InfoHub Logo

 Ál-Farabı murasyn zertteýdi alǵashqy bolyp qolǵa alǵan, elimizdegi farabıtanýdyń irgetasyn qalaýshy ǵalym Aqjan Mashanı: «Ál-Farabı ǵylym men ónerdiń barlyq salasynda óshpes iz qaldyrǵan» deı kele: «Ál-Farabı men Abaı arasyn jaqyndastyrý, úndestirý – halqymyzdyń myńjyldyq mádenı-rýhanı dúnıesin tiriltý degen sóz» dep túıindeıdi. Al belgili shyǵystanýshy ǵalym Ábsattar qajy Derbisáli: «Ábý Nasyr ál-Farabı ǵylymnyń pálsapa, logıka sıaqty salalarynyń irgetasyn qaıta qalaǵan, ár ǵylym salasyn jeke pán retinde ıgerý jaǵyn kótere otyryp, olardyń mánin aıqyndap, mazmunyn ajyratýǵa tyrysqan. Áýez jaıly da kúrdeli zertteýler júrgizgen, matematıka salasynda úlken jańalyqtar ashqan, astronomıa jaıly kesek-kesek eńbekter qaldyrǵan, fızıka ǵylymyn da  tyń oılarmen baıytqan. Jaratylystaný ǵylymynyń medısına, hımıa, mıneralogıa sekildi asa mańyzdy salalary boıynsha kúni búginge deıin mánin joǵaltpaǵan eńbekter jazǵan. Kóne grek oqymystylarynyń pikirlerindegi ozyq qaǵıdalardy taldaǵan»,-dep oı túıýi de beker bolmasa kerek.

Daý joq, ǵalym traktattaryndaǵy tujyrymdardy túsiný belgili bir joǵary deńgeıdi, ishki daıyndyq pen sanany qajet eteri anyq. Asyly, bıdiń sózin qul da aıtady, biraq aýzynyń dýasy joq.  Uly Dalanyń ulaǵatty tulǵasy Ábý Nasyr ál-Farabı  – dýaly aýyz tulǵa. Oıshyl adam maqsatyna ózin-ózi jetildirý arqyly jeterin basa aıtady. Ǵalym adam rýhanı jaǵynan únemi ózin-ózi jetildirip otyrýǵa tıistiligin boljap, adam tek aqıqatty, aınaladaǵy dúnıeni tanyp bilý arqyly jetilerine arqa súıeıdi. Bul tujyrymdy oıǵa ımandaı senesiń, sebebi Ábý Nasyrdyń ózi de ómir boıy tap osy qaǵıdatty basty kredo etti emes pe. Nátıjede telegeı tabysqa, kemel parasatqa jetti emes pe. Ókinishtisi, tap osy túıindi tezıske ekiniń biri múldem mán bermeıdi, bastapqyda tipti túsinbeıdi, keshteý uǵynyp jatamyz. Adam sanasynyń jańǵyrýy nátıjeli jańalyqqa ákelmek. Shyn bilimdi aqıqat, anyq bilim dep uqqan  ǵalym bilim qýǵan jannyń oıy kúndelikti kúıbeńnen kóp alysta jataryn baǵdarlaı kele, bilimdi bolýdy jańalyq ashýǵa qabiletti bolý turǵysynda paıymdaıdy. Osy tusta da oıshyl baqyttyń máni parasattylyqta, árkimniń óz aldyna ıgilikti maqsat qoıa bilýinde, adamnyń óz minez-qulqyn, is-áreketin erikti túrde ózgertip, ıgilikke baǵyttap otyrýynda ekendigine aksent beredi. Osydan keıin bilimge, bilýge umtylmaı gór! Óz keýdeńde ózińe Amerıka ashqyń kelse, óz-ózińdi tanyǵyń kelse, túbirimen ózińdi túletkiń kelse, bilimge umtyl. Ózge jol joq. Jetik bilimińniń aıqyn kórinisi – seniń biligiń. Tek bilim ǵana telegeı-teńiz bilik qalyptastyrmaq. Biregeı biligiń – Sizdiń kúndelikti alýan jaǵdaıattaǵy utymdy sózińiz, sizge eseleı qýanysh syılar kúndelikti qısyndy da maqsatty maǵynaly is-áreketińiz. Adam balasynyń mejelegen aıqyn maqsaty arqasynda tulǵa retinde somdalýǵa septeser bilik-júıe molaıa túspek. Demek, bilimiń –  biligiń, sóziń – óziń. Bul saty ǵylym órine órletpek.

