InfoHub Logo

Gerold Belger Karlovıch - aýdarmashy, synshy, prozashy, ádebıettanýshy jáne pýblısıs, Qazaqstannyń halyq jazýshysy. Gerold Belger 53 kitaptyń avtory. Ol 1934 jyly 28-shi qazanda Reseıdiń Saratof oblysynda dúnıege kelgen. Ákesi Karl ushqyshtar mektebiniń dárigerlik bóliminde, anasy Anna parashútshi bolǵan. G. Belger olardyń tuńǵyshy. Úsh qaryndasy bolǵan. Bireýi ómirden ótken, ekeýi aman-saý. Elma  qaryndasy Tashkentte, Alma qaryndasy Germanıada turady. 1941 jyly Stalınniń jarlyǵymen Keńes Odaǵyndaǵy barlyq nemistermen birge Qazaqstanǵa jer aýdarylǵan. Qazirgi Soltústik oblysyndaǵy Shal aqyn aýylda qazaq orta mektebinde oqıdy. Qazaq aýylda turyp, qazaq tilin jetik meńgerip shyqqan. Bilimin Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıka ınstıtýtynda fılologıa fakúltetinde jalǵastyrady. Eńbek jolyn Jambyl oblysy Baıqadam keńsharynyń orta mektep muǵalimdigenen bastaıdy. 1963-1964 jyldary Juldyz jýrnalynyń ádebı qyzmetkeri bolyp taǵaıyndalady. Gerold Belgerdiń jubaıy –  Raısa Hısmatýllına, ulty tatar. G. Belgerdiń Irına esimdi bir qyzy boldy. Irına Kovaleva – ártis, kınorejısser. 1988 jylǵy Vsevolod esimdi uly bar. Gerold Belgerdiń laqap aty «Ger aǵa». 

Gerold Belger nemis tilinde shyǵatyn «Fenıks» álmanahy bas redaktorynyń orynbasary qyzmetin 1992 jyldan bastaıdy. 1994-1995 jyldary Qazaqstan Joǵarǵy keńesiniń depýtaty boldy. Alaıda bul qyzmetke Belger amalsyzdan kelisken. Jazýshynyń týyndylary nemis, orys, qazaq tilderinde jazylǵan. Ol Abaı, Áýezov, Músirepov, Núrpeıisov sekildi iri qazaq jazýshylarynyń shyǵarmashalaryn orys tiline aýdarǵan. Qazaq tiliniń baılyǵyn jan tánimen túsingen.  Onyń qalamynan týǵan 70-ke tarta proza jáne ádebı syn janryndaǵy kitaptarmen ǵylymı zertteý eńbekteri, qazaq, orys, nemis tilderinde 2300-den asa maqalasy bar. «Aýyl shetindegi úı» (1973), «Daladaǵy shaǵalalar» (1976), «Alty asý» (1977), «Tas ótkel» (1987,orys, qazaq, nemis tilderinde), «Munartaý» («Jalyn», № 1, 1974), «Baýyrlastyqtyń jandy beınesi» (1981),  «Ýaqytpen betpebet» (1985, nemis tilinde), «Gete ı Abaı» (1989) atty zertteý eńbekteri jaryq kórgen. "Munartaý" men Qazaq dápterinen keıingi qazaq tilinde shyqqan kitaby "Ótedi ómir osylaı". "Kezbeniń úıi" romany 2003 jyly jazylǵan. Shyǵarmada 1941 jylǵy kúshtep jer aýdarylǵan Keńes nemisteriniń qıyn-qystaý taǵdyry týraly baıandalady. Roman 3 bólimnen turady: "Davıd", "Hrıstán", "Garrı". Abaısyz qazaqty elestete almaısyń. G. Belger Abaı týraly 4 kitap jazǵan, 6 kitap qurastyrǵan. G. Belger opozısıalyq baǵyttaǵy gazetterdi kóp paıdalandy. Shyndyqty dál jazyp, esh búkpesiz jetkizip otyrdy. Ekinshi synybynan bastap kúndelik jazǵan. Kúndeligine kóp nárseni shynaıy jazyp ketken. Kúndeligin túsinbeıtin adamdar da bolǵan. "Kúndelik jazylyp bolǵannan keıin, shyǵarylýy kerek"-degen pikirler aıtylǵan. Alaıda Ger aǵa kúndelikti jaza salyp jarıalaıdy. Shyndyqty qalaı bar solaı jazatyn bolǵan. Sóıtip bul kúndeligi "Tolǵanaı" degen baspadan shyǵady. Bunyń ishinde belgili bir kezeńdegi oqıǵalardy túrtip júrgen bolatyn. G. Belger Musafar Álimbaıovpen jaqsy syrlas, dos bolǵan. Musafar aǵamyzǵa "Men ǵoı Musafar" degen essesin de kúndeliginiń bir tutas bóligin arnaıdy. Ger aǵamyz bir sózinde: « Meniń kúndelikterim 40 baspatabaq bolyp qaldy. Ol endi qazaqtan basqa eshkimge kerek emes. Eger sony shyǵaryp berem deıtin qazaqtar bolsa, men qýanatyn edim" - degen eken. Osy sózinen keıin G. Belgerge bir jigit habarlasyp kezdesýge shaqyryp, ekeýi júzdesedi. Álgi jigit: «Kúndelikterińizdi maǵan satyńyz" - depti. Eki nemese bes myń dollor aqsha usynǵan. Sodan Ger aǵa ony eki ese qymbatatyp aıtyp kóredi. Jańaǵy jigit Ger aǵa oılanaıyn degen. Sonymen ekeýi saýdalasyp, Ger aǵa ázildep: «Onda 10 myńǵa jetkenshe kúte turaıyn"-depti.  Jazar-syzary kóp Belger qalamyn qolynan tastamaı, kórgen-bilgenin kúnbe-kún dápter betterine túsirip kelgen. Mysaly, týǵan kúninde quttyqtap telefon shalsań, ol kisi bárin jazyp otyrady. Kim qońyraý soǵyp quttyqtady. Neshinshi bolyp quttaǵanyńdy kúndeligine jazyp qoıatyn bolǵan. Qazaq aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalaryn oqyp, pikir qaldyrǵan. Ger aǵa ýaqytynyń kóp bóligin Shoqan Ýálıhanov eskertkishiniń qasynda ótkizetin bolǵan. 
 
