InfoHub Logo

Bıylǵy jyl Shyǵystyń ǵulama ǵalymy, matematık, astrolog, mýzykanyń teoretıgi, Arıstotelden keıingi álemniń ekinshi ustazy atanǵan Ábý Nasyr ál-Farabı babamyzdyń 1150 jyldyq mereıtoıyna saı kelgen dúbirli jyl. Ortaǵasyrda ǵylymı oı ordasynyń irgetasyn Shyǵysta kótergen kósem sana ıesiniń tolyq aty-jóni - Ábý-Nasyr Muhammed Ibı Muhammed ıbn Uzlaǵ ıbn Tarhan Ál-Farabı. Azan shaqyrtyp qoıǵan esimi – Muhammed. Týǵan jáne qaıtys bolǵan jyldary farabıtanýshylar tarapynan áli de talas týdyrýda. 870-950 jyldar ortaq mámlege kelgen jýyq shama. Farabıtanýshy ǵalymdarymyz anyqtaǵan azyn-aýlaq ómirbaıandyq derekterge júginsek, Uly ǵulamanyń týǵan jeri – Túrkistan oblysyna qarasty Otyrar aýdanynyń ortalyǵy Sháýildir eldi-mekeninen ońtústik-batysqa qaraı jatqan saıyn dalanyń tóskeıi. Ómirin túgel derlik ǵylymǵa jumsap, sońynan máńgilik ólmes muralar qaldyrǵan ǵulama, bizderge belgili ál-Farabılerdiń eń úzdigi – Ábý-Nasyr ál-Farabıdiń súıegi Damaskiniń «Bab as-saǵır» («Kishi darbaza») zıratyna qoıylǵan. Arab jazba derekteri Uly dalanyń ulyq tulǵasynyń esimindegi «Tarhan» tirkesin onyń dáýletti túrki otbasynda dúnıege kelgendiginiń belgisi dep sıpattaıdy. Olaı deýge negiz de bar, sebebi sol zamandaǵy túrki qoǵamynda «tarhan» ataýy áskerı qolbasshylarǵa berilgen. Al áskerı qolbasshylar eń joǵarǵy laýazym ıesi bolǵany málim. Uly oıshyl bala kezinen ǵylymǵa qushtar bolsa kerek. Ne jerde, ne kókte ornalasqany belgisiz Otyrar kitaphanasy ǵalymnyń ǵylymǵa degen izdenisine bastaý bolyp, Shash, Samarkand, Buhara, odan keıin Hamadan, Baǵdat, Sham, Kaır, Damask qalalarynda bilimin jetildirýge qadam jasatqandaı. «Musylman renesansy» degen tarıhı kezeńde ómir súrgen ál-Farabı  ózinen on ǵasyr buryn hrıstıan fanattary joıǵan Platon men Sokrat, Arıstotel sekildi ataqty fılosoftardyń eńbekterin, Aleksandrıa kitaphanasymen birge túgeldeı joıylǵan jazbalardy qaıta jańǵyrtty. Bul tusta ál-Farabı ǵylymdy jańa qyrynan kórsetýshi ǵana emes, kóne grek jazbalaryn arab tiline aýdarǵan órkenıet qutqarýshysy. Osy oraıda ál-Farabıdi Shyǵys pen Batys órkenıetterin jaqyndatýshy tulǵa dep aıtsaq jańylyspaımyz. Ejelgi grek dúnıesiniń bilimin jańǵyrtýshynyń jazǵan eńbekteriniń kóshirmeleri Kordova arqyly, Ispanıa arqyly Eýropa jurtshylyǵyna jetedi. Bul jerde aýdarmashylar arab tilindegi jazbalardy latyn tiline aýdarýmen aınalysty. Osylaısha tutas Eýropa álemi ál-Farabıdiń qyzmeti arqyly óz tarıhynyń umyt bolǵan betterin qaıta qalpyna keltirýge múmkindik aldy. Kórip otyrǵanymyzdaı, Shyǵys pen Batys dúnıesi osylaısha bir oıshyldyń arqasynda jaqyndaı tústi. Osydan 1150 jyl buryn dúnıege kelip, seksen jyldyq tirshiliginde sońynan irili-usaqty 160-tan astam ǵylymı eńbek qaldyrǵan danyshpan babamyzdyń eńbekterin jaryqqa shyǵaryp, zertteý isi erteden-aq qolǵa alynǵan. Búginde «Shyǵys Arıstoteli» atanǵan Ábý Nasyr ál-Farabı rısalattarynyń kóshirme qoljazbalary álemniń ár túkpirinde saqtaýly. Asa qundy muralardyń bizge jetýine negiz bolǵan bul jádigerler Kaır, London, Ystambul, Kalkýtta, Bombeı, Madrıd, Tegeran, Berlın, Bratıslava, Leıden, Ankara, Haıdarabad, t.b qalalardyń kitaphanalarynda jatyr. Ortaǵasyrlyq ǵylym men bilimniń alybyna aınalǵan ál-Farabıdiń qalamynan týǵan eń máshhúr eńbekteri: «Fılosofıalyq traktattar», «Matematıkalyq traktattar», «Logıkalyq traktattar», «Ptolomeıdiń «Almagestine» túsindirme», «Ǵylymı-jaratylystaný traktattary», «Mýzyka jáne poezıa týraly traktattar», «Mýzykanyń úlken kitaby» jáne Arıstoteldiń «Metafızıka», «Germenevtıka», «Rıtorıka», «Kategorıalar», «Analıtıka» jáne basqa da fılosofıalyq, logıkalyq shyǵarmalaryna jazǵan túsindirmeleri, «İzgi qala turǵyndarynyń kózqarasy», «Máselelerdiń túp mazmuny», «Ǵylymdardyń shyǵýy», «Baqytqa jetý» sekildi pálsápalyq eńbekteri. Osyndaı álemdik aqyl-oıdyń alǵa jyljýyna serpilis týǵyzǵan teńdesi joq eńbegi úshin ál-Farabı «Al mýallım as- sanı» ıaǵnı, «Ekinshi ustaz» atandy. 

B.B. Karıbaev, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory  

M.K. Aldybekova, tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 7M02210 – mamandyǵynyń 2 kýrs magıstranty

---