InfoHub Logo

Byltyr da dál osy ýaqytta qıǵylyq salǵan. Oqý jylynyń aıaqtalýyna týra bir toqsan qalǵanda «Men bul mektepte oqymaımyn!» dep kútpegen jerden ata-anasyn áýre-sarańǵa salyp qoıǵan-dy. Áke-sheshesiniń «Qaraǵym-aý, tym bolmasa osy oqý jylyn aıaqta, sosyn ármen qaraıǵysyn oılastyryp kórelik!» dep basý aıtyp, aqylǵa shaqyrǵan áreketterinen túk te shyqpady. Aqyry basqa mektepke aýysyp tyndy.

Sodan keıin bári jaqsy bolyp keter dep oılaǵan. Biraq, ókinishke qaraı, mine, týra bir jyl ótkende byltyrǵy jaıt jáne qaıtalanyp otyr.

Ádettegi ýaqytynan tym erte oralǵan Shámshıa úıge kire bere, qolyndaǵy sómkesin edenge laqtyryp jiberdi. Syrtqy esikti ashyp, qyzyn jyly shyraımen kútip alǵan anasy selk ete tústi.

— Qulynym-aý, tynyshtyq pa?! — dedi ol qyzynyń betine úreılene qarap.

— M-men... Men bul mektepte oqymaımyn! — dedi Shámshıa bólmeni basyna kótere baqyryp.

— Oıbaı-aý, oqymaǵany qalaı?! Taǵy ne bolyp qaldy?! — dedi anasy sasqalaqtap.

— Synyptaǵylardyń bári meni jek kóredi! Ylǵı mazaqtaıdy, kelemejdeıdi!.. — dedi Shámshıa eki kózi jasqa tola mólt-mólt etip.

— Bálkim, sen óziń...

— Men ózim ne isteppin?! — dedi Shámshıa anasynyń sózin bólip jiberip. — Tipti menimen eshkim sóıleskisi de kelmeıdi... Sońǵy partada sopıyp jalǵyz ózim otyramyn...

— Apyraý, endi osynyń bárin synyp jetekshisine aıtpadyń ba?! — dedi anasy shyr-pyry shyǵyp. — Muǵalimiń kómekteser edi ǵoı...

— Aıtqanmyn... Biraq apaıdy tyńdap jatqan kim bar?.. Synyp jetekshisiniń kózinshe bári mop-momaqan bola qalady da, onyń kózi taıa bere qaıtadan esirip shyǵa keledi. Kerek deseńiz, apaı zorlaǵandaı májbúrlep qasyma otyrǵyzyp qoıǵan qyz synyp jetekshisi júrgizetin sabaqtan basqa ýaqyttarda ózge partaǵa aýysyp ketedi...

— S-sumdyq-aı, bulary tipti sumdyq qoı! — dedi anasy shoshyna jaǵasyn ustap.

Sheshesiniń ózin jaqtap, jany ashyp turǵanyn baıqaǵan Shámshıa:

 Iá, mama, olar shetinen qatygez, meıirimsiz jandar! Men bundaı buzyq balalardyń arasynda oqı almaımyn!.. Tezirek bul mektepten keteıinshi!.. — dedi odan saıyn zarlana túsip.

— Jaraıdy, qulynym, saǵan qanshalyq aýyr ekenin men túsinemin, — dedi anasy qyzynyń basynan meıirlene sıpap. — Ákeń kelgesin osynyń bárin aıtyp aqyldasaıyq, bálkim bir amalyn tabarmyz.

Biraq ákesi bulardyń áńgimesin tym salqyn tyndady. Sheshesi sıaqty kúıinip, kúńirengen de joq. Ol bar-joǵy:

— Qyzym, byltyr seniń sózińe ılanyp, birinshi synyptan baýyr basyp qalǵan ortańnan ala qashqanymyz da jeter, sondyqtan basqa mektepke aýysý týraly áńgime endi qaıtyp qozǵalmaýy tıis! — dep qysqa tujyrym jasady.

