InfoHub Logo

Ǵylymı joba

Daıyndaǵan: Djıgıtekova Quralaı

Ǵylymı jetekshisi: Nýrymbaeva Sandýgash         

MAZMUNY

I. Kirispe
II. Negizgi bólim
2.1 Ál-Farabı men Abaı - qazaq dalasynyń rýhanı kóshbasshylary
2.2. Ál – Farabı jáne Abaı shyǵarmalary arasyndaǵy sabaqtastyq
III. Zertteý bólim
3.1 Ál-Farabı men Abaı Qunanbaev eńbekterindegi beıbitshilik pen kelisim qundylyqtary
IV. Qorytyndy
V. Paıdalanylǵan ádebıetter

Anotasıa

Ábý Nasyr Muhammad ıbn Muhammad Tarhan ıbn Ýzlaǵ ál-Farabı at-Týrkı (870-950 j.sh.) - álemge áıgili oıshyl, fılosof, sosıolog, matematık, fızık, astronom, botanık, lıngvıs, logıka, mýzyka zertteýshisi.

Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly (1845-1904) — ustaz, aqyn, aǵartýshy, jazba qazaq ádebıetiniń, qazaq ádebı tiliniń negizin qalaýshy, fılosof, kompozıtor, aýdarmashy, saıası qaıratker, lıberaldy kózqarasyn ıslamǵa taıana otyryp, orys jáne eýropa mádenıetimen jaqyndasý arqyly qazaq mádenıetin jańartýdy kózdegen reformator. Abaı aqyndyq shyǵarmalarynda qazaq halqynyń áleýmettik, qoǵamdyq, moraldyq máselelerin arqaý etken. “Egerde bizge osy XX ǵasyrda ál-Farabıge eń jaqyn, rýhanı sabaqtas adam barma dese, aldymen ol Abaı der edik. Ál-Farabı men Abaı arasyn jaqyndastyrý, olardy úndestirý - bizdiń halqymyzdyń myńjyldyq mádenı-rýhanı dúnıesin tiriltý degen sóz. Bul ǵylymı-zertteý jumysynda biz ál-Farabı men Abaı eńbekterindegi baılanys pen beıbitshilik jáne kelisim qundylyqtaryn zerttep, anyqtaıtyn bolamyz.

Anotasıa

Abý Nasyr Mýhammad ıbn Mýhammad Tarhan ıbn Ýzlag Al-Farabı at-Týrkı (870-950 gg. do n. e.) - vsemırno ızvestnyı myslıtel, fılosof, sosıolog, matematık, fızık, astronom, botanık, lıngvıs, logık, mýzykalnyı ıssledovatel.

Abaı (Ibragım) Kýnanbaıýly (1845-1904) - ýchıtel,poet, prosvetıtel, osnovatel pısmennoı kazahskoı lıteratýry, kazahskogo lıteratýrnogo ıazyka, fılosof, kompozıtor, perevodchık, polıtıcheskıı deıatel, reformator, stremıvshıısá obnovıt kazahskýıý kúltýrý pýtem sblıjenıa rýsskoı ı evropeıskoı kúltýr s prıblıjenıem lıberalnyh vzgládov k ıslamý. V svoıh poetıcheskıh proızvedenıah Abaı osvetıl sosıalnye, obshestvennye, nravstvennye problemy kazahskogo naroda. “Eslı by nam skazalı, chto v etom XX veke Al-Farabı byl samym blızkım, dýhovnym preemnıkom, to snachala on byl by Abaem. Sblıjenıe Al-Farabı ı Abaıa, ıh garmonızasıa - eto vozrojdenıe tysácheletnego kúltýrno-dýhovnogo mıra nashego naroda. V etoı naýchno-ıssledovatelskoı rabote my býdem ızýchat ı opredelát sennostı svázı, mıra ı soglasıa v trýdah Al-Farabı ı Abaıa.

Annotation

Abu Nasir Muhammad ibn Muhammad Tarkhan Ibn Uzlag Al-Farabi Al-Turki (870-950) was a world - famous thinker, philosopher, sociologist, mathematician, physicist, astronomer, botanist, linguist, logic, and music researcher.

Abay (Ibrahim) Kunanbayuly (1845-1904) was a teacher,poet, educator, founder of written Kazakh literature, Kazakh literary language, philosopher, composer, translator, political figure, reformer who sought to update Kazakh culture by bringing his liberal views closer to Islam and closer to Russian and European culture. In his poetic works, Abay focused on the Social, Social and moral problems of the Kazakh people. “If we were told that in this XX century Al-Farabi would not be the closest, spiritually related person, we would first say that he is Abay. The rapprochement between Al-Farabi and Abay, their harmonization is the revival of the millennial cultural and spiritual world of our people. In this research work, we will study and define the values of communication and peace and harmony in the works of Al-Farabi and Abay.

Taqyryptyń ózektiligi: Abaıdyń ǵylymı murasyn Ál-Farabıdiń ilimimen salystyrý, ony izdeý jáne ǵylymı turǵydan ashý, uly oıshyldardyń danalyǵynyń sabaqtastyǵy dástúrdiń jalǵasy bolyp tabylady.

Abaıdyń shyǵarmalaryn ál – Farabıdiń traktattarymen salystyra, baıyta jáne taldaı otyryp, biz kóptegen ortaq oılar men pikirlerge kezigemiz. Atap aıtqanda, bizdiń danyshpandarymyzdyń ǵylymı – pedagogıkalyq, fılosofıalyq, dinı-aǵartýshylyq, tárbıelik baǵyttaǵy, ádebıet pen ónerdegi jáne t.b. oılaryn dáıekti, týystyq, jaqyn, tolyqtyratyn mysal bola alady.

Ǵylymı jumystyń maqsaty: ál-Farabı jáne Abaı shyǵarmalaryndaǵy dana oılardyń mazmunyn jeke tulǵa retinde ashý jáne salystyrý.

Ǵylymı jumystyń mindetteri:
- uly oıshyldardyń ortasy men shyǵarmashylyq joldaryn qarastyrý;
- uly ata-babalardy tulǵa retinde tanystyrý;
- bizdiń danagerlerimizdiń shyǵarmalaryndaǵy ǵylym - bilim, ádebıet jáne óner kózqarastarynyń uqsastyqtaryn salystyrý;
- uly adamdardyń din týraly túsinikterin baǵalaý;
- oıshyldardyń "tolyq adam", "jetilgen adam", "jan týraly"pikirlerin jan-jaqty salystyra otyryp, sabaqtastyq turǵysynan ǵylymı negiz jasaý;
- Ál-Farabı men Abaı Qunanbaevtyń eńbekterindegi beıbitshilik pen kelisimniń qundylyǵyn anyqtaý.