Gerold Belger Dinmuhammed Qonaev atamyzben kezdesken. D.Qonaev atamyz jaıly lebizin suhbattarynyń birinde aıtyp ótken. Gerold Belger: «Dinmuhammed Qonaev jaıly sońǵy kezderi  kóp aıtylyp, jazylyp jatyr. Meniń oǵan alyp qosarym joq. Óıtkeni meniń Dımekeńmen tikeleı aralasqan sátterim joqtyń qasy. Kóbinese Dımekeńdi jınalystarda, ártúrli kezdesýlerde syrttynan baıqaıtynmyn, tyńdaıtynmyn, kóretinmin. Jalpy ol kisi maǵan unaıtyn. Tulǵasy da, bet pishini de, boıy da, oıy da, sóılegen sózi de maǵan erekshe áser etetin. Naǵyz memleket qaıratkeri degen uǵym mende sol kisiden bastap qalyptasqan. Taǵy bir meniń ashqan jańalyǵym ol kisi tek qana oryssha sóıleıdi degen oıda júrdim, sóıtsem onyń qazaqshasy keremet eken. Onyń qazaqshasynyń keremettiligin baıqaǵanym bizde birde mynaý Sekanyń demalys úıi degen bolǵan joǵary jaqta. Sol kezde bir Nurpeıisovpen qydyryp júrgen kezimde qara volgamen bireý kelip toqtady. İshinen bir jas jigit shyqty da, sosyn artynan asyqpaı uzyn boıly bir kisi shyqty. Ústinde kastúm joq, kýrtka kıip alǵan. Basynda shılápasy bar. Jurttan ózgeshelik joq bir adam. Biraq boıy uzyn. Nurpeıisov meni túrtip qaldy da "Oıbaı úlken kisi keldi ǵoı, baryp amandasaıyq"-dedi. Baryp amandastyq. Jaqsy jigitter dep bizben, jaqsy til tabysty. Áńgimeniń barlyǵy tek qana qazaq tilinde boldy. Sonda meniń tańǵalǵanym, qazaqshada erkin sóıleýi, arasyna qazaqtyń baıyrǵy sózderin maqal-mátelderin aralastyryp, óz jónimen aıtyp, erkin kósilip sóılegenin sonda birinshi kórdim. Sóz saptaýy ǵajap eken. Sosyn men bir saǵat kún saıyn osynda kelip qydyramyn dedi. Qasyndaǵysy óziniń jıeni bolý kerek. Aty Dıar Qonaev. İnisiniń balasy eken. Janynda sol júrdi. Dımekeń ar jaǵyndaǵy bir súrleýmen júrip otyrdy. Nurpeıisov ekeýmiz sol eki jaqtan qasynda erip jurdik. Qyrsyq, qyrsyq suraqtardy Nurpeıisov qoıdy. D. Qonaev ol kezde ókimettiń basshysy emes, memleket qaıratkeri emes zeınetaqyda júrgen adam boldy. Soǵan baılanysty bolsa kerek, Nurpeıisov qytyǵyna tıetin suraqtar qoıyp otyrdy. Monshany salǵanda qansha mıllıon aqsha ketti, Qonaq úıdi salǵanda qansha mıllıon aqsha ketti, Nege 700 qazaq mektebi jabyldy, Sizdiń sińirgen eńbegińiz qalaı dep túsindiresiz, osy tóńirekte qoıyldy suraqtar. D.Qonaev álbette suraqtardy unatqan joq. Biraq bir dóreki aıtqany osynyń bári qyp-qyzyl qyrtyl dedi. Sosyn Nurpeıisovte saýaldaryn qoımaı qaıta-qaıta qoıa berdi. Keıinnen asyqpaı, saspaı túsindirdi. 700 mektepti japqan men emespin, aýyldyń kishkentaı-kishkentaı mektepteri edi, onda 6-7 balaǵa deıin oqıtyn, ondaı mekteptiń keregi joq, mektepterdi úlkeıtip salý kerek boldy, 5 aýyldyń baldaryn bir jerge ornalastyryp, bir jerde oqytý kerek boldy. Jańaǵy mektepterdiń qysqartý joly osylaı boldy. Al, endi monshany salǵanda halyqqa monsha kerek emes pa? Kerek. Sol jerge monsha salýǵa 16 mıllıon ketti dep jýrnalıster jaza beredi. 