Ákesinen mundaı sheshim kútpegen Shámshıa:

— So-sonda sizdiń maǵan eshqandaı janyńyz ashymaǵany ǵoı?! — dedi býlyǵa qystyǵyp.

— Joq, qatelesesiń, qyzym, túsine bilseń, saǵan janym ashyǵandyqtan da oqý jylynyń aıaqtalýyna nebári eki-úsh aı qalǵanda basqa mektepke aýysý týraly máselege bas qatyrýyńa ruqsat bermeı otyrǵanym, — dedi ákesi sabyrly qalpyn saqtap. — Sosyn, ylǵı sen jaqsysyń da, nege sen barǵan synyptyń balalary shetinen jaman?! Bul da oılanatyn jaıt... Mine, sondyqtan da tórtinshi toqsandy aıaqtap, jazǵy kanıkýlǵa shyqqan kezde seni aýylǵa jibergeli otyrmyn. Onda seniń ábden oılanýyńa eshkim de bóget bolmaıdy. Bálkim, kúzge qaraı mektepke bararda aýysý týraly búgingi oıyńnan óziń-aq aınyp qalarsyń...

Ákesiniń «...búgingi oıyńnan óziń-aq aınyp qalarsyń» degen sózi senimsizdeý kóringenmen, onyń ózin aýylǵa jiberetini qatty unady. Sońǵy eki-úsh jylda ol jaqqa qydyrýdyń sáti túspeı, ájesin erekshe saǵynyp júrgen Shámshıa aıaq astynan tipti qýanyp ketti. Kóńili jadyrap, álgindegi ashý-yzasy tarqaı bastaǵandaı.

Sol kúnnen bastap Shámshıa jazǵy kanıkýldy asyǵa kútti. Bar oıy aýylǵa aýǵan. Mekteptegi usaq-túıek kıkiljińge mán berýdi qoıǵan. Balalardyń buzyqtyǵyna da burynǵydaı nazar aýdaryp jatpaıdy. Kórse de, kórmegensip, bilse de, bilmegensip júre beredi. Bireýge ashýlansa, sabaqtan ketip qalýdy da toqtatqan.

Aqyry tózimin taldyryp baryp, asyǵa kútken jazǵy demalys ta keldi. Ákesi ýádesinde turyp, sabaqtan bosaǵan kúnniń erteńine-aq Shámshıany aýylǵa ákelip tastady. Saǵynysyp tabysqan nemere men ájeniń qýanyshynda shek joq edi.

Yrysaldy áje aýyldaǵy eń syıly jan bolatyn. Sózimen de, isimen de elge qadir arttyrǵan ony jurttyń bári jaqsy keretin. Ásirese jastar jaǵy qatty qurmetteıtin. Jas otaý ıeleri aqyl-keńes alyp turýdy tipti dástúrge aınaldyryp jibergen.Qarıanyń ósıetin tyńdap, batasyn alý olar úshin úlken mártebe kórinetin.

Aýyldaǵy kishkentaı baldyrǵandar da Yrysaldy ájege úıirsek. Erteli-kesh balǵa úımelegen aradaı qarıany aınalshyqtap, qasynan shyqpaıdy. Olar bárinen de ájeniń ertegi-ańyzdaryn tyńdaýǵa qumar.

Aýyldaǵy úlkendi-kishili qýanyshqa kóptiń basyn qosatyn jıyndar da Yrysaldy ájesiz ótken emes. Ondaıda birinshi sóz aıtý qurmeti mindetti túrde Yrysaldy qarıaǵa usynylady. Sosyn artynan ájeniń aýzynan estigen ósıetti sezderin bir-birine aıtyp, ónege tutyp júrgenderi.

