InfoHub Logo

Osydan týra 30 jyl buryn 1990 jyly 25 qazan kúni «Qazaq KSR-nyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıasyn» jarıalaý konstıtýsıalyq mańyzy bar tarıhı oqıǵa boldy.

 

1990 jyldyń sońǵy toqsanynda KSRO men RSFSR-degi saıası jaǵdaı syrtqatepkish kúshterdiń paıdasyna tez qarqynmen damydy jáne barlyq derlik odaqtas respýblıkalar memlekettik egemendik týraly deklarasıalardy qabyldady. Olardyń keıbireýleri ózderin odaqtyq kelisimsharttan tys jáne osyǵan baılanysty táýelsiz dep jarıalaı aldy.

Qazaq KSR-niń Memlekettik egemendigi týraly Deklarasıa ıdeıasy kóptegen depýtattar men Joǵarǵy Keńesten tys jerde buqarany bılep alǵany sonshalyq, 1990 jylǵy 15 qyrkúıekte respýblıkanyń Joǵarǵy Keńesi Qazaq AKSR-nyń quryltaı sezi «Qazaq Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy eńbekshileriniń quqyqtary týraly deklarasıany» qabyldaǵan 1920 jyldyń 6 qazanyn Respýblıka kúni dep jarıalady. Qaýlyda Deklarasıa «ulttyq memlekettiliktiń qurylýyn jarıalaǵan alǵashqy konstıtýsıalyq akt» dep kórsetilgen.

Iá, bir kezderi Qazaqstanda «eńbekshi halyqtyń bıligi» dep jarıalanǵan Keńes ókimetiniń ornaýynyń barysynda Qazaq Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy qurylǵan bolatyn. Birinshi quryltaı sezinde qazaq keńestik memlekettiliginiń qurylǵan kúnin zańnamalyq turǵydan jarıalaǵan Qazaqstan tarıhyndaǵy alǵashqy Deklarasıa - «Qazaq Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy eńbekshileriniń quqyqtary týraly deklarasıa» qabyldandy. Onda «Qazaq ólkesiniń aýmaǵy - bul qazaq halqy eńbekshileri, sharýalary, qazaq qyzyl armıasy depýtattary Keńesteriniń Respýblıkasy» jáne Qazaq AKSR-y «RSFSR-ge biriktirilgen Keńes odaqtarynyń erkin federaldy odaǵynyń avtonomdy múshesi» degen baptar boldy. Ómir, ótken tarıh kórsetkendeı, bul nusqaýlardyń teris jaqtary kóp bolyp jáne shyndyqqa janaspady. Alaıda, osy nysanda bolsa da, Qazaq Avtonomıalyq Respýblıkasy qurylǵan kezde mundaı Deklarasıanyń qabyldanýynyń ózi mańyzdy saıası oqıǵa boldy.

Prezıdenttik bılik ornaǵannan jáne Respýblıka Prezıdenti saılanǵannan eki aıdan keıin jańa konstıtýsıalyq aktiniń – «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıanyń» jobasyn daıyndaý bastaldy. Ol bes aıǵa jýyq ýaqytqa sozyldy. Osy ýaqyt aralyǵynda Joǵarǵy Keńeske zań jobasynyń tórt nusqasy kelip tústi, olardyń ekeýi baspada jarıalandy. Olardyń ishinde, ony daıyndaýǵa depýtattar men ǵalymdardyń úlken toby, halyqtyń qoǵamdyq uıymdary qatysqan, usynystardy eskere otyryp birneshe ret jańartylǵan, shartty túrde aıtqanda jobanyń negizgi nusqasy boldy. Ol Joǵarǵy Keńestiń komıtetterinde jáne Prezıdenttik Keńes pen Úkimettiń jumys toptarynda talqylandy. Parlamenttiń Prezıdıýmy men Prezıdenttik Keńestiń májilisterinde eki ret talqyǵa salyndy. «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa» dep atalatyn jobanyń bul nusqasy Joǵarǵy Keńestiń talqylaýyna usynyldy.

