InfoHub Logo

Arqadaǵy atyshýly mekenderdiń biri Aqsý-Aıýly Jezqazǵan oblysyna qarasty Shet aýdanynyń ortalyǵy. Bul óńirdi Nura ózeni janamalaı aǵady. Qaraǵandydan Balqashqa tartylǵan dańǵyl asfált jol kókteı ótedi.

Bul aýdanda eshkimdi bilmeımin.

Qaraǵandyda kezdesken aýdandyq ınformasıa bastyǵy Tóleýtaı Jumanov ázir sol qaladan oralmapty.

Aýdandyq gazettiń redaksıa syna barýǵa kesh. Jańa meken, beıtanys jandar. Japadan-jalǵyz tyqyrshyp otyra almaı, qaraı bólmeniń esigin qaqtym. Shashy ósińkirep ketken, juqaltań kelgem sirińke qara jigit esik ashty.

— Sizge kim kerek? — dep surady.

— Siz kereksiz, — dep jaýap berdim.

Jigit kúlip jiberdi de, oryndyq usyndy.

Tereze aldynda jatqan ádebı kitaptarǵa kózim tústi. Marqum Muqaǵalı Maqataevtyń jasa jınaǵy jatyr. «Kim de bolsań ádebıetke jaqyn jan shyǵarsyń» dep túıdim ishimnen.

— Tanymady. Áıteýir bul jerdiń adamy emes ekenińiz anyq, — dedi jigit.

— Aýdandaǵy barlyq adamdy bilesiz be?

— Mamandyǵymnyń bir pushpaǵy — el-jurtty bilip, taný.

— Aýdandyq statısıka bóliminde qyzmet etersiz?

— Esep-qısapqa shorqaqpyn.

— Onda jýrnalıs boldyńyz - aý, tárizi.

— Dál taptyńyz. Shet aýdandyq «Ilıch týy» gazetiniń redaktory Orymbetov Qasym degen men bolamyn, — dedi jigit.

Tanysyp jón surastyq.

Qasymnyń osy qonaq úıdi mekendegenine biraz bolǵan eken. Buǵan degen úı-jaı áne-mine bos aıdynmen biraz aılarǵa sozylyp ketipti.

— Shortanbaı aqynnyń eline kelgenińizdi bilesiz ǵoı, árıne, — dedi Qasym.

— Shortanbaı! Sonda qalaı?.. Osy Aqsý-Aıýly áıgili Shortanbaı aqynnyń mekeni me? — dep qalaı asyǵys suraǵanymdy ózim de bilmeımin.

— Týǵan ádebıetimizdiń tarıhynan alatyn ózindik súbeli orny bar Shortanbaı aqynnyń zıraty osy aradan qashyq emes. Eger kórem deseńiz, erteń alyp baraıyq, — dedi Qasym.

...Túnimen Shortanbaı aqyn jaıly, onyń erekshe taǵdyry týraly kóp oılanyp, tolǵanyp shyqtym. Sonaý ońtústik ólkede, Túrkistan mańynan Shortanbaı Qanaıuly Arqanyń apaıtós alabyna qalaı keldi eken? Osy mańda ótken tórelerdiń balalaryn oqytty ma? Arqadaǵy Bókeı tuqymdarynyń orda aqyny boldy ma? Olaı deýge taǵy da aýyz barmaıdy. Jáńgir hanmen at quıryǵyn short kesisken Mahambet aqyn sekildi semser siltep, naıza qulashtamaǵan Shortanbaıdyń da kór zamandaǵy keleńsiz isterdi áshkereleı bilgen ózindik ýytty jyrlary bar. Tilge sheber aqyndy jaqtyrmaǵan sultan, tóreler men olardyń aınalasyndaǵylar sol kezdiń ózińde Shortanbaıǵa «zar jaq, ker zaman» aqyny dep aıdar taqqan. «Áttegene - aıy», búgingi ádebıet zertteýshilerimizde Shortanbaıǵa sol bir «qalyptasyp ketken» kózqaraspen qaraıdy. Aǵa sultan men tórelerdiń aýylynan keterdegi Shortanbaı jyry onyń kim ekenin, aqynnyń jan dúnıesindegi sezim syryn áserli bermeı me?

Sen taq mingen han ediń,
Men sóz qýǵan jan edim.
Ómirdiń kóbin kezben ótkizdim,
Táýbá siz bos sozben ótkizdim.
Senen handyq ketti,
Menen jyn qýǵan jastyq ketti.
Endi jan kútip, mal baǵatyn ýaqyt jetti.

Kóńil qoıarlyq bir derek: 1846 jyldary osy Arqa elderinde mal sanaǵan Omby ákimderiniń ekspedısıasyna qatysqan násili polák, Omby shekara komısıasynyń chınovnıgi Adolf Ianýshkevıch kúndelikteri men hattarynda Shortanbaı esimi kezdespeıdi. Ózinen burynǵy aqyn-jyraýlardyń kebiniń esimderin, shyqqan ata-tegi, rýlaryn ataǵan Shoqan Ýálıhanov jazbalarynda da Shortanbaı esimi joq. Buǵan qaraǵanda, áýelde tóre, sultan, bı aýyldarynda bala oqytqan Shortanbaıdyń aqyndyq daryny kele-kele, orta jastan asa bere ashylsa kerek.

