InfoHub Logo

Asyl Shahkárim babamyzdyń oı álemi, qazaq dalasyna endi máńgige oraldy.

El de, jer de, tór de endi Shahkárim babamyzdiki. Shyndyqtyń adýyn minezi osylaı bolýy kerek qoı. Átteń, shyndyq shaban qozǵalady eken. Sonysy janǵa batady...

Shahkárim babamyzdyń úsh tomdyq tolyń jınaǵynyń, birinshi tomyn Rollan Seısenbaev maǵan arnaıy berip jiberipti. Kúndiz jumys basty bolyp otyryp, zerdelep qaramap edim. Keshke úıge kelgen soń, sonsha ádemi shyqqan kitapqa qyzyǵa qarap otyrdym.

Qajynyń ózi de, «qaıda bolsa da aqıqattyń jeńbeıtin jeri joq» degeni ras-aý dep oıladym. Byltyr Halyqaralyq Abaı Klýby Shahkárim qajynyń úlken bir tomdyq kitabynyń Astanada prezentasıasyn ótkizgen. Ol da bir qaıtalanbaıtyn ásem shyqqan qalyń bir tomdyq kitap edi.

Qudaıǵa shúkir, Qajy babamyzdyń kitaptaryn qazaqtyń ǵana emes, álemniń úzdik jazýshylarynyń biri Rollan Seısenbaev jaryqqa shyǵarýdan talar emes. Jaqynda oryssha, aǵylshynsha bir tomdyq jınaqtary oqyrmannyń qolyna tımek. Shahkárim álbomy da kelisti dúnıe desip jatyr. Uly adamdardyń artynda janashyr adamy bolmasa, eńbekteri eleýsiz qala beredi eken-aý. Bıyl Shahkárim babamyzdyń 150 jyldyń mereı toıyn ótkizbekpiz. Taǵdyry qıyn uly aqyn ádebıet aıdynynan alpys jyl alastatylyp keldi. Biraq, Shahkárim eńbekteri odan álsiregen joq. Shahkárim ataǵyna odan kinárat túsken joq.

Kitapty oqyp otyryp, sonsha ulan-ǵaıyr oı qýatyn sezinip qýanyp otyrdym. Abaı atamyzdyń óleńderin, ánderin bala kezimizden jaqsy bilip óstik qoı. Al Qajynyń óleńderinen biz árıne alys ek. Jas kezimizde komsomol, partıa qyzmetinde boldyq ta, ádebıetten alys qalǵanymyz ras. Qajynyń osy kitabyndaǵy óleńder meniń júregimdi bir aýnatyp tastaǵandaı boldy. Ár óleńi bir ómir sekildi kórinedi.

Meniń rýym tobyqty. Abaı babamyzdyń uly atasy Yrǵyzbaıdyń tórt uly bolǵan. Olar — Óskenbaı, Óser, Jortar, Myrzataı. Men osy Myrzataıdyń altynshy urpaǵymyn. Qunanbaı atamyz Kókshetaýda úsh júzdiń basyn qosyp ataqty as bergende, Myrzataı aǵalyq jolyn paıdalanyp, esepsiz ishki sharýalarǵa aralasyp, aqyl-keńes bergish bop bolmapty. Sonda Qunanbaı kúlimsirep qoıyp, inilerine: «Myna ákelerińniń ústine shapan jaýyp, atqa otyrǵyzyp kóńilin ózgege aýdara tursańdarshy» depti. Aǵanyń kóńilin qaldyrmas úshin jasalǵan nıet qandaı oryndy. Qandaı syılasymdylyq. Bul arada da Qunanbaı atamyzdyń dúnıe parqyn ǵana emes, adam parqyn da tereń sezip biletini ańǵarylady. Keńes úkimeti tusynda tobyqtylardyń azyp-tozyp, qýǵynǵa ushyrap torǵaıdaı tozǵany elge belgili. Jetpis bes esti azamattardy NKVD Keńes úkimetiniń alǵashqy jyldarynda-aq sotsyz, úkimsiz Órteńniń tóbesine shyǵaryp atyp tastaǵan. Patsha aǵzamnyń belsendileri de 1902-1903 jyldary birneshe ret Semeıden ádeıi kelip Abaıdyń úıine tintý júrgizgen. Bul áreket uly aqynnyń qanyn oınatqan, namysyna tıgen.