Zertteý jumysynyń ǵylymı boljamy: 2020 jyly Ál-Farabıdyń týǵanyna 1150 jyl bolsa, Abaı Qunanbaevtyń týǵanyna 175 jyl toldy. Olardyń shyǵarmalary máńgilik, danalyq, mahabbat pen adaldyqty beıneleıdi. Sońǵy jyldardaǵy zertteýler Ál-Farabı men Abaıdyń fılosofıalyq izdenisterin anyqtap, olardyń halqymyzdyń rýhanı qalyptasýyndaǵy rólin anyqtady. Olardyń shyǵarmalary qazaq ádebıetiniń tarıhshylary men zertteýshileriniń nazaryn aýdartýda.

Zertteý kezeńderi:

Ǵylymı jumysty zertteý úsh kezeńnen turady.

Kirispe bólim-bastapqy kezeń. Bul kezeńde taqyryptyń mańyzdylyǵy, ıaǵnı ata-babalarymyzdyń shyǵarmalaryndaǵy ámbebap qasıetter, rýhanı qundylyqtar, jazýshylardyń ómiri men shyǵarmashylyǵy talqylanady.

Negizgi bólimde-Abaı men Ál-Farabıdiń eńbekterin salystyra otyryp, ondaǵy qundylyqtardy ajyratý.

Praktıkalyq bólimde saýalnama alynyp, jaýaptar taldandy.

Jumysty oryndaý ádisteri: aqparatpen tereń tanysý, jınaý, ǵylymı zertteý, zertteý, saralaý.

Zertteý nysany: Ál-Farabı jáne Abaı eńbekteri.

Zertteýdiń praktıkalyq qundylyǵy: zertteý barysynda men qazaq halqynyń ulttyq qundylyqtary, onyń ishinde eki jazýshynyń shyǵarmalaryndaǵy beıbitshilik pen kelisim qundylyqtary týraly aqparatty qarastyrdym. Ata-babalarymyzdyń qundylyqtaryn nasıhattaý, olardy óskeleń urpaqqa darytý, salt-dástúrlerimizdi jańǵyrtý jáne nasıhattaý. Sondyqtan, osy ýaqyt ishinde zertteý barysynda men jumys bastalǵannan beri bilgen aqparatymdy zerttep, bolashaqta zertteý jumystaryn jalǵastyramyn.

Kútiletin nátıje:

- Ulttyq kodeks tujyrymdamasynyń tarıhy egjeı-tegjeıli kórsetildi;
- Qoǵamdyq sanany jańǵyrtýdyń negizgi joldary anyqtaldy;
- Adam ómirindegi ulttyq qundylyqtardyń róli týraly aqparat ashylady.

I. Kirispe

"Ál-Farabı men Abaı ár ǵasyrda ómir súrip, óz týyndylaryn jasaǵan. Degenmen, olardyń shyǵarmalary jalpyadamzattyq qundylyqtardyń, gýmanızmniń jáne poezıanyń reformısik rýhynyń sabaqtastyǵyn biriktiredi. Ál-Farabı men Abaı Qunanbaevtyń tereń Fılosofıalyq traktattary men poetıkalyq shyǵarmalary Shyǵys Órkenıeti tarıhyn jazýda úlken ról atqardy. HHİ ǵasyrda olar qazaq halqy mádenıetiniń uly murasyn jáne onyń rýhanı ómiriniń baǵdarlaryn beıneledi. Olardyń jumysy qazaq halqynyń mádenı murasyn saqtaý jáne damytý úshin burynǵysynsha ózekti».

Qazaqstan saıası jáne ekonomıkalyq reformalarǵa erekshe kóńil bóletin qalyptasyp kele jatqan álemdik kóshbasshy bolyp tabylady. Kóbisi bul eldi "jas" dep ataıdy."Biraq shyndyq mynada, Qazaqstannyń baı tarıhy men fılosofıa men poezıa dástúrleri bar, olar búgingi kúni de áserin tıgizýde. Ulttyq tarıh pen mádenıettiń qaınar kózine oralý taqyryby ǵylymı zertteýlerdiń taqyryby jáne jańa qazaq patrıotızmin qalyptastyrýdyń mańyzdy elementi bolyp tabylady. Covid-19 pandemıasynan keıin álem máńgige ózgeretindikten, Qazaqstan jahandyq qıylysta da, damý, oqytý jáne jańǵyrtý ortalyǵynda da óz ornyn alýǵa daıyn.

II. Negizgi bólim
2. 1  Ál-Farabı men Abaı- qazaq dalasynyń rýhanı kóshbasshylary

Uly ensıklopedıst-ǵalym Abaı Qunanbaev pen aqyn, aýdarmashy, kompozıtor, fılosof jáne oıshyl Ál-Farabı osy tarıh pen dástúrdiń negizin quraıdy. 2020 jyly Ál-Farabıdiń týǵanyna 1150 jyl jáne Abaı Qunanbaevtyń týǵanyna 175 jyl toldy. Olardyń shyǵarmalary máńgilik, danalyq, mahabbat pen adaldyqty beıneleıdi. Sońǵy jyldardaǵy zertteýler Ál-Farabı men Abaıdyń fılosofıalyq izdenisterin anyqtap, olardyń halqymyzdyń rýhanı qalyptasýyndaǵy rólin anyqtady. Olardyń shyǵarmalary qazaq ádebıetiniń tarıhshylary men zertteýshileriniń nazaryn aýdartýda.

Ál-Farabı men Abaı ár túrli ǵasyrlarda ómir súrip, óz týyndylaryn jasaǵan. Degenmen, olardyń shyǵarmalary jalpyadamzattyq qundylyqtardyń sabaqtastyǵyn, gýmanızm men poezıanyń reformısik rýhyn biriktiredi. Ál-Farabı men Abaı Qunanbaevtyń tereń fılosofıalyq traktattary men poetıkalyq shyǵarmalary Shyǵys Órkenıeti tarıhyn jazýda úlken ról atqardy. XXI ǵasyrda olar qazaq halqy mádenıetiniń uly murasy jáne onyń rýhanı ómiriniń baǵdarlary boldy. Olardyń jumysy qazaq halqynyń mádenı murasyn saqtaý jáne damytý úshin ózekti bolyp qala beredi.

