraq súıep, kıiz jaýyp qoıdym. Soǵan tósek salyp berem.

Serikbaı:

— Úlken úıdegilerge Marıany bildirmeı qaıtip alyp shyǵasyń?

Zylıqa:

— Ol ońaı! Ájem balasy búgin jylqyǵa ketken. «Men jalǵyz jatýǵa qorqam» — dep, erkemdi qasyma alam.

Serikbaı:

— Biz úıgen júkke qashan baraıyq?

Zylıqa:

— Men úlken úıdi ábden jatqyzǵan soń, jeroshaqtan ot alyp baryp, júktiń ber jaǵyndaǵy ıtarqama ot jaǵam. Sol ottyń, jaryǵyn kórgen kezde, júktiń ar jaǵyndaǵy jarmen eńbektep kele qoıyńdar, túneýgideı aı jaryq emes qoı. Biraq búgin attaryńa caq bolyńdar. Kenjem ańdı ma degen qaýpim bar.

Serikbaı:

— Nege?

Zylıqa:

— Baǵana sen kósh-jónekeı menen aýyldaryń qaıda qonady dep suraǵanda, kenjemniń kelinshegi kóshtiń, tasasynda kele jatyr edi. Sen ketken soń ol maǵan: «Serikbaı sizden kósh-jónekeı sýsyn suraǵany nesi? Siz oǵan keshke kel degenińiz ne?» — dep surady.

Men: «Ánsheıin qudamsyp qaljyńdaǵan soń men de qaljyń qyldym», — desem de, ol sózime nanbaǵandaı boldy. Endi «kóp turyp qaldym» — dep, úıine qaraı jóneldi.

Serikbaı Myqtybaıǵa baryp:

— Búgin túneýgiden de caq bol. Eger jer shalǵan bireý kez bolsa, myna Qoıtasqa kirip adastyryp ket te, aýyldyń aıań jaǵyndaǵy tuıyq jardan bizdi tos. Tabyspaq jer sol bolsyn, — dep qaıta keldi de, Ádil ekeýi shoshań tastan qarady da otyrdy.

Bul tańnyń tipti qysqa kezi bolǵandyqtan, shapaqtyń aq tańlaǵy joǵalmaı, kúnbatystan Temirqazyqqa qaraı basyn baǵyp aınalyp, bódene uratyn kisishe Ádil men Serikbaıdy sholyp júr.

Sonda Ádil Serikbaıǵa:

— Iapyr-aý, myna aq tańlaq aınalyp art jaǵymyzǵa shyǵyp alyp, Marıaǵa qosylmaı turyp jap-jaryq tań bolyp, bizge dúrse jol bere me? — dep otyrǵanda, bir juldyz aǵyp qoıa bergende,

Serikbaı qaljyńdap:

— Iapyr-aı, qurdas, myna Myqtybaıdy qýyp ketken Úsen be? — degenshe, Zylıqanyń ıtarqasynyń aldynan ot jarq ete tústi. «Ózelene túsý ottan qıyn» degen arabtardyń maqalyndaı-aq ólip otyrǵan ekeýi Marıa men Zylıqanyń nurly júzine sáýle berip, jalyny bulańdap atoı bergen otty kórgen soń, tastan túsip, qus ańdyǵan mergendeı jardy jaǵalaı eńbektep, shańyraq kúrkege júregi dúrsildep azar jetti. Kelse, Zylıqa men Marıa da tósekti jańa salyp bolǵan eken. Jalma-jan Marıa men Ádildi jatqyzyp, Zylıqa men Serikbaı Zylıqanyń ıtarqasyna súıenip áńgimelesip otyrdy. Eki saǵattaı bolǵan kezde, úıden Úsen shyǵa kelip, kúzetshi balaǵa «myna jerde at kisineıdi» — dep, beldeýdegi atyna mine sala Qoıtas jaqqa shaba jóneldi. Ony kórgen Zylıqa:

A, Qudaı-aı, saqtaı kór! Masqara bolyp, ustap alyp, búlik shyǵarmasa ıgi edi!

Serikbaı:

— Qoryqpa, jeńgeı! Myqtybaı ustatpaıdy. Jetse de bir kisige alǵyza qoımas!

Zylıqa:

— Oıbaı-aý, alty atary bar ǵoı, — degenshe, Qoıtas jaqtan myltyq daýsy júremete tars-tars etip, jym-jyrt boldy.

Serikbaı men Zylıqa:

— A, Qudaı, saqtaı kór! Kisi jazym bolmasa ıgi edi. Myltyq daýsyn esitip, Ádil ushyp tura kelgende, Marıa qorqyp ketip:

Qalqam-aý, qaıtemiz?

Ádil:

— Qoryqpa, qoryqpa! Myqtybaı aman qalsa, bizge eshteme...

— dese de, sóziniń artyn shala qaldyryp:

— Serikbaı, Serikbaı!

Serikbaı kelip:

Qoryqpańdar, qoryqpańdar! Qudaı saqtar, — degenshe, dúrsildegen attyń dúbiri kelip te qaldy.

Kúzetshi bala:

— Bul qaısyń?

— Men, Úsen!

— Ne qyldyń?

— Jetkizbeı ketti, biraq, eki jaıaý qalsa kerek — dep, ıtarqaǵa taman kele jatqan coń, Ádil men Serikbaı jardy quldılaı jóneldi. Zylıqa kúrkedegi kórpe-jastyqty alyp, ıtarqasyna shala-pula jaıyp, Marıany qushaqtap, uıyqtaǵan bop jata ketti. Jardyń aıaǵyna qaraı ıt shabalana júgirgen coń, Úsen solaı qaraı jele shaýyp ketti.

Tuıyq jarǵa jańa kelgen Myqtybaıǵa eki jaıaý júgirip barǵan coń, Myqtybaı:

— Bol-bol, jyldam min! Arttaryńda kelip qaldy, — dep, jaıaýdan úrikken at shyr aınalyp mingizbeı jat^anda, Úsen de kelip:

— Atamyn, atty qoıa ber!

Ádil Serikbaıǵa:

— Osynyń atyn atyp keteıin be?

Qoı, qaraǵym, qoı! — dep, attaryna mingen coń,

Serikbaı:

— Úsen, sen bizdi ata almaısyń, qaıt! Biz ceniń jaýyń emespiz! — dese de bolmaı, «ne ólem, ne óltirem» dep umtylǵan coń, atty butqa salyp jiberip, jónep berdi. Uzamaı bir jappa tikken aýylǵa kıligip qalǵan coń, jaryń bere bergende, Úsen kelip qalyp:

— Atamyn, al! — dep myltyǵyn usyna bergende, qashqandar jaqtan myltyqtyń oty jarq etkende tars etip, Úsen at-matymen qulady. Aýyldan júgirgen jaıaýlar Úsendi kórip:

«Oıbaı, óltirip ketti ǵoı! Oıbaı, baýyrym-aı» dep, Ycenniń qasynda shýyldady da qaldy.

«Ýh!» dep azar qutylǵan Serikbaı, bylaı shyqqan coń Ádilge:

— Qaraǵym-aı! Qapy qaldyń ǵoı, qaınaǵańdy óltirip aldyń ǵoı?

Ádil:

— Joq Seke! Atynyń omyraýynan tıgendeı boldy. Aty jyǵylǵan coń jyǵyldy-aý deıim.

Serikbaı:

— Áı, bilmeıim, «oı, baýyrym» shyǵady ǵoı.

Ádil:

Qaıteıin? Myltyǵyn týra maǵan oqtaǵan coń, atyn atam dep attym. Jazym bop ózine tıse, tıgen-daǵy! Biraq ózine tıse, aty oınap shyǵa berse kerek edi.

Itarqada jatqan Marıa daýysty estip ushyp túregelip:

— Jeńeshetaı-aı, bireý «oı, baýyrymdaıdy» ǵoı!

Zylıqa estip:

— Áttegen-aı! Kim de bolsa bireýi jazym boldy ǵoı, erkem! «A, Qudaı aqsarbas!» — dep, ekeýiniń júregi attaı týlap, tysqa shyǵyp tyńdap tur.

«Baýyrymdaǵan» tez basylyp, jym-jyrt. Birazdan soń tómengi jaqtan dabyrlaǵan daýys aýylǵa taıana bergende, biri:

— Qaıta Qudaı saqtady ǵoı. Baǵana joldasyn «eki atyp tıgize almadym» deısiń! Bul joly ózińe tımeı, atyńa tıipti. Áıteýir, kisi aman ǵoı, at ózińnen sadaǵa, — degende, Úsenniń «munan-daǵy ózimdi atyp ketkeni jaqsy edi, ájemniń jyly tolmaı jatyp, qaraly aýlymdy basynyp, qyljaq qylyp júrgen Ádilden Qudaı qocca — kegimdi alarmyn-aý!» — degen daýsyn Zylıqa esitip:

— Betim-aı, tanyp qalǵan eken ǵoı. Men óz jaýabymdy ózim berermin. Kenjem, saǵan birdeme dese, tipti, jaýap berme, erkem. Sol kezde tań da atyp ^aldy. Úsen kele sala:

— Zylıqa, Zylıqa! Zylıqa-aý!

Úsen:

— Ana Ádil kúıeýińniń atqan qulanynyń etin alǵyz! Ádil men ekeýiń meniń qanymdy ishpeı qoımaısyń ǵoı!

Zylıqa:

— Onsha biz ne qalyppyz!

Úsen:

— Jap-jas balany áýre qylyp, búgin atymdy atqyzyp, óstip júrip sen bir kúni ózimdi de óltirtpeı qaıtesiń?

Zylıqa:

Kenjem! Munan buryn aldyńnan shyǵyp, bir aýyz sóz aıttym ba? Túskenime úsh jyl bolǵan eken, «enshimdi ber, as-sýymdy bólek ber» dedim be? Kyzmetińdi qylǵannan basqa ne jazyǵym bar?

Úsen:

— Jaraıdy, jaraıdy! Qylaryn qyp qoıyp, ottap turǵanyn qarashy!

Zylıqa:

— Ottady deme, kenjem! Men senin, qatynyn emespin ǵoı! Men erkemdi jatpen jaqyn qylyppyn ba? Keshegi atekem men ájem marqum atastyryp ketken kúıeýi — Ádil.

Eki bala oınady dep qyr sońynan qalmaǵan soń, atyńdy atsa atqan-daǵy!

Úsen:

— Áne, qara júziqaranyń Ádildiń daýyn aıtyp, sýyldap turǵanyn? Qamshynyń astyna alar ma edi?

Zylıqa:

— Qoı, kenjem, aýzymdy qyshytpa! Arysy Qudaı, berisi eki ákesi qosqan Ádil men Erkemdi oınatyp-kúldirgenge men eshkimge jazaly emespin! Men sendeı partıaǵa satyp, erkemdi kúıeýinen aıyrǵaly júrgem joq.

Úsen:

— Qap, bálem, baıyń kelsin!

Zylıqa:

Kelse, kelsin!