Shortanbaıdyń aqyndyq ónerinin, bastalýy patshalyq Rossıa kapıtalynyń qyr eline endep kirýimen tustas keledi.

Bul tustaǵy ózara arazdasyp, aryzdasqan qazaq qaýymynda bas kórsetip qalyptasqan advokat, tilmásh, pısar sekildi «zıalysy maqtardyń» el ishindegi surqıa sumdyqtary men zulymdyq ozbyrlyqtaryn Shortanbaı aqyndyq ótkir tilmen áshkereleı bilgen.

Júgirisip qalaǵa,
Qanyqqan soń jalaǵa,
Kóshede júrgen kóp tilmash
Dushpanym meniń osy dep,
Alyp keler aýylyna —
Óziniń týǵan baýyryna.
Kelgen soń kimdi aıar.
Jyǵyp salar dúreni...
Kóship keter jeriń joq,
Sóıtip qalmaı ne qyldyq
Qutylmastan pálege.

Qazaq sovet ensıklopedıasynda Shortanbaı aqyn jaıly mynadaı derek bar: «Shortanbaı shyǵarmalarynda qazaq dalasyndaǵy áleýmettik ómir birsydyrǵy shyndyqpen beınelengen. Ol bir top shyǵarmalarynda («Bir táńirge aıandy», «Bir nasıhat aıtaıyn», «Qalyqtaǵan suńqar em» g.b.) eńbekshi buqaranyń azapty aýyr turmysyn, bı-bolys, ulyqtardyń zulymdyǵy men paraqorlyǵyn áshkereledi.

Kedeıge salyp shyǵyndy,
Negizi baıyń toımaıdy, —

dep baılardyń ashkózdigin betine basty».

El bıleýshilerdi aıaýsyz túırep, olardyń jıyntyq beınesin jasaýǵa talpynǵan Shortanbaıdy aǵa sultan, tóre, bı, tilmashtar jek kórdi. Sol kezdegi baılardyń toǵysharlyǵyn jer-jebirine jetkize synaǵan Shortanbaı eńbekker kedeı jataqtyń namysyn qorǵady. Sol úshin de ol ádilettilikti ótkendegi ádil bılerden izdedi. Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zamandy ańsady. Shortanbaı syndy aqyndardyń poetıkalyq qıaly ásem ómirdi, ádil qoǵamdy qazaq eliniń qıssa - dastandarynan izdedi.

Mundaı aqyndardyń óz zamanynda, sol ózderi ómir súrip otyrǵan ortanyń áleýmettik qaıshylyqtaryn shynshyldyqpen jyrlap berýiniń ózi batyldyq, shyǵarmashylyq, erlik der edik.

Búgingideı aldyńǵy qatarly qaǵıdaly ilimmen sýsyndaı almaǵan Buqar, Shal, Dýlat, Murat, Shortanbaı syndy aqyn-jyraýlardyń zamanyna saı ÓZİİİDİK fılosofıalyq kózqarastary bolǵan. Bulardyń aqyndyq murasyn sol turǵydan, olardyń ósken ortasyna oraıly jasaǵan rýhanı qazynasy turǵysynan baǵalaý qajet sekildi.

Bul atalǵan aqyn-jyraýlarymyzdyń kórkemdigi kelisti, sheberligi men shynaıylyǵy astasyp, astarlasyp jatqan tolǵaý - dastandarynyń túp tamyryn basqa da baýyrlas halyqtar poezıasy tarıhynan taba alamyz.

Eń aldymen, orys poezıasy tarıhyna zer salsaq, keshegi patshalyq Rossıa monarhıasynyń qabyrǵasy myqty keziniń ózinde ozyq oıly orys aqyndary qalyń qaýymǵa áleýmet teńsizdigin shynaıy túrde ashyp aıtyp, sol kezeńniń aýyr ahýalyn qam kóńilmen jyrǵa qosty. Áriden tartsaq, Oleg, Igor syndy uly knázderi men Stepan Razın kezeńin ańsap, jyrǵa qosqan Ryleev, Odoevskııdi búgingi zertteýshilerimiz nege zar zaman aqyndary dep atamaıdy? Odan keıingi orys poezıasynyń tolqyny — petrashevshil shyǵarmashylyǵynan da toryǵýshylyq pen shejire shyńyraýyna úńilýshilik molynan ushyratamyz. Fet, Túchev, Apolon Grıgorevter jyrlaryn aıtpaǵannyń ózinde, bir ǵana Nekrasov poezıasyndaǵy halyq basyna túsken aýyr halge qamyǵýshylyq pen toryǵýshylyqty qaıda qoıamyz? Grýzıa aqyndary Nıkolaz Baratashvılı, Baja Pshavela, armán qalamgerleri Hachatýr Abován, Ovanes Týmanán, azerbaıjan jyrshylary Myrza Shadı, Seıd - Ázim Shırvanı sekildi daryndar da bizdiń Dýlat, Murat, Shortanbaılarǵa úndes jyrlaǵan. Olar da óz elindegi, óz ortalaryndaǵy keleńsiz ómirdi aqyndyq qam kóńilmen óleńge qosty.

