InfoHub Logo

Á. Bókeıhan:

Maqalany qalam ózi tilegende jazsa – sóz kesteli bolady.

A. Baıtursynuly:

Oqý quralynyń eń ulyǵy – bala oqytatuǵyn kitap.

Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy. Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – tili. Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady. Óz ultyna basqa jurtty qosamyn degender áýeli sol jurttyń tilin azdyrýǵa tyrysady.

Eger de biz qazaq degen ult bolyp turýdy tilesek, qarnymyz ashpas qamyn oılaǵanda tilimizdiń de saqtalý qamyn qatar oılaý kerek.

Oryssha oqyǵandar orys sóziniń júıesine daǵdylanyp úırengen, noǵaısha oqyǵandar noǵaı sóziniń júıesine daǵdylanyp úırengen. Qazaq sózderin alyp, orys ıa noǵaı júıesimen tizse, árıne, ol naǵyz qazaqsha bolyp shyqpaıdy. Sondaı kemshilik bolmas úshin ár jurt balasyn áýelinde óz tilinde oqytyp, óz tilinde jazý-syzý úıretip, óz tiliniń júıesin bildirip, jolyn tanytyp, balalar ábden daǵdylanǵannan keıin basqasha oqyta bastaıdy. Biz de tilimiz buzylmaı saqtalýyn tilesek, ózgelershe áýeli ana tilimizben oqytyp, sonan soń basqasha oqytýǵa tıispiz.

Til – adamnyń adamdyq belgisiniń zory, jumsaıtyn qarýynyń biri.

Sóılegende sózdiń júıesin, qısynyn keltirip sóıleý qandaı kerek bolsa, jazǵanda da sózdiń kestesin keltirip jazý sondaı kerek.

Halyq ómiri bir jyldap, on jyldap, háttá júz jyldap ta emes, myń jyldap sanalady. Sondaı uzaq ómiriniń ishinde hár halyqtyń daǵdyly tutynyp kele jatqan sózderi, ol sózderiniń birine-biri jalǵasyp túziletin daǵdyly joly, júıesi, qısyny bolady. Hár jurttyń túrinde, tutynǵan jolynda, minezinde qandaı basqalyq bolsa, tilinde hám sondaı basqalyq bolady.

Biz de tilimiz buzylmaı saqtalýyn tilesek, ózgelershe áýeli óz tilimizben oqytyp, onan soń basqasha oqytýy tıis.

Tildiń mindeti – aqyldyń ańdaýyn ańdaǵanynsha, qıaldyń meńzeýin meńzegeninshe, kóńildiń túıin túıgeninshe aıtýǵa jaraý.

Syrttan biren-saran jat sózder kelse, ony janshyp kemirip, óz tiliniń qalpyna túsirip alǵan – qazaq. Jat jurttyń shalyǵy tımese, kásibı, ǵurpy ózgerilmese, jalǵyz til ózgerildi dep aıtýǵa tipti jol joq. Qazaqtyń tili ózgergen til dep aıtýǵa jol joq bolsa, emlesin de qısyq dep aıtýǵa jol joq: qazaqta tiliniń tabıǵatyna hılaf keletin emle joq. Edilden bastap Ertiske deıin, Oraldan bastap Aýǵanǵa sheıin qazaqta til de bir, emle de bir.

XX ǵasyrǵa sheıin túriktiń tilin azdyrmaı asyl qalpynda alyp kelgen, til týrasyndaǵy abyroı men alǵys qazaqqa tıisti.

Álip-bı degen – tildiń negizgi dybystaryna arnalǵan tańbalardyń jumaǵy. Neǵurlym til dybystaryna mol jetse, arnaǵan dybysqa dál kelse, oqýǵa, jazýǵa jeńil bolsa, úıretýge ońaı bolsa, zamanyndaǵy óner quraldaryna ornatýǵa qolaıly bolsa, soǵurlym álip-bı jaqsy bolmaqshy.

Qazaq áldeqashan tilinde qandaı dybystar bar ekenin aıyrǵan, ár dybysqa belgilep tańba arnaǵan. Oqýymyzǵa onymyz jaqsy, jazýymyzǵa taǵy jaqsy, úıretý jaǵynan orystikinen, nemistikinen, fransýzdikinen, aǵylshyndikinen ońaı, ońtaıly.

Saýatty adam jazǵanda qol daǵdysymen jazady.

Til bilimi ereje jattatý túrde úıretilmeı, sózdiń tulǵa, maǵyna, qısyn jaǵyn taný túrde úıretý kerek. Sózdiń tulǵa, maǵyna jaǵyn tanýǵa keregi joq nárseler til biliminiń sabaǵyna kirmeske tıis.

