InfoHub Logo

1917jyl 21 shilde qazaq halqy úshin tarıhı kún boldy sebebi dál sol kúni qazaq máselesin tuńǵysh ret zamanaýı saıası deńgeıde qaralsa , ekinshiden “Alash”  partıasyn qurý týraly sheshim qabyldanady. 1906jyly 10 maysymda Semeı qalasynda Memlekettik Dýmaǵa qazaqtardan depýtat saılaý úshin ókilder jınalysy ótti. Jalpy sol jınalysta Álıhan Bókeıhanov  “Halyq erkindigi ”atty baǵdarlamasymen tanystyrady.  Qazaq kadetteriniń baǵdarlamasynda qoıylǵan  talaptar mynadaı boldy . Qazaq jerin bútindeı qazaq eliniń menshigi etipp jarıalaıtyn Zań qabyldaý,Reseıden kóship kelýshilerdiń legine tejeý qoıý,qazaq jumysshylaryna erkindik ,teńdik berý ,olardyń múddesin qorǵaıtyn zańdar shyǵarý,qazaq balalary úshin mektep ,medrese ashý,(“Fıker ”,1905,25 jeltoqsan).1905 j jazda ómirge kelgen Qarqaraly quzyrhatynyń da talaptary osy mazmundas bolady delingen. Alash partıasynyń da ustanymy da osy ispettes boldy . Olardy qazaqstanda táýelsizdik ornaǵanyn , elde teńdik bolǵanyn qalady. Halyqty qandaı jaǵydaı bolsa da qorǵap qalýdy kózdedi .  Reseı ımperıasynyń  Qazaqstanǵa júrgizgen saıasatyna kóńili tolmady. Qazaqstandy ekonmıkalyq bolsyn rýhanı bolsyn jaǵydaı jasaıtyn partıa qurý kerek boldy sol zamanda ,sonyń nátıjesinde alash partıasynyń negizi qalanǵan bolatyn .    Joǵaryda aıtyp ótkendeı sezde Alash partıasyn qurý týraly sheshim qabyldansada , sol kezdegi qujattar jaıly esh derek joq eken . Ony tarıhshy , alashtanýshy ǵalym Mámbet Qoıgeldi jalpyqazaq seziniń qujattary saqtalmaǵanyn aıtady. Biraq Alash partıasynyń jer máselesi jaıly kótergen máseleleri áli de kúshin joıǵan joq. Sebebi qazirgi tańda jer máselesine baılanysty kóptegen sheshimin tappaı kele jatqan jaıttar óte kóp desem ótirik bolmas...       Al sezde bolǵan jer máselesi jaıly Mámbet Qoıgeldi bylaı aıtqan: «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy 31 shilde kúngi sanynda jarıalanǵan sıeziń qaýlysynda qazaq halqy ózine enshili jerge ornalasyp bolǵansha, jer bolǵandyqtan, qazaq paıdasynan dvorándyq, mal ósirý, saýda-ónerkásip, kýrort, monastyr úshin dep alynǵan jerler túgeldeı qazaqtardyń ózderine qaıtarylyp berilsin dedi» Sezge deıin gazet betterine kóptegen maqalalar arqyly halyqqa túsindirý jumystary júrgizilgen. “Qazaq”gazetine Mirjaqyp Dýlatov maqala jazady. Onda ol maqalada “Reseıde neshe túrli partıa bar biraq olardyń maqsat múddeleri qazaq halqyna múlde saı kelmeıdi” . Al ,1917jyly 21-26shilde kúnderi ıaǵnı beskúnge ulasqan 1 jalpyqazaq sezinde avtonomıa alý men qatar táýelsizdikti qosa alý kerek degen pikir qyzý talqyǵa túsedi. Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatuly Qazaq Respýblıkasy tolyq táýelsizdigin alýy kerek degen talap qoıady .  