InfoHub Logo

Qarasartovtyń sonshama aýyr qylmys jasaý jolmen qolyna túsirip alǵan qoljazbalardy qalaısha óziniń, keregine jaratpaq bolǵany maǵan belgisiz. Biraz óńdep óz aty.men birneshe kitap etip shyǵarǵysy kelýi múmkin. Ol úshin oǵan Shákárimniń atyn birjola tarıhtan óshirý qajet boldy. Qolynan kelgeniniń bárin istep te baqty. Biraq odan ne shyqty?! Qanshama qystasa da shynyn aıtpaı ketti. Ári halyqtyń uly perzentin óltirgen, ári úlken urlyq jasaǵan kisimin dep ondaı adam ómirde moıyndar ma!

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń osy jylǵy 7-9 sandarynda Evneı Býketov pen Abzal Qarasartovtyń magnıtofonǵa jazylyp alynǵan áńgimesi basyldy. Áńgimege «Bilmedim Shákárimdi kim atqanyn» degen taqyryp berilipti. Ony oqý ústinde kópten kóńilde júrgen jáne aqıqattyǵyna kúmánim joq bir jaılar eske tústi. Jeke basyma bereri bolmasa da, tarıhı shyndyq úshin sol jaılar jaıynda estip-bilgenimdi oqýshy jurtshylyǵynyń nazaryna usynýdy jón kórdim.

Meniń balalyq jáne jasóspirimdik shaǵym Qaraǵandy oblysynyń Qý, Qarqaraly aýdandarynyń ortalyqtarynda, ıaǵnı Egindibulaq selosy men Qarqaraly qalasynda ótti. 1934-1938 jyldary Abzal Qarasartov osy eki aýdanda NKVD-nyń bastyǵy bolyp qyzmet istedi. Meni ol kisi, árıne, bilgen joq, al men ony syrtynan bilip júrdim. 1935 jyly Egindibulaqta balalar úıinde jatyp, jeti jyldyq mektepti bitirdim, sońǵy úsh jylda Qarqaraly qalasynda qazaq orta mektebinde oqydym. Qarasartovty bizdiń, bala bolsaq ta, biletin sebebimiz — ol óte pysyq, qoǵamdyq jumystarǵa belsendi aralasatyn adam boldy. Biz oqıtyn mekteptiń aldyndaǵy kishkentaı alańda kún saıyn aýdan ortalyǵyndaǵy jigitterdi jınap, «gorodkı» oınaıtyn. Qarasartovqa deıin bul oıyn munda bolmaǵan-dy. Onyń, ústine poselkanyń syrtyndaǵy keńirek alańǵa stadıon tárizdi bir nárse ornatyp, fýtbol oıynyn uıymdastyrdy. Biz bolsaq munyń bárin qyzyq kórip qarap turatynbyz.

Qarasartovtyń ózi ortadan tómenirek boıy bar, dembelshe, qaratory, symbatty dep aıtýǵa bolatyn jigit edi ol kezde. Ony aýdandyq klýbta da jıi kóretinbiz. Kórkemóner úıirmesine kelip «nusqaýlar» berip júrdi ǵoı deımin. Konsert bolsa-aq Qarasartovtyń sózimen aıtylatyn «Parovoz» degen on oryndalatyn. Bir sózben aıtqanda, biz Qarasartovqa qyzyǵyp qaraıtynbyz, shirkin, osyndaı adam bolyp óssek dep arman etetinbiz. Onyń ústine Qarasartovtyń sol kezdegi Sárýar deıtin jubaıy bizdiń balalar úıine jıi kelip, oqýshylarmen áńgime jasap turatyn-dy. Óte súıkimdi adam edi. Bir rette bizdi taýǵa alyp shyǵyp, ártúrli ósimdikter jaıly túsinik bergeni, ásirese «qymyzdyq» dep atalatyn kishkentaı japyraqty basqa japyraqtardan ajyrata bilýdi úıretkeni jáne ony julyp jeýdiń qandaı paıdaly ekenin aıtqany esimde.