Ǵulamanyń aıtýynsha, ǵylym adam sanasyna bolmysy bólek, erekshe ushqyrly uǵymdardy ornyqtyrý arqyly ǵana tereń uıalamaq. Olaı bolsa, ǵylymmen aınalysar adamnyń aqyl-oıy aıqyn, erik-jigeri zor, tilek-maqsaty aqıqat pen adaldyqqa qyzmet etýge talap jolynda bolýy shart. Jaı lázzat izdeý, kásipqumarlyqqa uqsas áreket onda bolmasqa kerek. Tipti bul rettegi ǵulamanyń ǵylym úırenýge kirispekshi kisi tárbıeli, adamgershiligi mol, adal, qýlyq-sumdyqtan jáne basqa da aǵat minez-qulyqtan aýlaq bolýy qajettiligin astyn syza aıtýy oılantpaı qoımaıdy. Demek, búginde qanshama qajet bolǵanymen ǵylymǵa bet burý, ǵylymmen aınalysý erikkenniń ermegi emes. Bilim-tájirıbe, ǵylym-ilim nátıjesi adam boıyna orasan aqyl-parasat syılaıdy. Bilim-ǵylymnyń qudireti osynda. Al adamǵa ǵana tán aqyl-parasat – adamnyń oılaýyna, paıymdaýyna, ǵylym men ónerdiń qyr-syryn uǵýyna, jaqsylyq pen jaman qylyqtyń arajigin ashýyna birden-bir járdemdeser, birden-bir kómekteser biregeı qudiretti kúsh ispetti qubylys. Demek, ál-Farabıshe túıindeler tezıs – qoǵamdaǵy barsha qıynshylyqty jeńetin adamdy baqytqa jetkizetin kúsh – adamnyń aqyl-oıy, aqyl-parasaty.

Ábý Nasyr ál-Farabı – Shyǵys áleminiń rýhanı ustazy. Ǵulama adam boıyndaǵy minez-qulyq minin rýhanı keselge balaıdy. Minezdi jannyń aınasy deýi de osydan bolsa kerek. Adamnyń basyna qonǵan baqyttyń turaqty bolýy ózge emes, tek jaqsy minez-qulyqqa baılanystylyǵy tegin emes. Qalaı bolǵanda da minez ben aqyl jarassa, adamgershilik utary daýsyz. Ál-Farabıshe oı órsek, rýhy myqty ustazdyń árkez eskerer túpki maqsaty – shákirt minez-qulqyndaǵy jaǵymsyz minez, jaǵymsyz qylyqty boldyrmaý, onda jaqsy sıpattardyń qalyptasýyna múmkindik berý.

Bul ǵalamda ár adamnyń óz orny barlyǵyn moıyndar bolsaq, ǵulama ar, adaldyq, adamgershilik qasıetterin alǵy kezekke qoıady. Aqıqattyń adaldyqpen aǵzalastyǵyn aıta kelip, ar-ojdan aldyndaǵy adaldyq óz qadir-qasıetińe, izgi is-áreketińe baılanystylyǵyn basa kórsetedi, tipti bul rette «ózgeniń pikirin ıemdenip ketýdiń nadandyq hám nıeti aram adamǵa laıyq is» ekendigine nalıdy. Tańǵalar tus, búginde kóz maıyńdy aǵyzyp, mańdaı terińdi tamyzyp, mı ashyta, jan qınaı, sansyz sekýndyńdy sarp ete terlep-tepship jazǵan jazbalaryńdy ekiniń biri mysqal da oılanbastan, esh shimirikpesten selt etpeı kóshirip alyp, óz attarynan jarıalaı salaryn kórgende ǵulama Ábý Nasyr ál-Farabıdiń sózi eske túseri kámil. Óz boıynda joq qasıetterge qumar kisiniń kólgir keleri de osydan bolsa kerek-ti.