Alaıda oǵan Álıhan Bókeıhanov túbegeıli qarsy bolady.Bul jaıly “Aalashorda” fılminiń senarıiniń avtory Bolat Músiráli aǵamyz aıtqan eken. Osy tusta joǵaryda aty atalyp ótken tarıhshy Mámbet Qoılygeldi Álıhan Bókeıhanovtyń aıtqan toqtaý sózin negizge alady . Álıhan Bókeıhanovtyń aıtqan sóziniń qysqasha mazmuny bylaı bolatyn  '' Orys halqynan táýelsizdik alý úshin olardy ózimizge tartýymyz kerek, sodan keıin ǵana táýelsizdik jarıalasaq bolady '' delingen.Osy tusta Álıhan Bókeıhanovtyń aıtqany durys ekendigin tarıh dáleldep jatyr. Keıbir derekterde alash partıasynyń ustanymy múlde bólek berilgen.Iaǵnı olar Reseı ımperıasyn jaqtaýshy retinde qarastyrylǵan.   Alash partıasy jaıly jalpy kóptegen zertteýler júrgizilgen . Ásirese meniń maqalamda  eń kóp aty atalǵan Mámbet Qoıgeldi men Bolat  Múrsálim   boldy . Jalpy ol kisilerdiń keltirgen derekteri kóńilimnen shyqty.   Qazirgi Qazaqstanǵa  oralasaq  ,ótken kezeńder men salystyrǵanda Qazaqstan kóptegen ózgeristerge ushyrady. Alash partıasy qulaǵannan keıin de odan aldyn da qazaq halqy ne kórmedi deseńizshi. Barlyq aýyrtpalyqqa tóze otyryp , tabandylyq tabyn sóndirmeı osy azattyq kúnge jetkizdi. Qazirgi ekonomıkany damytý úshin áleýmettik máselelerdi damytý úshin sonaý Álıhan Bókeıhanov  atamyz bastaǵan ult zıalylar qajet sekildi. Olar sol zamanda myqty saıasatker , ǵulama ǵalymda bola bildi. Osy tusta tilge tıek eter jan  ol Álıhan Bókeıhanov aǵamyz  bolatyn. Tarıhtan oqyp bilip júrmizǵoı , sonaý 1916 jylǵy kóteriliste de halyqty sabyrlyqqa shaqyryp, bosqa qan tógiledi degen bolatyn . Sol sóziniń durys ekendigin tarıh better dáleldep jatyr emes pe?! Ol kisiler bir halyq múddesi úshin ómir súrdi. Al qazirshe? Qazir qara basyńnyń qamyn oılap kún kóretin bastyq symaqtar kóbeımese azaıǵan joq. Sebebi  ondaı adamdar qoǵamdaǵy zıankester sekildi, tek zıanyn tıgizedi túkke de paıdasy joq. Mine sondaı qoǵamda ekonomıka, áleýmettik jaǵydaı qalaı jaqsarmaq ózińiz oılap kórińizshi... Osynyń bári saıyp kelgende eldegi ekonomıkalyq jaǵydaıynyń durys bolmaıtyny men aıqyndalady. Eger biz sol zıankesterden der kezinde  qutylmasaq keıin olar qaptap keteri sózsiz. Sondyqtan el ekonmıkasyn damytýda alash partıchsy sekildi belgili talaptar qoıýdy usynar edim. Sonymen qatar sol talaptar jaıly halyqqa da úndeý tastaý kerek. Alash partıasy birinshi jer máselesin nysanaǵa alsa ekinshi sóz bostandyǵyn atap aıtqan bolatyn . Biz demokratıaly memleket bolsaq ta oıymyz da ashyq jetkizýge batylymyz jetpeıdi. Iaǵnı el ekonomıkasy jaıly pikirimizdi, joǵaryda otyrǵan aǵalarymyz jaıly ashshy shyndyq saıyp kelgende aıta almaımyz. Halyq bılikten qorqady. Al ondaı qoǵam kimge kerek. Aıtqym kelgeni halyqqa sóz bostandyǵy berilýi kerek. Halyqtyń da oı pikiri eskerilýi mindetti. Qoryta kelgende, Alash partıasy jaıly áli de ashylmaǵan shyndyqtar jeterlik. Al biz onyń bir parasyn ǵana oqyp úlgerdik . Biz ben siz bilmeıtin shyndyq qanshama?! Alash partıasynyń sol kezde ustanǵan saıasattyn dál qazir Qazaqstanǵa ornatý qajet dep sanaımyn.

---