InfoHub Logo

Sóıleý qyzmeti-bul belsendi, tildik júıege negizdele otyryp baǵyttalǵan jáne de baılanysty qabyldaý jáne taratýǵa negizdelgen proses. Qyzmet nemese áreket-shyǵarmashylyq sıpattaǵy júıe, ol túrli komýnıkasıalyq mindetterdi sheshýge baǵyttalǵan.

Sóılem formalary 2 túrge ajyratylady:

1. Aýyzsha;

2. Jazbasha.

Sonymen qatar sóıleý qyzmeti belgisi men sıpatyna qaraı ónimdi jáne reseptıvti bolyp ajyratylady.

Sóıleý - bul oılaýdyń negizi ekeni barshamyzǵa belgili. Osydan, sóıleýdiń barlyq túrleri boıynsha meńgermesek (tyńdap-túsiný, oqý, aıtý, jazý) shet tilin ózimiz de meńgere almaımyz, basqaǵa da úırete almaımyz.

Oqý prosesin jan-jaqty oılastyryp uıymdastyrý, belsendi oılaý is-áreketterine degen súıenish, oqytýdyń túrli ádisterin paıdalaný, qabyldaýǵa beriletin tapsyrmalardy naqtylaý osy atalǵandardyń barlyǵy oqýshylardyń materıaldy qabyldaýda tájirıbelik áreketterdi qabyldaýǵa, ıgerýge kómektesedi.

Aǵylshyn tili sabaǵynde sheteldik baspasóz quraldarynyń kómegimen oqýshylardyń sóıleý-oqý daǵdylaryn yntalandyratyn jáne motıvasıalaıtyn jaǵdaıdy qurastyrýǵa bolady. Nátıjesinde oqýshylar shet tilinde sóıleýge jáne oqýǵa degen qajettilikteri de týyndaıdy. Osylaısha sheteldik baspasóz quraldary oqýshylardyń oqý jáne sóıleý daǵdylaryn damytýǵa baǵyttalǵan sabaqtarda oqytýdyń taptyrmaıtyn quraly bolyp tabylady.

L.M. Maksakovskıı sheteldik baspasóz quraldarynyń kómegimen oqýshylardyń sol taqyryp boıynsha óz oıyn aıtýdaǵy kórý tirekterin paıdalanýy degen usynys aıtady.

Sheteldik baspasóz quraldarynyń oqýshylardyń sóıleý-oqý daǵdylaryn damytýǵa yntalandyrýshy jaǵdaıdyń týyndaýyna kómektesedi, sýretteýshi materıaldyń mazmuny boıynsha áńgime qurastyrýdy jeńildetedi.

Sheteldik  baspasóz quraldarymen jumys jasaý óte tez qarqynda júredi. Sonymen birge oqýshylardyń suraqtarǵa jaýap berý qabilettiligin damytýda, oqýshylardyń óz oıyn aıtýyna túrtki bolatyn sıtýasıalyq suraqtardyń qoıylýyna qoldanylatyn gazet-jýrnal maqalalarynan alynǵan mátindi  tez, ári jyldam aýysyp otyrylýyn qadaǵalaý kerek.

Sheteldik  baspasóz quraldarynyń boıynsha tapsyrmalar berýshi muǵalim oqýshylardy gazet-jýrnal mátinderinde aıtylǵan bólshekterine nazar aýdarýdy usynady. Sheteldik  baspasóz quraldarynyń oqýshylardy berilgen maqala úzindisi boıynsha monologtyq óz oıyn aıtýǵa, tanys leksıkalyq materıaldy keńinen paıdalanýǵa kómeksetýde, aldyn ótilgen sózder men sóz tirkesterin eske túsirýge ıtermeleıdi.

Aǵylshyn tilindegi sóıleý áreketteriniń kelesi formalaryn ajyratylady:

- Monologtyq;

- Dıalogtyq;

- Polılogtyq.

Monologtyq sóıleý qabiletterin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan sabaq mazmuny.

Al endi, aǵylshyn tili sabaǵynda sheteldik baspasóz quraldary  arqyly oqýshylardyń monologtyq sóıleý qabiletterin qalyptastyrý ádistemesine toqtalsaq.