Ábý Nasyr Muhammed ıbn Muhammed Farabı-erte orta ǵasyrlardaǵy uly oıshyldardyń biri. Ol kóp qyrly ensıklopedıalyq ǵalym jáne shyǵys rasıonalızminiń negizin qalaýshylardyń biri boldy. Osy sebepti oǵan Arıstoteldiń "birinshi muǵaliminen" keıin "ekinshi muǵalim" qurmetti ataǵy berildi.

Ál-Farabı 870 jyly Syrdarıa boıyndaǵy Farab qalasynda túrki taıpalarynyń biriniń otbasynda dúnıege keldi, keıin ol qazaq halqynyń etnıkalyq quramyna kirdi. Keıin Farab qırandylary qazir Ońtústik Qazaqstan oblysynda ornalasqan Otyrar retinde tanymal boldy. Otyrar Ońtústik Qazaqstannyń iri ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyǵy boldy. Otyrarda kitaphana bolǵan, ańyz boıynsha, ol áıgili Aleksandrıa kitaphanasynan keıin kitap sany boıynsha ekinshi orynda bolǵan.

Ábý Nasyr Ál-Farabıdiń esimi álemdik ǵylym men mádenıet tarıhyna berik endi. Ol bilimniń ár túrli salalaryn qamtıtyn baı ǵylymı mura qaldyrdy. Ol fılosofıa, etıka, estetıka, logıka, lıngvısıka, ádebıet, mýzyka, matematıka, fızıka, astronomıa jáne basqa ǵylymdar boıynsha 160-qa jýyq traktattar jazdy. Ál-Farabı zertteý jáne damytý úshin birden birneshe ǵylymı baǵyttardy qamtı aldy. Ol Orta ǵasyrlarda belgili kóptegen ǵylymdardy jaqsy biletin jáne mýzykadan astronomıaǵa deıin bárin jaqsy biletin. Onyń qyzmeti uly grek danagerleriniń eńbekterin zertteýden bastaldy. Olarǵa túsinikteme bere otyryp, ol óz oılaryn qarapaıym tilde kóptegen adamdarǵa jetkizýge tyrysty.

Ál-Farabıdiń arqasynda ǵylym men ónerde jańa baǵyt paıda boldy. Ol ómirdiń baqyt, adamgershilik, soǵys jáne memlekettik saıasat sıaqty aspektilerine erekshe nazar aýdardy. Onyń "Baqytqa jetý týraly traktat", "Baqytqa jetý joldary", "İzgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat"; "Azamattyq saıasat", "Qoǵamdy zertteý týraly traktat", "Adamgershilik moral týraly" eńbekterinde qatygez orta ǵasyrdyń mańyzdy taqyryptaryna, sonyń ishinde jaqyn adamdarǵa degen súıispenshilik pen adamdardyń baqytqa degen tabıǵı beıimdiligine qatysty máseleler qozǵalady. Onyń" Soǵys jáne beıbit ómir týraly traktaty", onda ol soǵystyń azǵyndyǵy jáne beıbit qatynastardyń mańyzdylyǵy týraly jazady, búginde ózara yntymaqtastyq pen qaqtyǵystardyń aldyn alýǵa umtylǵan barlyq elder úshin ózekti.

Ómiriniń 80 jylynda Ál-Farabı úlken mura qaldyrdy, ol kóp jaǵdaıda óz ýaqytynan ozyp ketti jáne búgingi kúni de ózekti bola qoıǵan joq. Ol óziniń oılaýynda erekshe Táýelsizdikti kórsetti jáne óziniń senimderin dáıekti túrde qorǵady. Abaıdyń ilimi týraly da osyny aıtýǵa bolady. Onyń shyǵarmashylyǵy Qazaqstan halqynyń rýhanı jańǵyrýymen tyǵyz baılanysty jáne onyń shyǵarmalarynyń danalyǵy qazirgi zamanǵa saı keledi. Abaı Qunanbaev 1845 jyly Shyńǵyshan qalasynda dúnıege kelgen. Onyń shyn aty Ibrahım bolǵan, biraq ol Abaı atymen belgili boldy.

Abaıdyń dúnıetanymy shyǵystanýshylar men aqyndardyń, sondaı-aq orys klasıkteriniń arqasynda qalyptasty. Abaı Shyǵystyń kórnekti aqyndary men oıshyldarynan - Fızýlı, Shamsı, Saıhalı, Navoı, Saadı, Fırdoýsı, Ál-Farabı jáne t.b. bilim alǵan. Ol M.Iý. Lermontov, A. S. Pýshkın jáne basqa da kóptegen tanymal orys jazýshylarynyń shyǵarmalaryn aýdarǵan.

Abaı shyǵarmashylyǵy týǵan halqynyń ómirine arnady. Ol qazaqtar arasynda orys jáne eýropalyq mádenıettiń taralýyna yqpal etti. Ol 170-ke jýyq óleń shyǵaryp, 56 aýdarma, birneshe óleń jáne "Qara sózder"prozasynyń tomyn jasady. Onda qazaq janynyń barlyq qyrlary: onyń názik lırızmi, kúmáni men partıa izdeýi, onyń ashshy sarkazmy men óz halqynyń shyǵarmashylyq áleýetine degen barlyq úmitti senimi óz kórinisin tapty.

Abaı umtylǵan murattar ulttyq sheńbermen shektelmeıdi-olardyń ámbebap tartymdylyǵy bar. Olarǵa shynaıy gýmanızm, "sezimtal júrek pen jan" bar adamnyń qamqorlyǵy men qajettilikterine muqıat nazar aýdarý, aıaýsyz shynshyldyq, álemge ashyq kózqaras, rýhanı maksımalızm, nemquraıdylyqtan bas tartý, rýhanı jalqaýlyq, ashkózdik, ıntrıgalar, ashýlanshaqtyq, jaısyzdyq jáne nadandyq jatady.
Ál-Farabı sıaqty, Abaı adamnyń umtylystary men kúsh-jigeri túsinikti jáne basqalarmen bóliskende ǵana baqytty bola alady dep eseptedi. "Dostyq dostyqty qajet etedi"dep aıtý kezdeısoq emes. Sondyqtan ol ulttyq birlik pen tutastyq úshin tynymsyz eńbek etip, ózara túsinistikke, beıbitshilik pen kelisimge shaqyrdy. Halyqtyń gúldenýi úshin ol kórshilerimen beıbitshilik pen senimmen ómir súrýi kerek. Bul, ásirese, búgingi kúnniń taǵdyryn anyqtaıtyn basty tarıhı faktorlardyń biri.