Deklarasıa jobalarynyń ekinshi toby jedel qurylǵan qoǵamdyq uıymdar men depýtattyq toptar - «Demokratıalyq Qazaqstan», «Qazaqstannyń azamattyq qozǵalysy», «Birlik úshin qozǵalys» atynan engizildi. Keıin jobanyń bul top avtorlarynyń arasynda jiktelý oryn aldy. Eń radıkaldy bólik «Demokratıalyq Qazaqstan» parlamenttik tobynyń jetekshiligimen biriktirildi. Ol «balama nusqa» retinde óziniń Deklarasıa jobasynyń nusqasyn usyndy jáne ony keńeıtilgen túsindirme jazbasyn qosa otyryp, talqylaý úshin Joǵarǵy Keńeske usyndy. Deklarasıa jobasynyń negizgi jáne balama nusqalary ártúrli saıası baǵytta boldy. Olardyń biri respýblıkanyń egemendigin jáne burynǵy odaqtas respýblıkalardaǵy ulttyq memlekettiliktiń qajettiligin joqqa shyǵardy, al ekinshisi kerisinshe, qurylyp jatqan Egemen memleketter odaǵynyń (KSRO-nyń ornyna) sheńberinde respýblıkanyń derbes, táýelsiz damýy ıdeıasyn qorǵady.

1990 jyly 15 qazanda ashylǵan Respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń ekinshi sesıasy óz jumysyn jobalar men Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Tóraǵasy E.M.Asanbaevtyń «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa jobasy týraly» baıandamasyn talqylaýdan bastady. Parlament spıkeriniń baıandamasy jobanyń negizgi nusqasyna negizdelgen, kólemdi jáne mazmundy boldy, depýtattar ony úlken nazarmen tyńdady. Onyń baıandamasy 1990 jyly 17 qazanda «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jarıalandy.

Mine, osy baıandamanyń keıbir mańyzdy baptary mynadaı: «Odaqtar men respýblıka arasyndaǵy qatynastar Qazaqstannyń egemendigine negizdelgen kelisim negizinde qurylady. Qazaqstan búkilodaqtyq máselelerdi sheshýge qatysýǵa jáne odaqtyq qurylymdaǵy basqa sýbektiler aldynda óziniń múddelerin qorǵaýǵa quqyly... Bizdiń barlyǵymyzǵa «Respýblıkalardyń» egemendigine negizdelgen odaqtas respýblıkalardyń ekonomıkalyq jáne saıası qýatty odaǵy qajet. «Qazaq KSR-indegi memlekettik bılik, jobaǵa sáıkes, respýblıka ishinde jáne syrtqy qatynastarda ústemdikke, derbestikke, tolyqtyqqa ıe, bul táýelsiz ishki jáne syrtqy saıasat júrgizýge múmkindik beredi», «Qazaq KSR-i óz terıtorıasynda Respýblıkanyń Konstıtýsıasy men quqyqtaryn buzatyn Odaqtyq joǵary organdardyń zańdary men basqa da aktileriniń qoldanylýyn toqtata turýǵa quqyly». «Zań shyǵarýshylyq, atqarýshy jáne sot bıligine bóliný sıaqty quqyqtyq memlekettiliktiń ajyramas qaǵıdatyna beıildilik jarıalanady».

Baıandamashy Deklarasıa jobasyna sáıkes «búkil respýblıkanyń atynan sóıleý quqyǵy zań shyǵarýshylyq jáne baqylaý fýnksıalaryn júzege asyratyn eń joǵary ulttyq ókildi organ - Joǵarǵy Keńeske tıesili  bolyp tabylady» dep atap ótti. «Baıandamashynyń aıtýynsha, Deklarasıanyń negizgi jobasynyń avtorlary 6-bapta «jer jáne onyń qoınaýy, sý, áýe keńistigi, ósimdikter men haıýanattar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar respýblıkanyń menshigi bolyp tabylady» dep úzildi-kesildi jáne naqty tujyrymdamany usynady. «Respýblıka derbes jáne tıimdi ekonomıkalyq saıasat júrgizý úshin jetkilikti keń jáne tıimdi múmkindikterge ıe». Derbestik «respýblıkanyń eń aldymen qazaq halqynyń ulttyq-mádenı ereksheligin, tilin, tarıhı jady men tabıǵı ortasyn jandandyrý jáne saqtaý quqyǵyn qamtamasyz etetindiginen» kórinedi. Osyndaı joǵary deńgeıde alǵash ret Qazaq KSR-na «Respýblıkadan tys jerde turatyn qazaqtardyń ulttyq-mádenı, rýhanı jáne tildik qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa qamqorlyq jasaý» mindeti men normatıvti tártibi engizildi. «Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi men Qazaq KSR Prezıdentine baǵynatyn jáne solardyń baqylaýynda bolatyn óz ishki áskerlerin, memleket qaýipsizdigi jáne ishki ister organdaryn ustaýǵa Qazaq KSR-iniń quqyǵy bar».  E.M. Asanbaev óziniń sózin bylaısha aıaqtady: «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldanǵannan keıin respýblıkanyń jańa Konstıtýsıasyn ázirleý jáne Odaqtyń jańa shartyn daıyndaý úshin negiz bola alady - onyń erekshe mańyzy osynda».

Respýblıkanyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıasynyń jobasy (negizgi jáne balamaly jobasy) Joǵarǵy Keńeste 1990 jyly 15-16 qazanda  – eki kún boıy talqylandy. Onda 40 shaqty depýtat sóıledi. Talqylaý barynsha qushtarlyqqa toly, qyzý jáne qaıshylyqty boldy. Deklarasıa jobasynyń eki nusqasy negizgi ıdeıalary men baǵdary boıynsha bir-birine  dıametrli túrde qarsy boldy. Qarama-qaıshylyqtardyń ymyrasyzdyǵy sonshalyqty, keıde respýblıkanyń egemendigi ǵana emes, onyń ulttyq-memlekettik qurylym retinde ómir súrýine kúmán keltirildi. «Balama jobanyń» avtorlary men jaqtaýshylary aıta ketetini uıymdasqan jáne edáýir depýtattar tobynda mádenıettiń jáne tildiń damýy, qazaq halqynyń ózindik erekshelikteri men ulttyq qadir-qasıetin qalpyna keltirý týraly belgili dárejede aıtylǵan «negizgi» jobanyń barlyq derlik baptaryna, degenmen bul Qazaqstanda turatyn barlyq ulttarǵa qatysty jalpy saıasat turǵysynan berilgen bolsa da qarsy shyqty. Balama nusqany jaqtaýshylarǵa «Qazaq KSR respýblıkadan tys jerde turatyn qazaqtardyń ulttyq mádenı, rýhanı jáne til jónindegi qajetin qanaǵattandyrýǵa qamqorlyq jasaıdy» degen tujyrym unamady (8-bap, 3-bólim). Olar «ulttyq memlekettilik týraly», «ulttardyń ózin-ózi bıleý quqyǵy týraly», «ózin-ózi bıleý sýbektisi retinde baıyrǵy ulttyń uǵymy týraly» tujyrymdardy «negizgi» jobadan alynyp tastalýyn talap etti.

Parlament depýtattary arasynda taratylǵan «balama» zań jobasyna túsindirme jazbada kelesi tarmaqtar bar: «ulttyq memlekettilik pen quqyqtyq memleket bir-birine sáıkes kelmeıdi»; «Ulttyq memlekettilik prınsıpin etnıkalyq aralas qoǵamda dáıekti túrde iske asyrý túbinde aýyr jáne orny tolmas saldarǵa ákeledi». Onyń jaqtastary «ulttyq memlekettilik ózin joıdy» dep málimdedi. Olardyń pikirinshe, qazaqtardy «baıyrǵy ult» dep moıyndaý olar úshin, eń bolmaǵanda, til men mádenıet salasynda artyqshylyqtar ornatýǵa alyp keledi, al buny olar qalamaıdy jáne moıyndamaıdy. Ájeptáýir úlken depýtattyq top qatysqan olardyń jazbasha málimdemesinde «... jergilikti halyqty memlekettiliktiń sýbektisi retinde taný ıdeıasy teorıalyq turǵydan da, praktıkalyq turǵydan da qısynsyz» dep aıtyldy. Olardyń aıtýynsha respýblıkadaǵy til saıasatyn retteıtin «negizgi» jobanyń baptary, atap aıtqanda onyń kelesi erejeleri qabyldaýǵa kelmeıdi: «Qazaq KSR-niń memlekettik tili qazaq tili bolyp tabylady»; «Qazaq KSR-indegi orys tili ultaralyq qatynas tili bolyp tabylady. Qazaq KSR-i orys tiliniń memlekettik tilmen qatar erkin jumys isteýin qamtamasyz etedi. Respýblıkanyń barlyq ult ókilderiniń orys tilin bilýi olardyń negizgi múddelerine jaýap beredi». «Qazaq KSR-i ulttyq-orys jáne orys-ulttyq qostildilik pen kóptildiliktiń jan-jaqty damýyna memlekettik qamqorlyq tanytady»

