InfoHub Logo

Elbasymyz N.Á. Nazarbaev joldaýynda aıtqandaı: «Bolashaqta órkenıetti damyǵan elderdiń qataryna ený úshin zaman talabyna saı bilim qajet. Qazaqstanda damyǵan 50 eldiń qataryna jetkizetin, terezesin teń etetin – bilim». Endeshe ósip kele jatqan óskeleń urpaǵymyzdyń jan –jaqty, tereń bilimdi bolyp shyǵýy úshin ár pedagogqa júkteler júk az emestigi aıqyn baıqalynady. Bilimdi bolýdyń basty sharty – ol balanyń oqý is – áreketinde asa zeıindi bolýy desek bolady.

Adamnyń kez–kelgen is–áreketi zeıin arqyly iske asyp otyrady. Barlyq is – árekettiń negizgi sharty zeıin bolyp tabylady.  Zeıin degenimiz adam sanasynyń qorshaǵan ortadaǵy belgili zattar men qubylystarǵa belsendi baǵyttalýyn aıtamyz. Zeıin – adamdy qorshaǵan kóptegen basqalardyń ishinen zattar men qubylystardy bólip kórsetý. Zeıin qabyldaý, túısikter, es, qıal, oılaý sıaqty erekshe psıhıkalyq úrdisterde baıqalady. Máselen, biz bir nárseni qabyldaý úshin oǵan zeıin qoıamyz, eske saqtaý úshin zeıin salamyz, zeıin salyp oılaımyz, áńgimelesemiz.

Sondyqtanda zeıin kez – kelgen is – áreketti oryndaýdyń sharty bolyp tabylady. Máselen, qarapaıym jumys, aǵash jarý, jer qazý jáne kompúterde eń kúrdeli esepteý tehnıkalarmen jumys, ǵylymı zertteý jumysy zeıinsiz iske asýy múmkin emes. Zeıin oqý jumysynyń negizgi sharty bolyp tabylady. Oqý materıalyn berik meńgerý eń aldymen zeıinge tikeleı baılanysty. Orystyń uly klasık pedagogi K.D. Ýshınskıı zeıin týraly bylaı dep jazdy: «Zeıin esik tárizdes, ol arqyly bári ótedi, syrtqy dúnıeden adamnyń jan–dúnıesine jetip otyrady.

Balanyń zeıini óte erte baıqala bastaıdy, ómiriniń alǵashqy aılarynda – aq ańǵarylady. Alǵashqy kezde eriksiz zeıin baıqalady. Jas ereksheligine baılanysty balalardyń oıyn áreketinde, tárbıeniń yqpalymen eriksiz zeıin damı bastaıdy, onyń damýy sezimderiniń, qajettilikterdiń jáne qyzyǵýlarynyń damýymen baılanysty. Eriksiz zeıin adam is – áreketiniń barlyq túrlerinde erekshe oryn alady. Onyń ishinde, eriksiz zeıinniń oqý úrdisinde máni zor. Eriksiz zeıin arqyly oqý materıalyn meńgerý jeńildeıdi, ol balalardyń boldyrmaý arqyly iske asady.

Erikti zeıindi qoldaýǵa kórnekilik, oqytýdyń áserligi, oqylatyn materıaldyń mazmunyna qyzyǵýdy uıymdastyrý, jańa habarlaıtyn materıaldyń shákirtterdiń bar bilimderimen baılanysty. Biraq búkil oqý úrdisin tek qana eriksiz zeıinge qurýǵa bolmaıdy. Oqý jumysy jáne jalpy adamzat áreketiniń barlyq túrleri negizinen erikti zeıin arqyly iske asady.

Zeıinniń damýy jekelegen sharalardyń nátıjesinde jekelegen sharalardyń nátıjesinde jekelegen tásilderdi qoldaný jolymen emes, mekteptiń búkil oqý - tárbıe júıesinde iske asady. Zeıindi tıimdi tárbıeleý tómendegi negizgi sharttarǵa baılanysty:

1. Bala árýaqytta kez – kelgen is – árekette, kez – kelgen jumysty oryndaýda zeıindi bolýǵa tıisti, ár – ýaqytta da tek qana zeıin qoıyp jumys isteý qajet.