Qazirgi ýaqytta elimizde naryqtyq qatynastardyń qalyptasýy men damýyn eskere otyryp, Abaıdyń jumysy erekshe ózekti bolyp otyr. Qazaqstan óz ekonomıkasyn halyqaralyq arenaǵa shyǵarý úshin aıanbaı eńbek etýde, eger saýda tek bir qalanyń nemese eldiń sheginde damymaıtyn bolsa, onda onyń Otany áldeqaıda jyldam jaqsarýy múmkin degen sózin rastap otyr.

Abaı danyshpanynyń ulylyǵy men fenomenaldyǵy otarshyldyq ezgi men qorlaý dáýirinde kóptegen qıyndyqtarǵa qaramastan - ulttyq rýhtyń beriktigin teńdessiz bıiktikke kótere bilgendiginen kórindi. Ol óz rýlarynyń sanasyna qorqaqtyqtyń ornyna tabandylyq pen batyldyq, shatasýdyń ornyna maqsattylyq, nadandyqtyń ornyna bilimge degen umtylys, azaptyń ornyna kishipeıildilik ákeldi. Ol óz halqyna shyn júrekten qamqorlyq jasaǵan adam edi. Abaı jańa deńgeıge shyǵý týraly sóz qozǵaǵan alǵashqy qazaqtardyń biri boldy. Búgin biz onyń úlgisimen júrip, álemge elimizdiń mádenıeti týraly aıtqymyz keledi.

Qazaq jeriniń osy eki uly  Ál-Farabı men Abaıdyń shyǵarmashylyǵynda biz ortaq syzyqty anyq kóremiz. Abaı Qunanbaev Ál-Farabıdiń ár ǵasyrda ómir súrgenine qaramastan, olardyń murattary men rýhanı qundylyqtary óte uqsas boldy. Ál-Farabı men Abaıdyń oılary-qazaq halqynyń ǵana emes, búkil álemdik mádenıettiń uly murasy.

2.2 Ál – Farabı jáne Abaı shyǵarmalary arasyndaǵy sabaqtastyq

Sóz joq, Ál-Farabı de Abaı da zamanynyń ozyq oıly, oqymystylary bolǵan. Olar óz halqynyń taǵdyryn birinshi orynǵa qoıyp, elin, jurtyn oqýǵa, bilim – ǵylymǵa, adamzat órkenıetiniń jetistikterine ıek artýǵa shaqyrdy jáne de osyny óz ómirleriniń eń ózekti muratyna aınaldyrdy.

Ál – Farabıdiń ǵylymı – fılosofıalyq eńbekterin baıyptap qaıta qaraý barysynda onyń pedagogıka tarıhyndaǵy uly tulǵalardyń biri bolǵandyǵyn kóremiz. Ol – shyǵys elderinde tuńǵysh syndarly pedagogıkalyq júıe jasaǵan aǵartýshy – oqymysty.
Jas urpaqtyń sana – sezimin qalyptastyrý úshin úsh nárseniń ereksheligin júıelep, dáıektep alý shart:

1. Balanyń ishki ynta-yqylasy, qumarlyǵy;
2. Ustazdyń sheberligi, ar tazalyǵy;
3. Sabaq prosesiniń alatyn orny.

Al Abaıdyń pikirinshe, « adam bolý úshin onyń boıynan úsh túrli faktor tabylýy tıis. Birinshiden, balanyń shyqqan tegi jaqsy bolýy kerek, ekinshiden, onyń áleýmettik jaǵdaıy nemese qorshaǵan ortasy jaǵymdy bolýy shart, úshinshiden, balaǵa adamgershilik turǵysynda tárbıe berilýi qajet» .

Ál-Farabı de, Abaı da – eń áýeli ustaz, aǵartýshylar, olardyń búkil fılosofıalyq izdenisteri men paıymdaýlary adamdy barynsha kemeldendirý, damytý maqsatyna arnalǵan. Ál-Farabı adamdardy shynaıy baqytqa jetkizý joldaryn tabýdy murat tutsa, Abaı tolyq kemel adam tárbıelep shyǵarý maqsatyn kózdegen.

Abaı men Ál-Farabıdiń pedagogıkalyq júıelerinde tárbıe men tálim, bilim máseleleri birin-biri tolyqtyrýshy, ajyramas, dıalektıkalyq birlikte jáne olar adamzat qaýymdastyǵymen qabystyryla qarastyrylady. Ál-Farabıdiń aıtýy boıynsha, adam ǵylym, fılosofıa,
tárbıe arqyly kemeldikke jetedi. Ol shartty túrde adamdy naǵyz baqytqa, muratqa bastaıtyn negizi qural retinde minez-qulyq, moral jáne aqyl-oı, ıntellektýaldy tárbıe máselelerine sheshýshi mán beredi. «Biz jaqsy minez-qulyq pen aqyl-parasatqa ıe bolǵan kezde, olardyń arqasynda baqytqa jetemiz... Bul ekeýi bar kezde bizdiń ózimiz jáne is-áreketterimiz ústem de kemel bolady, osylardyń arqasynda biz shyn máninde qasterli, qaıyrymdy, ınabatty bolamyz», - deıdi uly ustaz.

Al uly Abaı atamyz óziniń birshama óleńderi men otyz segizinshi sózinde ustazdarǵa ǵylym negizin josparly jáne júıeli túrde júrgizýge, bala túsinigine uǵymdy, qyzyqty, tartymdy etip oqytýǵa, bilimdi ómir talabymen ushtastyra bilýge keńes bergen:

«Aqyryn júrip, anyq bas,
Eńbegiń ketpes dalaǵa.
Ustazdyq etken jalyqpas
Úıretýden balaǵa...»

«...Ǵylym-bilimdi áýel bastan bala ózi izdenip tappaıdy. Basynda zorlyqpen, ıakı aldaýmenen úıir qylý kerek, úırene kele ózi izdegendeı bolǵansha. Qashan bir bala ǵylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady...»