Iýn juldyzynyń ony kúni Kókseńgir, Shaqpaq, Aqshataýdyń aınadaı móldir, muzdaı sýyq bulaqty óńiri ań úıli aýylǵa tolǵan. Tabıǵattyń ábden jetilgen mol dáýletin tamaq ta, tósek te qylam dep adam da, mal da, jan-janýardyń bári beıishke kirgendeı rahatta. Baǵanaǵydaı jappa kúrke emes, Shaqpaqtyń sýyq bulaǵynyń kók oraıynda shańqıtyp tikken Asan, Úsenniń aq úıleri esigi túrýli, túńligi kóleńkelep kóterýli. Asan jylqysyn sýartyp, Úsen bıe baılatyp jatqanda Sheshenbaı kelip, úlken úıdiń janyna atyn baılap, úıge kirip bara jatqanyn Zylıqa kórdi de, jiti basyp kelip, tyńdap tura qaldy. Sheshenbaı tórge otyra sala:

— Jámıla qudaǵı, amansyz ba?

Jámıla kúlip:

— Qudaıǵa shúkir, qudaǵıyńyz ne?

Sheshenbaı:

— Onyń jaıyn Úsen myrza sizge aıtpap pa edi?

— Jámıla:

— Aıtqanmen, ol jumystaryńyzdyń yńǵaıy keletin emes!

Sheshenbaı:

— Nege?

Jámıla:

— Aǵam men jeńeshem kónetin de emes, Erkemdi kóndiretin de emes. Burynǵy atastyrǵan kúıeýin jasyryn qalyńdyq oınatyp júr.

Sheshenbaı:

— Qoıyńyzshy! Qaljyńdap otyrǵan shyǵarsyz!

Jámıla:

— Joq qaljyńdaǵam joq. Sol úshin jańada ájem balasy jeńgesimen ursysyp qalyp, aǵammen de sózge kelisip qaldy.

Sheshenbaı:

— Oıpyr-aı, endi qaıttik? Erkimbek «búgin keshke kelem» — dep, meni sizge habarǵa jiberip edi.

Jámıla:

— Qaıdan bileıin, solaı bolyp qaldy. Endi kele almaıdy ǵoı!

Sheshenbaı oılanyp otyryp:

— Qoı, buǵan bir aıla qylmasaq bolmas!

Jámıla:

— Ne aıla qylamyz, — degende, jeli basynan Úsenniń úıge qaraı júrgenin kórip, Zylıqa úıdiń tasasymen otaýyna qaraı jóneldi.

Sheshenbaı Jámılaǵa:

— Meniń oılaǵan aılam mynaý: búgin keshke Úsendi bir jaqqa jiber de, Marıany óz qasyńa al. Ymyrtta dáretke shyqqanda qasyńa ertip shyq, ta, myna aýyldyń artyndaǵy dóńniń astyna alyp kel. Sonda biz Erkimbek ekeýmiz sol jerde jolyǵaıyń. Bizdi kórip Marıa «bul kim?» dese, «Ádil kúıeýdi shaqyryp edim, sol» — dep aldap, bizdiń qolymyzǵa bir ber. Onan soń qyzdy ózine qaratyp ala almasa, kiná Erkimbektiń óz moınynda qalsyn.

Jámıla:

— Oıbaı-aý! Munymyz bola ma?

Sheshenbaı:

— Bolmaı qaıtedi? İńirden-aq Marıany aldap, «Ádil keledi» dep qoısań da bolady.

Jámıla:

— Muny ájem balasymen aqyldasaıyń, — degenshe, Úsen de kirip kelip, Sheshenbaıǵa amandasqan soń, Sheshenbaı Jámılamen sóılesken sózin túgel Úsenge aıtty da: — Onyń ústine solaı qylmasaq, munyń túbi shataq bolady. Erkimbek «qulaq súıinshisin berip qoıǵan jesirim» — dep ákesine aıtsa, ol senderge áńgirtaıaq oınatpaı ma? — dedi.

Úsen oılanyp otyrdy da:

— Bolsa, bolsyn! Eger Marıa buǵan kónbese, «quda túsem» dep kisi salyńdar. Oǵan Asan kónbese, enshisin berem de, bolys aýlymen sybaılas qonyp otyryp-aq quda túsirem. Onan soń Marıa eriksiz kóleń, — degen soń, Sheshenbaı qýanyp úıine qaıtty. Sol kúni keshke taman Úsen Taı ózenindegi aýylǵa qaraı júrdi. Asan jylqysyn sýartyp, jylqyshylar men jylqynyń aldyndaǵy dóń basynda otyryp:

— Jaılaýdy naıman, kereı urysy torıtynyn bilesińder ǵoı, tań qysqa ǵoı, caq bolyńdar, — dep otyr. Ymyrt jabylyp, qac qaraıa bergende, aýyldyń syrtyndaǵy dóńniń túbine úsh atty kelip, attan túsip otyrǵanda, aýyl jaqtan eki áıel kúbirlep sóılesip keledi.

Jaqyndaǵan soń bireýi atty ustap alyp, eki erkek áıelderge qaraı júrip, dál qoıan-qoltyq kelgende áıeldiń biri:

— Oıbaı-aý, jat kisi ǵoı! — dep shegine bergende, biri júgirip baryp, shap berip ustap alyp:

— Qaraǵym, Marıa, qaıda barasyń? Men saǵan shyn asyqpyn. Men bolystyń balasy, atym — Erkimbek.

Marıa:

— Bolystyń balasy bolsań qaıteıin, qoıa ber! Qoı, ári!

Erkimbek:

— Joq, joq jibermeıim! Men seni aıttyryp qoıǵam! Úsen aǵańa qulaq súıinshini berip te qoıǵam! Sen meniń qalyńdyǵymsyń. Álden meniń kóńilimdi qaldyrma, otyr, qaraǵym!

Marıanyń esi shyǵyp ketip, «qoıa ber deıim, oıbaı!» — dep qatty aıǵaılap jibergen soń, Sheshenbaı bir qolymen Marıanyń aýzyn basa qoıdy.

Erkimbek:

— Sheshenbaı! Áıdá, alyp júr! Birjola áketip qalaıyń, — dep, ekeýi eki qolynan ustap, aýzyn basyn, attaryna qaraı aldy da jóneldi. Qasynda turǵan Jámıla ne qylaryn bilmeı sasqalaqtap, jelegi jelpildep, eki shyntaǵy artyna selteńdep, ún-tún joq, aýylǵa qaraı adymdy qoıdy.

D«l sol kezde qasyndaǵy dóńnen:

— Oıbaı, áketti, oıbaı! — degen bir áıeldiń daýsy shyqqanda, jylqydan kaıtyn, aýylǵa taıanyp qalǵan Asannyń:

— Qaıda, qaıda! — degen daýsy shyqqan soń, qansha aıtqanmen, aýyl irgesi ǵoı, bolystyń balasy bolsa da qoryqty bilem, qyzdy tastap, attaryna mine jóneldi. Onyń ketkenin kórip Zylıqa da kelip:

— Qarashyǵym, Erkem-aı! Aldaýǵa erip, jazym bola jazdadyń-aý! — dep, talyp jatqan Marıany qushaqtaı aldy. Myna jaqtan Asan da kelip:

— Nemene, Zylıqa, nemene?

Zylıqa:

Osy jerge dáretke kelsek úsh ury qoı alǵaly tur eken, sony kórip oıbaılap edim, erkem qorqyp talyp qaldy, — dep shynyn aıtpaı, Marıanyń esin jıǵyzyp, úıge alyp bardy. Jaýdan adasyp qalǵan Asan túni boıy jer sholyp júrdi. Ushqany bilinbeıtin ushqyr zamannyń zyrqyrap ótip bara jatqanyn Ádil men Marıa sıaqty jas asyqtar seze me? Mine, ıýnniń on besi de bolyp qaldy. Ádil men Marıanyń alǵashqy qosylǵanyna dál bir aı boldy. Sol kúni Ádil men Serikbaı kıiktiń Mapqacqa tekesin atyp ákelip, talaıdan kıik kórmegender antalasyp qýanyp júr.

Ádil men Serikbaı:

— Átteń, dúnıe-aı! Myna tekeniń keń tanaýyn kórsetip Marıany qorqytsaq-aý, — dep qýanyp, qymyz sapyrtyp otyrǵanda, bireý sálem berip kirip kelgenge qapaca — kıimi jóndeý jas jigit.

Serikbaı:

— Sen qaı jigitsiń?

Men Úsen úıinde júrgen kereı kúzetshisi edim, elime qaıtyp baram, — dedi de, bir aıaq qymyzdy ishe sala Ádilge:

— Myrza, uıat bolmasa, tysqa shyqsańyz, sizge bireýdiń «ońasha aıt» degen sálemi bar edi! — degen soń, Ádil men Serikbaı ere shyǵyp, álgi jigit kúpisiniń jyrtyǵynan bir qaǵaz alyp, Ádilge bergen soń, Ádil oqyp qarasa, sózi mynaý: «Bizdiń aýyl eki bólinetin boldy. Kishi qaınaǵańyz Úsen Erkemdi «Tórebek bolystyń balasyna berem» — dep búlik shyǵaryp jatyr. Munan bylaı bizben habarlasýyńyz kıyn. Ushqan qusty da ańdyp otyr. Osy keshke bir lajyn tappasańyz, erteń erte kenjem Erkemdi alyp, bolys qasyna kóshpekshi. Bacqaǵa jaıymyzdy myna baladan surap qanarsyz. Zylıqa jeńgeńiz». Aıaq jerine: «Sorly jaryń Marıa» dep qol qoıǵan. Qaǵazdy oqyǵanda, Ádildiń óńi buzylyp ketken soń, Serikbaı álgi jigitke:

— Janym, estigen-bilgenińdi túgel aıtshy, — degende, jigit:

— Erkimbektiń Marıany alyp qashpaq bolǵanynan bastap, búgin enshi alysyp, erteń eki aıryla kóship, Úsen bolyspen sybaılas bolamyn dep jatyr. Baqtybaı marqumnyń eki inisi Baıjan, Erjan aqsaqaldar arasyna júrip, Úsendi «kóshpe» dese de, ol kónbeı jatyr. Biraq bir jaman jeri — Marıany Úsen «ala ketem» dep, Marıa «Asannyń qolynda qalam» dep, sol taqyrypta janjal shyǵyp, Asanǵa Úsenniń tili tıgen soń, Asan aǵalyq qylyp Úsendi qamshymen bir salyp qalyp edi, sol ashýmen Úsenniń Marıaǵa qoly tıip qaldy. Turǵan aýlymnyń jaıy solaı bolǵan soń, «elime qaıtaıyn» dep, Zylıqa jeńgeıge astyrtyn amandasyp edim, osy qaǵazdy berdi. Júrip bara jatqanymda, Zylıqa kelip «Habarǵa kisi taba almasa, seni qaıtarsyn!» dedi, onysy ne sóz ekenin uǵa almadym.