«Balama» jobanyń ókilderi negizgi jobanyń osy baptarynyń barlyǵyna orys tilin qazaq tilimen birge memlekettik til retinde qabyldaý qajettiligi týraly ıdeıany qarsy qoıdy. Qarsylastarynyń qazaq jáne orys tilderiniń salmaǵy ár túrli jáne qoǵamdaǵy jaǵdaıy ártúrli ekendigi týraly dáleldi dálelderi: orys tili - bul qyzmettiń barlyq salalarynda qarym-qatynas quraly jáne álemge belgili aqparattyq qural ekendigi, al qazaq tili kúndelikti turmysta qoldanysqa deıin azaıǵandyǵy jáne olardyń bastapqy kúıinde teńestirilýi, onysyz da meılinshe teń emes bolýy qazaq tiliniń sózsiz joıylýǵa ákeletini eshqandaı áser etpedi. Qazaq tiline memlekettilik mártebesin berý basqa tilderdi, ásirese, álem tilderiniń birine aınalǵan orys tilin shekteýdi kózdemedi, tek bir ǵana maqsat boldy, ol - Keńes ókimeti jyldarynda naqty belgilengen ulttyq tildiń tolyqtaı joıylýyna jol bermeý.

Kelispeýshilik faktisiniń tereńdigin  «balamaly» jobanyń jaǵynda sol kezde keıingi respýblıkanyń kórnekti qaıratkerleri Ospanov M., Tereshenko S., t.b. bolǵandyǵy kórsetedi. Eki kúndik talqylaý barysynda eki jobany qoldaýshylar arasynda ymyraǵa qol jetkizilmedi, degenmen ustanymdardyń prınsıptik emes máseleleri boıynsha belgili bir jaqyndasý baıqaldy. Deklarasıanyń «balamaly» jobasy ımperıalyq ıdeologıany jaqtaýshylar  men odaqtas respýblıkalardyń egemendik quqyqtarynyń keńeıýine qarsy shyqqan keıbir depýtattardyń pikirlerin bildirdi. Olardyń túsindirmesimen usynylǵan Deklarasıanyń jalpymemlekettik egemendik týraly emes, «Qazaq KSR-niń egemendigi týraly» dep atalýy kóp nárseni bildirdi.

Olar respýblıkanyń egemendigi týraly máseleni qoıýdyń jańashyldyǵyn, mundaı úlken, taǵdyrly saıası aktini daıyndaýda jáne qabyldaýda tájirıbeniń joqtyǵyn, ádettegi ómir saltyn ańsaýdy - keńestik rejımge tán buryn qalyptasqan «aǵalyq» - «inilik» jáne t.b. qatynastardy kórsetti.

Barlyq kemshilikterine qaramastan deklarasıanyń eki jobasyn talqylaý oń áser etti. Bul depýtattardyń jekelegen toptarynyń ustanymdary men olardyń saıası baǵyttarynyń betin ashyp qana qoımaı, sonymen qatar, «ortalyqshylardyń», aýytqymaly jáne óz ustanymdaryn aıqyndamaǵan  depýtattardyń kózqarasyna belgili bir áserin tıgizdi.

Qazaq KSR-niń Memlekettik egemendigi týraly deklarasıa jobasynyń eki kúndik qyzý talqylanýy mazmundy jáne paıdaly boldy jáne Qazaq Respýblıkasy men qazaq halqy úshin mańyzdy saıası máseleler boıynsha depýtattardyń ártúrli jeke jáne toptyq kózqarastary men pozısıalary anyqtaldy. Sonymen birge, pikirtalas Qazaq Respýblıkasynyń Memlekettik egemendigi týraly deklarasıanyń laıyqty mazmunyn quraıtyn jalpyǵa birdeı qolaıly pozısıany tabý jáne jazý úshin ár túrli pikirler men baǵyttardy muqıat zerdeleý jáne salystyrý qajet ekenin kórsetti. Osy jaǵdaıdy eskere otyryp, 1990 jyly 16 qazanda respýblıkanyń Joǵarǵy Keńesi «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa jobasyn halyqtyq talqylaý barysynda alynǵan usynystardy, eskertýlerdi jınaqtaý jáne qorytyndylaý jónindegi komısıa qurý týraly» qaýly qabyldady.

Komısıa sany jaǵynan aýqymdy jáne ókiletti boldy jáne onyń quramyna Parlamenttiń 25 depýtaty kirdi. Onyń quramyna Joǵarǵy Keńes komıtetteriniń 7 tóraǵasy, sondaı-aq Joǵarǵy Keńes tóraǵasynyń orynbasary, Respýblıkanyń Ǵylym akademıasynyń úsh múshesi, eki general - Respýblıkanyń Qorǵanys mınıstri jáne KSRO KGB Shyǵys shekara okrýginiń qolbasshysy, Prezıdent Keńesiniń úsh múshesi, Qazaqstan Kompartıasy aýdandyq, oblystyq komıtetteriniń hatshylary jáne aýdandyq, oblystyq keńester men atqarýshy komıtetter tóraǵalary, sonymen qatar partıa, qoǵamdyq toptar men bloktardyń jetekshileri kirdi. Komısıanyń  tóraǵasy Qazaq KSR halyq depýtaty, Qazaq KSR ǴA akademıgi S.Z. Zımanov boldy.