Ia, bala tek mektepte ǵana oqyp qoıa salmaı ary qaraı bilim qýyp, zıalylar qataryna qosylýy balanyń ata-anasyna tikeleı qatysty is.
Osy oraıdy Abaı atamyzdyń myna sózderi eriksiz eske túsedi. «Balalardy oqytqan da jaqsy, biraq qulshylyq qylarlyq qana, túrki tanyrlyq qana taza oqysa bolady. Asap - ishimge maldyń tapshylyǵy da aǵaıynnyń arazdyǵyna da ártúrli pálege,urlyq, zorlyq, qýlyq, sumdyq sekildi nárselerge úıirlendirýge sebep bolatuǵyn nárse. Mal tapsa, qaryn toıady. Onan soń, bilim túgil óner kerek eken. Sony úıreneıin ne balama úıreteıin dep oınyna jaqsy túsedi. Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da- bári orysta tur. Zararynan qashyq bolý, paıdasyna ortaq bolýǵa tilin,oqýyn,ǵylymyn bilmek kerek. Onyń sebebi olar dúnıeniń tilin bildi, mundaı boldy. Sen onyń tilin bilseń, kókirek kóziń ashylady. Orystyń ǵylymy, óneri – dúnıeniń kilti, ony bilgenge dúnıe arzanyraq túsedi. Lákın osy kúnde ǵylymnyń balasyna úıretken etıkany ol, eń aldymen, jaqsylyq pen jamandyqty ajyratýǵa múmkindik beretin ǵylym dep qarady.

Erinshek, beker mal shashpaq,
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek , tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı-
Bes asyl is kóńseńiz..., -

dep jastardy bes nárseden – ósekten, ótirikten, maqtanshaqtyqtan, erinshektikten, beker mal shashpaqtyqtan qashyq bolýǵa, bes asyl iske – talap etýge, eńbekti súıýge, tereń oılaı bilýge, qanaǵatshyl bolýǵa, qaıyrymdy raqymshylyq jasaýǵa shaqyrdy.

Jalpy alǵanda, Abaı atamyz halqyn ǵylym - bilimge, eńbekke talmaı úndegen aqyn. Ǵylymdy áleýmettik jaǵdaıdy jaqsartýdyń quraly ǵana emes, búkil progreske aparatyn jol dep sanady. Aqynnyń osy baǵytta jazǵan «Internatta oqyp júr», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim», «Ǵylym tappaı maqtanba», «Bilimdiden shyqqan sóz», «Bireýden bireý artylsa» t.b. óleńderinde ásirese oıyn – saýyqty qoıa turyp, aldymen ǵylym jolynda eńbek et, izdenýden sharshama, úırenýden jalyqpa deıdi. Máselen,

Bireýden bireý artylsa,
Óner ólshenip tartylsa,
Oqyǵan, bilgen – bilgen-aq
Nadan – nadan – aq san qylsa.

Uly oıshyl ǵylym – bilim jóninde óziniń on jetinshi, jıyrma besinshi, otyz birinshi, otyz ekinshi, otyz segizinshi qara sózderinde oı tolǵaıdy. Máselen otyz ekinshi qara sózinde bylaı deıdi:

«...ǵylymdy úırengende, aqıqatty bilý maqsatymen úırený kerek, bilimińdi bireýmen kerisip, bireýdi kúndeý úshin paıdalanba...
... bilgenińde berik ustap, bilmegenińde taǵy da sondaı bilsem eken dep úmitten...

...adamnyń bilim – ǵylymdy kóbeıtýge eki qarýy bar birinshi – oılasý, pikir alysý, ekinshi – barlyq kúshti jumsaý, tyrysý, alǵan bilimin saqtaý, qorǵaý».

Abaı jastardyń boıyndaǵy keseldi kemistikterdi, arsyzdyq pen uıatsyzdyqty, dóreki nadandyqty tárbıe jáne bilim berý arqyly joıýǵa úndedi. Aqyn ol úshin qazaq balalaryn oqytatyn mektepterdi kóptep salýdy jaqtady. Atap aıtqanda, ol bylaı dep aıtty: « Balalardy ata-analarynan alyp, mektepke berý kerek, olardyń birazyn mamandyqtyń bir túrin, birazyn basqa mamandyqtardy ıgerýge baǵyttaý kerek. Mektepterdi kóbeıtý qajet, olardy tipti qyzdar da oqıtyn bolsyn».

Uly aqyn óz shyǵarmalarynda halyqty ǵylymmen belsene aınalysýǵa úndedi. Árkimdi óziniń ótken ár kúnine mindetti túrde esep berip otyrýǵa, keler urpaqty parasattylyqqa shaqyrdy.
«Bilimdiden shyqqan sóz
Talaptyǵy bolsyn kez.
Nuryn, syryn kórýge
Kókireginde bolsyn kóz.

III. Zertteý bólimi
3.1 Ál-Farabı men Abaı Qunanbaev eńbekterindegi beıbitshilik pen kelisim qundylyqtary

Islam dáýiri ádebıeti men qazaq aqyn-jyraýlary poezıasy arasyndaǵy kórkemdik dástúr jalǵastyǵyn sóz etkende, myqtap eskeretin bir jáıt bar. Kez kelgen halyq ádebıetindegi dástúr jalǵastyǵy sol qoǵamdaǵy tarıhı jalǵastyqtyń quramdas bóligi bolyp tabylady. Al tarıhı jalǵastyq degenimizdiń ózi, eń aldymen aqyl-parasat jalǵastyǵy ekeni belgili. Máselen, Ál-Farabıdiń fılosofıalyq, áleýmettik-etıkalyq oı-tujyrymdary ózinen keıingi dáýirlerdegi oıshyl qalamgerlerdiń shyǵarmalarynan óziniń dástúrli jalǵastyǵyn tapty. Ol óziniń «Intellekt (sóziniń) maǵynasy jaıynda» dep atalatyn zertteýinde adamnyń aqyl-parasat múmkindigine jan-jaqty taldaý jasaı kele, ony «potensıaldy ıntellekt», «aktýaldy ıntellekt», «júre kele daryǵan ınttelekt», «áreketshil ıntellekt» sıaqty fılosofıalyq kategorıalarǵa bólip-bólip taldaıdy. Ál-Farabı «júre kele daryǵan ıntellekt» týraly aıta kelip, adam týǵannan aqyldy, bilimdi bolyp týmaıtynyn, ıntellektiń ózi júre kel, estip, kórip baryp qana damıtynyn eskertedi.