Ómirden kókeıine túıgenderi kóp dana qarıanyń súıikti nemeresine aıtar ósıeti de ázir eken. Shámshıanyń basyndaǵy jaǵdaıdy estigen ol bir sát kózin juma oılanyp otyryp, áńgimesin bastap ta ketti.

— Qalqam, osynda aldyma jón surap keletinderden men ylǵı da «Adamzat boıyndaǵy eń basty qasıet ne?» dep suraımyn, sonda olardyń kópshiligi «Súıispenshilik!» dep jaýap beredi. Durys-aq, súıispenshilik ekenine daýym joq. Biraq súıispenshiliktiń de túr-túri bolady ǵoı. Mysaly, qyz ben jigittiń arasyndaǵy súıispenshilik, dostardyń arasyndaǵy súıispenshilik, otbasy músheleri arasyndaǵy súıispenshilik... Iaǵnı, mundaı súıispenshilikter eki jaqtyń ózara shynaıy qarym-qatynasy negizinde týyndaıdy. Bylaısha aıtqanda, ózińdi jaqsy kóretin adamdy sen de jaqsy kóresiń. Árıne, bul pálendeı qıyndyq týdyrmaıtyn bolsa kerek-ti. Al, endi osyǵan múldem kerisinshe, ózińdi jek kóretin adamdy jaqsy kórý múmkin be?

Ájesiniń kútpegen suraǵynan tosylyp qalǵan Shámshıa:

— A-a...  meni jek kóretin adam, ıaǵnı men úshin jaman adam bolǵany ǵoı... — dedi sasqalaqtap.

— Tek sen úshin ǵana emes, tipti shyn máninde  jaman adam bolýy da ábden múmkin... — dedi ájesi nemeresine synaı qarap.

— Jo-o... Men jaman adamdy jaqsy kóre almaımyn! — dedi Shámshıa bul joly kidirissiz jaýap qaıtaryp.

— Al qudireti kúshti Qudaı jaman adamdardy da jaqsy kóredi.

Buryn mundaı taqyrypta eshqandaı áńgime estip órmegen Shámshıa:

— Q-qalaısha?! — dedi tańdanysyn jasyra almaı.

— Ony túsiný úshin eń aldymen «Kúnsiz ómir súrýge bola ma?» degen suraqqa jaýap berýge tıissiń.

— Árıne, kúnsiz ómir joq.

— A-a, jaýynsyz she?

— Jaýynsyz da ómir súrý múmkin emes...

Shámshıa «Dúnıetaný» oqýlyǵynan oqyp bilgenderin sýdyrata jóneldi. Jaýynnyń jaratylystaǵy, aýyl sharýashylyǵyndaǵy mańyzy jóninde kóp biletindigi kórinip-aq tur.

— Al, endi sol óziń aıtqandaı adamzatqa asa qajetti kún sáýlesi men jaýyndy Qudaı jaman adamdarǵa, jaman adamdardyń eginine, baý-baqshasyna bermeı qoısa, ne bolar edi? — Bir sát nemeresine barlaı kóz tastaǵan Yrysaldy áje ile-shala áńgimesin jalǵastyryp áketti. — Árıne, jaman adamdardyń bári qyrylyp qalar edi. Biraq Jaratýshy Iemiz eshýaqytta olaı istemeıdi. Ol nurly sáýlesi men nárli jaýynyn barlyq adamdarǵa birdeı beredi. Onda adamdardy alalaý joq. Ol jaqsy adamdardy da, jaman adamdardy da birdeı jaqsy kóredi.

— Sonda qalaı, jaqsy adamdar men jaman adamdar birdeı bolǵany ma?! — Shámshıa tańdanysyn jasyra almady.

— Joq, tipti de olaı emes! Bul jerde Jaratýshy jaman adamdardy jaqsy kórý arqyly olardyń jaqsy adamdardyń qataryna qosylýyna jol ashyp otyr dep túsinýimiz kerek. Mine, bul súıispenshiliktiń eń bıik shyńy dese de bolǵandaı!