Jaqsy álipbı tilge shaq bolý kerek. Ólshenbeı tigilgen o jer bu jer boıǵa jýyspaı, qolbyrap, solbyrap, turǵan keń kıim sıaqty artyq áripteri kóp álipbı de qolaısyz; Boıyńdy qysyp, tánińdi qurystyryp tyrystyryp turǵan tar kıim sıaqty árpi kem álipbı qolaısyz bolady.

Sózdiń eń ulysy – tarıh!

Biz áýeli eldi túzetýdi bala oqytý isin túzetýden bastaýymyz kerek.

Jastardyń oqý-tárbıe jumysy túzelmeı, jurt isi túzelmeıdi.

Elde joq rýh – aqyn sózine qaıdan kelsin?!

Kórkem sóz – kóńil tili, jalań sóz zeıin tili.

Maqal – tájirıbeden shyqqan aqıqat túrinde aıtylatyn sóz.

Teńeý – ereýil sóz.

Sóz jazatyn adam ári jazýshy, ári synshy bolýy kerek.

Ǵ. Qarash:

Bir halyqtyń óz tilinde bilim óneri bolmasa, ol halyqtyń tili buzylyp ózgerdi hám kórshiles kúshti halyqtyń tilimen ásirelep...soǵan qol bolady, onyń ishinde jańalyqtar kóbeıedi. Ol kishkene ulttardy jańartyp, jandandyrylmaǵan eski tili óziniń barlyq mańyzyn joıady hám jyldam umytylady.

Til bolmasa, ult ta bolmaıdy. Iaǵnı ol ult bútindeı ólgen, joǵalǵan ult bolady.

Jalpy óner bilimniń ishine ana tili bolýy da kiredi hám munyń kerisinshe ana tili bolýdan ulttyń bilim óneri tabylady. Ana tilin bilmeı turyp, eshbir bilim ónerdi taratýǵa múmkin emes.

Eń áýeli ana tili qajet. Eger ana tilin bilmeseń, onda sen ol ulttyń balasy emessiń. Ana tilin bilmeı turyp, ult bilimin ala almaısyń. Ult bilimi bolmasa, onda ádebıettiń bolmaıtyndyǵy ózi-aq belgili. Ádebıeti joq ulttyń, óneri de órshimeıdi.

 Til saqtaýǵa múmkin bolǵanda, til saqtalýǵa tıis. Biz tilimizdi qansha saqtasaq, ultymyzdy da sonsha saqtaǵan bolamyz.

Umytpańyz. Ózimizdi basqa uqsas halyqtan aıyratyn belgimiz bolǵan ana tilimizdi bilsek qana osy maqsattarǵa jetpekpiz.

Til eshbir ýaqytta ózge nárselerge bas ımeske tıis. Biz ony begirek te súıýge hám túrli juqpaly shet tilderden saqtaýǵa boryshtymyz. Til aına, onyń ishine bútin halyqtyń turmysy túsip turady.

Til – kóńildiń ashqyshy,
Kóńil – jaryq, jan – qıa.
Bilim – baqyttyń basqyshy,
Qarańǵyda jol qıa.

H. Dosmuhameduly:

Mádenıetimizdiń negizi – bilim. Bilimge til arqyly jetiledi. Bilimdi jurttardyń tili baı bolady.

Aqyndyq – tabıǵattyń sannan tańdap biren-saran adamdarǵa beretin artyq óneri. «Kóp berilgennen kóp suranady» degen naqyldy eskertip, aıaǵyna deıin túzetýge kerek edi. Tildi buzbaı ustartý, sheberletý, baıytý – aqyndardyń moıyndaryna artylǵan zor borysh.

Sondyqtan ońasha júrgen eldiń óz erkinde turǵanda tili buzylmaıdy. Eldiń tilin buzatyn – kórshiles elderdiń mádenıetin úlgige alǵan mádenıetti elderdiń áseri.

Bizdiń tájirıbemizde qazaq tili – baı til. Tek sózderi ǵylym jolyna salynyp rettelmegen til. Qazaq tili ǵylym jolyna salynyp rettelse, eshbir jurttyń tilinen kem bolatyn emes, buǵan ılanýymyz kerek.

Eldiń tili buzylýyna eń aldymen oqyǵandary sebep bolady. Bular jat áserlerge baǵynǵysh kelip, ana tilin ózgertýge jol basshy bolady.