Ál-Farabıdiń ıntellekt jónindegi osy fılosofıalyq oı-tujyrymyn araǵa toǵyz ǵasyrdaı ýaqyt salyp, qazaq qaýymynyń jańa tarıhı jaǵdaıynda Abaı Qunanbaıuly zor bilgirlikpen jalǵastyra túsken sıaqty. Abaı óziniń «On toǵyzynshy sózinde»: «Adam ata-anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdy-daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń sózin estip júrgen kisi ózi de esti bolady. Sol estilerden estip, bilgen jaqsy nárselerdi eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda iske jaraıdy, sonda adam dese bolady», – dep jazady. Sondaı-aq, Ál-Farabıdiń ǵylym-bilimdi meńgerýdegi ıntellekt róli jaıyndaǵy fılosofıalyq tujyrymyn Abaı óziniń «On toǵyzynshy sózinde» meılinshe aıqyndaı túsken. Abaı óz oıyn: «ǵylym-bilimdi  áýel bastan bala ózi izdenip tappaıdy. Basynda zorlyqpen ıakı aldaýmen úıir qylý kerek, úırene kele ózi  izdegendeı bolǵansha. Qashan bir bala ǵylym, bilimdi mahabbatpen kókserlik bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady», – dep tujyrymdaıdy. Ál-Farabı óziniń joǵaryda atalǵan eńbeginde «jan qýaty» jóninde qoldanǵan uǵymdar men termın sózder sol qalpynda Abaı qara sózderinde (7, 17, 27, 38, 43 - sózder) qaıtalanýy kezdeısoq qubylys emes, Ál-Farabı: «Aqyl-parasat kúshi – adamnyń oılaýyna, paıymdaýyna, ǵylym men ónerdi uǵynýyna jáne jaqsy qylyq pen jaman qylyqty aıyrýyna kómektesetin kúsh» dep kórsetedi.

Ál-Farabı óziniń «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary» atty fılosofıalyq traktatynda «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» sıaqty uǵymdarǵa túsinik bere kelip: «Júrek – basty múshe, muny tánniń eshqandaı basqa múshesi bılemeıdi. Budan keıin mı keledi. Bul da basty múshe, biraq munyń ústemdigi birinshi emes», – deıdi. Ál-Farabıdiń «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» jónindegi fılosofıalyq tujyrymy Abaıdyń «On jetinshi sózinde» óziniń logıkalyq jalǵasyn tapqan sıaqty. Abaıdyń osy sózinde «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» úsheýi árqaısysy ózin myqty sanap, aıtysyp, talasyp, aqyry «ǵylymǵa» kelip júginedi. Sonda «ǵylym» bul úsheýińniń de aıtqandaryń ras, úsheýiń de qajetsiń: «Eı, Qaırat, sensiz eshnárseniń bolmaıtuǵyny da ras, biraq qarýyńa qaraı qataldyǵyń da mol, paıdań da mol, biraq zalalyń da mol, keıde jaqsylyqty berik ustap, keıde jamandyqty berik ustap ketesiń, sonyń jaman», – depti. Budan keıin «ǵylym» óz sheshimin «Aqylǵa» aıtypty: «Jaratqan táńirini de sen tanytasyń. Jaralǵan eki dúnıeniń jaıyn da sen bilesiń. Biraq sonymen turmaısyń, amal da, aıla da – bári senen shyǵady. Jaqsynyń, jamannyń – ekeýiniń de súıengeni, sengeni – sen; ekeýiniń izdegenin taýyp berip júresiń, sonyń jaman», – depti. Budan keıin Abaı osy úsh kategorıa jaıynda túıin jasap, Ál-Farabıdiń joǵaryda aıtylǵan pikirin óz oqyrmanynyń uǵymyna laıyqtap jetkizedi. Abaı osy úsheýiniń basynda qos, bárin de «Júrekke» bılet, – dep uqtyryp aıtýshynyń aty «ǵylym» eken. – Osy úsheýiń bir kiside meniń aıtqanymdaı tabyssańdar, tabanynyń topyraǵy kózge súrterlik qasıetti adam sol. Úsheýiń ala bolsań, men «Júrekti» jaqtadym. Qudaıshylyq sonda, qalpyńdy taza saqta, qudaı taǵala qalpyńa árdaıym qaraıdy dep kitaptyń aıtqany osy» – depti degen qorytyndyǵa keledi.

Kogda my govorım o tvorchestve Al-Farabı ı Abaıa – etıh dvýh velıkıh synoveı kazahskoı zemlı, my ochetlıvo vıdım vot etý obshýıý lınıý, obshýıý domınantý v ıh fılosofskoı sısteme. To estproblemy ı ıdealy, ıh dýhovnye sennostı, chto ý Abý Nasr al-Farabı, chto ý Abaıa Kýnanbaeva – onı bylı ochen shojımı, mojno skazat. Potomý chto, ne znaıý, zdes, navernoe, massa faktorov, kotorye vlıaút. Ilı eto nomadıcheskoe nachalo v mırovozzrenıı. Ilı kúltýrnyı kod. Nasıonalnyı kod kakoı-to. I obshechelovecheskıe gýmanısıcheskıe ıdealy, kotorye prısýshı bylı dvým Velıkım kazahskoı stepı.

V kajdom perıode estsvoı ýnıkalnye lúdı. Tochno tak je velıkıe kazahı Abaı ı Al-Farabı jılı v raznye veka, no v ıh slovah sovetov estbolshoe shodstvo. Odnako konkretnyh svedenıı o znakomstve Abaıa s tvorchestvom vtorogo ýchıtelá, myslıtelá Al-Farabı, net.»Al-Farabı, prıdavavshıı bolshoe znachenıe fılosofıı ı mýdrostı, byl znakom s Ibn-Sınoı», - skazal Abaı. Slova soveta ı myslı mýdrogo,ıntellıgentnogo myslıtelá-blagorodnoe nasledıe naroda, zerkalo nasheı lıteratýry.

Garmonıa Al-Farabı ı Abaıa, shojestego proızvedenıı ızýchalos mnogımı ýchenymı. V chastnostı, otmetım, chto ýchenomý A.Mashanový, ıssledovavshemý problemý «Al-Farabı ı Abaıa», ýdalos svázat dvýh myslıteleı ıstorıcheskoı preemstvennostú. Ideıa Farabı: «Ý kajdogo estmesto v mıre», Abaı po-novomý : «Ty toje rojden ız kırpıcheı, naıdı svoe mesto v jıznı».