Uly aqyn, Patsha aǵzamnan da, keler Keńes úkimetinen de esh meıir kútpegen. Bul aqyn tragedıasynyń basy edi.

Myrzataıdyń shóberesi, meniń ákem Ónerbek Otan soǵysyna basynan aıaǵyna deıin qatysqan adam. Kózsiz erligi úshin, aıtýly orden-medaldardyń da ıegeri bolǵan. 1947 jyly, kolhoz bastyǵy bolyp turǵan kezinde NKVD «halyq jaýy» degen aıyppen segiz jylǵa Kolymaǵa túrmege qamaıdy. Esh jazyǵy joq keńes soldaty, endi túrmeniń tutqynyna aınalady. «Qansha jazyqsyz adamdar, shyn soǵys batyrlary, túrmede shiridi. Qysta kúnde tańerteń baraqtan ólip qalǵan adamdardyń máıitin shanaǵa salyp áketip jatatyn. Sýyqqa qatqan adam denesi, aǵash sıaqty bolyp qalady eken. Ólikti biriniń ústine birin qalap áketip jatady, o toba», dep otyrýshy edi ákem. Ákeıdiń bar aıyby, Qunanbaı tuqymy. Abaı men Shahkárimniń týǵany. Ózge aıyp joq. Tobyqtylardyń kóbi sol jyldary ońtústik oblystarǵa, Bishkekke, Túrkmenıaǵa qashyp ketip qalǵan bolatyn. Ylań jyldar edi-aý.

Qazaqtyń ataqty skrıpachy, Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıanyń profesory Aıtkesh Tolǵanbaev soǵysta tutqynǵa túskeni úshin, ol da Kolymanyń túrmesine túsedi. Eki tobyqty, sol Kolymada tabysyp bir-birine qaraılas bolyp júredi. Aıtkesh aǵa qyzba, betiń bar, júziń bar dep qaramaıtyn, aıtqysh, minezi shadyrlaý adam edi. Túrmeden shyǵyp, Qazaqstanǵa oralǵan soń da, ol bizdiń úıge jıi kelip, ákemmen sóılesip otyrýshy edi. Bir-birimen óte tatý, tileýles, tilektes adamdar bolyp ótti. Shirkin, Áıtkesh aǵam skrıpkada oınaǵanda, adamnyń ómir súrgisi keletin. Nemistiń tutqynynan, Keńes úkimetiniń túrmesinen kórmegen azapty kórip shyqsa da, ómirge degen súıispenshiligi, mahabbaty taýsylǵan joq... Týǵan-týys úshin janyn beretin jan keshtigi de bólek edi ǵoı. Meniń ákem de, ómirdiń sonsha qıyndyǵyn kórip kelip, bir qyńq etken emes. Keń peıildi, neni bolsa da oılanyp-tolǵanyp sheshetin sabyrlylyǵy erekshe bolatyn. Súıegi asyl dep sondaı adamdardy aıtady-aý. Bul da súıekke, tekke baılanysty bolar.

1963 jyly bolsa kerek, jumystan úıge kelsem dastarhan basynda gý-gý áńgime qyzyp jatyr eken. Ákem de, ózgeler de qýanyshty. Ara-arasynda jylasyp ta alady. Eshteńege túsinbeı aqtarylǵan maǵan, ákem «Qazaq ádebıeti» gazetin usyndy. Gazettiń bir betin Qajynyń óleńderi men sýretine beripti. Qajynyń sýretin birinshi kórdim. Kelisti-aq adam eken. Kózderi ot bop janyp tur. Uzyn saqaldy, keń mańdaıly. Júzinde sherli muń bar. Álde kózinde me? Uǵyp bolmaıdy. Áıteýir azaly adam ekeni bilinip-aq tur.