Árkimniń ózi shyǵar bıigi bar desek, Ábý Nasyr ál-Farabı  – ózindik shyrqaý bıigine shyǵa bilgen, bir ózi-aq bir ýnıversıtet bola alǵan zańǵar tulǵa. Ǵulama tulǵa tuǵyrynyń berik bolýyna basa mán beredi. Myna álemdi adasýdan jartylaı qutqarar tek tárbıeli tulǵalar ekendigine kámil senedi, sendiredi. Sáıkesinshe, tárbıeleýdi adamnyń boıyna bilimge negizdelgen etıkalyq izgilikter men óner qýatyn darytý turǵysynda tarazylaıdy. Uly pedagog ál-Farabı: «Tárbıeleý kezinde halyqtar men qala turǵyndaryna bilimge negizdelgen qasıetterden týatyn is-áreket jasaý daǵdysy sińiriledi, olar osyndaı is-áreketke jigerlendiriledi, osy áreketti jasaý tilegi qozdyrylady, osy qasıetter jáne bularmen baılanysty áreketter adamdardyń jan-dúnıesin baýrap alatyndaı jáne adamdardy osyǵan jan-tánimen qushtar etetindeı bolýy kózdeledi»,-dep jazady. Demek, tárbıe – tolyqqandy tulǵa qalyptasýynyń basy. Bul rette áıgili ál-Farabıdiń: «Adamǵa eń birinshi bilim emes,  tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy», – degen tujyrymy álem pedagogtarynyń sanasynda. Bul oraıda ǵulama ál-Farabıge súıene aıtar bolsaq, tárbıege kónbeıtin, jóndeýge, túzetýge bolmaıtyn jas bolmaıdy. Tek retin taýyp úıretýden, baýlýdan jalyqpaý kerek. Jaman qylyq – jan aýrýy. Bul aýrýdy ketirý úshin tán aýrýyn emdeýshi dárigerge uqsaýymyz kerek. Ǵalym: «Eńbek etýdiń ózi – óner. Eńbek tárbıesi sol ónerden týyndaıdy, árbir adamdy eńbekke baýlıdy, eńbek sheberligine úıretedi. Olardyń eńbek etý daǵdysyn qalyptastyrady»,-dep jazady. Qysqasy, pedagog-ǵalym ál-Farabı: «Tárbıeshi – máńgi nurdyń qyzmetshisi. Ol – kúlli oı men qımyl is-áreketine aqyldyń dánin seýip, nur quıatyn tynymsyz laýlaǵan ottyń kózi», — dep túıindegen. Ábý Nasyr ál-Farabıshe, adamnyń toqymashy ne atbegi bolyp týmaıtyny tárizdi, qaıyrymdylyq pen qaıyrymsyzdyq ta jaratylystan boıǵa bitpeıdi. Eger de adamnyń tándik jaratylysy damýynyń negizgi kórsetkishi deneniń saýlyǵy bolsa da, adam ataýly kez kelgen jumysqa jaramdy bola bermeıdi. Desek te, adamnyń jaqsy áreketter jasaýǵa da, jaman áreketter jasaýǵa da týabitti múmkindigi men qabilet-qarymy jeteri daýsyz. Tek durys áreket maqsatqa jetkizer joldy durys tańdaýdan bastalmaq. Asyly, eń tamasha áreket – baqytqa qol jetkizetin erkindik bolsa kerek-ti. Al erkindik aıasynda qol jetkizer baqyt, qýanysh jáne lázzat sezimderi asqan sulý, eń ásem jáne asa kórkem dúnıelerdi qolmen ustaǵandaı aıqyn jáne kemel dúnıeler retinde tanyp-bilý arqyly ǵana paıda bolyp, tolyq bolmysqa ıe bolmaq.  Durysy – izgi de qajetti sharýa atqarǵan adamnyń bási de joǵary bolýy tıis. Kezekti qarapaıym aksıoma. Uly tujyrymdar qashan da qarapaıym bolyp kelmeı me? Bizde solaı ma? Ókinishke oraı, bizde kóbinese, kerisinshe. Máselen, pedagog mártebesi týrasynda endi-endi qolǵa alýdamyz. Qýanarlyǵy – bul baǵyttaǵy iste ońdy qozǵalystyń barlyǵy. Jalpy óz isińniń bilgiri hám sheberi ataný úshin jaqsy jumys istep, jetik bilýge umtylý qajet-aq. Tek qandaı áreket jasap, qandaı is ister bolsańyz da, ıgiligin kórip, raqatyna bólenýdi maqsat tutqan jón.

Abaı álemi – máńgilik mura, qymbat qazynalar qataryna jatatyndyqtan, ǵasyrdan astam ýaqyt boıy sóz etilip, ár alýan baǵytta zertteýler júıesine aınalyp keledi. Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyq murasyn zertteý shyn máninde Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly maqalalarynan bastaldy. Ahmet Baıtursynuly 1913 jyly «Qazaq» gazetinde basylǵan «Abaı – qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasynda «Odan asqan burynǵy-sońǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq» — dep Abaıdy asa joǵary baǵalady.