1935 jyldyń kúzinde men Egindi bulaqtan Qarqaralyǵa ketip qaldym. Arada eki jyl ótti. 1937 jyldyń alasapyrany bastaldy. Eki kúnniń birinde «halyq jaýlaryn» áshkereleýdiń barysyna arnalǵan komsomol aktıviniń jınalysy bolatyn da jatatyn. Sondaı jınalystardyń birine kele qalsam, prezndıýmda Qarasartov otyr. Bul munda nege otyr dep surastyrsam, Egindibulaqtan aýysyp Qarqaralyǵa NKVD-niń bastyǵy bolyp kelgen eken. Kútpegen jerden sol jınalysta bizdiń qazaq orta mektebine baılanysty sóz bola qaldy. Dırektorymyz — bizge tarıh páninen sabaq beretin Ǵabdrahman Tólepbergenov degen kisi bolatyn. Minezi shataqtaý edi, biraq eki tilge birdeı saýatty, jaqsy pedagog, adal azamat edi. Sol kisini minbege shyǵaryp alyp, qysa bastady. Áńgimeniń jaıy mynaý boldy. Mekteptiń birinshi qabatynyń korıdorynda sol kezdegi ásker basshylarynyń birigip túsken sýretteri basylǵan plakat ilýli turatyn. Biz kanıkýlda júrgen kezimizde sol basshylardyń birazy ustalyp ketipti de, plakat ilýli qalpynda qala beripti. Dál sol kezde Qarqaralyǵa «Komsomolskaıa pravda» gazetiniń bir tilshisi kelgen eken, bizdiń mektepte bolyp, jańaǵy plakatqa kózi túsipti. «Mynany alyp tastaıyq» dep dırektor ekeýi ony qasynda turǵan peshke aparyp jaǵyp jiberipti. Tólepbergenov osyny aıtqan kezde Qarasartov: «Halyq jaýy Týhachevskıı men Gamarnıkterdiń sýretterimen qosa Polıtbúronyń múshesi marshal Voroshılovtyń sýretin jaǵýdy qalaı túsinýge bolady?» dep Tólepbergenovke qadalmasy bar ma! «Bul tek jaýlardyń ǵana isteıtin isi, munyń komsomoldyǵyn tez qaraý kerek, jazasyn tarttyrý kerek», — dep kijinip otyryp aldy. NKVD-niń bastyǵy túgil, at aıdaýshysyna da qarsy keletin eshkim ol kezde tabylmaıtyn. Ózimiz jaqsy kóretin ustazymyzben birge ıyǵymyzǵa sý quıylǵandaı bolyp taradyq. Jurttyń bári: «Ǵabdrahmannyń sharýasy endi bitti» dep týsindi. Biraq sáti túsip, sol kúnderi Qarqaralyǵa oblystyń komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Jaqan Súleımenov deıtin joldas kele qaldy. Óte saýatty jáne batyl azamat bolatyn, shyqqan jeri sol Qarqaraly. Kelisimen bar aktıvti jınap májilis ótkizdi. Sóziniń aıaq kezinde Tólepbergenov týraly bolyp jatqan áńgimege toqtap, mundaı usaq nárse úshin adamdy bosqa aıyptaýǵa bolmaıdy jáne men bul joldasty bala kúnimnen óte jaqsy bilemin, onyń tazalyǵyna, adaldyǵyna kúmándanýǵa bolmaıdy, dep úzildi-kesildi pikir aıtty. Komsomol ol kezde óte kúshti jáne bedeldi bolatyn. Qarasartovtyń da toqtamasqa amaly qalmady. Biraq úsh-tórt aıdan soń onyń «paıdasyna» taǵy bir oqıǵa bola qaldy. Mektep ınternatynyń, balalar jatatyn eki jataq úıi bolatyn. Sonyń birinde órt boldy. Tún ishi bolatyn. Eresek balalar shelekpen sý tasyp, jan talasyp órtti sóndirip jatyrmyz. NKVD-niń úıi men órt bolǵan jataqhana arasynda úı joq. Júgirip Qarasartov keldi, biraz adamdar jınap ákelipti. Kelisimen dırektordy surady. Ol alysta turatyn, telefony joq. Úıine kisi júgirtip jiberý eshkimniń oıyna kelmese kerek. Qarasartov balalardyń kózinshe (kópshiligi 4—6 klasta oqıtyn kishkentaı qyz balalar) dırektordy qazaqsha naǵyz dóreki túrde bylshıtyp boqtaı bastady. Órt sóndirilip bolǵansha baıǵustyń áke-sheshesiniń túgin qaldyrmaı boqtap - balaǵattaýdan aýzy bir jıylǵan joq. Osynyń artynan Tólepbergenovtyń basyna qara túnek ornady. Qarasartov sońyna sham alyp tústi. Degenmen baǵy bar eken. Az ýaqyt ótpeı Qarasartovtyń ózi ustalyp ketti. Sonymen eki Qarasartovty kórdim. Biri — Egindibulaqtaǵy biz syrtynan súısinip júretin aqjarqyn Qarasartov, ekinshisi — 1937 jylǵy NKVD jendeti, qadalǵan adamyn halyq jaýy jasap, sý túbine jiberýge jany qumar, qara júrek, bas keser Qarasartov. Bul adammen júzbe-júz kezdesip, tanysýym bes jyl ótkennen soń boldy. 1942 jyldyń jazynda, men Egindibulaqta aýdandyq partıa komıtetiniń úgit nasıhat bólimin basqaryp júrgenimde Abzal Qarasartov raııspolkomnyń jaýapty hatshysy qyzmetine oblystan joldama alyp, sol aýdanǵa keldi. Anda-sanda kezdesip qalyp júrdik. Biraq men onyń túrmeden qashan, qalaı shyqqanyn, bizge qalaı, kim arqyly kelgenin bilgenim joq jáne oǵan kóńil qoıyp, mán bergenim joq. Jyl aıaǵynda jumys ornym Qaraǵandyǵa aýysty, eki jyl ótpeı Máskeýge oqýǵa kettim. Qarasartov umytyldy.