Dastarhan basynda úsh tobyqty yrǵyzbaılar otyr. Maǵan da otyr dedi. Otyrdym. Bári týys, jaqyn adamdar. Qajynyń óleńi shyqqan soń, «ólgen tirildi» dep ákeme súıinshi suraı kelgen ǵoı. Bireýi Nıazbek Jortar tegi. Shejire jazatyn, ánshi aǵamyz. Ákesi de keremet ánshi bolǵan. Qajynyń ylǵı qasynda bolǵan adam — Ábdiǵalı. Ekinshisi Azat Óskenbaı tegi. Úsheýi birdeı araqty simirip otyr. Úsheýi de soǵysty, Kolymany ótken batyr adamdar. Bularǵa qoı dep aıtýǵa bolmaıdy, pálege qalasyń. Ara-arasynda kezektesip jylap alady. Úsheýiniń qolynda úsh gazet. Nıazbek aǵamnyń sol jaǵynda bir býma gazet taǵy bar. Almatydaǵy Yrǵyzbaılarǵa taratýǵa alǵan bolsa kerek.

Shesheı as qamynda. Men túski sháıimdi shala-sharpy iship jumysqa kettim. Keshke kelsem, úsheýi sol qalpy áli otyr. Áńgime Shyńǵystaý jaıynda eken. Bular soǵystan, Kolymanyń túrmesinen ótip, endi qaıta tobyqty eline arnaıy soqqan sıaqty.

Shahkárim qajynyń Nıazbek aǵanyń ákesi Ábdiǵalıǵa arnaǵan ataqty áni bar edi. Ákem sol ándi aıtýyn Nıazbekten surady. Ózi de ázer otyr eken, sorǵalatyp ándi jiberdi deısiń. Nıazbek aǵam da kázir marqum bolyp ketti. Aǵamyz ándi keremet aıtýshy edi-aý. Ásirese osy ándi. Bul ándi Jánibek Kármenov te jaqsy-aq salatyn. Biraq, Nıazbek aǵamnyń keń, erkin daýysyna, tolqyǵan ishki tolǵanysyna jete almaýshy edi. Múmkin maǵan solaı kórinýi de. Nıazbek aǵa, kesek túlǵaly, minezi ustamdy, kerbez adam bolatyn.

Yrǵyzbaılar túni boıy Abaı men Shahkárimniń ánderin salyp talmaı toılady. Keshke qaraı Almatydaǵy bas kóterer qalǵan Yrǵyzbaılar da úıge jınalǵan. Sheshem tún ortasynda ekinshi ret qazan kóterdi. Toı qyzyǵy degen sol bolar. Erteńinde ákemnen: Áke, Shahkárimniń aqyndyǵy Abaı aǵadan kúshtirek deıdi ǵoı. Sol ras pa? — dep suradym.

— Bu qazaqtyń qysyr sózi bitken be ?!. Shahkárim de, Aqylbaı men Maǵaýıa da, Turaǵul men Kókbaı da Abaıdyń adal shákirtteri emes pe?.. Abaı almas qylysh. Jastardyń óleńderi unamasa, óleńderin shaýyp tastap otyrǵan ǵoı. Yrǵyzbaıdyń kókiregi ózińe belgili. Abaıǵa degen ókpe olar da bolǵan. Abaıdaı kemeńgerdi bir tobyqty emes, búkil qazaq bolyp týǵyza ala ma? Ol da Qunekeń men Uljannyń arqasy ǵoı... Árıne áýeli Allanyń arqasy, men bilsem. Qajynyń ana óleńin oqymadyń ba?!.

Kel, jastar, biz bir túrli jol tabalyq,
Aram aıla, zorlyqsyz mal tabalyq.
Óshpes ómir, taýsylmas mal bererlik
Bir bilimdi danyshpan jan tabalyq.
Al endi, olaı bolsa, kimdi alalyq?
Qazaqta qaı jaqsy bar kóz salarlyq?
Shyn izdesek, tabarmyz shyny ǵalym,
Kúnde kúıleı bermelik bozbalalyq.
Saq bolalyq bir shoqyp, bir qaralyq!
Qaraýyldar mezgil ǵoı, tur, qaralyq
Júz aıtqanmen, ózgeniń bári nadan,
Jalynalyq Abaıǵa, júr, baralyq!