Mine, álgi qaǵazdy oqyp, myna habardy estigende, Ádildiń jas júregi qandaı boldy?.. Jańa ǵana tekeniń tanaýymen Marıany qorqytsam-aý dep, asyq jaryn taǵy bir qushpaq bolyp otyrǵan talpynǵan talaby talqan bolyp, birjola qaramasa da, jaralystyń jazǵy shyqqan, qyzyldy-jasyldy jarasymdy gúlderi ábden jetilip bolǵan soń, basyn sarǵysh shalǵyrt shalǵandaı, barsha álemge raqymdy aspandaǵy jaryq kún ábden joǵarylap bolyp, ıýnniń ońynan keıin qaıta bastaǵanyndaı, Ádildiń talpynǵan jas júregine az da bolsa kádik bilingenin kórdińiz be? Mine, dúnıeniń qyzyǵy osy! Álgi habarshy jigit sózin aıtyp bolyp, «qoı» degende, «tura turshy» dep toqtatyp qoıyp, tereń oıǵa ketken Ádil áli oıdan basyn kótergen joq. «Adam basqa tússe baspaqshyl» degen maqal bar ǵoı! Osy Ádil buryn qýlyq-sumdyq bilmeıtin jap-jas bala edi. Myna habar

Ádildiń júregine oqtaı qadalǵanyn sonan bilińiz. Az ýaqytta-aq Ádildiń oıy shartarapty shalyp, aıla, aqyl izdep keldi. Jýyrda jóndele almaı jatqanynyń mánisi — yza men aqyl, úmit pen qaýip birin-biri jeńe almaı, tapqan oıyn buldyrlata bergendigi. Bir mezgil «Marıany alam» degen Erkimbektiń aýzy ózin jutaıyn dep, arandaı ashqan aıdahardyń aýzyndaı kórinedi. Bir mezgil «Oı, táńir-aı! Adal jardyń jolynda ólgenniń armany ne?» degende, tipti, er bolyp ketedi. Ádil bir kezde basyn kóterip alyp: Bar, bireýiń qoıdan aqsarbas ákel, — dep, ákelgizip, qubylaǵa qarap ustap turyp:

— Áje, batańdy ber! Tiri kelsem, kóziń kórer, ólip ketsem, qaryzyńdy kesh! Myna bir kereı jigitti kórdiń be? Men ólip ketsem, osyǵan kók qasqa dónendi ber! Osyny umytpa! — degende, ájesi kúndigin moınyna salyp turyp:

— A, Qudaı! Jalǵyzymnyń jolyn qyla kór! — dep zarlaǵanda, sol úıde jylamaǵan jan qalmady.

Ádil Serikbaı men Myqtybaıdy qasyna ertip, ájesiniń boz jorǵasyn erttep, oǵan álgi kereı jigitti mingizip alyn jóneldi.

Sol on besinshi ıýn kúni Asannyń otaýy men úlken úıdiń ortasyna bir qonaq úı tigilgen. Ol úıde Baıjan, Erjan aqcaqaldar taǵy eki joldasymen qonyp otyr. Bul aqsaqaldar maldy eselep, eki esesin úlken úıdegi Úsenge qaldyryp, bir eseni Asanǵa berip, enshi jaǵyn bitirse de, Marıa týraly ekeýin jarastyra almaı, Marıany Úsen úlken úıge kirgizip, shyǵarmaı otyr. Asan ony tartyp alam dep, janjal shyǵatyn bolǵan soń, Baıjan, Erjan aqsaqaldardyń, ara aǵaıyn bolyp, qonyp otyrǵany sol edi. Birese Asandy, birese Úsendi shaqyrtyp alyp sóılesse de, jarastyra almaı otyr edi.

Ymyrt jabyla aýylǵa taıanyp kelgende, Ádil álgi kereı jigitti attan túsirdi de, bir qaǵazdy qolyna berip:

— Mynany Zylıqaǵa ber de, sonyń aıtqanyn qyl! — dep, kereı jigitti aýylǵa jiberdi.

Ol ózge eshkimge kórinbeı, shettegi Asannyń otaýyna kirip, Zylıqaǵa qaǵazdy bergen soń, Zylıqa oqyp kórdi de, kereı balanyń qulaǵyna birdeme sybyrlap tysqa shyǵardy da, daýystap:

— Ket arman! Ózińniń júrgen úıińe bar! — dep, arqaǵa qoıyp qalǵan boldy.

Kereı jigit úlken úıge barsa, Úsendi Baıjan, Erjan aqsaqaldar shaqyrtyp alyp sóılesip otyr eken. Onyń sózin tyńdaımyn dep Jámıla tysta júr eken. Kereı jigitti kóre salyp Jámıla: «Baıǵus-aý, baǵanadan qaıda júrsiń? Zylıqanyń otaýyna baram dep, taıaq jep qaldyń ǵoı! Úıge kirip, saýmal quıyp ish!» — degen soń, úıge kirdi de, Marıaǵa Zylıqa seni «ana kúngi

don, astyna kelsin» deıdi degen soń, Marıa shapanyn búrkenip, ala jóneldi. Tysta turǵan Jámıla ony kórip:

— Erkem, beıýaqytta qaıda barasyń? — dese de, «tysqa shyǵarmaımysyń» dep júre berdi.

Kelse, Zylıqa da kelgen eken. Ádildiń habaryn aıtqansha olar da kelip qaldy. Zylıqa:

Qaraqtarym, joldaryń bolsyn! Jyldam-jyldam! Qosh!

— dep, otaýyna qaraı jónelgende, Ádil de boz jorǵany kóldeneń tartyp, Serikbaıǵa:

— Mingiz, jyldam, mingiz!

Zylıqa qaıta júgirip otaýyna kire bergende, Úsenniń «Qudaı urdy ǵoı» dep sasqalaqtap, atyna minip jatqanyn kórip, Baıjannyń joldastary: «Ne bar, ne bar?» — dep, olar da Úsenniń artynan shaýyp ketti. Osy kezde ińir qarańǵy bolsa da, Úsen tura ^alyp, dúbir shyqqan jaqqa qaraı shapty.

Ádilderge uzamaı-aq kelip jetip, ol joly sasqalaqpen myltyq ala almaı, soıyl ala shapqandyqtan, kele bireýine soıyl saldy. Ol Myqtybaı edi. Bir-bir qaǵysyp ótkende, Úsenniń basy jaryldy. Qaıta aınalǵanda, Myqtybaı soıylyn kóterip alyp, aldyńǵy Ádilge:

— Ádil, mynaýyńdy endi ursam óltirem! Qalaı qyl deısiń? — degenshe, Ádil kelip Úsenge:

— Úsen, endi qaıt! Tipti, qaıtpaımyn deseń, má, myltyq! Osymen meni de at, qaryndasyńdy da at! Men Marıany eriksiz alyp bara jatqanym joq. Marıa Erkimbekti súıetin bolsa, ana joly qolyna beripsiń ǵoı, sonda Erkimbekke erip ketpes pe edi?

— degenshe, artqylar da kelip qalyp, Úsenge:

Qoı endi, qaıt! Bireýiń ólip qalarsyń! — dep, Úsendi ustap qaldy. Úsen úıine qaıtyp kelip, túni boıy burqyrap: «Báriń meniń jaýymsyń! Ne óltirip, ne óletin edim», — dep, tan, atqan soń, atyna minip alyp, qatynyna túıeni ákelgizip, «kóshe ber» dedi de, bolystyń aýlyna qaraı jóneldi.

On altynshy ıýn kúni Shaqpaqtyń syrtynda, Aqtasty bulaqtaǵy bolystyń aýlynyń, syrtynda Erkimbek Úsen ońasha sóılesip otyrǵanda, Erkimbek:

— Men seniń munyńa, tipti, nanbaımyn. Basynan meni aldap, malymdy alyp, óz qolyńnan berip jiberdiń!

Úsen:

Oıbaı-aý! Myna basymdy kórshi! Analar bolmasa, bireýmiz óletin edik.

Erkimbek:

— Sóziń shyn bolsa, «Ádil joldastarymen aýlymdy shaýyp, qaryndasymdy tartyp áketti» dep, tilmashqa protokol jazǵyzbaısyń ba?

Úsen:

— Jazǵyzam! Jazǵyzam! Ádeıi soǵan bola kelgem joq pa?

Erkimbek:

— Áıdá, júr! — dep, ekeýi tilmashtyń qosyna kirip, tilmashqa basyn kórsetip, ótirik kýáni salyp, protokoldy jazdyryp jatyr. Bir kezde tilmash:

— Ivan, bolysty shaqyryp kel, — degen soń, qazaq-orys baryp bolysty shaqyryp, qosqa kirgizdi de, ózi anadaıdan qosqa eshkimdi jolatpaı qoryp júr. Bolys Úsenge amandasty:

— Aýyldaryń aman ba?

Úsen jaýap bergenshe, Erkimbek:

— Aman emes! Búgin túnde Jaqsybaıdyń Ádili aýlyn shaýyp, Úsenniń, basyn jaryp, qaryndasyn tartyp áketipti. Soǵan protokol jazǵyzyp otyr. Ózgesi bitti. Sizdi qol qoıýǵa shaqyrdyq. Bolys qaǵazdy oqyp berip, az oılanyp otyrdy da:

— Balam, bul jaramaıdy!

Erkimbek:

— Nege?

Bolys:

— Myna saılaýǵa eki aı, kop bolsa eki jarym aı qaldy.Ádildiń ózi jalǵyz bolǵanmen, rýly eli bar, aǵaıyny bar, ánsheıinde bizdik bolǵanmen, Ádildiń basy shataqqa ilinse, qapy qyzbaı tura ma?

Erkimbek:

— Áke, men endi syrymdy aıtaıyn: ana kúni mynaý Úsenge qulaq súıinshi berip qoıǵan meniń qalyńdyǵymdy alyp qashyp otyr. Men Ádilden kegimdi almaı... — dep sóz aıaǵyn aıaqtaǵansha, ákesi balasynyń sózin bólip:

— Qaraǵym-aý, arystandaı azýly qaınyń bar emes pe? Qyzynyń ústine qyz aıttyrǵan soń, ol bizdi kóre me? Ári onymen, ári Ádildiń bar aǵaıynymen meni kórgisiz qylyp, osy saılaýda ákeńdi qapa jerge otyrǵyzǵaly júrmisiń?

Erkimbek:

— Áke, sizge baqty Qudaı berdi, osy el berip júr me? Sizdi el tastaǵanmen, nashandik ýez tastamaıtyn bolǵan soń, bári de amalsyz malǵa satylyp júrgen joq pa? Men Ádilden kegimdi almaı qoımaımyn. Qol qoıyńyz!

Bolys Úsenge:

— Shyraǵym, sen shyǵa turshy, biz ózdi-ózimiz aqyldasaıyq — degen soń, Úsen tysqa shyqty. Ol ketken soń balasyna:

— Shyraǵym, men Ádilden kegińdi alma demeımin. Biraq qyz Ádildiń óz jesiri, ony súıip qashqan bolsa, suralǵanda da onyń sózin aıtady da, Ádilge munymenen eshteme qyla almaısyń, ári saılaýda zadal bolady. Onandaǵy men Ádilden kegińdi basqa jolmen alyp bereıin!

Erkimbek:

— Qaıtip?

Bolys:

— Qazir eki myqty at pen syr shashpaıtyn eki kisi tap!

Erkimbek:

— Ony qaıtesiz?

Bolys:

— Ony Degeleńdegi bolys qaınyma jiberem, Aqbotadaǵy qudama, Semeıtaýdaǵy qudama, Kókendegi naǵashyma jiberem de, báriniń bolystarynan nashandikke raport túsirtem.

Erkimbek:

— Ne dep?

Bolys:

— «Ádil Jaqsybaı balasy qaıdaǵy qashqyn urylardy ustap, malymyzdy urlap, tynyshtyq bermeıdi» degizemin. Ony nashandik bizden astyrtyn sekretnyı buıryqpen suraıdy. Sonda myna tilmash-ekem men biz «ras» dep kýá bolyp qaıyrsaq, bir-aq kúnde moıny astynan keledi. Ony eshkim de bilmeıdi, jalasy bizde de qalmaıdy. Tilmash-ekem men bizdiń mal basymyz qosylǵan kisimiz ǵoı, bul kisige unasa, meniń aqylym osy.