1959 jyly «Qazaq ádebıeti» gazeti Shákárimniń joǵarǵy sot sheshimi boıynsha tolyq aqtalýyna baılanysty materıaldar jarıalady. Sonyń artynan ile-shala Qarasartov Almatyǵa kelipti. Men ol kezde Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetinde isteıtinmin. Bir kúni maǵan keldi. Amandasyp, jaı-japsarlardy surastyryp bolysymen-aq ol óziniń ishine sımaı júrgen yzaly kóńil-kúıin aqtara bastady. Bizdiń bárimizge «taptyq qyraǵylyqty báseńdetip otyrsyńdar» dep kiná taqty. Ondaǵysy — Shákárim óleńderiniń jaryqqa shyǵýy boldy.

Evneı Býketovpen bolǵan áńgimede Qarasartov: erterekte Muqańnyń (Muhtar Omarhanuly Áýezovtiń — N. J.) barynda kiriskende bul kisiniń eńbegi baıaǵyda shyǵýshy edi. Men bıtteı qarsy emespin! Qazir shyǵarsa da! Maǵan eshnárse istegen joq. Men endi tolko armandamyn!» — depti. Marqumnyń bul aıtqanynda shyndyqtyń ıisi de joq. Ol «bıtteı de qarsy emes» bolsa, Shákárim óleńderi gazetke shyǵysymen sonaý Egindibulaqtan Almatyǵa jan ushyryp nege jetip keldi eken! Maǵan máseleni bylaı qoıdy: «Shákárim Qudaıberdıev — Sovet ókimetiniń qas jaýy. Qolyna qarý alyp kúresken, ókimetke qarsy kóterilis uıymdastyryp, oǵan oq atqan adam. Mundaı adam aǵartylatyn bolsa, men sońǵy demim bitkenshe isim sendermen bolady. Hrýshevqa deıin baramyn, — dep qoqan loqqyǵa basty. — Bul aıtqandarymdy tolyq anyqtaıtyn derekterdiń bári KGB-de, ondaǵylar aqyryna deıin meniń jaǵymda bolady», — dedi de ketti. Men ózim sol kúnnen bastap Shákárimniń ómir joly jaıyndaǵy materıaldarmen tanysa bastadym. Sol kezdegi KGB-niń predsedateli, general Áýbákir Arystanbekov arqyly olarda jınalǵan bir papka materıaldyń mazmunymen tanystym.Kópshiligi ár kezde ártúrli adamdardan jazdyrylyp alynǵan Shákárim jónindegi túsiniktemeler eken. İshinde ol kisini aqtaıtyndary da, qaralaıtyndary da bar. Dokýmentterdiń arasyndaǵy eń «mańyzdysy» oqýshy dápteriniń bir paraǵyna qara sıamen jazylǵan, biraq ne kiris, ne shyǵys nomeri qoıylmaǵan, móri de shtempeli de joq habarlama bar. Bul qaǵaz Qarasartovtyń qolymen jazylǵan. Onda: «Shubartaý aýdanynda Shákárim Qudaıberdıev basqaratyn banda bulik salyp júr», — delingen. KGB-niń bul papkasyndaǵy Shákárimdi qaralaıtyn eń negizgi dokýment tek sol ǵana bolatyn. Solaı bola tursa da bul organnyń ol kezdegi basshylary aqynnyń shyǵarmalaryn basyp shyǵarýǵa kóp ýaqyt kedergi jasap keldi. Biz Semeı oblysynyń partıa komıteti arqyly materıaldar jınattyń. Bul iske sol kezdegi obkom hatshysy Ánýar Kákimjanov, Abaı aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Nurbaev joldastar belsene qatysty. Aqyry ol jaqtan úlken bir papka materıaldar keldi. Shákárimdi kórgen, jaqsy bilgen, ol kisi týraly kóp estigen adamdarmen áńgime jasalǵan, olar óz qoldarymen kórgenderi men estip bilgenderin tolyq jazyp bergen. Báriniń bir kisideı aıtatyny: Shákárimniń Shubartaý kóterilisine eshqandaı qatysynyn, joqtyǵy. Qarasartov bastaǵan GPÝ adamdarynyń ony jazyqsyz óltirgeni. Qannen - qapersiz taýdan túsip kele jatqan úsh adamnyń ishindegi Shákárimdi bir tóbeshik túbinde buǵyp jatyp, ádeıi kózdep atqany, ólgen adamnyń denesin súırep aparyp alys daladaǵy eski bir apan qudyqqa tastap ketkeni. Semeıden kelip túsken osy papkanyń ishinde asa qadaǵalap kóńil aýdararlyq eki túrli materıal boldy. Onyń biri — qazirgi qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń akademıgi Salyń Zımanovtyń zapıskasy. Qandaı mekemeniń atyna jazylǵanyn umytyppyn, al mazmuny tolyń esimde... Shákárim kóteriliske qatysty, ony basqardy degen laqaptyń eshbir shyndyqqa jatpaıtyny aıtylǵan.

