InfoHub Logo

«Qyryq san Qyrym, otyz san rum, on san oımaýyt, toǵyz san Torǵaýyt, on san Noǵaı» búlgende, Ormambet han ólgende», — delingen bir zaman bolǵan eken. Sol zamanlardyń tusynda: Qondyger, Quban, Qotan, Qoǵam degender bolǵan eken. «Túgel sózdiń túbi bir, túp atasy — Maıqy bı» degen bir bı bolǵan eken. Toǵyz handy qolynan taqqa otyrǵyzǵan kisi eken deıdi. Osylardyń zamanynda qyryq hannyń biri bolǵan Qyzyl Arystan degen han sol ýaqyttarda Buqarada turyp, ýaqytynda Buqarany túgel bılep, osy kúngi bir ózinde on bes azanshy juma kúni azan aıtatuǵyn munarany sol Qyzyl Arystan han jasatqan eken desedi. Báıbishesinen bala bolmaı, Qyzylaıaq degen bir eldi shaýyp, at kótine salyp alyp kelgen bir qyzǵa han aıaq salyp, onan bir bala týyp, ózi saýysqannyń alasyndaı ala týyp, sonan báıbishe ózinen týmaı, toqaldan týǵandyǵyn ishtarlyq qylyp, kúndep:

— Bul balańdy, balam dep saqtama, kózin joǵalt, qarashyǵyn batyr! Mynaý óskende, jurtyndy ala qylyp, ala taıdaı búldiredi! — degen soń han qyryq jigitke buıyrypty:

— Myna balany, tapqan sheshesin Syrdarıadan ári ótkizip qoıa berińder! Ólse, ólsin. Ólmese, óz betimen qańǵyp kúnin kórsin! — dep, jer aýdarypty — zınaqar qaıtyp bul jurtty, myna qatyn men balany da kórmesin, sender de kórmeńder! — dep.

Sonda bul bala Maıqy bıge ushyrap, Maıqy bı qasyna óz balasy Úısin batyrdy júz jigitpen qosyp:

— Qarataýdan árman qaraı asyńdar. Ulytaý, Kishitaý degen taýlar bolady, Qarakeńgir, Sarykeńgir degen bulaqtar bolady. Sol jaılardy baryp, irge teýip, salyq salyńdar! Aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen el bolýdy, jurt bolýdy oılańdar! Kúnderdiń kúninde osy bala han bolady, sender qarashy bolasyńdar! — dep batasyn berip, qoıa bergen eken.

«Bolar ulan boǵynan» dep, bular bir-eki jyldyń ishinde kózge túsip, aýyzǵa iline bastady. Uıqyny buzyp, jylqy aldy, kúımeni buzyp, qyz aldy. Óz aldyna mal maldanyp, jan jandanyp, úıli-barandy bola bastady. Satýsyz dúnıe alǵan soń, qalyńsyz qatyn alǵan soń el bolmasqa nemene, jurt bolmasqa nemene?! Bulardyń mundaı qaıratty, batyr bolǵanyn baıaǵy Qyzyl Arystan han esitedi. Qotan, Qoǵam, Qondyger, Quban, Maıqy bılerge elshi jiberdi: «Meniń balamdy jigit-jeleń berip, jeliktirip jibergeni ne qylǵany? Balamdy ózime alyp kelip bersin de, menen ne qalaǵandaryn alsyn!» dep.

Sonan soń bular júz jigitpen Qotanuly Bolatty jiberdi: «Sender baryp shaqyryp kelińder!» dep.

Bular kelgen soń bularǵa erip qaıtý bylaı tursyn, ózderin jibermedi. Jáne kelgender qaıtqysy kelmedi. «Aty bestisinde qataıatuǵyn, jigit jıyrma beste qartaıatuǵyn, kókekten basqa qusy joq, kók shópti julǵannan basqa isi joq» sarttyń otyny men kómirin tasyp bergennen basqa kórer qyzyǵy joq elden ne alamyz?» — dep.

Sonan soń han taǵy qaıta-qaıta kisi saldyryp qoımaǵan soń Qoǵamuly Alshyndy júz jigitpen jiberdi: «Sender baryp ja-
typ almańdar, shaqyryp kelińder!» dep.

Olar da qaıta almady: «Deni saý jas azamatqa jalǵannyń qyzyǵy munda eken. İshkeni — jylqynyń súti, sapyrylýly sary qymyz, jegeni — qazy-qarta, jal-jaıa — jylqynyń eti. Qudaıdyń qutty kúni qushqany — sulý qyz-kelinshek bularda!» [dep], ornyǵyp turyp aldy.

Bul sózge dálel bolarlyq bir sóz — Buharaı-SHáripten keshe Musa, Sekerbaı zamanynda bir «Tentek ıshan» degen ıshan kelip, Buharaǵa qaıta barǵanda, halyq suraǵan eken:

— Taqsyr, ne kórdińiz? — dep.

Sonda Tentek ıshan aıtypty:

— Saharaǵa bardym, munda kórmegen tórt nárse kórdim: baǵylan semiz qozy, sary qazy, sapyrýly qymyz, sáýletti qyz! — degen eken.

«Toqsan aýyz sózdiń túıini bir» dep, sózdiń myljyńyn qoıyp, turǵysyn aıtý kerek. Bular endi: «El bolǵanymyzdy, jurt bolǵanymyzdy jurt kózine túsirelik!» — dep, baıaǵy ala balany alashaǵa salyp, han kóterdi. Oǵan «Alasha han» dep at qoıdy. «Áýelgi kelgendi — uly júz, onyń basy Úısinge: «Uly júz — Úısin» dep at qoıdy.

Ortanshy kelgendi — orta júz, onyń basy Bolat, oǵan Aqjol, «Orta júz — Aqjol» dep at qoıdy. Sońǵy kelgendi — Kishi júz, onyń basy Alshynǵa «Kishi júz — Alshyn» dep at qoıdy.

«Jaýǵa shapqanda, «Alash! desip shabaıyq!» dep, «Alash!» dep uran shaqyrdy. Keshe: «Alash — Alash bolǵanda, Alasha han bolǵanda, úıimiz — aǵash, uranymyz — Alash bolǵanda, úsh júzdiń balasy —  Qazaq emes pe edik?!» dep aıtylǵan sóz sonda qaldy.

«Sonda Bolat el shapqanda, soǵysýyn [da] jan aıanbaı soǵysady eken, olja alǵanda, almaıdy eken. Zatynda, súıeginde abyzdyq bar eken. Sonan: «Bolatqoja» atanǵan eken» desedi. «Jáne qaıda barsa, joly aq bolǵandyqtan, «Aqjol» atanǵan eken» desedi. «Burynǵy aty Aqarys eken» dep sóıleıdi.

Qazaqtyń betimen jaıylǵan qoıdaı emin-erkin óz tizgini ózine tıip, qatyn kerek bolsa, noǵaılardyń qyzyn eriksiz, suraýsyz alyp kete bergendikten, noǵaı halqy qazaqty bul kúngenshe jek kórip ketkeni — sol deıdi.

Qalmaq ejelden atasynyń asyndaı bolǵan, onan oljaǵa ul tússe, «qul» deıdi de, qyz tússe, «kúń» deıdi.

---