Tilmash:

— Jaraıdy! Bolystiki aqyl, — degen soń bolys:

— Biraq, muny Úsenge de sezdirmeý kerek. Úsendi ózim babyn taýyp qaıtaram, — dep, Úsendi shaqyrtyp aldy da:

— Úsen shyraǵym, sen meniń jalǵyz balammen dos bolǵan balamsyń ǵoı! Myna saılaýǵa qarsy bizge zıan bolatyn isti qoı. Men Baıjan aqsaqalǵa hat bereıin, baryp aǵańmen jarasyp, Ádilde ^alǵanyń bolsa alýdyń qamyn qyl. Alda-jalda kek kórseń, saılaý etken soń kegińdi alyp berýge men mindettimin, — degende, tilmash:

— Men myna protokoldy jazǵan qalamaqyny kim beredi?

Erkimbek:

— Men berem tilmash-eke! — dedi.

Tilmash: qaıyrmaıym! Erkimbek:

Má, — tilmash-eke, Úsen úshin bes som! Bul meniń dosym ǵoı!

— Joq, seni bilem ǵoı, men ańy bermese, protokoldy

Tilmash:

Qaıyr, qaıyr, sen aıtqan soń bolmas! — dep aqshany alyp, protokoldy eki aıyryp ústelge qoıdy. Sol kezde esikten Ivan:

— Bolys-eke, sizge jolyǵýǵa Erjan aqsaqal luqsat suraıdy

Bolys:

— Kirsin, kirsin!

Erjan kirip amandasqan soń, bolys:

— Jumysyńyzdy aıtyńyz.

Erjan:

— Baıjan aǵańyz jiberip edi: «Mynaý Úsen balanyń jumysyn qazaqsha sóıleýge ruqsat qylyp, Úsendi qaıtarsa eken» dep. Bolys kúlip, ústeldegi protokoldy alyp qıystyrdy da:

Mine, aqsaqal! Sizden buryn-aq tilmash-ekeń ekeýmiz aqyldasyp, unatpaı jyrtyp tastadyń. Biraq, bizdiń qadirimizdi sizder bilmeısizder ǵoı.

Erjan:

— Nege, bolys-eke, munyńyzǵa quldyq! Biz sizdiń jaqsylyǵyńyzdy nege umytaıyń!

Tilmash:

— Qý! Saılaýda kórermiz!

Bolys Erjanǵa:

— Aqsaqal, myna inińizdi alyp qaıtyp, aǵasymen jarastyryp, Ádilde qalǵan-qutqany bolsa, alyp berińizder. Meniń el tozsyn demeıtinimdi bilesiz ǵoı. Biraq ózime qarsy kelgenge shydaı almaıtynym ras.

Sol on altynshy ıýn kúni Úsenniń kelinshegi Jámıla «úıdi jyǵam» dep túńligin alyp tastasa da, Baıjan aqsaqal kisi jiberip: «Erjandy jiberdim, sol kelgenshe jyqpaı tura tursyn», — dep jyqqyzbaǵan, besinge taıanyp qalǵan soń, Jámıla:

— Maǵan kelgen soń inisi ursady ǵoı, — dep, úıdi jyqqaly jatqanda, Erjan men Úsen kelip, Baıjan otyrǵan úıge túsken soń, az ǵana sóılesip, Asandy shaqyryp alyp, Baıjan aqsaqal:

— Shyraǵym Asan! Ápyaq jar bolyp, bolys mynaý Úsendi «aǵańmen tatýlas» dep qaıyrypty. Keshegi balalyǵyn kesh, shyraǵym.

Asan:

— Aǵalar, men keshermin-aý, biraq, ata-anamyzdyń arýaǵy kesher me? «Solardyń atastyryp ketken Ádilge baram dediń» dep, keshe jetim Marıany sabady. Sonyń yzasynan Marıa jaıaý-jalańash ketip otyrǵan joq pa? — dep, kózinen jas yrshyp ketti.

Baıjan:

— Qaraǵym, sen keshseń ápyaq ta kesher. Marıanyń Úsende qaryzy qalǵany ras. Biraq Ádilde de osy úıde ilý, jyrtys, sútaqy, toımal degendeı qaryzdary bar emes pe? Ashýyńdy bizge berip, keshkeniń ras bolsa, báriniń emin óziń tap!

Úsen:

— Aǵa! Meniń bilmestigim bolsa, dúre salsań da shydadym, — degen soń, Asan:

— Sóziń, shyn bolsa, ana Marıanyń kıim-keshegi, tósek-oryn, er-toqymyn alyp baryp, aıaǵyna jyǵyl! Ádil alasyńdy bermeı ketse, myna maǵan bergen az ǵana enshińdi myna aqsaqaldardyń kózinshe soǵan bergenim. Ádilden alsam da, qalsam da ózime esep bolsyn!

Baıjan aqsaqal:

— Úsen, sen endi aǵańnyń aıtqanyn qyl!

Úsen:

— Jaraıdy! Zylıqa ekeýmiz alyp baraıyq! — dep, Marıanyń kıim-keshek tósek-ornyn bir túıege artyp, er-toqymyn ózi minetin qara jorǵasyna erttep, Zylıqa, Úsen, Erjan aqsaqal bir joldas alyp jóneldi. Myna jaqta Ádildiń kári sheshesi «kelinim keldi» dep, baǵanaǵy aqsarbas qoıdyń ústine bir taı, bir qoı soıyp, toı qylyp jatqan. Keshke bular barǵan soń, «toıyń toıǵa ulassyn» degen qazaqtyń batasyndaı bolyp, Úsen Marıany qushaqtap keshý surap, máre-sáre boldy da qaldy. Erteńinde Ádildiń kári sheshesi «temirdi qyzýynda coq» degen dep, úsh túıe, eki jaqsy at, elý qoı aıdap, Ádildi ertip Asan, Úsenniń aýlyna kelip, olar eki qonǵyzyp, Marıanyń otaýy men qalǵan jasaýyn arttyryp Jámıla aparyp, Marıamen jarasyn, ábden kirsiz bolyp tatýlasty. Sol kúni Ádil men Myrqybaı baryp, Serikbaıdyń kelinshegin de uzatyp ákeldi.

«Bir aı degen — bir kún» dep qazaq aıtqandaı, el kúngeıge kelip te qaldy. Tamyzdyń tamyljyǵan ystyǵy kóp shóbin sarǵaıtsa da, balaýsalar áli endi. Qozynyń jelkildegen jelekteı seńseń júni qyrqylyp, ırek-ırek bolsa da, qomaǵaıdyń kózin qyzyqtyratyn qomaqty quıryǵy jaıqalǵan baǵlan toqty atanyp qalǵan. Mine, bul — ıýldiń on besi. Ádil men Marıanyń aýzyna janyn tistep qutylǵanyna da bir aı bolyp qalǵan.

Ár mezgildiń ózine laıyqty isi bar ǵoı. Bul kezde Ádil men Marıa túgil, olardyń jas balalary da, úlkenderi de qaraqat, búldirgen terip, saı-saıdyń balaýsa shóbin taptap, kóleńkeli aǵashty aralap júr. Arqasy kúnge kúıgen dambalshań oraqshylar bastaryna jelbiretip oramal tartyp, keıbiri ádeıi kúlsin degendeı, orǵan uzyn shalǵynnan basyna sálde orap kólbektep, kúrildetip pishen shaýyp júr.

Qaınymen jarasyp alǵan Ádil arty — shańsyz, aldy

— daýsyz. Asyń jaryna qosylyp alǵan Marıanyń, tergeni

— búldirgen, qaraqat, salǵany — saýyń, oılarynda dáneme joq, qaıǵysyz ýaqyty osy.

Bul kezde Tórebek bolystyń aýly da kúngeıdegi Qosbulaǵyna qonǵan. Aýyldyń syrtynda on shaqty at qalmaqsha baılaýly, shybynnan typyrshyp shydamaı tur.

Tilmashtyń aq qosyna starshyndar bir-birlep kirip-shyǵyp jatyr. Aldyńǵy shyqqandary artqysyn tosyp otyrǵanda, bir starshyn qasyndaǵyǵa:

— Osy biz nemenege mor bastyń? Ana qasyndaǵy starshyn:

— «Egin, pishen esebi» dep tilmash aıtty ǵoı!

Anaý:

— Eki qaǵaz sol ekeni ras! Biraq ana bir qaǵazdy bizden tasalaı berdi. Meniń azyraq oryssha tanıtynym bar ǵoı. Sol qaǵazdyń basynda «Sekretnyı buıryq» degen jazý bar. Jáne aıaq jerinde «Ádil Jaqsybaı balasy týraly» degen sózdi kózim shalyp qaldy,

— degenshe, artqy starshyndar kelip, «Júrińder! Jumys bitti ǵoı. Úıimizge baryp pishenimizdi orǵyzaıyń» dep tarqasty. Súıtse de álgi starshynnyń oıynan sol kúdik shyqpady. Shyńǵystyń kúngeıine qonǵan qalyń eldiń maly 15-20 kúnde-aq jerdiń shańyn shyǵardy. Baýyr qystaıtyndar ıýldiń jıyrmasynan qalmaı asyp, otyzynda Ádildiń aýly da asa kóshti. Syrtqy bıik jotadan kósh úńireıgen kór sıaqty tereń asýǵa qulaı bergende, Ádil artyna qarap, jotada biraz kidirgende, Qaraqoıtastan asa kórinip qulazyp qalǵan Kókseńgir, Shaqpaq, Aqshataýlar ókpelep, naz qylǵan áıel pishindelip, munartyp muńaıyp: «Qap! Bizdi tastap barǵandaǵyń-dy da kórermiz» degen sıaqtandy.

Ádil ádeıi oılamasa da, «jaz jaılaýdaǵy jaınaǵan jasyl shóp, jarqyraǵan aınadaı bulaq, beıishtiń áýesindeı jan beretin aýa qaldy-aý!» degendeı shemirsheginiń asty qyzyp ketkenin sezbeı qaldy. Sonda sen, kári Shyńǵystaý: «Jazǵy salýyn, bıik jaılaýdyń, jarqyraǵan móldir sýyn, jaıqalǵan jasyl shóbin jaılap, dertke dármen bolatyn jaqsy aýasyn jutyp keldińder me? Endi bir mezgil tómen túsip, túnergen qudyqtyń ylaı sýyn iship, Shańdy aıaqqa qonyp shań jutyp ta kórińder!» — degendeı sazyǵyrlaý sary betińmen qaradyń-aý! Tereń asýda kele jatqan kóshke eki jaqtaǵy qabaǵyn túıgen qara jartasyń «bálem, ústińe qulap, talqanyńdy shyǵaraıyn ba?» dep turǵandaı boldy-aý!..

Sol qıyn asýdyń ishinde kele jatqanda, Ádildi ádeıi qýyp kelip, baǵanaǵy starshyn kádiktengen sózin aıtyp: «Soqyrǵa sóz bola qalsa, biz «oryssha bilmegendikten mór bastyń» dermiz», — dedi. Ádil bul isti eshtemege jorı almasa da, asýdyń qıyndyǵynan ba, salqyn samal jaılaýdan shańdyaıaqqa kele jatqandyqtan ba, áıteýir kóńili jabyrqaý tartty.