Kóptegen tiri adamdardyń aıtýyna, basqa da kóp derekterge súıene otyryp, ǵalym Shákárim Qudaıberdıevtiń, zulymdar qolynan naqaqtan qaza tapqanyn dáleldeıdi. Papkadaǵy ekinshi materıal — bul Shákárimniń ózi óleńmen jazǵan ómirbaıany. Munda óziniń ómirden bezip, taý arasyndaǵy jalǵyz úıde «otshelnık» bolyp júrgen kezinde sol aýdandaǵy GPÝ-dyń bastyǵy Abzal Qarasartovpen kezdeskenderi aıtylǵan. «Bul adam maǵan «dospyn» dep keledi, ádebıetten azdap habary bar adamǵa uqsaıdy. Biraq men onyń kim ekenin, ishinde ne jatqanyn bilmeımin. «Oqyp bereıin» dep birneshe ret meniń qoljazbalarymdy surap áketti, áli qaıtarmaı júr», — delingen. Ómirbaıannyń bul, árıne, túpnusqasy, aqynnyń qolymen jazylǵan túri emes, mashınkaǵa basylǵan kóshirmesi bolatyn. Degenmen, ol kezde bireý-mireýdiń oıdan shyǵaryp, ádeıi jurtty teris jolǵa baǵyttaý úshin jazǵan shyǵarmasy bolar-aý degen kúdik mende týǵan joq. Túpnusqanyń arhıvte bar-joǵyn da bilmeımin. Al men oqyǵan ómirbaıanda aqynnyń Qarasartov jóninde jazǵany esimde saırap tur. Sol tusta bir jazýshy (kim ekeni esimde joq) Muhtar Omarhanulynyń óz aýzynan estidim dep, Qarasartovtyń qolynda Shákárimniń kóptegen qoljazbalary barlyǵyn, sińirip ketý maqsatymen ony eshkimge bermeı tyǵyp júrgendigin aıtty.

Men Qarasartovty Almatyǵa shaqyrttym. Ol keldi. Ekeýimizdiń aramyzda mynadaı áńgime boldy:

— Sizdiń Shákárim jónindegi pikirińiz ózgerdi me, álde burynǵy qalpynda ma?

— Joq, ózgergen joq, eshqashan ózgermeıdi de..

— Siz ol kisini ne úshin attyńyz?

— Atqan meniń jeke basym bolmaýy kerek. Bizdiń otrádtaǵy bireýiniń oǵy tıgen bolar. Ol ókimetke qarsy kóterilis uıymdastyrdy. Sol úshin atyldy.