1-keste

Aǵylshyn tili sabaǵynda sheteldik baspasóz quraldary  arqyly oqýshylardyń monologtyq sóıleý qabiletterin qalyptastyrý ádistemesi

Oqýshylardyń oqý daǵdysymen qatar monologtyq sóıleý daǵdysyn damytýǵa baǵyttalǵan is-áreketter	oqýshylarǵa usynylǵan gazet-jýrnal maqalasynan alynǵan úzindini búkil synyp oqýshylaryna usynylady;
	gazet-jýrnal mátinimen jumys isteýdiń 5 kezeńi bar ekendigin keıingi bólimderde aıtatyn bolamyz. Sol kezeńder boıynsha oqýshylarǵa túrli tapsyrmalar berilip, oqýshynyń jeke oıyn aıtý suralady.
Gazet-jýrnal mátinimen jumys isteýdiń kezeńderinde oqýshylarǵa usynylatyn tapsyrmalar	saǵan usynylǵan sheteldik baspa quraly maqalsynan úzindi boıynsha sol maqalanyń ataýy týraly óz oıyńdy aıt?
	Maqalanyń ataýy boıynsha maqala ne týraly ekendigin aıta alasyń ba?
	Maqalanyń ataýynda geografıalyq ataýlar nemese basqa da ataýlar kezdese me?
	Maqala ataýy boıynsha maqalanyń saıası-qoǵamdyq, óner, jańalyqtar, sport, jańa tehnologıalar osy rýbrıkalardyń qaısysyna jatatyndyǵyn aldyn ala anyqtaı alasyń ba? Eger, anyqtaı alsań qaısy rýbrıkaǵa jatady? nege mundaı sheshimge keldiń?
	Maqalany oqyp shyǵyp, maqala týraly qandaı oımen bóliskiń keledi? Óz oıyńdy aı
	Sheteldik baspasóz quralyndaǵy maqala úzindisindegi maǵlumattardy odan aldyn estigenbe ediń, ne bul birinshi ret estýiń be?
	Óziń, óz betińshe nemese ata-anańmen birlesip úıde qandaı gazet-jýrnaldar oqısyń?

 

Sheteldik baspasóz quraldaryn paıdalaný arqyly oqýshylardyń oqý daǵdysymen qatar monologtyq sóıleý daǵdysyn damytýǵa ábden bolady. Ol úshin kelesideı is-áreketter uıymdastyrlýy kerek:

-oqýshylarǵa usynylǵan gazet-jýrnal maqalasynan alynǵan úzindini búkil synyp oqýshylaryna usynylady;

-gazet-jýrnal mátinimen jumys isteýdiń 5 kezeńi bar ekendigin keıingi bólimderde aıtatyn bolamyz. Sol kezeńder boıynsha oqýshylarǵa túrli tapsyrmalar berilip, oqýshynyń jeke oıyn aıtý suralady. Olarǵa:

1. Saǵan usynylǵan sheteldik baspa quraly maqalsynan úzindi boıynsha sol maqalanyń ataýy týraly óz oıyńdy aıt?

2. Maqalanyń ataýy boıynsha maqala ne týraly ekendigin aıta alasyń ba?

3. Maqalanyń ataýynda geografıalyq ataýlar nemese basqa da ataýlar kezdese me?

4. Maqala ataýy boıynsha maqalanyń saıası-qoǵamdyq, óner, jańalyqtar, sport, jańa tehnologıalar osy rýbrıkalardyń qaısysyna jatatyndyǵyn aldyn ala anyqtaı alasyń ba? Eger, anyqtaı alsań qaısy rýbrıkaǵa jatady? nege mundaı sheshimge keldiń? Óz oıyńmen búkil synyptastaryńa bólis.

5. Maqalany oqyp shyǵyp, maqala týraly qandaı oımen bóliskiń keledi? Óz oıyńdy aı. Búkil synyptastaryńmen óz oıyńdy bólis.

6. Sheteldik baspasóz quralyndaǵy maqala úzindisindegi maǵlumattardy odan aldyn estigenbe ediń, ne bul birinshi ret estýiń be?

7. Óziń, óz betińshe nemese ata-anańmen birlesip úıde qandaı gazet-jýrnaldar oqısyń?