El baýyrǵa alǵash kelgen kezde ashshy saǵynyp kelgen mal tarlaý, jýsan, kókpek jalmaqqulaq sıaqty aqyly shópke ábden qanyp, jazyqqa túsip tyrańdap, Shańdyaıaqqa aýnap jetisip qalsa da, avgýst juldyzyn aıaqtaǵansha ár jerge jurt jańalap qonyp júrse de, sentábr týǵan soń-aq burynǵy jaılaýdaǵydaı juma saıyn sony qonysqa qona almaı, merzimdi sýdyń basynda, eski kóńde kep otyryp qalyp, aýyldyń mańy shańdaq tartyp, taqyrlana berdi. Qazan (sentábr) týǵan soń qazannyń qara daýyly soǵyp, sarǵaıǵan japyraqtardy, jaıqalǵan seleýlerdi ushyryp, aǵaıynnan alys jerge amalsyz jetken jolaýshydaı-aq qańǵytyp ala ketti. Kókpek tobylǵylardaǵy órmekshiniń eńbek qylyp toqyǵan uıasyn da buzyp ketti.

Mine, bul sentábrdiń on besi. Bul kezde Ádildiń aýly óziniń Mıly qudyǵynda. Ádil men Marıanyń alǵash qosylǵany da jazǵyturym, maıdyń on besinde osy qudyǵynda edi. Mine, soǵan tórt-aq aı boldy. Bul kezde eldiń erte qyryqqandary az ǵana qoıdyń júnin tasyp ta alǵan. Búgin Ádil men Marıa as úıin bosatyp, sonyń janyndaǵy kógenge erkek qoı, tý joq, boıdaqtaryn kógendetip sanap jatqanda, esik aldyndaǵy kezeńnen tort atty kisi jele shaýyp shyǵa keldi. Munyń biri — Arqatta turatyn ýrádnık biri — bolystyń qazaq-orysy Ivan, endi ekeýiniń biri — at-shabary, biri — bolystyń óz starshyny. Ýrádnık kele sala Ádilge:

Ádil Jaqsybaev sen be?

— Men!

— Áıda, atqa minesiń!

— Qaıda?

— Semeıge, nachalnık shaqyrady!

— Taqsyr, qoı qyryqtyrǵaly jatyr edim, jaıyraq barýǵa bolmaı ma?

— Ný, aıda tez! Anturǵan ury, razboınık! — dep, qamshymen tartyp jiberdi.

Ádildiń kári sheshesi:

— Oıbaı-aı, Qudaı-aý! Bul ne degen sumdyq edi? Taqsyr-aý, balamnyń ne jazyǵy bar? — dep ýrádnıkke kelgende, ony ıterip tastap, qazaq-orysty jumsap, qoı qaıyrǵan qoıshynyń atyn aýdaryp alyp, Ádilge mingizgeli jatqanda, Marıa kelip:

— Qaraǵym, alǵanym-aý! Meni de ala ket! — dep, Ádildi Qushaqtaı alǵanda, ony qazaq-orys bir qoıyp qalyp:

— Áıda ket! Bári seniki búlik! Sen bolystiki balaǵa tıse, bul búlik bolmaıtuǵyn edi, — dep, Ádildi eriksiz atqa mingizip ala jónelerde, Ádil artyna qarap:

— Qosh, áje! Qosh, Marıa! Tiri bolsam kórermin. Ólsem qaryzdaryńdy kesh! Marıa, ájemdi kút! — degende, sóziniń artyn aıtqyzbaq, ýrádnık taǵy bir tartyp qalyp:

— Sóıleme, anturǵan! Áıda júr! — dep, aldy-artyna qaratpaı aldy da jóneldi.

Sol kezde Shyńǵys jaqtan qaıǵyly qara bult shyǵyp, qara daýyl bolyp, karly jańbyr jaýa bastady. Aýyldan bylaı shyǵa bergende, bir qańbaqty jel ushyryp, dedektetip aparyp qury qudyqqa salǵanyn Ádil kórip, abaqty esine túsip:

Átteń, kómeksiz, týysqansyz jalǵyzdyq-aı! Shirkin opasyz dúnıe-aı! Kórsetpegiń osy eken ǵoı! — dep kóziniń jasy sorǵalap, amalsyz ketip barady...

Mine, kári Shyńǵystaý, osynyń bári seniń kóz aldyńda bolǵan is. Dál sol kezde sen qarly, jańbyrly qara daýylyńdy soqqyzyp, Ádildi ýrádnık bir aıdasa, yqqa qaraı sen daýylyńmen eki aıdap, býradaı burqyraǵanyń, jerdi qara tútek boran qylyp, aspandy qapa jańbyrly qara bultpen qaptaǵanyn Ádilge qylǵan kóriń be? Áıtpese, raqymsyz zulymdyqqa yzalanyp, jazasyzdy aıap jylaǵanyń ba?..

Sol kúni Ádildi aıdaǵandar jolyqqan eldiń atyn ylaýlap, sapyryp otyryp, Arqalyqtaǵy Qanaı bardy. Qanaıdyń bir starshynyn shaqyryp alyp, bir semiz toqty men bes at daıyndatyp, sonda qondy. Kesh bolǵan soń bir kisen taptyryp, Ádildiń aıaǵyna salǵaly jatqanda, starshyn:

— Taqsyr, bul qashatyn kisi emes. Kisen salmaı-aq qoıyńyz, bul qashsa, men jazaly bolaıyn, — dese de, bolmaı kisendep, sol Qanaıdyń starshynyna kúzettirdi. Ýrádnık jatqan soń kisenin alyp tastap, tamada syılap jatqyzdy da, tań atyp, ýrádnık shaıyn ishken soń, Ádildi aparyp berdi. Ýrádnık daıyn atpen Ádildi alyp jóneldi. Semeıge bular barǵan kezde, nachalnık saılaýǵa ketkendikten, Ádil abaqtyda jatyp qaldy.

Sentábrdiń jıyrmasy túni par-par at jekken eki arbaly Bildeniń kezeńinen asyp bara jatqanda, artynan úsh atty kisi qýyp kelip, «toqta-toqta» degen soń, toqtap qarasa, kelgenniń biri

— qazaq-orys, biri — starshyn, biri — atshabar. Kelisimen qazaq-orys: «Aıda, qaıta júresińder! Tasbulaqta bolys aýlynda saılaý bolyp jatyr. Saılaýǵa kereksiz, qalaǵa barmaısyz», — degen soń, arbadaǵy Erjan aqsaqal:

— Meniń erjetken balam bar ǵoı, sol meniń ornyma jarar.

Qazaq-orys:

— Joq, joq, bolmaıdy, óziń júresiń! Anaý arbadaǵy Ádildiń qatyny men sheshesi de kerek. Ádil ornyna shańyraqqa túsedi. Aıda, — dep bolmaı, qaıta alyp júrdi. Qazaq-orysqa biraz aqsha berip jalynyp, Serikbaıdy azyq-aqsha berip qalaǵa jiberdi de, ózgesi amalsyz saılaýǵa qaıtty.

Kún keshkirip qalǵandyqtan, sol kúni jolda dalaǵa qonyp, Marıa qatty naýqastanyp qaldy. Erteńinde saılaýǵa kelse, nachalnıkke kóttestirip tikken aq úıdiń aldynda ústelin quryp otyrǵan nachalnıkke shańyraq ıelerin bir-birlep aıdap kelip, «Elý basyń kim? Starshynyń kim?» — dep surap jatyr eken. Bular Baıjan aqsaqaldyń tikken úıine baryp túsken soń, Baıjan aqsaqal Erjanǵa:

— Bul joly Tórebekke qarsy jaq kóbeıip edi, myna nachalnık qazaq-orystarǵa sabatyp, qorqytyp, el anaý qazaq-orystardyń qolyndaǵy Myrzabaı qamshydan yǵysaıyn dedi. Nachalnıktiń qaltasy tolǵan bilem, biz burynǵy saltymyzben ara aǵaıynsynǵan bolyp otyrmyz. Úıtse de «aılasyzdyq batyry aıǵa shabady» degendeı bolmaı-aq, Ádildiń janyn tilep qana bolyspen jaqyn kisimsip, anaý elmen jarastyrsam qaıtedi dep otyrmyn, — degen soń, muny Erjan da unatyp, araǵa júrip, Tórebekpen bolystyqqa talasqan jaqqa júz som jol áperip, Tórebek — bolys, balasy — kandıdat bolmaqqa sóz baılasty.

Muny nachalnıkke aıtqan soń, jıyrma ekisi kúni abyr-sabyr elý basy saılap, shar salǵyzyp, Tórebek bolys, Erkimbek kandıdat boldy. Erkimbektiń jasy tolmaıtynyn nachalnık esepke de alǵan joq, teginde onyń da emi ońaı bilem!..

Ádildiń sheshesi men Marıa attaryn jegip, arbasyna minip jatqanda, Sheshenbaı kelip, bir qaǵazdy «mynaý Ádildiń haty»,

— dep kempirge bergen soń, Marıaǵa oqytyp qarasa, sózi mynaý: «Báıbishe, Marıany Úsenniń qolyna qaıtaryp berińiz. Ádil balańyzdy aman-esen qaıtaryp berý maǵan mindet bolsyn. Eger muny qylmasańyz, Ádildi osy kórmegeniń - kórmegen, odan kúderińdi úz! Jazýshy Erkimbek». Osy jazýdy oqyǵan Marıa Erkimbek degen qoldy kórgende, burynǵy naýqasynyń ústine taǵy qatty dert jamalǵandaı bolyp, hatty laqtyryp tastap, atty aıdatyp júre berdi.

Marıa sol naýqasynan jıyrma kún degende azar basyn kóterip, táýir boldy. Oǵan sheıin Serikbaıdan: «Nachalnık kelmeı, Ádilge eshkimdi jolyqtyrmaıdy. Tamaqty syrttan berip turmyn», — degen eki ret hat keldi.

Marıa jazylǵan coń qamdanyp, úılerine Zylıqany ıe qylyp, Ádildiń sheshesi men Marıa, Erjan, Asan, Myqtybaıdy ertip, taǵy qalaǵa júrdi.

Oktábrdiń on besi kúni qap ushqyndap turǵanda, abaqtydan eki soldat Ádildi aıdap, nachalnıkke alyp keldi.

Nachalnık bir qaǵazdy qolyna ustap turyp:

— Ádil, sen joǵarǵy ulyqtyń ómiri boıynsha Aqmola bolysyna bes jylǵa jer aýdaryldyń!

Ádil:

— Taqsyr, qylmysym ne?

Nachalnık:

Qashqyn ustap, urlyq qylǵyzǵansyd!

Ádil:

— Taqsyr, men bıyl ǵana 17-ge shyǵyp turǵan balamyn, qalaısha urlyq qylǵyzam?

Nachalnık:

— Joq ótirik aıtasyń, seniki jas spısokta — jıyrma birde.

Ádil:

— Taqsyr, tekserip, moınyma salǵyzsańyz eken?

Nachalnık:

— Sóıleme! Eki-úsh bolys el kýálik etken. Óz bolysyń da, starshyndar da kýálik bergen.

Ádil:

— Taqsyr, bolysymnyń qastyǵy ǵoı. Starshyndardan suraýǵa bolmas pa eken?

