InfoHub Logo

Fashızm kapıtalızminiń en sońǵy satysynan da, kúre tamyrynan irip-shirip bara jatqan kezeńinde týyp otyr. Kapıtalızm qaıshylyqtarynyń shıelenisip, «attanys ıdeıasy kópshilik sanasynda jetilip kele jatqan» jaǵdaıda jalpy daǵdarysqa ushyrap otyrǵan kapıtal qurylysynyń ústemdigin qorǵaýdyń negizgi túri, eń turpaıy túri — fashızm bolyp otyr.

Fashızm býrjýazıa ekonomıkasynyń, basqarý tizgininen týyp otyr. Óler aldynda qarmanǵan «butaǵy» bolyp otyr. Býrjýazıa daǵdarystan fashızm, soǵys arqyly shyqpaqshy. Ósip kele jatqan tóńkeris qozǵalysty fashızm terrory arqyly joımaqshy. Sondyqtan da kóp memleketterdi fashızm jaılap, baılar memleketiniń burynǵy demokrattyq túrleri joıylyp otyr. Aldaý, «sóz berý» ádisinen baılar terrorǵa kelip otyr.

Sóıtip, fashızm kapıtalızm kúshiniń eskendigin kórsetpeıdi, qaıta onyń nasharlyǵyna, qulap bara jatqanyn kórsetedi. Kapıtalızmniń úlken kemeleri bolatyn. Ol kemeler — parlamentarızm, demokratızm dep atalatyn. Osy kemelerge minip alyp kapıtalızm júz jyldar boıy adam balasy teńizimen qalqyǵan. Óziniń, ózgeniń jerin, halqyn talaýmen kúneltken. Bul kemeleri qazir sý túbine ketti. Rýzvelttiń, Gýberdiń «jan saqtaý jospary» sıaqty kishkentaı qaıyqtardy kapıtalızm qaıshylyqtarynyń tolqyny, tóńkeristiń jańa tolqyny áldeqashan tóńkerip tastaǵan. Endi tóńkeris tolqyny jaqyndaı túsken kezde baılar qarmaǵan butaq — fashızm men soǵys bolyp otyr. Bul butaqqa sýǵa ketken kemeniń mansapqor qojaıyndary jarmasty, biraq ol kemeni kapıtalızm qaıshylyqtarynyń, jalpy daǵdarystyń tolqyndarynan qansha tyryssa da shyǵara almady. Bul butaqqa Krýp, Tıssender solarmen birge «kózderi kóre bastaǵan» sosıal-demokrat Paýl, Levı, Leverıtter de asyla ketti. Biraq butaq osal, kóp mıllıondaǵan german proletarıaty men qara sharýalarynyń kórgen azaby bul butaqqa qorǵasyn bolyp quıylǵan: Germanıa býrjýazıasynyń butaqpen qabat qulap túsýi sózsiz.

Kapıtalızmniń shyn máni soǵysta jatyr. Kapıtalızm damýynyń zańdary sózsiz soǵysty týǵyzady. Lenın oqýy osylaı deıdi.

Germanıa fashızmi men Japon ımperıalızmi kún tártibine jer júzin qaıta bolý máselesin qoıǵannan beri halyqaralyq jaǵdaı ashyqtan-ashyq soǵysqa bet aldy.

Kapıtalızm ekonomıkanyń tıanaqsyzdyǵy kórine túsken saıyn, daǵdarysty «ónermen» toqtatýǵa tyrysýshylyq júzege aspaǵan saıyn kapıtal dúnıesi soǵysqa umtylyp otyr. Soǵys arqyly daǵdarystan shyqqysy keledi. Jer júzi saıasatynyń sahnasyna, eń soǵysshyl, eń keritartpa baılar partıalary — fashızm shyqty. Fashıser, bir jaǵynan, myńdaǵan tóńkerisshil jumysshylardy óltirip, qamap otyrsa, ekinshi jaǵynan, jan talasyp kúshin jınap, soǵysqa daıyndalyp jatyr.