Búginde bizder Buqar, Shal, Dýlat, Murat, Shortanbaılar sol kezdiń ózinde nege kóregen bolmady, keleshektegi jaqsy ómir, jaıdary qoǵamdy boljaı bilip, sony qýanyshpen, shattyqpen nege jyrlamady degendeı «kiná» taqqymyz keledi.

Eger de orys ádebıettaný ǵylymynyń revolúsıaǵa deıingi eski súrleýi saqtalǵan bolsa, sondaı-aq, Sovet ókimetiniń bastapqy jyldarynda ádebıet tanýdaǵy kóbine - kóp solaqaı kózqarastar osy kúnge deıin ózgermeı, sol qalpynda qalsa, búgingi urpaq Lev Tolstoı, Fedor Dostoevskıı, beride Sergeı Esenın, Pavel Vasılev syndy iri qalamgerlerdiń týyndylarymen óli kúnge deıin tanystyrǵan bolar edi.

...Aqsý-Aıýly qonaq úıiniń taza bólmesinde meni mazalaǵan oılardyń sheńberi osy edi.

Tań atqan soń Qasymmen birge bólmege eki jigit kirdi. Tanystyq: Shet aýdanyndaǵy jeti jyldyq mýzyka mektebiniń dırektory Zeınolla Igiliksiz pen sol aýdandaǵy orys mektebi oqý isteriniń meńgerýshisi Kámil Júnisov eken. Bul jigitter Qaraǵandydan Balqashqa baratyn qara joldyń boıynan eki-úsh shaqyrym qashyqta kórinip turǵan, aralarynda kúmbezdi beıitteri bar qorymǵa alyp keldi.

Oń jaq jıegine, bas jaǵyna qalyń qaraǵan qaptaı ósken tómpeshiktiń tusyna tize búktik. Shortanbaı aqyn shıki kirpishten turǵyzylǵan qulaqty beıitke jap syrlana jerlenipti.

— Qartaıa bastaǵan shaǵynda osy eldiń Janǵutty degen bedeldi adamyna kelip panalaǵan Shortanbaı aqyn ólerińde ózin Áziret sultanǵa aparyńdar dep te ósıet etpepti. Soǵan qaraǵanda babamyz pálendeı dindar bola qoımaǵanǵa uqsaıdy, — deıdi Zeınolla.

— Basyma eshbir belgi qoımańdar dep te tapsyrǵan aqynnyń ózi kórinedi, — degen Qasym qolyndaǵy gazetti jaza bastady.

— «Lenınshil jas» gazeti ǵoı, 1966 jylǵy 10 fevraldaǵy sany, Shortanbaı aqynnyń basyna ádeıilep ala keldik, — dedi Kámil.

— «Atalar sózi. Ertede halqymyzdyń ta laı sóz zergerleri ótken. Ol sózdiń bizge jetkeninen jetpegeni kóp. Jas urpaqqa bir top baba aqyndardyń jaqsylyq pen jamandyq, dostyq pen yntymaq, adaldyq pen adamgershilik jaıyndaǵy óleńderin usynyp otyrmyz», — dep daýystap oqyǵan Qasym osy bettegi aqyn-jyraýlardyń esimderin ataı kelip, — Shortanbaı Qanaıuly (1818—1881), — dedi de, aqynnyń «Jaqsyny jaman kóre almas» degen óleńin oqyp shyqty.

Qydyrma jel qaraǵan túpterin julqylap ótedi. Jan - jaǵyma, aınalama qaraımyn. Jelke tusymyzda Aıýly taýy, odan beri Balqash baratyn úlken qara jol saırap jatyr. Mańdaı aldymyzda qıalaı baryp Nuraǵa quıatyn Aqsý ózeniniń jasyl quraǵy jelkildeıdi. Odan árirek Sergo Ordjonıkıdze atyndaǵy sovhozdyń úshinshi bólimshesiniń úıleri aǵarańdaıdy.

Shortanbaı aqynnyń zıratyna belgi qoıý degendeı usynystar kezinde aıtylsa kerek. Alaıda bul zańdy usynysqa qulaq asqan eshkim bolmapty. Ókinishti.

Shortanbaı aqynnyń zıratynda ósken top qaraǵannyń eki-úsh butasyn eskertkishke úzip aldym.

Bul butany Tájikstannan Ábilqas Rýdakı mavzoleıinen ákelgen raýshan gúline qosamyn.

---