Komısıa jumysy kúrdeli jáne qıyn boldy. Onyń jınalystary on kún boıy kún saıyn, kóbine eki ret ótkizildi. Ár otyrystyń aldynda komısıa múshelerine jobanyń kelispeýshilikter týyndaǵan baptarynyń jańa nusqalary usynyldy, negizdemeler, taldaýlar men dálelder bolyp otyrdy. Toptar men bloktar arasyndaǵy kelispeýshilikter eleýli bolǵany sonshalyq, Deklarasıa jobalarynyń baptarynyń kópshiligi boıynsha komısıa músheleriniń daýysy usynylyp otyrǵan jobanyń paıdasyna az ǵana aıyrmashylyqpen sheshilip otyrdy.

1990 jyly 25 qazanda kelisim komısıasynyń jumysynyń nátıjeleri týraly Parlamenttiń jalpy otyrysynda respýblıkanyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa jobasyn talqylaý boldy. Bul 6 saǵatqa sozyldy jáne onyń árbir baby (olar barlyǵy 17 bolatyn) qyzý pikirtalas týdyrdy. Keıde, olar qatal túrde bolyp, qazaq halqynyń memlekettik ózin-ózi bıleý quqyǵynan bas tartý talabyn qoıýǵa deıin jetti. Kóbine Respýblıka Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń belsendi aralasýy jaǵdaıdy jumsartyp, ótkir kelispeýshilikterdi toqtatty. Ol kelisim komısıasy daıyndaǵan Deklarasıa jobasynyń erejelerin 11 ret qoldap sóıledi. Sol kúni parlamentshilerdiń kópshilik daýysymen Deklarasıa qabyldandy. 71 adam qarsy daýys berdi, ol qatysqan depýtattardyń 1/5 bóligin qurady.

Deklarasıada asa mańyzdy másele – respýblıkanyń óz búdjetin qalyptastyratyndyǵy aıqyndaldy. Qazaqstannyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa - elimiz Konstıtýsıasynyń negizine aınalǵan respýblıkanyń tuńǵysh zań aktisi. Bul qujatta Qazaqstan «halyqaralyq qatynastardyń derbes sýbektisi bolýǵa, syrtqy saıasatty óz múddelerine saı belgileýge, halyqaralyq uıymdardyń qyzmetine qatysýǵa quqyǵy bar» egemen memleket dep jarıalandy. Deklarasıa alǵash ret tabıǵı resýrstardyń, ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýetiniń Qazaqstan menshiginde bolýynyń erekshe quqyǵyn baıandy etti. Eger egemendik qaǵıdattaryna qaıshy keletin bolsa, Qazaqstan aýmaǵynda KSRO zańdaryn toqtatý quqyǵyn belgiledi.

1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR-nyń memlekettik egemendigin jarıalaý – Qazaqstan úshin óz damýynyń jolyn derbes anyqtaý múmkindigin ashqan tuńǵysh akti boldy.

Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldanǵan kún - 1990 jylǵy 25 qazan keıinnen Respýblıka kúni merekesi, ıaǵnı demalys kún bolyp jarıalandy. Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıanyń qabyldanýy qazaq halqynyń jáne barlyq qazaqstandyqtardyń ártúrli toptarynda rýhanı órleý men qulshynystar týdyrdy. «Órken» jastar gazeti Qazaqstan jastary atynan Respýblıka Prezıdenti N.Á. Nazarbaevqa alǵys hat jarıalady. Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zań Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıany almastyrǵan nemese joıǵan joq, Deklarasıa qabyldanǵannan keıin qalyptasqan jaǵdaılarǵa sáıkes ony damytý, tolyqtyrý jáne naqtylaý retinde qyzmet etti. Konstıtýsıalyq zańnyń 1-babynda: «Bul Zań Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıasymen birge respýblıkanyń jańa Konstıtýsıasyn jasaýǵa negiz bolady» delingen.  Sondyqtan, Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa keıingi Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańdy jáne táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyn daıyndap, qabyldaýǵa negiz boldy. Deklarasıanyń baǵa jetpes sımvoldyq máni bar, ol bizge táýelsizdikke bastaıtyn joldy ashyp berdi.  

Sabyrhan SMAǴULOV, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---