— Qandaı jaǵdaıda attyńyzdar?

— Qashyp bara jatyp, bizdiń tosqaýylǵa kezdesip qaldy. Biz attyq.

— Shákárimniń qoljazbalary sizdiń qolyńyzǵa qalaı tústi, ony tıisti ǵylymı mekemelerdiń birine tapsyrmaı, nege osy kúnge deıin tyǵyp júrsiz?

Osy arada Qarasartovtyń túsi erekshe buzylyp ketti. Ózi qaraǵa jaqyn adamnyń qyzarǵanyn tez ańǵarý qıyn bolady ǵoı, degenmen ol kózdi ashyp-jumǵansha kúp-kúreń boldy da, qatty qysylyp, aýzyna sóz túspeı únsiz qaldy. Eki-úsh mınýtten keıin ǵana esin jıyp alǵandaı bolyp: «Mende Shákárim qoljazbalary joq, ol maǵan qaıdan kelsin jáne Shákárim óleńiniń maǵan qajeti ne, men ózim óleń jazatyn adammyn, — dep portfelin ashyp, bir qaǵazdar alyp shyqty. — Mynaý, mine, men jazǵan óleńderdiń biri, — dep, oqı bastady. Syrt uıqastyqtary bolǵanymen kórkemdikten jurdaı syldyr sóz «kolhozymyz anadaı», «sovhozymyz mynadaılarǵa» arnalǵan jáı shatpyraq eken. Tyńdap bolǵan soń, men oǵan: «Árıne bul oqyǵanyńyz Shákárimniń qoljaz6asynan kóshirip alǵan óleń emes, biraq sizdiń mundaı óleń jaza biletinińiz sizde ol qoljazbanyń joq ekenine dálel bola almaıdy ǵoı», — dedim. Áńgimemiz biraz sozyldy. Ol tandy, men ol kiside qoljazbanyń bar ekenine tipti de kúmándanbaıtynymdy aıttym. Jáne: «Akademıaǵa baryp, kelisińiz, qolyńyzdaǵy Shákárim óleńderin túgel tapsyratynyńyzdy aıtyńyz, múmkin shart jasasyp, tıisti aqysyn alarsyz, olardyń adamdary baryp sizden ózderi alyp qaıtar, sonda sizdiń halyq aldyndaǵy kináńiz jeńildene túsedi», — dep aqyl berdim. Onyma kónbeı, Qarasartov ketti. Biraq bul joly alǵashqy kelgendeı emes, júni jyǵylyńqyrap, órkókirek keýdesi basylyńqyrap ketti.

Bul arada Qarasartovqa qoıylǵan aıyptyń durystyǵyn dáleldeıtin bir kishkentaı anyqtama bere ketýim qajet sıaqty.