Abaıdyń alǵashqy jınaǵy  1909 jyly  Sankt-Peterbýrgte basylǵan. Abaı óleńderiniń jınaǵynda aqynnyń júz qyryqtaı óleńi (aýdarma óleńderin qosyp sanaǵanda) men «Eskendir», «Masǵut» poemalary basylǵany, ıaǵnı osy kúngi belgili poezıalyq shyǵarmalary túgel qamtyldy.

Hákim Abaıdyń alǵashqy jınaǵyn Kákitaı Ysqaquly men uly Turaǵyl baspaǵa daıyndady. Al 1933 jyly Abaı shyǵarmalaryn Muhtar Áýezov baspaǵa daıyndaǵan. Muhtar Áýezov Abaı shyǵarmashylyǵy týraly «Abaıdyń týysy men ómiri» atty kólemdi maqala men sol tomda aqyn óleńderine qosymsha retinde berilgen túsinik keıin kólemdi monografıalyq zertteýge ulasty. 1934 jyly İlıas Jansúgirov, Ahmet Jubanov sekildi ádebıet jáne ǵylym qaıratkerleri Abaı shyǵarmalary jóninde kólemdi maqalalar jazdy.

1933–57 jyldar aralyǵynda aqyn shyǵarmalaryn jarıalaýda, olardyń ǵylymı basylymyn jasaýda ǵalymdar orasan zor eńbek etti. Ásirese, 1957 jyly «Ǵylym» baspasynan jaryq kórgen, Áýezovtiń basshylyǵymen jáne tikeleı qatysýymen daıyndalǵan Abaı shyǵarmalarynyń eki tomdyq tolyq jınaǵy Abaıtaný ǵylymyndaǵy eleýli tabys boldy. Áýezov uzaq jyldar boıy izdenip, san alýan derekterdi zerttep, júıege túsirip, Abaıdyń ǵylymı ómirbaıanyn jazyp shyqty.

Sonymen qatar M.Áýezov aıqyndap bergen abaıtanýdyń segiz túri taqyryptyq zertteý aıasynda qundy eńbekter jaryq kórdi. Máselen, Abaı ómirbaıanyna qatysty B.Baıǵalıevtiń «Abaı ómiri – muraǵat derekterinde» monografıasy, Abaıdyń Shyǵysqa qatysy jaıly M.Myrzahmetulynyń «Muhtar Áýezov jáne abaıtaný problemalary» monografıasy, «Abaı jáne Shyǵys monografıasy», Q.Salǵarınniń «Tereńge tartqan tamyrlar» zertteýi, S.Orazalıevtiń «Abaı  jáne Daýanı», Ǵ.Esımovtiń «Hakim Abaı», A.Mashanovtyń «Ál Farabı jáne Abaı», J.Ysmaǵulovtyń «Abaıdyń aqyndyq taǵylymy», M.Bekbosynovtyń «Abaıdyń bıblıografıalyq kórsetkishteri» (1965, 1988, 1995), M.Áliphannyń «Qazaq ádebıetindegi adamgershilik ilimi» t.b. zertteýshilerdiń zertteýleri jazyldy.

Táýelsizdiń jyldaryndaǵy Abaı muralaryn zerttep júrgen ǵalymdar arasynan Tursyn Jurtbaı, Talasbek Ásemqulov, Tursynjan Shapaılardy erekshe atap ótý kerek. Abaıdy taný máselesi ultymyzdyń rýhanı ómirindegi tolastamaıtyn mádenı saıasttyń múddesi jáne kúre tamyrly baǵyty bolǵandyqtan da Tursyn Jurtbaıdyń «Kúıesiń, júrek… súıesiń» kitabynyń mańyzy zor. Ǵalym atalǵan kitabynda: «Abaı shyndyq úshin eshkimdi de aıamaıtyn óte qatal synshy. Táńirim ondaı azaptyń betin aýlaq qylsyn sizden. Tek izdegenińizdi tappasańyz, muratyńyzǵa jetpeseńiz, jalǵannan jalyqsańyz, máńgiliktiń de, baqılyqtyń da baıansyzdyǵyna kózińiz jetip, kóńilińiz sense ǵana ishtegi sherińiz erip, oıyńyzǵa ót quıylsa ǵana Abaıdyń «ishi tolǵan ý men dert» jan dúnıesin túsiný saparyna attanyńyz. Ol Sizdiń ózińizdiń tanym saparyńyz bolady. Abaı arqyly ózińizdi tanysańyz –  muratqa jetkenińiz”, — deıdi.

Sovetova Merýert, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń 1-kýrs magıstranty

Janataev Danat Janataıuly, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń profesory, dosent

---