Kinálaryn jastar bilgen ǵoı. Abaıdaı danyshpan zamanalardyń tórinde ýaqyt salyp qana týatyn erekshe qubylys qoı. Muhtardyń arqasynda Abaı álemge tarady. Áýeli qazaqqa tanyldy. Abaıdyń arqasynda Muhtar da uly jazýshy atandy. Shahkárim qajynyń da saǵaty soǵar. Sol kezde ol da, almas qylyshtaı qazaqtyń rýhanı, mádenı kóginde jarqyldar. Allanyń óz saǵaty bar. Sol saǵatqa, sol sátke daıyn bolý kerek.

On kúnnen keıin NKVD Abzal Qarasartov SK-da shý shyǵaryp, Qajynyń isin qaıtadan japtyryp tastady. Shahkárim qajynyń eńbegi uzaq alpys jylǵa qazaq ádebıetiniń áleminen óshirildi. Asyl muqalmaıdy eken. Shyndyq jeńbeıtin dúnıe bolmaıdy eken. Sál kesheýildep kelse de, syryn da, symbatyn da joıǵan joq.

Asyl Shahkárim babamyzdyń oı álemi, qazaq dalasyna endi máńgige oraldy. El de, jer de, tór de endi Shahkárim babamyzdiki. Shyndyqtyń adýyn minezi osylaı bolýy kerek qoı.

Átteń, shyndyq shaban qozǵalady eken. Sonysy janǵa batady...

P.S. Osy arada men taǵy bir tobyqty azamaty jóninde qysqa qaıyrmaqpyn. Buny óz paryzym dep bilemin. Aıtpasaq, sózdiń, Atasyn óltirip alarmyz. Biraq, ózi týraly sózimdi jarıalaýǵa qarsy boldy. Men kónbedim. Abaı men Shahkárim babalarymyzdyń, eńbekterin búkil álemge pash etip júrgen sol azamat.

Londonda Abaıdyń keıin ashty. Abaı eńbekterin aǵylshyn, fransýz, nemis, farsy, arab, túrik, ıspan, ıtalán, japon tilderine aýdartty. «Amanat» jýrnalyn, sol jýrnaldyń 200 tomdyq álem ádebıeti kitaphanasyn ashty.

Shymkentte «Abaı» gazetin shyǵaryp jatyr. Sol qalada Halyqaralyq Abaı klýbynyń keıin turǵyzdy.

Sol qalada Abaı saıabaǵynda Turaǵul babamyzdyń eskertkishin ornatty. Abaı men Shahkárimge, álem halyqtarynyń, uly Aqyndaryna — aqyndar aleıasyn ashpaq. Shahkárim qajynyń úsh tomdyq úlken kitaptaryn shyǵardy. Bundaı kelisti bop qazaqtyń birde-bir aqynynyń, kitaby shyqqan emes. Tegimiz bir, bul azamat qazaqtyń ǵana emes, álemniń asqar oıly jazýshylarynyń qataryna engen — Rollan Seısenbaev.

Jaqynda maǵan Italán profesory Edýardo Kanettı myrza kelip ketti. Bir ǵana buıymtaıy bar eken. Ol — Italıanyń ataqty baspasy shyǵarǵan bir tomdyq kitapty maǵan syıǵa ákelipti.

Bul kitapta Iassaýıdyń, Shoqannyń, Abaıdyń eńbekteri bar. Bul eńbekterdi ıtalán tilinde aýdarǵan Kanettı myrzanyń, ózi eken.

— Bul kitapty maǵan nege ákeldińiz? — dep suradym.

— Siz tobyqtysyz. Abaı tobyqty.

— Ony qaıdan bildińiz?..

— Rollan Seısenbaev aıtty. Ol progresıvtik kózqarastaǵy úlken adam. «Apyrmaı, dep oıladym. Rollan inimniń de júrmeıtin jeri joq-aý osy».