Sabaqtyń taqyryptyq jospary shynaıy qarym-qatynasta kezdesetin monologtyń kóptúrliligine negizdelip qurastyrylady. Olarǵa jatatyndar:

- sálemdesý sózi;

- maqtaý;

- leksıa;

- áńgime;

- minezdeme;

- sıpattama;

- aıyptaýshy nemese aqtaýshy sózder jáne t.b.

Osylaısha, sabaq barysynda oqýshylar óz oıyn aıtý arqyly, monologtyq sóıleý daǵdysy damıdy, óz oıyn aıtýǵa úırenedi.

Sheteldik baspasóz quraldaryn qoldaný arqyly «Tómennen joǵary» tásilimen uıymdastyrylǵan sabaqtyń mazmuny. Atalmysh tásildi muǵalimder kelesi jaǵdaılarda qoldanady:

- sóıleý qabileti áli tolyq jetilmegen kezderde, oqýshylardyń gazet-jýrnal maqalalary týraly óz oılaryn tolyq aıta almaıtyn kezeńde;

- sóıleý qabiletiniń qalaýly dárejesine jetý úshin, muǵalim kelesi jáıtterge senimdi bolýy kerek:

- Oqýshylar sabaqtyń taqyryby týraly, sabaqta usynylatyn gazet-jýrnal maqalalary týraly jetkilikti maǵlumattarǵa ıe bolýy tıis;

- Atalmysh gazet-jýrnal maqalalary jaqsy dárejede talqylaý úshin oqýshylar shet tilindegi tildik dárejesi jetkilikti dárejede bolýy kerek;

- Oqýshylardyń sóıleý repertýarynda túrli sóıleý fýnksıalaryn júzege asyrýdyń quraldary bolýy kerek;

- Oqýshylar sóıleý qabiletterin meńgergen bolýy kerek.

Aǵylshyn tili sabaǵynda sheteldik baspasóz quraldary  arqyly oqýshylardyń monologtyq sóıleý qabiletterin qalyptastyrý ádistemesi kelesideı.

Monologqa úıretýmen dıalogtyq sóıleý qabiletine úıretý prosesiniń kóp ortaq belgileri bar, biraq sonda da oqytý prosesindegi oqýshylardyń arasyndaǵy dıalogtyq sóılesý qarym-qatynasyn uıymdastyrýda muǵalim úshin de, oqýshy úshin de kúrdeli jumystardy talap etetini anyq. Dıalogtyq sóıleý qarym-qatynasyn qalyptastyrý oqýshylardyń psıhologıalyq erekshelikterine, sıtýasıaǵa jáne basqa da kóptegen faktorlarǵa táýeldi.

Dıalogtyń kelesideı negizgi sıpattamasyn ajyratyp alýǵa bolady:

- reaktıvtilik;

- jaǵdaıattylyq.

İ. Reaktıvtilik jáne taqyryptyq sýretter arqyly dıalogtyq sóıleý qabiletin qalyptastyrý. Dıalogtyq sóıleýdiń atalmysh minezdemesi, ıaǵnı reaktıvtiligi oqýshylardyń shet tilinde sóılesý (qarym-qatynas jasaý) formasyn meńgerýge baılanysty qıyndyqtarǵa baılanysty. Bul qıyndyqtardyń negizine kelesi sebepter jatady:

Sheteldik baspasóz quraldarymen jumysta oqýshylardy juptastyryp jumys isteý arqyly oqýshynyń dıalogtyq sóıleýin damytýǵa bolady. ol tómendegideı is-sharalardyń nátıjeligimen júrgiziledi:

1. Búkil synypty 2 adamnan jup-jupqa ajyratylady;

2. Sabaq boıynsha usynylatyn gazet-jýrnal maqalalarynyń úzindilerinen árbir jupqa bólek mátinder beriledi.

3. Juptyń gazet-jýrnal mátini boıynsha alǵan tapsyrmalary birdeı (mysaly, osy maqala mátini boıynsha óz oıyńdy aıt, mátinnen geografıalyq jáne adam ataýlaryn ajyratyp kórset nemese mátin qandaı stılde jazylǵan t.s.s.).