Nachalnık:

— Bolmaıdy! Jandaraldyń buıryǵyna qarsylyq qyl da! Áıda, jumys bitken! — dep soldattarǵa ymdaǵan soń, artqy sózin aıtqyzbaı, aıdaı jónelgende, Serikbaı qalanyń eki jaqsy kisisin alyp kelip, qyrmen aparýǵa kepilge suratsa da, nachalnık kónbedi. Serikbaı ere ketýge de ruqsat bermegen soń, jaıaý aıdap bara jatqan Ádilge kórisip, qoshtasýǵa soldattar jýytpaǵan soń, anadaıdan qoshtasyp janaı kele jatyr. Sonda Ádil:

— Qosh, Serikbaı! Ájem men Marıaǵa sálem aıt! Solarǵa kózińniń qyryn sala júr! Asan men Zylıqaǵa, Myqtybaıǵa sálem aıt! Baıjan, Erjan aqsaqaldarǵa sálem aıt! Ájem men Marıany esterine ala júrsin, — degende, soldattar:

— Sóıleme, áıda! — dep, Ádildi myltyqtyń dúmimen jelkeden túıip qalyp, bireýi: — Endi atamyn, qaıt! — degen soń, Serikbaı kózinen jasy sorǵalap, amalsyz qaıtty.

Sol kúni Semeıden shyqqan Serikbaı qarly jańbyr jaýǵan batpaqtan júre almaı, tań ata Kúshikbaı kezeńine azar keldi. Kelse, Marıalar da kelip, tan, namazyn ońyp, jańa ǵana atyn jegip jatyr eken.

Serikbaı kelip, Ádildiń ketkenin aıtqan soń, aıdaladaǵy bulaqtyń basynda bes-alty adam shýlap, jylap, keıde birine-biri basytqy aıtyp jatqanyn oılańyz!

Azdan soń Erjan aqsaqal:

— Báıbishe, — Ádil ólgen joq, tiri ketti ǵoı! «Kebenek kıgen keledi» — degen úmitimiz bar ǵoı. Myna Asan men Serikbaı qalaǵa baryp advokatqa sóılessin, biz ózgemiz qaıtaıyń! — dep, Asan men Serikbaıǵa aqsha berip, qalaǵa jiberip, ózgesi elge qaıtty.

Mine, osy habardy esitip, qaıta júrgen Ádildiń kári sheshesi janyna ólshegen jalǵyzynan ómirlik kúderin úzip, janyn aýzyna tistep qosylǵan jaryna Marıa tym bolmasa endi bir kórip, qoshtasa almaı qaıtqanda, ne jaımen qaıtty ǵoı deısizder?..

Úıtkenmen, kenshiler talqan qylyp tasyn qazyp alyp, úńireıtip jatqanda baqaıymen shym etpegen Kúshikbaıdyń Arqalyǵy bulardyń qaıǵysyn ne qylsyn — burynǵydan-aq bulaǵy sarqyrap, kedeıler kólbeńdep, taýy tapjylmaı qala berdi...

Qalaǵa barǵan Asan men Serikbaı advokatsha sóılesse de, advokat: «Bul sottyń joly emes, ulyqtardyń «admınıstratıvnyı vysylka» degen isi, shynyn aıtqanda, zorlyq joly. Buǵan advokat túk qylmaıdy. Erterek qamdanbaǵan soń, ýaqyt ótken!» — degen soń, bular da saly sýǵa ketip elge keldi.

Ádildiń jolshybaı kórgen qorlyǵyn. «anturǵan razboınık» dep birese tepkilep, birese myltyqtyń dúmimen urǵanyn jaza berip qaıtemiz! Ańyrynda Aqmola ýeziniń Ys bolystyq volosnaıyna tapsyryldy. Ol kezdegi ol eldiń bolysy halqyna qadirli ataqty tuqymnan, bir meıirimdi jastaý jigit bolǵandyqtan, Ádil sonyń óz qolynda turýdy tilenip, jón surasa kele, ana jyly bul jaq Orynborǵa mal aıdaıtynda Ádildiń ákesi Jaqsybaı marqum da eki júzdeı jylqy aıdap barǵan eken. Sonda sol eldiń basshy bolyp, sý kórsetken bir jigitine bir at syılap, aıran ákelgen bir kedeı jataqshynyń qatynyna bir kóılektik shyt bergeni aıtylyp, Ádildiń kim ekeni anyqtalyp, bolysy óz baýyryndaı kútip, as, toı-cayyq, jıynda óz qasynan tastamaı qurmettep alyp júrýshi edi.

Úıtkenmen týǵan el, týǵan jer, ólgen mola, ásirese, kári sheshesi men tórt-aq aı joldas bolǵan súıgen jary Ádildiń oıynan shyǵady. Onda júrgen ýaqyty qylyshsha súıretip, qyr kórsetip kelgen qys bolǵandyqtan, burqyrap boraı jaýǵan qalyń qap basqandaı, shaqyldaǵan aıaz qysyp qatyrǵan muzdaı, Ádildiń ystyq jas júregi muzdaı qatyp, qap basqandaı qaıǵy basyp, kúnnen kúnge júdeý tartylyp jaralysqa da narazy bolyp, «dúnıege nege keldim? Marıany nege kórdim? Búıtkenshe jaralmaı-aq qoısam netti?», bir mezgil «kári sheshemniń búıtin zarlap qalǵanyn kórmeı-aq, ákemnen buryn ólip ketpegen ekem?», bir mezgil «áttegen-aı, Úsen qýyp jetkende sonyń ózin atyp óltirip-aq aıdalmaǵan ekem?», bir mezgil «átteń, jalǵyzdyq-aı! Ózgelerdeı meniń de aǵa-inim bolsa, tym bolmasa bir kelip amandasar edi-aý!» — dep, kózinen ystyq jas tógiledi.

Ardaqty oqýshylar! Ádil bul turǵan jerinde qatty kútildi. Biraq, sol ómir oǵan ottan da qyryn edi. Nege deseńiz, ol eshbir nársege yndynymen qýana almaıdy. Birdemege kúlse, ótirik kúledi. Qýansa, ótirik qýanady. Sebebi ol óz erkimen ony qylmaıdy. Álgi ózin kútin júrgen bolystyń, ne sonyń bir jaqynynyń kóńilin aýlaǵaly ǵana kúlip, qýanǵan bolatyn. Áıtpese Ádilde shyn kúlki, shyn qýanysh bar dep ózińiz de aıta almassyz. Al, Ádildiń ondaǵy oıy ne? Aldanyp júrgen jubanyshy ne?

Oı mynaý: Ádildiń onda júrgendegi oıy — «átteń, ájem men Marıany bir kórip ólsem-aý! Átteń, Erkimbektiń qanyn iship ólsem, armanym bolmas edi!» Mine, osydan basqa Ádilde oı joq. Já, jubanyshy ne? Jubanyshy — «ázir kebin kıgem joq qoı! Óli de armanyma jetip, ájem men Marıany kórip, Erkimbekten kegimdi alyp óletin shyǵarmyn» — degen neǵaıbyl úmit!

Árıne, álem aınalǵanyn qoıa ma? Oqtan júırik ýaqyt sydyrtyp, qaqaǵan aıaz, qatty borandy aqpandy da týǵyzdy. Bul kezde Ádildiń muńly júregin ashylmas qaıǵy basty ma, aqpannyń meıirimsiz aıazy ótti me — Ádil qatty naýqastandy. Turǵan bolysy úı ishimen báıek bolyp kútse de, jat jerde jalǵyz júrip aýyrǵan qandaı qıyn? Sýsyn suraǵanda, dáretke otyrǵanda, «analar renjıdi-aý» — dep jaman qysylady. Úıtkenmen amal bar ma? Munan bes jyl buryn Tórebek alǵash bolys bolǵan kezden soń Aqmola jańa jer aýdarylǵan Batyrbek degen urynyń kúni tolyp, elge qaıtpaq bolyp edi. Qaıtarynda «kele ket» degen Ádildiń sózi oıyna túsip kelse, Ádil ál ústinde sandyraqtap jatyr eken. Súıtse de sóılesip kóreıinshi dep Batyrbek:

— Ádil, meni tanımysyń? Men — Batyrbek elge qaıtyp baram. Aıtatyn sálemiń bar ma?

Ádil kózin ashyp:

— Ájem men Marıaǵa... Asan men Zylıqaǵa... Serikbaı, Myqtybaıǵa... bir kereı jigit bar edi, atyn umyttym... Baıjan, Erjan asa^aldarǵa... — dedi de, kózin qaıta jumdy.

Batyrbek:

— Taǵy aıtatynyń bar ma? Demińdi alyp, asyqpaı aıt!

Ádil taǵy kózin ashyp alsa da, sandyraqtap:

— Áje, áje! Men Erkimbekti óltirip keldim! Marıa! Marıa! Mine, men qaıta keldim! — dep sandyraqtaı bergen coń, Batyrbek

Ádilden kúderin úzip, «qosh!» dedi de, bolysqa baryp amandasyp qosh aıtysyp, atyna mine bergende, bolys bir qaǵazdy jazyp, «mynany óz bolysyna ber» — dep tapsyrǵan coń, qaǵazdy qaltasyna salyp alyp jóneldi.

Batyrbek kón bergenge qonyp, az bergenge tústenip, aqpandy aıaqtaı Tórebek bolysqa da jetti. Kúni bitip, bosanǵan qaǵazyn bolysqa kórsetip, tysqa shyqqanda, Erkimbek kelip, Ádildiń jaıyn suraǵan coń, Batyrbek:

— Oıbaı-aý! Umytyp barady ekem ǵoı, — dep, qaltasynan bir qaǵazdy Erkimbekke berdi de: — Ádil endigi ólgen shyǵar. Men shyǵarda ál ústinde sandyraqtap jatyr edi. Turǵan bolysy da kúder úzip, myna qaǵazdy bizdiń bolysqa jazyp edi, — degen coń, Erkimbek qaǵazdy oqysa, sózi mynaý: «Taǵdyrdyń aǵymymen bizge kelgen Ádil inińiz qatty aýrý boldy. Sizge qaıta habar qylýǵa jer alys bolǵan coń, myna Batyrbekten hat jazdym. Jazym bolsa, ákemniń kúmbezine qoıǵyzam».

Erkimbek osy hattyń «aýrý boldy» degen sózin «aýyryp óldi» dep buzyp, «jazym bolsa» degen sózdi qyryp tastap, onyń ornyna «jaqsy jýyp» dep jazdy da, Batyrbekke:

— Ádil ólipti ǵoı. Bul hatty Baıjan aqsaqalǵa tapsyr, — dep qaıta berdi. Batyrbek óz úıine eki qonyp, úshinshi kúni hatty Baıjan aqsaqalǵa bergen coń, Baıjan oqyp kórse, «Ádil qatty aýyryp óldi. Jaqsy jýyp ákemniń kúmbezine qoıǵyzam» degen. Muny oqyǵan coń, Erjan men Asandy, Úsendi de shaqyryp alyp, bári jylasyp, qoıyn úıtip, qazy-qartasyn alyp, azaǵa bir bıesin jetelep, Ádil aýlyna qaraı qatyn-qalashymen joneldi.

Aýylǵa úsh shaqyrymdaı jerge kelgen coń-aq Asan, Úsen, qasyndaǵy jastary — bári Shyńǵystyń jazyq bókterindegi Qaraýylǵa qaraı «oı, baýyrym» salyp, atty qoıdy.