16 mıllıon emes, pálen mıllıon ketti óz sıfryn aıtty. Sol sıaqty qonaq úı kerek emes pa? Almatynyń sáni bolatyn, Almatyny kórkeıtetin myqty 25 qabatty qonaq úı kerek emes pa? Oǵanda bireýler pálen qarajat jumsady, aqshany shashty degen sózder boldy. Jurt jaza beredi, aıta beredi. Onyń barlyǵy olaı emes, oǵan ketken qarajat mynandaı dep onyń barlyǵyn táppishtep, asyqpaı túsindirdi. Sosyn biraq Nurpeıisov sharýam bar dep ketip qaldy. Men ketýdi jón kórmedim. Shaldyń ózin jalǵyz qaldyrý yńǵaısyz dep oıladymda qasynda erip júrdim. Sóıtip ekeýmizdiń sózimiz jarasyp ketti. Aıtqany, men nemisterge óte durys qaraımyn, syılaımyn, jaqsy jumysker, jaqsy qyzmetker, ýádesinde turatyn qara jumysqa beıim, sondaı adamdar qazaqqa sińirgen eńbekteri ulanǵaıyr. Men sonyń barlyǵyn bilemin. Meniń nemis dostarym bar dep, 5-6 batyr ataǵyn alǵan, sosıalısik eńbek eri ataǵyn alǵan nemisterdi aıtty. Minekeı, osylardyń barlyǵy meniń dostarym, men olardy syılaımyn, olar meni syılaıdy. Sonymen. meni kótermelegen túri bolýy kerek. Nemister týraly jyly sózder aıtty. Sosyn nemistiń teatryn Almatyǵa alyp kelgen men.  Meniń kezimde ókimettiń qaýlysymen, osyndaı teatrda ákeldim. Áıtpese buryn Temirtaýda júrgende ol kimge kerek? Qalaı boldy? Biri bilse, biri bilmeıdi. Sondyqtan osy Almatyǵa alyp keldim. Qazaqstannyń ortalyq komıtetiniń sheshimimenen Fronshet gazetinde Aqmoladan osyny Almatyǵa ákelgen men. Usynys jasaǵan menmin, jýrnalısterdiń kóbin bilemin, oqımyn. Seni de oqımyn!-dep, meni de bir maqtap qoıdy. Seni de ár jerden teledıdardan sóılegen sózderińdi tyńdaımyn, munyń barlyǵy durys deımin. Quptaımyn-dep meni bir marqaıtyp qoıdy. Sonymen bir saǵat boıy qydyryp, jyly sóılestik. Sonda jaqsy áserde úıge keldim de, sony kúndeligime jazyp qoıdym. Jańaǵy meniń aıtqandarym, bir-eki jýrnalda ma, gazette ma shyqqan bolý kerek. Sodan beri jalpy Dımekeń jaıly meniń kózqarasym óte joǵary.  Keıin Dımekeń qaıtys bolǵan soń, úıine baryp kóńil aıttyq. Úıindegi kitaphanasyn kórdim. Kitaptardyń sórelerin, kabınetin, úlken zalyn kórdim. Zalǵa kóńil aıtýǵa kelgen azamattarmen birge otyrdym. Onyń ishinde neshe túrli myqtylar boldy. Sodan beri meniń Dımekeń jaıly oıym oń. Erekshe adam. Úlken adam dep ony qadirleımin, baǵalaımyn, syılap júremin. Meniń dostarymnyń, joldastarymnyń arasynda Dımekeńdi unatpaǵandarda boldy. Neshe túrli áńgimeler aıtty. Dımekeńniń ústinen jazylǵan aryzdardy da bilemin. Sonaý zamandarda Moskvaǵa neshe túrli aryzdar jazyldy. Ol aryzdarda aıtylmaǵan nárseler joq. Onyń jańaǵy myltyq jınaýy. Ol qazaq emes, tatar. Desertasıasyn bireýler jazyp bergen degen sıaqty ósek-áńgimeler kóp estıtinmin. Al, endi ózi qatarly adamdar jaıly qydyryp júrgen kezde bireýin jamandaǵan emes. Rashıdovti aqtady, urlyq-qarlyǵyn bilmeımin, biraq bul Rızoqov tamasha adam, ǵajap adam dep ony aqtady. Brejnev jóninde eshbir ósekke boı bermeı, tek jyly-jyly sózderin aıtty. Sol sıaqty basqa Ýkraına, Belarýsá sol kezdegi bastyqtar týraly tamasha minezdeme berdi.Bunyń ózi adamı qasıetteriniń bireýi dep esepteımin».
 