4. Eki oqýshyǵa birdeı mátin men birdeı tapsyrma beriledi;

5. Eki oqýshy da taqtaǵa shyǵyp, sol maqala mátini boıynsha óz oıyn aıdaty, keıinnen maqala mátini boıynsha tapsyrmalarǵa jaýap beredi. Qasyndaǵy juby tapsyrmalar jaýaby men oqýshynyń oıyna qosylmasa, óz suraqtaryn qoıady. Al jaýap berýshi oqýshy suraqtarǵa jaýap berip, óz oıyn dáleldep tujyrymdap berýi kerek.

6. Ekinshi kezekte juptyń ekinshisi kelesi oqýshy shyǵyp, sol mátin boıynsha óz oıyn aǵylshyn tilinde aıtady, ári óz tapsyrmalaryna jaýap beredi. Qasyndaǵy juby tapsyrmalar jaýaby men oqýshynyń oıyna qosylmasa, óz suraqtaryn qoıady. Al jaýap berýshi oqýshy suraqtarǵa jaýap berip, óz oıyn dáleldep tujyrymdap berýi kerek.

7. Juptasyp jumys isteýdiń basty ereksheligi, eki oqýshy óz oılarymen bóliskennen keıin, búkil synyp bolyp sol maqala mátinin taldaýǵa bolady. Árbir oqýshy óz oıyn aıtyp, dáleldep beredi. Nátıjesinde oqýshylar arasyndaǵy dıalogtyq sóıleý daǵdysyn odan ári damıdy, eń bastysy oqýshy óz oıyn aıtýǵa úırenedi.

2-keste

Aǵylshyn tili sabaǵynda sheteldik baspasóz quraldary  arqyly oqýshylardyń dıalogtyq sóıleý qabiletterin qalyptastyrý ádistemesi

Oqýshylardyń oqý daǵdysymen qatar monologtyq sóıleý daǵdysyn damytýǵa baǵyttalǵan is-áreketter	oqýshylarǵa usynylǵan gazet-jýrnal maqalasynan alynǵan úzindini búkil synyp oqýshylaryna usynylady;
	gazet-jýrnal mátinimen jumys isteýdiń 5 kezeńi bar ekendigin keıingi bólimderde aıtatyn bolamyz. Sol kezeńder boıynsha oqýshylarǵa túrli tapsyrmalar berilip, oqýshynyń jeke oıyn aıtý suralady.
Sheteldik baspasóz quraldarymen jumysta oqýshylardy juptastyryp jumys isteý arqyly oqýshynyń dıalogtyq sóıleýin damytýdyń ádistemesi	Búkil synypty 2 adamnan jup-jupqa ajyratylady;
	Sabaq boıynsha usynylatyn gazet-jýrnal maqalalarynyń úzindilerinen árbir jupqa bólek mátinder beriledi.
	Juptyń gazet-jýrnal mátini boıynsha alǵan tapsyrmalary birdeı
	Eki oqýshy da taqtaǵa shyǵyp, sol maqala mátini boıynsha óz oıyn aıdaty, keıinnen maqala mátini boıynsha tapsyrmalarǵa jaýap beredi. Qasyndaǵy juby tapsyrmalar jaýaby men oqýshynyń oıyna qosylmasa, óz suraqtaryn qoıady.
	Ekinshi kezekte juptyń ekinshisi kelesi oqýshy shyǵyp, sol mátin boıynsha óz oıyn aǵylshyn tilinde aıtady, ári óz tapsyrmalaryna jaýap beredi. Qasyndaǵy juby tapsyrmalar jaýaby men oqýshynyń oıyna qosylmasa, óz suraqtaryn qoıady.
	Juptasyp jumys isteýdiń basty ereksheligi, eki oqýshy óz oılarymen bóliskennen keıin, búkil synyp bolyp sol maqala mátinin taldaýǵa bolady. Árbir oqýshy óz oıyn aıtyp, dáleldep beredi. Nátıjesinde oqýshylar arasyndaǵy dıalogtyq sóıleý daǵdysyn odan ári damıdy, eń bastysy oqýshy óz oıyn aıtýǵa úırenedi.

 

Jańbyr Aıdan
Arkalyq Memlekettık pedagogıkalyk ınstıtýtynyń 4 kýrs stýdenti
Jetekshisi: Oskına Makpal Sabıtovna 

---