— Á-á, solaı ma edi, men endi túsindim. — Shámshıa ájesin quptaı basyn ızedi.

— Túsinseń, súıispenshilikpen qatar adamǵa asa qajetti jáne bir qasıet bar, endi sol týraly aıtyp bereıin, — dedi nemeresiniń basynan meıirlene ıiskegen qarıa ósıet áńgimesin ármen qaraı jalǵastyryp. — Ol — keshirimdilik! Eger beıneli túrde adamdy arbaǵa teńesek, ony jeńil ári qınalmaı alǵa qaraı tartý úshin, árıne, qos at jekken durys bolar edi ǵoı. Mine, sol eki attyń birin súıispenshilik, ekinshisin keshirimdilik desek, qatelespeıtin sıaqtymyz. Óıtkeni, súıispenshiliktiń eshbir teńdesi joq úlgisin aıdaı álemge áıgilep otyrǵan Jaratýshy Iemiz keshirimdiliktiń de máńgi umytylmas mysalyn kórsetip berdi emes pe? Adam ata men Haýa ana İbilis shaıtannyń azǵyrýyna ilesip, ózderin dúnıege ákelgen Qudaıǵa qarsy shyqqan kezde eki buzaqyny sol jer-de-aq joıyp jiberýge qudireti jete tura, qanaǵatsyz aramza pendelerine keshirim jasaıdy. Sóıtip, ekeýin ólim jazasynan qutqaryp, erkindikke jiberedi. Iaǵnı, Jaratýshy Adam ata men Haýa anany keshirý arqyly, olardyń artynan kúnásyn moıyndap, qaıta túzelýine múmkindik bergen edi... Mine, sondyqtan da biz, adamdar qudireti kúshti Qúdaıdyń ózi eren úlgisin kórsetip otyrǵan súıispenshilik pen keshirimdilikti boıymyzǵa sińire júrip, ózgelerdiń de osy asyl qasıetterdi meńgerýine jol ashyp, múmkindik jasaýymyz kerek.

— Sonda jaman adamdar da jaqsy bolyp kete me?! — dedi Shámshıa úlken bir jańalyq ashqandaı qýanyp.

— Árıne, biz jaman adamdarǵa ózimizdiń súıispenshiligimizdi kórsete otyryp, keshirimdi bolý arqyly olardyń túzelýine kómektesemiz.

— Oı, qandaı kereme-e-t! A-a, dál osylaı buzyq balalardy da túzeýge bola ma?!

— Álbette, adamdardyń boıyndaǵy sansyz qasıetterdiń altyn táji sanalatyn súıispenshilik pen keshirimdilik aldynda úlkender de, kishiler de basyn ıedi. Endeshe sen aıtqan buzyq balalardyń qatygez júrekteriniń emi de osynaý qasıetter bolmaq, — dedi Yrysaldy áje appaq samaıyn sıpaı otyryp.

— Rasynda, ǵaja-a-p eken! — dedi Shámshıa kózderi ushqyndap. — Men kúzde mektepke barǵan kezde sizdiń osy áńgimeńizdi mindetti túrde balalardyń bárine aıtyp beremin.

— Tek jaı ǵana aıtyp qoımaı, osylardy ómirde qoldaný kerek. Sonda, bálkim, basqa mektepke aýysýdyń qajeti de joq bolar.

— Durys aıtasyz, áje, men endi basqa mektepke aýyspaımyn! — dedi Shámshıa senimdi túrde nyq-nyq sóılep.

— Aqyldy-y-m meniń, aqylyńnan aınaldym! — Yrysaldy áje nemeresin qushyrlana baýyryna basty.

Sol kúnnen bastap Shámshıa tezirek kúz bolýyn, tezirek jańa oqý jylynyń bastalýyn asyǵa kútetindi shyǵardy...

---