Gıtler «Meniń qurdasym» degen kitabynda fashızmniń neni maqsat etetinin, neni kókseıtinin anyq kórsetti". Ol bylaı deıdi:

«Ultshyl — sosıalızm — beıbitshiliktiń emes, soǵystyń ǵylymy (doktrınasy). Germanıaǵa tek myqty qylysh qana kómek kórsete alady. Bul qylyshty jasap shyǵarý — halyqtyń ishki saıası basshylyqtyń ishinde odaqtas taýyp, qamsyz etý — syrtqy saıasat basshylyǵynyń mindeti.

Germanıa Avstrıany ózine qaratyp, Baltyq teńizi janyndaǵy elderdi, Memel oblysyn, Dansıg, Elzas — Latorıngıany basyp almaqshy. Danıanyń Belgıanyń, Chehoslovakıanyń bir-bir bólikterin baǵyndyryp, Keńes Ýkraınasyn, Nemis Povoljásy respýblıkasyn tartyp almaqshy. Mine, fashısik Germanıanyń soǵys programmasy.

«Drang nach lsten» «shyǵysqa umtylý». Mine fashızm urany. Gıtler «Meniń kúresim» degen kitabynda:

«Biz ultshyl — sosıalıser Germanıanyń soǵystan burynǵy syrtqy saıasatyna ádeıi shek qoıamyz. Biz Germanıanyń munan alty júz jyl buryn toqtaǵan jerinen bastaımyz... Sondyqtan burynǵy otar jáne saýda saıasatyn toqtatyp, Evropanyń shyǵysynda jer jaýlap alý saıasatyna kóshemiz.

Evropadaǵy jańa jerlerdi alýdy sóz qylǵanda biz aldymen tek Rossıany jáne oǵan qaraǵan shet ólkelerdi kózdeımiz. Bul joldy bizge taǵdyrdyń ózi kórsetip otyr» — deıdi.

Osy maqsatpen Germanıa ımperıalızmi jantalasyp qarýlanýda.

Versal sharty boıynsha Germanıa 100 myń ásker, jaıaý áskerdiń 7 dıvızıasyn jáne 3 atty dıvızıa ustaýǵa esi bar edi. Jalpy mindetti ásker qyzmetin óteý Germanıada bolmaýǵa tıis edi. Biraq Germanıa ımperıalızmi munymen sanasqan joq. Soǵysta «jaýdy» alý úshin aırylǵan jerlerin qaıtadan qolǵa túsirý úshin, jańadan jer jaýlap, dúnıeni qaıtadan bólisip alý úshin jasyryn túrde jantalasyp qarýlanýda.

1932 jyly Jenevada qarý tastaý konferensıasynyń delegattary jatqanda Papenge Gıtler ashyq hat jazdy. Onda:

«..Darýlaný isi Lozannada, Jenevada emes, Germanıada júzege aspaqshy jáne mundaı qarýlanýǵa basqa ulttardyń Jenevada kelgenin kútpeý kerek dedi. Germanıa fashızmi bul programmasyn júzege asyrdy. 1935 jyly 6 martta Germanıa jalpy áskerlerin qyzmettiń óteý zańyn jarıalady. Aldaǵy qadamda Germanıada 12 korpýs, 36 dıvızıa bolsyn dedi. Shynynda bul jasyrǵandyq. Germanıanyń qazirde eń keminde 80-deı dıvızıasy bar. Onda eń keminde mıllıonǵa tarta soldat pen ofıserler bar. Versal sharty ashyqtan-ashyq buzyldy.

Kapıtalızmniń keıbir ýaqytsha stabılızasıasynyń negizderi áldeqashan joıylǵan. Onyń biri — Vashıngton sharty edi. Bul shartqa 9 memleket qol qoıǵan. Bul shart Qytaıdy ımperıalısik elderdiń talaýyna jol ashty. Shartta qaı memleket Qytaıdy qaı túrde talaýy kórsetilgen edi. Bul shart áldeqashan buzyldy. Japonıa Manchjýrıany soǵyspen ózine qaratyp otyr. Endi soltústik Qytaı men ishki Monǵolıany basyp alýdy kózdep otyr.