Shákárim máselesi tolyq sheshilip, shyǵarmalary shyǵa bastaǵan shaqta keıbir jas jazýshylar 1959 jyly «qazaq ádebıeti» bergen materıaldardan soń, bul týraly áńgimeniń toqtap qalýyna sol kezdegi Ortalyq Komıtet hatshysy Jandildın kináli kórinedi degen laqap aıtypty. Bul tek «bóriniń aýzy jese de qan, jemese de qannyń» keri. Buryn «halyq jaýy» bolyp kelgen adamnyń óleńderi kútpegen jerden gazet betterinde shyǵa - qaldy. Mundaıda «qyraǵylar» tek partıa qyzmetindegi adamdar arasynan shyǵady deý — qate pikir. Kerisinshe ondaılar kóbine «syrttan» keledi. Jáne olardyń «qyraǵylyǵy» shyn qyraǵylyqtyń, ıdeologıa tazalyǵyn saqtaýǵa úles qosý nıetiniń týyndysy emes, keıbir «dostarymen» esep aıyrysý maqsatymen baılanysty áreket bolyp shyǵady. Sol kezdegi ekinshi hatshynyń qulaǵyna birli-jarym ádebıetshiler kelip sybyrlap ketipti. Ol baıǵustyń bul sybyrlarǵa ózinshe úlken mán berip, biraz áńgime kótergeni esimde. KGB basshylary da otqa maı quıýmen boldy. Men bolsam, bala kúnimde Shákárimniń biraz óleńderin, onyń ishinde «Dýbrovskıı» poemasyn jatqa biletin edim de, aqynnyń «halyq jaýy» bolyp ketkenine ishteı qynjylatynmyn. Sondyqtan ol adamnyń kim ekenin ábden túsiný maqsatymen zertteý isine kiristim. Ańyry Shákárimniń kinásiz óltirilgenine, onyń qaldyrǵan rýhanı murasynyń zor mańyzdylyǵyna tolyq kózim jetti. 1965 jyldyń alǵashqy aılarynyń birinde sol kezdegi Ortalyq Komıtettiń birinshi hatshysynyń atyna zapıska jazdym. Shákárimniń tańdamaly shyǵarmalarynyń jınaǵyn shyǵartý kerek dep usynys jasadym jáne usynysymdy dáleldeýge tyrystym. Birinshi hatshy: «Jandildın joldastyń usynysyn qoldaımyn», — dep buryshtama soqty. Qalǵan búro músheleriniń bári keliskendikterin anyqtap qoldaryn qoıdy. Ol mekemede qabyldanǵan tártip boıynsha mundaı qaǵaz qabyldanǵan qaýlymen para-par bolady. Osynyń artynan akademıanyń sol kezdegi vıse-prezıdenti Saqtaǵan Báıishev pen Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory Músilim Bazarbaev ekeýin shaqyryp alyp, zapıskamen tanystyrdym da, onyń bir danasyn qosyp, Shákárim jónindegi materıaldyń bárin qoldaryna berdim. Endi eshnársege alańdamaı iske kirisip, tez arada Shákárim shyǵarmalaryn baspaǵa daıyndaýdy tapsyrdym. Kóp uzamaı ózim Ortalyq Komıtetten basqa jumysqa aýysyp kettim. Shákárim máselesin belsene qolǵa alǵan Músilim Bazarbaev ta Mádenıet mınıstrligine ketip qaldy. Bireýler olaı tartyp, bireýler bulaı tartyp, saıasatqa ákep tireı berdi bilem. «Saıasat tym kóp bolǵan jerde mádenıetke oryn qalmaıdy» dep M. Gorkıı durys aıtsa kerek. Jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy Shákárim jabylyp qala berdi. Ókinishti-aq! Biraq eń sońynda ádildik jeńdi. Soǵan men de shyn qýanyshtymyn. Budan eki-úsh jyl keıin el jaqtan kelgen ózimniń bir jaqyn týysymnan Shákárimniń ne úshin óltirilgenine kóz jetkizerlikteı bir áńgime estidim. Bul tekten-tek oıdan shyǵaryp aıtýǵa qısyny kelmeıtin, aqıqattyǵyna eshbir kúmán qoıýǵa bolmaıtyn áńgime.

Maǵan muny aıtqan adam bar. Aty-jónin keltirmeı otyrǵan sebebim — eń sońǵy kezde jazylyp otyrǵan málimdemeniń mazmunymen ony tanystyra almadym. Kerek bolsa redaksıanyń ol azamatpen tikeleı baılanys jasaýyna múmkindik bar.