Bul qysta Ádildiń sheshesi men Marıa malǵa bas-kóz bolsyn dep Serikbaıdy qasyna birge qonǵyzǵan. Sol kezde Serikbaı tysta turǵandyqtan, analardy kórip, úıge habar bergen coń, ánsheıinde tyrp etpeıtin kempir men Marıa tysqa shyǵa kelip edi.

«Oı, baýyrymdaǵandar» «qaraǵym, jalǵyzym, Ádilim» dep kele kempirdi de, Marıany da, Serikbaıdy da qushaqtaı aldy.

Olardyń shýy basylmaı-aq Baıjan aqsaqaldar da, onyń artynan ilese Zylıqaǵa bastatqan bir top qatyndar da kelip qaldy. Ólim estirtkennen sońǵy jaı bárińizge belgili. Jylaý basylǵan kezde qatyndar Marıanyń erýli qara shashyn tarqatyp, mańdaıynan úsh elideı aq shúberekti tartyp, sharshysyn short baılap, aq búrkeıdi jamyltyp, teris qaratyp, búıirin taıantty da qoıdy. Esi ketip, qur súlderi otyrǵan Marıa júginip otyra almaǵan soń, jastyń qoıyp, soǵan óbektep otyr. Kempirde es joq bolǵan soń, tóseginiń aldyna búktetilip jata ketti. Ne keregi bar, erteńinde-aq qatyndar qataryn túzep, shymyldyqtyń ishinde daýysty suńqyldata bastady. Sóıtip, Marıanyń aýzy joqtaýdan, kózi jastan bosamaı, Shyńǵysty basqan qalyń kardaı qaıǵyly aq búrkeıin jamylyp, jap-jas ystyń júregi fevraldiń shańyldaǵan aıazyndaǵy muzdaı bolyp qatty. Kúnde shý bola bergen soń, estirgenniń jetinshi kúni eldi jıyp, jetisin berdi.

Ádil ólgen eken dep, aınalǵan ýaqyt toqtaı ma? Qazaqtyń «ulystyń uly kúni» deıtin kún men tún teńelgen naýryz da jetti. Sol kúni Ádildiń qyrqyn da berdi. Ol kúndi «naýryz -jańa jyldyń basy» dep, Ádildiń úıi qazan toltyryp as assa da, «báleket ketsin» dep, dalaǵa aparyp ot jaǵyp, ketik eski ydystardy otqa órteıtin eshkim bolmady. Nege deseńiz, «Bále ketsin» dep baq surap, ony qylatyn Ádil joq. Ózi óle almaı otyrǵan kempir men Marıaǵa baqtyń da keregi joq. Bireý jyl quttyqtap, bireý tamaq úshin kelip, sol kúni tipti kop kisi jıyldy. Sonyń ishinde Marıamnyń Jámıla jeńgesi de bolyp, ekeýi túzge shyqqanda, Jámıla:

— Erkem, saǵan aǵańnyń bir sózin aıtýǵa bata almaı turmyn!

Marıa:

— Aıt.

— Jámıla:

— Erkimbek dúzqara taǵy myna bir hat jazypty, — dep, bir qaǵazdy bergen soń, Marıa oqysa, sózi mynaý: «Úsen! Ádil kúıeýiń ólipti ǵoı. Endi Marıa meni súıetin bolsa, men qalyńdyǵymdy almaı, Ádildiń jylyn kútemin. Men seniń ajaryńa qarap júrmin. Alda-jalda Marıa kónbese, jalǵyz kempirden qoryqpaıyn. Bir-aq kúnde tartyp alýǵa daıynmyn». Marıa osy hatty kórgende, nege ekenin bilmeıim, kádimgi bir er kisishe jigerlenip:

— Úsen aǵam men ekeýiń taǵy Erkimbektiń habarshysy boldyńdar ma? Ájem balasynyń kózin joǵaltqanymen turmaı, endi meni alamyn dese, áýeli ol bir, onan soń men ólermin.

Jámıla sasyp qalyp:

Qaraǵym, Erkem! Aǵań soǵan tıe qoısyn degeni emes. Saǵan bildireıin degeni ǵoı. «Osy hatty ózine kýá qylyp, jandaralǵa aryz berem» dep otyr.

Marıa:

— Ondaı zakony bolsa, men qaıdan bileıin, — dep, qaǵazdy qaıtyp berip, — ájem balasynyń ótkenin estigende býynyp óleıin desem de, myna ishimdegi amanatyn kári sheshesine tapsyryp óleıin dep azar tiri otyrǵam joq pa? — dep jylap, «alǵanym» dep daýsy qatty shyqqan soń, aýyldaǵy qatyndar kelip, talyqsyp qalǵan Marıany úıine azar alyp bardy.

Ádildi estirtken kúnnen beri qaraı kempir men Marıanyń kózi ilinse-aq túsine Ádil kirip, keıde kebin kıip kelip: «Áje! Marıa! Mine, men óldim!» — dep, keıde óz kıimimen kelip: «Áje! Marıa! Esikti ash! Men tirilip kettim» — dep, tipti, keıde uıqyly-oıaý jatqanda kózderine elesteı beretin. Keı-keıde Serikbaı da tús kórip: «Búgin túsimde Ádil ekeýmiz Erkimbekti sabap jatyr ekemiz», keıde: «Búgin Ádil qatty aýyryp, basyn súıep jylap otyr ekem», — deıtuǵyn. Sóıtip, kúndiz jylaýmen, túnde tús kórýmen kúnderi ótip, marttyń on tórtinen on besine qaraı Marıa men kempir Ádildi joqtap jylap-jylap, ábden talyqsyp, kózi uıqyǵa jańa ǵana bara bergende, esikten bireý:

— Marıa, Marıa, esikti ash!

Marıa «taǵy baıaǵy túsim eken» dep qozǵalmasa da, taǵy da:

— Marıa, Marıa, esikti ash, men keldim! — degen soń,

Marıa:

— Áje, áje! Myna daýys taǵy túsim be, sen esittiń be?

Ájesi:

— Esittim! Oıbaı-aý, jalǵyzymnyń daýsy ǵoı! — dep jylap, Marıa sham jaǵyp aparyp, esikti ashsa — Ádil.

Marıa:

— Oıbaı! — dep talyp túskende, Ádil baryp ájesin qushaqtap:

— Áje! Qoryqpa. Men — Ádil! Men ólgem joq, men jazylyp keldim.

Ájesi:

— Qarashyǵym, jalǵyzym-aý! Ólgen kisi tirile me eken? — dep, birese Ádildiń betinen súıip, birese talyqsyp qalady. Oǵan sheıin Marıada es joq tús joq, qur Ádilge qadalyp, eki kózi jaýdyrap turyp, bir kezde:

— A, Qudaı-aý! Óńim be, túsim be? — dep kelip, Ádildi qushaqtaı aldy. Anaý úıde jatqan Serikbaı bulardyń daýsyn esitip, «tún ishinde kelgen Myqtybaı ma, basqa bireý me» — dep júgirip kelse — Ádil!

O da:

— Óńim be, túsim be? — dep kelip, qushaqtasyp kóristi.

Sol kúni Ádildiń ólgenin otardaǵy jylqyda júrip estigen

Myqtybaı "oı, baýyrym» salyp, úıge kirip kelip, Ádildi kórip, kórisip, o da ań-tań boldy. Ábden kórisip basylǵanda, tań da belgi bergen soń, Ádil jyldam shaı qaınattyryp jiberip, iship aldy da,

Serikbaıǵa:

— Serikbaı, atyńdy ertte! Men birjola bosanyp kelgem joq qoı, Tórebek bilse, taǵy ustap beredi ǵoı. Ekeýmiz kúndiz taýda bolyp, túnde úıge kelmesek bolmaıdy ǵoı, — dep, Serikbaıdy ertip, taýǵa qaraı jóneldi. Sol kúni Serikbaı baryp, Asan men Zylıqadan astyrtyn súıinshi surap, olar senbeı, «kózimizben kóremiz» — dep kelip, jolyǵyp amandasyp, sonda ǵana nandy. Biraq, bul syrdy jasyrmaq bolysty. Ádildiń kári sheshesi men Marıa birtalaıǵa sheıin Ádildiń shyn Ádil ekenine nanar-nanbasyn da bilmeı, «jazylyp kelgeni ras pa, ólip tirildi me?» dep ań-tań júrdi. Ábden kóńilderi tynyp, kózderi jetken soń, burynǵydaı jylaǵandy da qoıdy. Biraq, Marıany jas kúninde oqytqan moldasy kelip, «Ólikke daýys qylyp jylaǵan — obal» dep qoıǵyzdy degen laqap shyǵarsa da, birqatar el «Marıa baıǵa tıgeli júr» dep ósek qylysty.

Marttyń jıyrma besi kúni Ádildiń aýly qystaýdan kóshti. Bul jazǵyturym ol aýyl Doǵalań tóńiregin jaılady. Sebebi Ádil kúndiz Doǵalańnyń kıyn tasynda bolyp, túnde úıge kelýge qolaıly jáne Doǵalań mańynda sý kop bolǵandyqtan, qonys jańǵyrtýǵa jaıly.

Apreldiń on besine qaraıǵy túni Marıa tolǵatqan soń, on besi kúni Ádil Serikbaıdy aýylǵa tastap, Doǵalańǵa jalǵyz ketti. Júrerinde Serikbaıǵa:

— Marıa aman-esen bosansa, meni Altyndy bulaqtyń basyndaǵy Daradan tap! — dep baryp, Daranyń basyndaǵy Serektastan aýylǵa qapap telmirdi de otyrdy. Mine, osy otyrǵanda Ádil ne oılap otyr! Ózi úsh atadan beri qaraı jalǵyz. Jany ashyr jaqyn aǵaıyny joq. Jamaǵaıyny bolsa, «az ǵana malyńnan bólip bermeısiń» — dep buldanyp, bolys jaqqa shyǵyp ketken. Janyn aýzyna tistep júrip alǵan, óziniń jolynda janyn qurban qylýǵa shydaǵan súıgen jary Marıa tuńǵysh bosanǵaly jatqanda qasynda da bola almaı, arqardan basqa ań da shyqpaıtyn Serektastyń basynda «aýyldan ne habar keler eken» — dep eki kózi tort bolyp, essiz dalada japa-jalǵyz júregi dúrsildep otyr. Aqmolada júrgendegi naýqasynan jazylǵan soń «elge bir baryp kelýge bola ma» — dep, sondaǵy bolysyna aqyldasqan soń, ol «birjola ruqsat berýge bolmaıdy, «el aralap qareket qylýǵa» dep qaǵaz bereıin, sonymen eptep baryp kel» — dep bergen qaǵazymen urlanyp ájesi men Marıany bir kórip qaıtpaqqa kelgen edi. Jóni kelse, aýlyn alyp ketýge de oıy bar, onan basqa bir oıy — retin tapsa Erkimbekten kek alyp ta ketpek. Bul oıy bola ma, bolmaı ma, ol — belgisiz.

Tús kezinde aýyl jaqtan Serikbaı da Daranyń aýzyna kelip qalǵan soń, tastan túsip jaqyndaǵanda, Serikbaı:

— Shúıinshi, shúıinshi! Ul tapty, — dep kelip, Ádildiń tymaǵyn alyp basyna kıip, óz tymaǵyn Ádilge kıgizdi. Ekeýi attan túsip, Serikbaıdyń ákelgen pisken etin jep, qymyzyn iship, máre-sáre boldy da qaldy. Balanyń kindigin Zylıqa keskenine sheıin aıtyp, áńgimelesip otyr.