2. Balalardy kez – kelgen jaǵdaıda jumys isteýge úıretý, zeıindi jattyqtyrý.

3. Balany uıymdastyrylatyn oqý-qyzmette zeıin qoıýǵa úıretý.

4. Zeıindi bolý ádetine tárbıeleý, zeıindilik minez –qulyqtyń úırenshikti túri bolýy tıis.

Pedagog árbir balanyń zeıininiń dara erekshelikterin bilýi kerek. Árbir balanyń nemese búkil top kemshilikterin joıý týraly belgili mindetter qoıýǵa bolady. Zeıinniń kemshilikterin týdyrǵan sebepterdi bilý qajet jáne tek qana sol ýaqytta kemshilikterdi joıyp, zeıindi tárbıeleýge bolady. Pedagog ár ýaqytta da zeıindi bolýy qajet jáne óz úlgisinde balalardy úıretý kerek. Pedagogtiń zeıindi tárbıeleý týraly bir júıeli jumysy ár ýaqytta da jaǵymdy nátıje beredi; balalarmen kez – kelgen jumysy zeıin salyp oryndaý ádetin damytady.

Akademık A.A. Ýhtomskıı (1875-1942) ǵylym turǵysynan zeıinge tereńirek túsinik berdi. Bizdi qorshap turǵan dúnıeden sezim músheleri arqyly mıǵa ár túrli titirkendirgish áser etedi, osynyń nátıjesinde mıǵa top juldyzdarǵa uqsas qozý alaptary paıda bolady. Bul qozýlardyń arasynda ózara «talas» bastalady, sonyń nátıjesinde jeńip shyqqan qozý alaby jeńilgenderge ústemdik jasaıdy. Ol jeńilgenderdiń kúshin ózine tartyp alady da, qýattana túsedi. Osyndaı basym dárejege jetip, ústemdik alǵan qozý alabyn ǵalym A.A. Ýhtomskıı domınant dep atady.

Domınant – latyn sózi, «dominans – ústemdik» degen maǵynany beredi. Domınant ortalyǵy ózin tek kishigirim ımpúlsterdiń esebinen qýattandyryp qoımaıdy, ol sonymen qatar ózine kedergi jasap turǵan ózge mı ortalyqtaryn tejep tastaıdy. Oqý – tárbıe isi neǵurlym eńbekpen baılanysyp otyrsa, balalarda soǵurlym sabaqqa zeıindirek bolady, al balanyń is-áreket úlgerimine zeıinniń áseri orasan zor ekenine kúmán joq.

Zeıinge birneshe qasıetter tán, olardyń ishindegi negizgilerine: aýyspalylyǵy, ornalasýy, kólemi, kúshi men turaqtylyǵy, shoǵyrlanýy jatady.  Zeıin turaqty jáne turaqsyz bolýy múmkin. Turaqty zeıin degenimiz uzaq ýaqyt boıyna belgili bir nysanda zeıinin shoǵyrlandyra bilýdi aıtady. Eger belgili bir is – áreket úrdisinde zeıin qysqa merzimniń ishinde basqa qajet emes zattarǵa bólinse, tez arada álsireıdi jáne sónip qalady, osyndaı zeıindi turaqsyz zeıin dep ataıdy.

Zeıinniń alańdaýshylyǵy - bul zeıinniń bir nysannan ekinshisine yryqsyz aýysýy. Mundaı aýysý qandaı dárispen shuǵyldanyp otyrǵan adamǵa tys titirkendirgish áserlerdiń yqpal etýinen týyndaıdy. Alańdaý syrtqy jáne ishki bolyp bólinedi. Syrtqy alańdaýshylyq- sýbektige tysqy, qorshaǵan orta jaǵdaılarynyń áser etip, yryqty zeıinniń yryqsyz zeıinge aýysýynan bolady. Ásirese adamdy alańdatatyn jaǵdaılar-zattar men qubylystardyń kenetten paıda bolyp, kúshti ózgermeli ári jedel áser etýine baılanysty.