Stabılızasıanyń negizgi Versal sharty edi. Bul sharttyń shekara jónindegi pýnktisinen basqasynyń bári tepe buzyldy. Shekara máselesi soǵys arqyly sheshildi. Versal shartynyń negizgi býyndarynyń buzylýy soǵysqa qadam basýshylyq boldy. Qazir Versal shartynda belgilengenin jeńip shyqqan memleketter men jeńilgen memleketter arasyndaǵy qaıshylyq adam aıtqysyz shıelenisip otyr. Bylaıynsha aıtqanda osy ýaqytqa deıin bolyp kelgen jaǵdaıyn saqtaǵysy kelmegen memleketter men saqtaǵysy kelgen memleketter arasynda qaıshylyq kúsheıdi. Birinshiden «stats Qye» jagynda Fransıa bar, ol jer kólemi jaǵynan da, qarjy, ásker jaǵynan da Versal shartynan kóp paıda kórdi. Sondyqtan bul jaǵdaıdy, «stats Qye-ny» buzǵysy kelmedi. Anglıa da Versal shartynan kóp paıda tapty. Vashıngton shartynan kóp paıda tapqan Chehoslovakıa, Versal shartynyń negizinde qurylǵan. Iýgoslavıa, burynǵy Serbıa, Rýmynıa qazirgi kólemderiniń kóbisin Versal sharty boıynsha alǵan. «Stats Qye-ǵa» qarsy memleketter — Germanıa, Belgıa, Bolgarıa. Bular Versal sharty boıynsha talanǵan memleketter. Árıne, bular bolyp kelgen jaǵdaıǵa qarsy, jer júzin qaıtadan bólýge belsene kúsh salýda.

Sonymen, Fransıa sıaqty keıbir elder beıbitshilik jaǵynda otyr. Óıtkeni olar jıhangerlik soǵystan keıingi beleste kóp úles alǵan. Osy «tabysynan» aırylyp qalǵysy kelmeıdi. Japonıa da Versal sharty boıynsha az «úles alǵan joq». Biraq buǵan ol rıza emes. Qazir soǵystyń otyn jaǵýshylar bolyp shyǵystan — Japonıa, batystan — Germanıa shyǵyp otyr.

Anglıa ımperıalızmi jer júzin qaıta bólisip alýdy búgingi tańda onsha qalamaıdy. Óıtkeni qaıta bóliste Anglıa óziniń burynǵylarynan aırylyp qalýy múmkin. Áıtkenmen Anglıa ımperıalızmi Versal shartyn aıaqqa basqan Germanıamen teńiz kemesimen jasasyp otyr.

Anglıanyń oıynsha Germanıa teńiz flotyn tek Keńester Odaǵyna qarsy jumsaıdy dep oılaıdy. Árıne, Germanıanyń Keńester Odaǵyna qarsy jumsaıtyny ras. Biraq basqaǵa qarsy (mysaly Anglıaǵa) jumsamaıdy dep kim aıta alady.

Munymen qatar stabılızasıany buzyp, kapıtal elderin soǵysqa umtyldyrýdaǵy faktiniń irisi — Keńester Odaǵynyń ósýi bolyp otyr. Sondyqtan da qazir Keńester Odaǵyna qarsy soǵys daıyndyǵy kún sanap ósýde.

Kapıtal elderi arasyndaǵy qaıshylyq kúsheıýde, kapıtal elderi osy bir-birine qyrǵı qabaqtyǵyn syltaý etip, jantalasa qarýlanýda.

Jer júzinde shyn nıetimen soǵysqa qarsy turǵan bir-aq el bar. Ol — bizdiń Otan, Keńester Odaǵy. Keńester Odaǵy óziniń birinshi kúnderinen bastap-aq beıbitshilik saıasatyn júrgize bastady.

Úkimetimiz soǵysty boldyrmaý, bolýyn qıyndatý jolynda bar kúshin salyp, barlyq múmkinshilikti paıdalanyp otyr. Beıbitshilik týyn berip ustap otyr, soǵys shyǵa qalsa, sosıaldyq Otanymyzdy qorǵaıtyn sharalardy qamsyzdap otyr, biz soǵysqa qarsymyz, biraq dushpannyń soqqysyna qarsy soqqy berýge daıynbyz.

1935.

---