Biz – azat elmiz. Biz – beıbit elmiz. Ǵasyrlar qoınaýynda babalar ańsaǵan táýelsizdiktiń tańyn qarsy alatyn egemen eldiń azamattarymyz. Biz Úlken El, Úlken otbasymyz. Qazaqstannyń máńgilik mekeni – Uly Dala eline bata qonyp, baq daryǵan. Bizdiń basty qundylyǵymyz – táýelsizdigimiz. Ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýdyń mańyzyn árqaısysymyz júregimizben túısinemiz, janymyzben sezinemiz. Elbasy N.Nazarbaev: «Biz qandaı zamanda da táýelsizdik tizginin ustaýǵa tıispiz. Elimizdi ishtiń, syrttyń alaýyzdyǵynan saqtap, nyǵaıta túsý tarıh aldyndaǵy paryzymyz jáne jaýapkershiligimiz. Uly Dalada týymyzdy tigip, erkin ómir súrýge laıyqty ekenimizdi kún saıyn ózimizge de, barshaǵa da dáleldep otyrýymyz kerek», – dep oryndy baǵasyn bergen.

Táýelsizdigimizdi tuǵyrly etetin, baqytymyzdy baıandy etetin ol — el birligi, qoǵamdaǵy kelisim, elimizdi mekendegen barlyq ult pen ulystardyń ózara tatýlyǵy, bir-birine degen tózimdiligi. Qoldan keletin bir-aq nárse — týǵan elimizdiń basyna qonǵan baq qusyn ushyryp almaý! Ol — beıbit, tynysh ómir. Shynynda da, halqymyzdyń mańdaıyna bitken baǵy da, kóziniń qarashyǵyndaı qorǵashtaýǵa tıis basty jetistigi de, tý etip ustar uly qundylyǵy da táýelsizdik emes pe? Osyndaı mamyrajaı, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» kezeńde ómir súrýimiz, berekeli birligimiz Elbasymyzdyń aqyly men parasattylyǵynyń arqasy. Bizdiń dana halqymyzdyń «Baq bererde elge yrys qonady, ustanǵan joly durys bolady» degen danalyq sózi bar eken. Mine, bizdiń elimizge de yrys daryp, halqymyz durys baǵyt alyp, máńgilik el bolýǵa qadam basty. Eldiń tilegi de beıbitshilikti saqtaý, soǵysty boldyrmaý, adamzattyń qundylyǵyn saqtaý ekenin búkil álem moıyndady. Osyndaı dárejege kelisim men yntymaqtyń nátıjesinde jettik. Sondyqtan álemdik órkenıet kóshine ekpindeı engen táýelsiz elimizdiń etnosaralyq kelisiminiń beriktigi urpaqtan urpaqqa jalǵasýy tıis. Qazir biz osy eldiń baqytty azamattarymyz dep qaı jerde de maqtanyshpen aıta alamyz. Óıtkeni biz ártúrli ult ókilderi bas qosyp, bir maqsat, bir taǵdyr jolynda Bolashaǵy birtutas – Máńgilik Eldi qurýǵa birge kele jatyrmyz. Bul tusta kóregen basshymyz Nursultan Nazarbaevtyń keleshektiń kemeldigi úshin Qazaqstan Halqy Assambleıasyn qurýdaǵy ıdeıasynyń mańyzy zor bolǵandyǵy aqıqat. Álemde birde bir memleket qol jetkizbegen álemdik jáne dástúrli dinderdiń lıderleri men joǵary ókilderin bir shańyraq astyna jınap, bes ret sıez ótkizdi. Ondaǵy maqsat – eldegi beıbitshilik pen kelisimdi saqtaý, tynysh ómirdi ornyqtyrý. Beıbitshilik jáne kelisim — búkil adamzattyń qalaýy, tańdaýy. Sol jolda qoǵamdyq turaqtylyqty qalyptastyrý. Qoǵamdyq turaqtylyq saqtalmasa, qoǵamnyń damýy, ekonomıkanyń ósýi, memlekettiń órkendeýi múmkin bolmaıdy. Dana babalarymyz «Bir kún urys bolǵan úıdiń ir¬ge¬sinen qyryq kún qyrsyq ketpeıdi» degen eken. Sondyqtan qoǵamdaǵy shıelenisterdiń aldyn alý joldarynyń birden biri — ol ata-baba dástúrin jańǵyrtý, ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteý arqyly jas urpaqqa ónegeli tárbıe berý bolyp tabylady.

Búginde Qazaqstan – dostyqtyń kıeli shańyraǵyna aınaldy. Osy turǵydan alǵanda dana halqymyz: «Kóptiń qoly birikse, kókke jetedi» dep tegin aıtpasa kerek. Búgingi Qazaqstannyń basty jetistigine aınalǵan qoǵamdyq kelisim eldiń nátıjeli áleýmettik-ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası damýynyń kepiline jáne negizine aınalýda. Aýdanda negizinen qazaq, uıǵyr bir týǵan baýyrdaı, quda-jekjat bolyp tatý-tátti ǵumyr keshýde. Otanymyz ortaq úıimiz. Alaýyzdyq, túsinispeýshilik joq. Anda-sanda saqaldary qapsadaı, qysqa balaq kıgen jastar men bet-aýyzdaryn tumshalaǵan boıjetkenderdiń kóshelerimizde kezdesip jatatyny ótirik emes. Olardyń pıǵyldaryn, nıetterin bilý maqsatynda áńgimege tartamyz. Ustanǵan dinderi men saıası kózqarastaryn baqylaımyz. Memlekettiń saıasatyn túsindiremiz. Beıbitshilik pen dostyqty tý etip otyrǵan Qazaqstan degen eldiń irgesi ydyramaý, shańyraǵy shaıqalmaý úshin basqa aǵym jolynda júrgenderdi de durys baǵytqa salýǵa arnaıy mamandarmen júzdestiremiz. Eń bastysy eldegi beıbitshilik pen kelisimniń – adamzat tańdaýy ekendigine kózderin jetkizý. Beıbitshilik, kelisim ornyqqan elde bereke men qut qatar júredi. Olaı bolsa Qazaqstan — júzden asa ultqa Otan bolǵan, tatýlyǵy men yntymaǵy jarasqan beıbit memleket. Osy baǵymyzdan aıyrmasyn.

