InfoHub Logo

Shyǵys halqy adyraspannyń kıesi bar dep eseptegen. Tipti ony aıaq astynda taptamaı, at ústinen kerekti mólsherin ǵana alyp em qylatyn. Úıge yrys, baq ákelsin dep bosaǵaǵa ilip qoıatyn. Áli kúnge deıin ózbekter jol sapary sátti bolsyn dep mashınanyń aldyńǵy áınegine ilip qoıady eken. Jas kelin bosanǵanda, sábıler syrqattanǵanda, ókpe aýrýyna shaldyqqanda adamdardy alastaıdy eken. Adyraspanǵa qylshany jáne ermen, kermek jýsan shópterin qosyp, kún batar kezde ádeıi arnalǵan ydysqa órtep, onyń tútinimen emdeıdi.

Adyraspan - kópjyldyq ósimdik. Onyń sabaǵy butaqshaly, tamyry dińgekti, japyraqtary tilimdengen, kezektesip ornalasqan. Bes kúlteshesi bes bólimdi. Atalyǵy on bes, gúlderi aq-sarǵylt. Jemisi dóńgelek tárizdi kaýashaq, iri qońyr tústi kóp tuqymdy bolady.

Qazaqstanda adyraspannyń bir-aq túri ósedi. Bıiktigi 20-60 sm. Gúldený merzimi – mamyrdyń aıaǵy men maýsym aıynda. Shilde aıynda jemisi tola bastaıdy.

Adyraspannyń hımıalyq quramynda garmalın alkaloıdtary bar. Gúli men sabaǵynda pechanık alkaloıdi bar. Bul ósimdik ýly dárige jatady.

Adyraspan - eń kóp taraǵan emdik shópterdińi  biri. Odan jasalǵan garmalın alkaloıdynyń áseri banısterın alkaloıdynan asyp túsedi. Ol enıefalıt aýrýyn emdegende jaqsy nátıje beredi.

Aýrýǵa shaldyqqan adamnyń júıke júıeleri asqynyp, ustamaly qoıanshyq (epılepsıa) aýrýy  men qaltyraý salyna (drojatelnyı paralıch) shaldyqqanda qoldanyldy.

Halyq emshileri quıańmen aýyrǵanda adyraspan japyraǵymen býlaýdy usynady. Kóp jaǵdaılarda býlaý jasap, isikterge de basady. Ártúrli teri aýrýlaryna jáne revmatızmniń saldarynan súıekter syrqyrap aýyrsa, adyraspannan jasalǵan bulaý tabylmastaı em.

Adyraspannyń erekshe qasıeti - ókpe aýrýyna em. Ókpe týberkýlezi, demikpe, entikpe, taǵy da basqa ár túrli ókpe aýrýlaryna shaldyqqanda adyraspandy paıdalanǵan.

Kóp jaǵdaıda sýyq tıip, aýrý bastalǵanda adamnyń denesi muzdap, qaltyrap berekesi ketedi. Sol kezde adyraspannyń qaınatpasyn ishse, aýrýdy jeńildetedi. Ter shyǵarý men nesep aıdaý adyraspannyń erekshe qasıetiniń biri. Bezgek ustaǵanda da kóp adamǵa em bolǵan. Adyraspannyń talaýraýǵa, qabynýǵa qarsy qabiletin paıdalanyp, oala kótermegen áıelderdi de emdegen. Adamdar adyraspandy boıaý retinde de qoldanǵan. Mysaly, shóptiń tuqymymen júnnen toqylǵan buıymdardyń túrin qyzyl túske boıap, tipti zattyń kún nuryna óńin bermeıtin amalyn tapqan. Túrkıada erte zamannan-aq adyraspannan ádemi qyzyl boıaý alyp, onymen bas kıimdi boıap kıgen. Boıaýdyń 10 gramymen 5 sharshy metr jibekti, 50 sharshy metr matany alqyzyl etip boıaýǵa bolady. Qazaq adyraspannyń tuqymymen qoıdyń, túıeniń júnin boıap, alashaǵa, tekemetke kórik bergen.

Adyraspan - ýly, sasyq ıisti, jumyr ósimdik. Kóbinese jol jaǵasynda, shóleıtti, iri qurǵaq jerlerde ósedi. Quramynda adyraspan siltisi men ushpa maıy bar.

Jınaý men óńdeýine keler bolsaq, jerdegi bóligi jáne tuqymy dárige paıdalanylady. Jer ústindegi bóligin jazda nemese kúzde jınap, jas kúıinde nemese keptirip týrap jasaıdy. Al tuqymy piskende jınaıdy. Bir eskere ketetin jáıt: adyraspan ýly bolǵandyqtan, paıdalaný mólsherin saqtap (sabaǵy men japyraǵynan 4-8 gram, tuqymynan 0,1-0,5 gram), abaılap qoldanǵan jón.

Sabaǵy men japyraǵyn qaınatyp, mólsherimen ishse, talma, sal, umytshaqtyq, sýyqtan bolǵan mı qabynýy jáne taramys aýrýlaryna jaqsy em. 500 gram shóbin 0,5 lıtr qyzyl araqqa qaınatyp, kúnine 30 gramnan 1 aı ishse, talma, bastyń sozylmaly aýrýynan aıyqtyrady.

Kúnine 4-6 gramnan onbes kún ishse, revmatızm aýrýyn basady. Oǵan janshylǵan zyǵyr túqymyn qosyp, jalǵastyryp ishse, demikpeni jazady. Tisti adyraspan shóbimen ystasa, qaqsap aýyrǵany basylady.

Býynnyń jel-quz qozdyrǵan qabynýyna qoldanylady. Ol úshin jas sabaǵy men japyraǵyn janshyp, býynǵa tańady.

G.ÁIMİSHEVA.

Janqoja batyr atyndaǵy №70 mekteptiń

 geografıa pániniń mugalimi

Derekkózi: «Densaýlyq» jýrnaly, - 2009(№3). – 15 bet.