— Kanettı myrza, siz qalaı oılaısyz, siz maqtaǵan Rollandy qazaq ishi maqtamaıdy. Men de ony, týysym bolsa da ólgenshe bilmeımin.

— Net proroka v svoem Otechestve! — dep kúldi Kanettı myrza. — Ol uly jazýshy. Kázir Italıada onyń ataqty «Mertvye brodát v peskah» degen romany jaryq kóredi. Ókinishke oraı, qazaq ádebıetiniń bir shyńy bolǵan «Mertvye brodát v peskah» romanyn qabyldaýǵa, uǵynýǵa, júrekten ótkizýge, oı álemine sińirýge qazaq oqyrmany áli de daıyn emes. Iassaýı, Shoqan, Abaı, Shahkárimder de ýaqytynan ozyp týǵandar ǵoı. Bul árıne tragedıa. Az ulttyń, uly tragedıasy. Bul romandy Italıanyń otyz eki ádebı jýrnaly basatyn bolady. Bundaı syı-qurmetke Nobel syılyǵynyń, laýreaty Gabrıel Garsıa Markes qana týra alǵan. Rım papasy Ioan Pavel II óz kitabyn orys tilinde shyǵarýdy Rollan Seısenbaevqa tapsyrǵan. Rım papasy árkimmen sóılespeıtinin ózińiz de bilesiz. Myna kitaptyń, atyn da Rollan myrza qoıdy. Kitapqa, kınoǵa at qoıǵyshtar Italıada jyrtyp aıyrylady. Seısenbaev qoıǵan atqa olardyń tisi batpady. Qalaı atalatynyn bilesiz be? «Neızlechımaıa pechal mýdresa». Budan artyq atty Rollannan basqa eshkim qoıa almaıdy. Bul da óner. Úlken óner. Siz jańa aıttyńyz, Rollandy Qazaqstanda syılamaıdy dep.

— Joq, men maqtamaıdy, — dep aıttym.

— Eki sózdiń túbiri, logıkasy bir. Rollan Seısenbaevty bılik unatpaýy múmkin. Bılikke unaý úshin bıliktiń astaýynan sý alý kerek. Al Rollan Seısenbaev saq júretin adam. Ol halyq úlken sýdan ishedi. Bul keıbireýlerge qınamaıdy árıne. Meniń, bilýimshe has jazýshy bılik jaǵynda emes, halyq jaǵynda bolýy kerek.

Italıanyń uly kıno rejıserleri Fellınnı, Pazolını sondaı kesek tulǵalar bolǵan. Qazaq jastarynyń arasynda Rollan esimdi jastar kóp. Meniń kýrsymdy da bir Rollan bitirgen. Sonan seniń esimin, nege Rollan? — dep suraǵam. Ol aıtty, Rollan Seısenbaevtyń shyǵarmalaryn áke-sheshem súıip oqıdy. Sol kisiniń qurmetine qoıdy deıdi.

Men tań qaldym. Eń, bir tileýles jaqyn inim bolsa da, men onyń qazaqtan alǵan ataǵynyń da, jataǵynyń da joq ekenin keıin elden estip bildim. Bul jóninde ol maǵan tis jaryp kórgen emes. Márttik dep osyny aıtar bolar. Oǵan renjip, qynjylyp júrgen de Rollan joq. Klara kelin ekeýi eki atasynyń, qazaqtyń uly aqyn-jazýshylarynyń, kitaptaryn kelistirip shyǵarýdan taımaı keledi.

Rollan jazyp jatqan Shahkárim atasy týraly romandy úlken úmitpen kútetinimizdi de jasyrmaımyz. Sen otbasyńnan góri, Alla men Otandy bıik qoıatyn jaratylysyń bólek dara týǵan azamatsyń ǵoı. Ony da biz kesh túsinip jatyrmyz. Bir án bar ǵoı:

Jaqsylar jaqsymyn dep aıta almaıdy
Jamandar jaqsymyn dep aıǵaılaıdy.

Jasa, Rollan, elin, úshin, halqyń úshin jasaı ber. Aman bol, baýyrym!

NURYMBEK JANDİLDIN

---