Gerold Belger barlaý jaıynda suhbat berip ótkeni bar. Sonymen qoımaı, Toqtar Áýbákirovke barlaý isinde jyly lebizin bildirgen bolatyn. 

Suraq: Qazir el basqaryp júrgen jazýshylar bolsyn, qoǵam qaıratkerleri bolsyn kimmen barlaýǵa baratyn edińiz? 

G. Belger: «Barlaý degendi bilmeımin. Ózi ómirimde barlaýǵa barǵan adam emespin. Jáne eshkimniń qasyna erip barmaımyn. Óıtkeni meniń bir aıaǵymnyń ózi kem ekenin bilesiń, qolymda taıaǵym bar. Sóıtip júrip qaıdaǵy barlaý? Mysaly úshin, eshkimmen dál osy barlaýǵa barar edim dep aıta almaımyn. Tipti ózi 55 jyldan beri birge turǵan áıelim mende barlaýǵa barýym eki talaı. Men dostaryma da ol jaǵynan qatal qaraımyn. Qansha syılasamda, qansha unatsam da talabymnan ary ketpeımin. Al, endi barlaýǵa barýdyń bir tarmaǵy ol zıaly qaýym jóninde ǵoı. Zıaly qaýymdy qazir synaıtyndar kóp. Solardyń ishinde mende barmyn. Jalpy jańa sózdiń aldynda sokrat degendi aıttym. Sokrattyń úlken bir "Ózińdi-óziń tany"-degen qaǵıdasy bolǵan. Sol qaǵıdanyń turǵysanan qarasaq, ózińdi-óziń tany degen qaǵıda bizde oryndalmaı tur. Ózin-ózi tanyp júrgen zıaly qaýym bizde joqtyń qasy. Bulardyń sonda negizgi maqsaty ne? Negizgi maqsaty aqsha, baıý, saıasat, retin taýyp elden ketý, sondaı deńgeıde. Qazir bizdiń azamattyǵymyz, zıalylyǵymyz osy deńgeıde. Kún saıyn zıaly qaýymnyń órisi damyp keledi. Keshe Zımanov qaıtys boldy. Minekeı, zıaly adamdardyń biri osy edi. Osyndaı deńgeıdegi adamdar birinen soń biri ketip jatyr. Qalǵandarynyń kóbi óz zamanynda ósip jetilgen, túgeldeı aqylsymaqtardyń zamany. Bir jaǵynan jaǵympaz, ekinshi turǵydan jaltaq adamdardyń kóbeıýi. Minekeı, bular meni qatty oılandyrady, túńiltedi. Kóp adamnan bezip, qazir ózimmen ózim jeke bolyp júrgenimde osydan. Óıtkeni senim joq. Jıi maǵan telefon soǵady, myna qujatqa qol qoıyńyz, ókimettiń atyna osyndaı hat uıymdastyrdyq. Solardyń bireýi bolyp sizde qol qoısańyz deıdi. Men sol bas kezde qol qoıyp júrdim. Keıin baıqaǵanym bireý qol qoısa erteń qazaqtyń úshten biri taıyp shyǵady. Qatelestim, túsinbedim, bilmedim, meni aldady sıaqty bir syltaýlardy aıtady da bári ketip qalady. Aryz jazady joǵarǵy jaqa qatelistim dep. Sonda bir 62 adam esimde hatqa qol qoıǵan boldy. Sol kezde 3-4 kúnniń ishinde teń jartysy aınyp shyǵa keldi. Sonda qalǵany 1-2 nemis, 1 evreı. Qalǵandary joq. Sonda aqymaqtyń biri men bolyp shyǵar edim. Sodan keıin meniń bilgenim: "Qoı, óz aıtarymdy ashyq aıtaıyn, óz