Zeıinniń ishki alańdaýy kóńil-kúı, tolǵanys nátıjesinde týyndaıdy, oryndalatyn iske qyzyqpaýdan, jaýapkershilikti sezinbeýden kelip shyǵady. Bala óziniń is-áreket jumysymen baıypty ári tıimdi shuǵyldanýy úshin onyń bolmysyndaǵy  alańdatatyn kóńil kúızelisterin (ashý, yza, qorqý t.b.) basyp otyrý kerek. Zeıinniń shashyrańqylyǵy dep adamnyń uzaq ýaqyt aralyǵynda óz zeıini men nazaryn naqty zatqa baǵyttaı almaýyn aıtamyz.

Shashyrańqylyqtyń eki túri belgili: jalǵan jáne shyn. Jalǵan shashyrańqylyq- adamnyń biriske óte berilip, ózin tikeleı qorshaǵan zattar men qubylystar áserine eleńdemeýi. Mundaı shashyrańqylyq ásirese shyǵarmashylyq jumystarmen shuǵyldanatyn adamdarda kóp kezdesedi. Adamnyń ishki jan-kҥıi baǵyttalýynan bolatyn shashyrańqylyqtyń qyzmetke onsha zıany joq, solaıda bolsa, onyń qorshaǵan ortada baǵdar alyp júrýinde biraz kedergi jasaıdy. Adamǵa kóp nuqsan keltiretin zeıinniń túri - shyn shashyrańqylyq. Mundaı qubylysqa kezikken adamnyń ózi yryqty zeıinin qandaı da bir zatqa ne áreketke baǵyttap, toqtata alýy qıyndaıdy, onyń kóp erik kúshin jumsaýyna týra keledi. Zeıin shashyrańqy adamnyń yryqty zeıini turaqsyz, alańdaýǵa berilgish keledi. Shyn shashyrańqylyqtyń fızıologıalyq sebebi - ishki tejelý kúshiniń kemdiginen.

Sóz sıgnaldarynyń áserinen týyndaıtyn qozýlar jeńil tarap ketip, shoǵyrlanýǵa kelmeıdi. Osynyń saldarynan zeıini shashyrańqy adamnyń mı qabyǵynda qajet bolǵan qozýlardyń turaqsyz kózderi ornyǵady. Shyn shashyrańqy zeıinniń sebepteri ártúrli. Bulardy bilip qoıý ár pedagog úshin mindetti talap.

Bular:

1) júıke júıesiniń jalpy zaqymdanýy;

2) qan azdylyq;

3) muryn, tamaq syrqattarynan mıǵa otteginiń jetkilikti kelip túspeýi;

4) dene men oı sharshaýynan;

5) kóńil-kúı kúızelisteri.

Shyn shashyrańqylyqtyń jáne bir sebebi - mıdyń kúshti áserlerge kóp dýshar bolýynan. Osydan oqý jyly barysynda balany kóp kıno kórýden, shekten tys dýmandy jıylystardan saqtandyrý qajet. Shyn shashyrańqylyq turaqty qyzyǵýlardyń kemdiginen de bolady. Shyn shashyrańqylyq otbasynda durys tárbıeniń bolmaýynan da týyndaıdy: kúndelikti rejıminiń buzylýy, oıyn men demalystyń rettelmeýi, eńbektik mindetterden ajyraýy, tileginiń bárin oryndaı berýden. Zeıinniń turaqtylyǵyn ólsheý úshin psıhologıalyq ár túrli jattyǵýlar men tásilder bar. Olardy oqý – tárbıe is – áreketinde qoldana otyryp, balalardyń zeıinin damytyp, zeıindilikke tárbıeleýge qol jetkizýge bolady.

 

Ádebıetter:

1. Qazaqstan respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańy // Almaty, 2010 j.
2. Ýhtomskıı A.A. Prınsıp domınanty. Sobr.soch.. v 4 m., m-1., L, 1950
3. Sangılbaev O.S. Zeıindi zertteý máseleleri. Oqý quraly. A. 2003 j.
4. Seıtalıev Q. Jalpy psıhologıa: Oqý quraly. - Almaty: ―Bilim‖, 2007 j.

Temirbekova Janat Aqshekenqyzy
Qaraǵandy oblysy, Sátbaev qalasy,
№33 «Kúnshýaq» bóbekjaı balabaqshasy KMQK basshysy

 

 

---