Meniń Áýbákirov Hamza degen nemere aǵam boldy. Bul ertede musylmansha biraz oqyǵan saýatty adam edi. Arab áripterimen basylǵan shyǵarmalardy, ásirese óleń, poemalardy múdirmeı óte jyldam oqıtyn-dy. Onyń ústine Qarqaraly, Semeı óńirlerindegi ata-babalar tarıhyn óte jaqsy biletin. Qarasartov Egindibulaqta GPÝ-dyń bastyǵy bolǵan kezde ol kisi de sol jerde ártúrli jaýapty qyzmetterde bolǵan. Ekeýiniń arasynda azdaǵan dostyń qarym - qatynastary da bolatyn. Keıin, 50-shi jyldar ishinde Qarasartov sovhozda jumys istep júrip, bir ýaqytta qyzmetinen bosap, aýdan ortalyǵyna qaıta oralypty. Biraz ýaqyt jańaǵy meniń aǵamnyń úıinde jatypty. Kelgen bette qolyndaǵy úlken aýyr chemodanyn jeńgemiz Qaıshanyń qolyna berip: «Mynanyń ishinde — meniń ómirlik azyǵym, sen muny eshkimniń kózine túspeıtin bir jerge tyǵyp qoı», — depti. Qaıshekeń aparyp shoshalasynyń (kladovka) joǵarǵy sóresine qoıypty. Bir kúni Qarasartov úıde joqta, birdemeler izdep júrip, chemodandy qulatyp alypty. Sol sátte eski chemodannyń aýzy ashylyp ketip, ishinen ondaǵan dápter ańtarylyn jerge shashylypty. Jeńgemizdiń hat taný jaǵy shamalylaý, biraq kókiregi ashyq, saýdyrap, kúldire sóıleıtin jaıdary adam edi, úıde otyrǵan kúıeýine kelip: «Myna Abzaldyń tyǵyp júrgeni ne altyn, ne aqsha shyǵar dep oılasam, kileń jazylǵan qaǵazdar eken, baıqamaı chemodanyn qulatyp alyp edim, bári shashylyp qaldy, sony jınap, qaıtadan ornyna salyp bershi», — deıdi. Hamzekeń tańerteń «jınaýǵa kiriskennen» kún batqansha basyn kótermesten shashylǵan dápterlerdi oqýmen bolady. Jınap bolyp, áıeline: «Sumdyq-aı, myna ıttiń tyǵyp júrgeni baıaǵy Abaıdyń týysy ataqty aqyn Shákárimniń qoljazbalary eken, munyń qolyna qaıdan tústi eken, kelgen soń ózinen suraıyn»,— deıdi. Qarasartov kelisimen bolǵan jaıdyń bárin baıandap, Hamzekeń odan: «Shákárim qoljazbalary saǵan qalaı keldi, ony ne isteımin dep ózińmen súırep júrsiń?» — dep suraıdy. Oǵan Qarasartov záresi ushyp qorqyp ketedi de: «Hamzajan, muny sen menen surama, men saǵan aıtpaıyn, óltirem demeseń, aýzyńnan bir sóz shyǵa kórmesin, suraımyn, ótinemin», — dep, sol saǵatta ol úıden chemodanyn kóterip, ketip qalady. Degenmen Hamzekeń aýdanda jaýapty qyzmette isteıtin eń jaqyn adamyna syr etip, bul áńgimeni aıtyp beredi. Qoljazbalar shashylǵan kezde qarańǵy buryshta kórinbeı qalǵan óleń jazylǵan eki paraq qaǵaz kóp ýaqyt sol jigitte saqtaýly jatady eken, biraq qazir ony taba almaı júr.

Bul oqıǵanyń bolýy 1959-shy, 1960 jyldardyń birinde. Óıtkeni Hamzekeń 1961 jyly kenetten qaıtys bolyp ketti. Az ýaqyttan soń, jeńgemiz de dúnıe saldy. Men bul jaıdy Qarasartovpen sońǵy kezdeskenimnen kóp keıin estidim. Qarasartovtyń aramdyq isiniń kezdeısoq kýási bolǵan meniń týystarym qarapaıym adamdar edi. Shákárim qoljazbalarynyń kimniń chemodanynan qandaı jaǵdaıda kórgenderi jónindegi áńgimeni olardyń oıdan shyǵaryp aıtýy yqtımal-aý dep oılaýdyń ózi mıǵa qonbaıtyn jaı. Demek, Qarasartovtyń sol qoljazbalardy qolyna túsirip alyp, ómiriniń sońyna deıin tyǵyp kelgeni — kúmándanýǵa bolmaıtyn shyndyq. Ólerinen az ýaqyt buryn alty-jeti aı boıy úıinde otyryp, túni boıy bir dápterdegi áńgimeni ekinshi dápterge qoparyp otyrǵanyn kórip, bilgen de adam bar dep estidim.