«Adam jylqy minezdi, aýnaǵan soń mingenin umytady» — degen maqaldaı-aq, sol kezde Ádil qashqyn ekenin de umytty-aý deıim. Nege deseń, Serikbaımen qosylyp byltyrǵy Marıaǵa alǵash baryp jolyǵatyndaǵy ánge shyrqatyp jiberdi. Biraq ol qýanysh ta baıandy bolǵan joq sebebi kún batpaı aýylǵa bara almaıtyndyǵy oıyna túsip, kúrsinip jiberdi. Keshke taıanǵanda Serikbaıdy aýylǵa jiberip, taǵy jalǵyz qaldy. Kún bata bergende Serikbaı pisken et pen sháýgim, shyny-aıaq alyp keldi de:

— «Búgin shildehana kúzetemiz» degen qatyn-qalash, qyz-qyrqyn aýyldy basyp jatqan soń bir túnshe dalada-aq bolaıyń dep keldim, — dep, kún batqan soń tútin salyp, shaı qaınata bastady. Ádil men Serikbaı byltyrlar osy Doǵalańnan arqar atqanda «shóldep qalańyz» dep shaı-baýyrsaǵyn ala kelip, arqar atqan jerde arqardyń toń ishegi men baýyryn otqa pisirip jep, shaı qaınatyp iship, «ańnyń qyzyǵy osy-aq taǵy» — dep qumaryn qandyratyn edi. Osy túngisi dál soǵan uqsap otyrsa da, ekeýiniń arasy tym qashyq,! Nege deseńiz: byltyrǵysy — óz erkimen júrgen seıil, saýyq edi, bul jolǵysy — eriksizdik qashqyndyq!..

Ádil Aqmolada júrgende bir tús kórgen, túsinde Marıa ul taýyp, Asan azan shaqyryp, balanyń atyn Qasym qoıǵanyn kórip edi. Sol túsi oıyna túsip, apreldiń jıyrmasy kúni erte balany besikke salǵyzyp, Asandy shaqyryp alyp, balanyń atyn Qasym qoıǵyzdy. Sol kúni ájesi toı qylsa da, Ádil kúndizgi kúıde bola almady...

Ádildiń aýly Mılyqudyqqa qonǵan kúni taǵy maıdyń on besi edi. Sol kúni Tórebek bolystyń Shıli qudyqtaǵy aýlynyń syrtynda Erkimbek pen Úsen ońasha sóılesip otyr.

Erkimbek:

— Ádil ólgeli sizge eki ret habar saldym. Basyndaǵy kar asy n julyp tastap, daýys qylǵanyn da qoıǵan Marıany «baıǵa tımeıdi» depsiz, osyǵan men qaıtip nanaıyn? Meniń sizden arylǵanym — osy. Endi men Marıany jalǵyz kempirden aýlyn talqan qylyp, tartyp alamyn. Men onan qorqyp júrgenim joq. Sizden úmit qylyp júrmin.

Úsen:

— Myrza, sizge Marıa óltirseń de tımeıdi. «Ádildi aıdatqan Erkimbek» dep, sony kek kóredi.

Erkimbek:

— Ádildi men aıdatyppyn ba?

Úsen:

— Ony qalaısha jasyram deısiz! Ádildi ustaı barǵanda, qazaq-orysyń da Marıaǵa aıtqan, ana kúni de «tartyp alam» dep hat jazǵansyz. Biraq ol bolmaıdy, shyraǵym. Ádildiń kózin joǵaltqanyń da jeter! Saǵan erem dep ózim de aǵaıynǵa júziqara bolyp júrmin. Endi qalǵanymyzdyń kózimizdi joǵaltaıyn demeseń, bizdi áýre qylma! Jap-jas jaryń bar ǵoı, bir beısharany áýre qylyp ne qylasyń?

Erkimbek ashýlanyp:

— Bildim, bildim! Basynda meni aldap, malymdy alǵan ekensiń ǵoı! Ket aýylymnan!

Úsen:

— Ketsem ketemin! Qudaı saqtar! Kimniń basy kimniń qanjyǵasynda júr? — dep, atyna mine jóneldi. Erkimbek ol ketisimen Sheshenbaıdy shaqyryp alyp:

— Jyldam jigitterińdi daıyndap, óz aýlyńa jıyp, ákeme bildirmeı, meni kútip otyryńdar! Kún batpaı-aq aýlyn oıran qylyp, Marıany ákeleıik!

Sol kúni ekindide Asan jylqysyn sýaryp shyǵaryp, jylqy aldyndaǵy tóbede turǵanda jele shaýyp Úsen keldi.

Asan:

— Bolys nege shaqyrypty?

Úsen:

— Shaqyrǵan — bolys emes, Erkimbek. Taǵy Marıany sóz qylǵan soń, ekeýmiz sózge kelisip, ol «aýyl shaýyp tartyp alam» dep qaldy. Men anaý adyrdan asqanda jıyrma shaqty kisi Ádil aýlyna qaraı qatty ketip barady. Sizge habarǵa keldim, — degen soń, jalma-jan bári at ustap, Asan, Úsen, Baıjan, Erjannyń eki balasy qasyna taǵy eki kisi alyp, Ádildiń aǵaıyndaryna keldi.

Ánsheıinde Ádildiń ólgenine qaramaıtyn aǵaıyny Ádildiń malyna mırasqor bolǵysy keldi me, Marıadan úmit qyldy ma — tórt-bes kisi erdi. Joldaǵy Myqtybaıdy da ertip aldy.

Erkimbek ekindide Ádil aýlyna kelip, jartysy malshylardy úıge qýyp tyǵyp, «shyqsań, óltirem» dep, esikti sabalap turdy da, ózgesi esik aldyna kelip, Erkimbek pen Sheshenbaı attan túse qalyp, úıge kirip, Marıany súırep alyp shyqty. Oıbaılap etegine jabysqan kempirdi bir-aq qaǵyp sulatyp saldy. Marıanyń sharshysy túsip qalǵan basyn dýdardaı qylyp, ekeýi eki qolynan súırep keledi. Ekindiden burynyraq aýyldy shalyp, «jer taza» dep barǵan Serikbaı Ádildi ertip, dál sol kezde aýylǵa taıanǵan. Jele shaýyp kezeńge shyǵa kelip kórdi de, atty butqa salyp jiberip, «qoıa ber bylaı» dep ańyrǵanda, Sheshenbaı:

— Oıbaı-aý! Mynaý Ádil ǵoı! — dep, Marıanyń qolyn qoıa berip, atyna qaraı júgirdi. Ony uramyn dep umtylǵan Serikbaıǵa bári jabylyp ketip, úsh soıyl qabat tıip, ol qulap qaldy. Ádil attan túse júgirip, myltyǵyn sýyryp alyp ataıyn degende, Erkimbektiń qolynan julqynyp bosanǵan Marıa da arasyna kez bolyp, soǵan tıetin bolǵan soń, ata almaı kidirip qalǵanda, Erkimbek alty ataryn julyp alyp tars qoıǵanda, Ádildiń myltyǵy qolynan túsip ketip, búgjıip, keýdesin qolymen basyp otyra ketti. Ony kórgen Marıa:

— Qudaı-aı! Sorym birjolata qaınady ma! — dep, Ádildi qushaqtaı alǵanda, Erkimbek qanjaryn sýyryp alyp, Marıanyń qolynan tartyp, Marıany qorqytý úshin:

— Júr jyldam! Áıtpese seni de baýyzdap ketem! — dese de, Marıa Ádildi qushaqtap aırylmaǵan soń,

Erkimbek:

— Al, baýyzdaıym! — dep, qanjardy Marıanyń alqymyna aparǵanda, Marıa qanjar ustaǵan qolyna jabysqan soń, qolyn julyp qalǵanda qanjar Erkimbektiń óz kózine tıip, bir kózin shyǵarǵan soń, yza bolyp:

— Áıteýir bolary boldy, endi seni tiri tastap ketpeıim, — dep, Marıany shalqasynan salyp, tabanymen basyp turyp, qanjarmen júrekten salyp aldy da:

— Al, júziqara, qur súıekti qushaqta da jat! — dep atyna mine bergende, aýyldyń syrtynan kep kisi shýlap qoıa berdi.

Mine, dál sol kezde kún batyp ketip, shapaqtyń shashaqty sharby bultyndaǵy kúnniń qyzyl nury dál Ádil men Marıanyń jarasynan sorǵalaǵan qandaı qyp-qyzyl bolyp taraýlana bastady. Asan, Úsender kelip, aýyldan serpile bergen jaýmen aralasyp, Myqtybaı Sheshenbaıǵa kez kelip uryp jyqsa da, joldastary myltyqtyń astynan alyp, bulardy jolatpaı, atyna mingizip áketti. Jaý eki ese jáne myltyǵy bolǵan soń bular eshteme qyla almaı qaıta kelse, Serikbaı esin jıyp, Ádildiń basyn súıep qoshtasyp jylap otyr eken. Asan attan túse qalyp:

Qaraǵym, Ádil, — dep kelip, qolyn ustaǵanda,

Ádil kózin ashyp:

— Qosh, Zylıqaǵa sálem aıt!.. Ana sorly kempir men jetim Qasymdy qoldaryna al!.. Myna Marıa men meni ga6ipre sal! — dep, Marıany qushaqtady da, kózin jumdy.

Artqylar kelip:

— Ádil! Ádil! — dese de, ol kezde meıirimsiz ólim Ádil men Marıanyń nurly júzine ketpes tańbasyn basyp qoıǵan! Dál sol kezde kúnshyǵystan qaıǵyly qara salysyn jamylyp túnniń qarańǵylyǵy — zulmat ta shyqty...

Bul is Nıkolaı chınovnıkteriniń qylyshynan qan tamǵan 1911 jyly bolǵandyqtan, qashqyn Ádildi qaýymǵa bildirip qoıa almaı, Baıjan men Asan aqyldasyp, syr shashpaıtyn jaqyndaryn ǵana shaqyryp, Ádil men Marıany janazalap, tún ishinde aparyp Ádildiń qystaýynyń qasyndaǵy jańa qystaý salam dep jıǵan tastardyń astyna jasyryn kómdi.

Asan: «Erkimbek aýlymdy shaýyp, qaryndasymdy tartyp alyp ketti», — dep, Erkimbek: «Asan, Úsen qashqyn Ádildi sa^tap, ustaǵaly barǵanymda, janjal shyǵaryp, basymdy jaryp, kózimdi shyǵardy», — dep, ekeýi de ulyqqa aryz berip, sol aryzdar tergeý bolyp, kópke sozylyp, aıaǵy patsha taqtan túsken bostandyqqa soǵyp, aıaqsyz bos qaldy.

1917 jyly bostandyq bolǵan soń, Asan Ádil men Marıaǵa jaqsylap kúmbez mola qalatyp, maı aıaǵynda bitirip, halqyna málimdep as berdi.

Taza mahabbatqa qurban bolǵan eki asyqtyń qadirli molasyn halyq altynmen jazylýǵa laıyń ań bostandyqty týǵyzǵan, adal júrekti azamattardyń arkasynda ǵana bildi.

---