kózqarasymdy ashyq bildireıin dedim. Demek solaı ózimmen ózim bolam. Óıtkeni ózgege senim joq. Buǵan qol qoıady, erteń aınyp shyǵa keledi. Bizdiń opozısıanyń degenniń artynda bastary qosylmaıdy. Árqaısysy ózinshe bir bılik júrgizgisi keledi. Basynda qosylady, erteń aıyrylysady. Keıin birin-biri jamandaıdy, tipti maǵanda kelip júretinder boldy. Jalpy sońǵy kezde túńilýim kóp meniń. Munyń bárin tereńdetip, qanatyn jaıyp aıtyp otqandaǵy negizgi oıym barlaýshy qylyp alatyn adam Qazaqstanda, elde joq. Jalǵyz adam Toqtar Áýbákirov bar dep aıtar edim. Osy myqty qazaqtyń biri. Pishini de, talantty da, ulttyq qasıeti de, bári bar! Onymen Danıada birge bolǵanym bar. Bir apta birge júrgenimiz bar. Depýtat kezde 1 jyl boıy birge otyrǵanymyz bar. Ol meniń naǵyz, qatty syılaıtyn erekshe qazaqtyń biregeıi. Sonymen barlaýǵa barýǵa bolar edi dep oılaımyn qazir. Alaıda bir kúmánim bar. Kúmánim bolǵanda ózinen emes, menen emes. Sol jańaǵy Toqtardyń janyndaǵy  neshe túrli sumyraılardan kúmánimdanam. Ony neshe túrli sumyraılar qorshap alǵan, onyńda basyn aınaldyryp, birde ózine tartyp, birde ári ıterip sóıtip basyn qatyryp júr. Minekeı, sondaılar túbinde ot salyp,  barlaýǵa barar aldynda bir-birimizge qarsy qoıyp qoıýy múmkin aý degen keıde kúdik basym keledi. Sondyqtan barlaýǵa baratyn adamym joq». 
 
Gerold Belger: "Ómirimniń 43 jylyn qazaq tiline qulaǵymnyń quryshyn qandyrýmen kelgen ekem...". Ulty basqa bolsa da, qazaq ádebıetine ólsheýsiz úles qosqan Ger aǵanyń eńbegi orasan zor. Júregi qazaq dep soǵyp turatyn jannyń biregeıi. Qazaqtyń ádebıetin, mádenıetin, tarıhyn jetik bilgen Gerold Karlovıch «Qazaqtyń qýanyshy – meniń qýanyshym, qazaqtyń toıy – meniń toıym...» dep bar sanaly ǵumyryn ádebıetke arnady. Keleńsiz dúnıelerdi betiń bar, júziń bar demeı ashyq aıtqan. Artynda óshpeıtin iz, mol shyǵarmashylyq mura qaldyrdy. Belger eńbekqorlyǵy men batyldyǵynan tanbaǵan jazýshy. Gerold Karlovıchtiń Qazaqstanǵa degen sheksiz súıispenshilikpen órilgen ómiri shynaıy patrıotızmniń úlgisi bolyp sanalady. Ger aǵa shyǵarmashylyǵymen ǵana emes, keremet adamgershilik qasıetimen de este qalady. Qazaq ádebıetiniń rýhyn kótirip tastaýshynyń biri. Ultjandylyǵymen úlgi bolarlyq nar tulǵa! Qazaqtyń sózin qazaqtan artyq aıtpasa, kem aıtpaıtyn  adam. 
 
Ulty nemis, júregi qazaq Gerold Belger 2015 jyly 21-shi qańtar kúni júrek talmasyna ushyrap, 80-nen asqan shaǵynda baqılyq boldy.

---