Osy aıtylǵandardyń bárin bir-birimen salystyra, tizbekteı kelgende, logıka jolymen qorytyndy jasaý qıynǵa túse qoımaıtyn tárizdi. Shákárimniń 1931 jylǵy Shubartaý kóterilisine eshqandaı qatysy bolmaǵanyn bile tura (GPÝ-dyń bastyǵynyń bilmeýi múmkin emes qoı) Qarasartov nege aldyn ala baıbalam saldy? Resmı organnyń basshysy nelikten shtempel basyp, resmı donesenıe jibermeı, bir japyraq qaǵazǵa tek óz qolymen jazylǵan «sálem hatty» respýblıkalyq GPÝ-ge jibere saldy? Oılanyp sheshilgen, eshkim bilýge tıisti emes bir aram syrdyń kúnderdiń kúninde ashylyp qalǵandaı kezi bolsa, ózin aqtaý maqsatymen jasalǵan áreketine uqsap turǵan joq pa? Qarasartovtyń kókiregine bul aram oı Shákárimniń qoljazbalaryn qolyna túsire bastaǵan kúnderden-aq uıalaǵan joq pa eken? Qolyndaǵy jáne Shákárimniń úıindegi barlyq qoljazbalardy basyp alyp, birjolata sińirip ketýdiń jalǵyz ǵana joly — aqynnyń kózin joıý boldy. Kóp oılanyp, Qarasartov munyń da retin keltirdi. Onyń qasynda eshnárseniń baıybyna barmaı-aq shash al dese bas alatyn, bastyq aıtsa qandaı qylmysqa bolsa da barýǵa daıyn birneshe nadan, qanisher jeksuryndar bolǵan. Solarmen birge bir tóbeniń túbinde ańdyp jatyp, óz sharýasymen kele jatqan qart aqyndy ádeıi kózdep atqan. Olardyń qaısysynyń oǵynan qaıran Shákárim mert boldy, — másele munda emes. Tarıh aldyndaǵy aýyr qylmysty uıymdastyrýshy — Qarasartov. Evneı Býketovpen áńgimesinde «men aqynnyń súıegin bir molaǵa aparyp qoıdyrdym» depti. Ol molaǵa qoıdyrǵan bolsa, 25 jyldan keıin marqumnyń súıegi tereń qudyqtan qalaı tabylmaq?

Sasqan úırek quıryǵymen súńgıdiniń» kebi emes pe? Qasyndaǵy jendetteri Shákárimniń denesin súıretip aparyp tastaý úshin ıesiz qalǵan eski qudyq izdep ketkende GPÝ-diń bastyǵynyń ózi aqynnyń úıin tintip, kózdegen maqsatyna qolyn jetkizbegenine kim kepil bola alady? Sonshama kóp jazbalardyń bárin aqynnyń óz qolynan almaǵan bolar. Qarasartovtyń sonshama aýyr qylmys jasaý jolmen qolyna túsirip alǵan qoljazbalardy qalaısha óziniń keregine jaratpaq bolǵany maǵan belgisiz. Biraz óńdep óz atymen birneshe kitap etip shyǵarǵysy kelýi múmkin. Ol úshin oǵan Shákárimniń atyn birjola tarıhtan óshirý qajet boldy. Qolynan kelgeniniń bárin istep te baqty. Biraq odan ne shyqty?! Qanshama qystasa da shynyn aıtpaı ketti. Ári halyqtyń uly perzentin óltirgen, ári úlken urlyq jasaǵan kisimin dep ondaı adam ómirde moıyndar ma!

Qarasartovtyń jaqsy azamat bolyp ósken, óte jaýapty is basqaratyn balalary bar dep estımin. Týǵan ákesi jóninde mundaı áńgimeni estý balaǵa, árıne, óte aýyr. Bir kezde kórip bilgen adamym týraly bulaısha jazý maǵan da jeńil tıip otyrǵan joq. Biraq áńgime bir adamnyń jeke basyna baılanysty ǵana másele jaıynda bolyp otyrǵan joq qoı. Shákárim shyǵarmalary — halyq murasy, qazirgi urpaqtar úshin ǵana emes, bolashaq urpaqtardyń da

rýhanı talabyna úlken qyzmet jasaıtyn asyl qazyna. Qarasartov óziniń balalaryna barlyq qupıa syrlaryn ashyp, qolyndaǵy qoljazbalardy berip ketti dep men aıta almaımyn. Ǵabıt Músirepov marqum da Evneı Býketovpen birge ol azamattardyń úıinde bolyp, ákelerinen qalǵan birli-jarym óleńdermen tanysqan eken, biraq olardyń Shákárim týyndylaryna uqsamaıtynyn anyqtapty. Muny Ǵabeńniń óz aýzynan estigenmin. Árıne, jurtqa kórsetýge bolatyn óleńder men Shákárim óleńderin, tipti olardyń kóshirmesin de, Qarasartov bir chemodanǵa salyp qaldyrǵan joq.

Túpnusqasy (orıgınaly) jaǵylyp jiberilse, ne kómilip tastalsa da kóshirmesi bar bolar dep oılaımyn. Halyqtyq muranyń óz ıesine qaıtarylýyna, qaıda bolsa da onyń tabylýyna Qarasartov balalary kómektesse — úlken azamattyq is istegenderi bolar edi.

---