IV. Qorytyndy

Qoryta aıtqanda, qazaq ultynyń peshenesine enshilegen Táńir syılaǵan eki uly dana - babasy bar. Biri ál – Farabı, ekinshisi – Abaı.
Ál-Farabı syndy uly babamyzdyń ǵylymı mırastaryn týǵan el topyraǵyna oraltyp, halyq sanasyna jetkizýshi Abaı ekindigi daýsyz. Uly Abaıdyń:

«Ólse óler tabıǵat, adam ólmes,
Ol biraq qaıtyp kelip, oınap - kúlmes.
Óldi deýge sıa ma, oılańdarshy,
Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan?», - demekshi, ál - Farabı men Abaı «Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan», sondaı-aq, qazaq topyraǵynda óshpesteı iz qaldyrǵan qazaqtyń qos maqtanyshy.

«Júregimniń túbine tereń boıly,
Men bir jumbaq adammyn ony da oıla.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma»

Ia, myńmen jalǵyz alysqan Abaı óz zamandastary úshin rasynda jumbaq bolǵandaı, alaıda belgili abaıtanýshy, ǵalym Muhtar Áýezovtiń «Biz Abaıdy qazir qarańǵy jumbaq retinde emes, qazaq ádebıetiniń shamshyraǵy retinde qabyldaımyz» degen pikiri Abaıdyń ór tulǵasyn tanyta alady.

Abaı ózi súıe bilgen, ózin de súıgize bilgen, tabıǵaty , bolmysy biregeı, «Mahabbatsyz dúnıe bos, haıýanǵa ony qosyńdar» degendi duǵadaı san qaıtalaǵan. Bizdiń elbasymyz N. Á. Nazarbaev 2006 jylǵy 3 sáýirde Máskeýge resmı saparmen baryp, ondaǵy elshilimiz ornalasqan Chıstoprýdnyı býlvarynda Abaı eskertkishiniń ashylyýna qatysty. Reseı Prezıdenti V.V. Pýtın bul eskertkeshtiń ashylyýn Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy qatynastardyń aıtylýy oqıǵasy dep atap kórsetti. « Biz asa kórnekti ádebıetshige, aqyn men oıshylǵa estkertkish ashyp otyrmyz. Ol eki mádenıettiń ózara molyǵýy týraly aıtqan qazaq jáne orys halyqtarynyń arasyndaǵy rýhanı yqpaldylyqtyń qalyptasýyna zor úles qosqan adam», - dep Reseı Prezıdenti óz sózinde atap ótti. Osyndaı uly tulǵanyń beınesi Reseıdiń astanasynda asqaqtaýy asqan qubylys emes pe?! Eki eldiń rýhanı yntymaqtyǵynyń qaınar kúshi osy arqyly nyǵaıa túsedi. Bizder Abaı ólenderin qaıta aınalyp oqyǵan saıyn, ony jańa qyrynan tanı túsemiz. Asyl oıdyń tereń boılap ketkendeı bolamyz.

(Uly Abaıdyń halqymyzdyń aqyn jáne dana danyshpan retinde taný qupıasynyń bir tarmaǵy baba ǵylymyn ǵajap poezıaǵa aınaldyrýynda jatyr deýge bolady.)

Joba jumysynda Abaıdyń ǵylymı mırastary ál - Farabı ilimine baılanysty túrde dástúr jalǵastyǵy tuǵysynan qarastyryldy.

Joba jumysy boıynsha mynadaı maqsattarǵa qol jetkizildi:

- Uly oıshylardyń ósken ortasy men bilim alǵan joldaryn qarastyryldy;
- Oıshyl, dana, aqyn retinde qoǵamdyq kózqarasyn salystyryldy;
- Danalarymyzdyń shyǵarmalaryndaǵy ǵylym-bilim , ádebıet jáne óner jaıly kózqaras uqsastyqtaryn salystyryldy;
- Oıshylardyń «tolyq adam» , «kemeldengen adam», «jan týraly» pikirlerin jan – jaqty salystyra otyryp, sabaqtastyq turǵydan ǵylymı negiz jasaldy.

Uly babalarymyzdyń ǵylym-bilim, tálim-tárbıe, ádeptilik belgileri,ádil ákim, t.b. týraly eńbekteri, ósıet-ýaǵyzdary kúni búgingi deıin óziniń moraldyq – etıkalyq, estetıkalyq mán-maǵynasyn joıǵan joq.

Ál-Farabı men Abaıdyń qyry men syry kóp telegeı teńizdeı mol dúnıesin,qazirgi zaman turǵysynan baı muralaryn jan-jaqta zerttep, ony búkil ilemge tanytý búgingi jáne keleshek urpaqtardyń abyroıly mindeti dep sanaımyn.

V. PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Myrzahmetuly. M «Áýezov jáne Abaı» - Almaty: Qazaqstan , 1997 j
2. Myrzahmetov. M. «Abaıdyń adamgershilik murattary» - Almaty: Raýan, 1993 j
3. Qunanbaev. A « Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy» T.2 – Almaty, « Jazýshy», 1986 j
4. Nazarbaev. N.Á «Abaı týraly sóz». – Almaty: Raýan, 1995 j
5. Qunanbaev. A «Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy» T.1. – Almaty, « Jazýshy»,1986j
6. Ál-Farabı «Fılosofıalyq traktattary», - Almaty, «Ǵylym», 1973 j
7. Myrzahmetov. M «Abaıtaný tarıhy». – Almaty, « Ana tili», 1994 j
8. Farabıtaný «Jıyrma tomdyq» T.16. – Astana, «Aýdarma»,2006 j
9. Áýezov. M «Abaı Qunanbaev». – Almaty, «Sanat», 1995 j
10. Dosjan. D «Abaıdyń rýhy». – Astana, «Folıant», 2008 j
11. Dosjan.D «Abaı aınasy». – Almaty, «Qazaqstan», 1994 j
12. Kúmisbaev Ó. «Abaı jáne Shyǵys». – Almaty: QazMÝ. – 1995 j
13. Myrzahmetov.M «Abaıtaný tarıhy», - Almaty, «Ana tili», 1994 j
14. Qabdolov.Z «Sóz óneri», - Almaty, «Sanat», 2002 j
15. Áýezov.M «Abaıtaný dáristeri», - Almaty, «Raýan»,1994 j
16. Áýezov.M «Jıyrma tomdyq shyǵarmalar jınaǵy». T.1. Almaty, «Jazýshy», 1985 j

---