Ádebıet tiliniń qarýy - baspa men mektep. Baspa men mektep degen – adam shoshynarlyq óte qaıratty qarý. Baspa men mektepte qoldanǵan til elge aqyrynda sińbeı qalmaıdy. Mektep pen baspanyń tili durys til bolsa, eldiń tili kórkeıtip, baıytyp, gúldendiredi; mektep pen baspada qoldanǵan til shatasqan til bolsa, ol el – sorly el, mundaı eldiń tili buzylmaı qalmaıdy.

Jat sózderdi qoldanǵanda tilimizdiń zańymen ózgertip, tilimizge laıyqtap alý kerek. Jat sózdi ózgertpeı, buljytpaı alatyn jer dúnıede til joq dep aıtsa da bolady.

Jasynda ult mektebinde durystap oqyǵan adam ana tiliniń zańyn umytpaıdy, bóten tildiń sózderin ana tiliniń zańymen aıtamyn dep shatasady.

Ana tilin jaqsy bilip turyp, bótenshe jaqsy sóıleseń, bul – súıinish; ana tilin bilmeı turyp, bótenshe sóıleseń, bul – kúıinish. Óz tilin bilmeı turyp jat tilge elikteı berýi qor qate. Bul oqyǵandardyń hám oqýshylardyń esinen shyqpaýy kerek.

Til – jurttyń jany. Óz tilin ózi bilmegen el – el bolmaıdy. Mádenıetke umtylǵan jurttyń aldymen tili ózgermekshi, tili buzylmaqshy. Tilinen aıyrylǵan jurt – joıylǵan jurt. Tilimizdi buzbaı ustartý sharttaryn qarastyrý, jurt ádebıetinen, kórkem ádebıetten úlgiler kórsetip, órnekti túrlerimen tanystyrý.

M. Dýlatov:

Qazaq tili – baı, taza irgeli jurt tili dep bárimiz de aıtamyz... Biraq qur baı, taza deýmen tilimiz ózdiginen saqtalyp, ádebıetimiz órbip kete ala ma? Qaı jurttyń tili bolsa da tý basynda bizdiki sekildi taza da, baı bolǵan. Biraq olar kórshi jurttardyń sózi qosyla-qosyla, júre buzylǵan. Bizdiń qazaq tili buryn ylǵalsyz taza bolsa da, bul kezde basqa jurttarmen aralasa bastadyq, basqa jurttardyń oqýyn oqydyq... Bir jaǵy Buhar, bir jaǵy Mekke, Medıne, Stambuldardan da oqyp qaıtqandarymyz bar. Solardyń bári elge noǵaıshylap, arabshylap, sartshylap qaıtyp júr. Bulardyń sóılegen sózinde, jazǵan hatynda shet jurttardyń tili ańqyp tur... Qazaq tilin saqtaımyz, balalarymyzdy qazaqsha bolsyn degende bulardyń báriniń negizi «Til – quraly» ekenin umytpasqa kerek.

Hárkimniń izine túsip qýǵan, úırengen bir isi bolady. So isin ol basqalardan artyǵyraq biledi. Eger oqý, oqytýdy mashyqtap, ol oqytýdyń hám oqytqan nárseleriniń asyl tártibin, túp negizin anyq biletin kisiler jazý haqynda óz pikirlerin túsinikti etip jazsa, synaýshy dep solardy aıtýǵa jaraıdy.

Qazaq tilin iske asyratyn bolsaq, qazaq ádebıetin kúsheıtemiz desek, eń aldymen istiń sanyn salmaqtamaı, sapasyn eskerýimiz kerek. Ol úshin qazaqsha dep jazylǵan sózderdiń álgi kemshiligin qurtý kerek. Ony qurtý úshin áýeli bel kemshiliktiń qandaı ekenin bilý kerek.

Jer júzindegi ezilgen jurttardyń biri bizdiń qazaq-qyrǵyz ekeni ras bolsa, bul jurtty teńgerý úshin kózin ashyp, óner-bilim úıretip, úgit-nasıhat taratý qajet bolsa, qazaq-qyrǵyz tiline toqtaýsyz jol ashyp, búginnen bastap «tilmash joq, minekeı, taqsyr, tilmash joq degizip, qazaq-qyrǵyzdy endi sandaltpaý kerek».

 

Qajetti siltemeler(qarap kórińiz):

Saıttaǵy barlyq ulaǵatty sózder

Óner-bilim, til týraly qanatty sózder

Til týraly maqal - mátelder

Saıttaǵy barlyq maqal - mátelder

Caıttaǵy barlyq avtorlar

Óleńder

---