InfoHub Logo

Meniń baısaldy bir joldasym bar edi. Sol bir kúni alqyn-julqyn bop kirip keldi de, amandyq-saýlyq joq:

— Qurydyq!.. Masqara boldyq!.. — dedi.

E, mynanyń ne ózi, ne úı-ishi birdeńege ushyraǵan eken dep shoshyp qaldym.

— Aman bolsańdar edi, joǵary shyqshy, otyrshy, — dedim.

— Netken masqara! Netken ólim!

— Ne bop qaldy?

— Netken masqara! — dedi ol, tisi qaqsap otyrǵandaı jaǵyn ustap. — Qaýsap turǵan qotyr esekti eki jarym myń lırge satyp aldap soqty!

«Mynanyń esi durys pa?..» dep oılap bir adym sheginip, betine úńile qaradym. Nesin jasyraıyn, tipti áıelimdi shaqyrǵym da keldi.

— Kofe ishpeısiń be? — dedim.

— Kofeń bar bolsyn! Masqara! Ólim!.. Óziń aıtshy, qaýsap turǵan, taǵalanbaǵan qotyr esek eki jarym myń lır tura ma? Eki kúnnen soń aram qatady ol!

— Kim bilsin... — «Júıkesi juqarǵan-aq eken» dep oılap turmyn. — Esekti saýdalap satqandy estigen emespin, eger shynymdy aıtsam, tiri esekti kórmegenime de on jyldaı boldy...

— Men de esektiń qulaǵyn qushaqtap júrgen joqpyn, biraq óziń oılashy, o zaman da bu zaman esektiń eki jarym myń lır turǵanyn kórdiń be?

— Ol endi-i-i... eger erekshe mıly bolsa... — dep mińgirledim.

— Mıly bolsań ne?! Esektiń aty — esek! Esek el bılep pe edi?! Kádimgi salpań qulaq janýar. Sony eki jarym myń lırge satty. Sorlaǵanda men solarǵa deldal bolyp qurydym ǵoı!

— Endi onyń ne?

— Áıelim ekeýmizdiń Amerıkaǵa baryp kelgenimizdi óziń bilesiń, — dep ol sabasyna túse sóıledi. — Sonda men bir profesormen tanysqan bolatynmyn. Túsi ıgi adam. Túrkıaǵa iltıpaty erekshe. Keıin ekeýmiz hat jazysyp turatyn boldyq. Osydan eki aı buryn ol maǵan hat jazyp, óziniń bir jaqsy joldasy baryn, onyń óner zertteýshisi, kóne kilemder syrynyń, kilem toqý isiniń asqan bilgiri ekenin, jaqynda Túrkıaǵa attanatynyn aıtyp, soǵan járdem jasaýymdy ótinipti. Men, árıne, qýana-qýana kelisetinimdi, tek onyń ýnıversıtetimizde kanıkýl bastalarda kelgeni jón bolatynyn aıttym. Sodan soń onysy jolaı Úndistandy, Irak pen Aýǵanstandy aralap, kelisken merzimde bizge kelip jetti.

Stambýlǵa kelip túsisimen ol teńkıgen-teńkıgen shabadandaryn ashyp, kilemderin kórsetti. Jaǵasy — jaılaýda.

«Myna kilemder, kilemsheler, palastar men tekemetter — baǵa jetpeıtin buıymdar», — dedi ol. Onyń aıtýynsha, qolyndaǵy kóne kilem pushpaǵy eń kemi otyz myń dollar turady, al ol ony aqsha ustap kórmegen qaıyrshy parsydan nebári bir-aq dollarǵa alypty. Jyrtylyp bitken kilemniń qaldyǵy nege qymbat turatynyn suradym.

«Bul — shedevr! — dedi ol daýryǵyp. — Árbir sharshy santımetrinde seksen túıin bar! Kilemniń naǵyz úlgisi álgi nede... — dep ol bir mýzeıdi atady, — sonda, saqtaýly tur, siz onyń árbir sharshy santımetrinde júz túıin baryn, onyń kilem toqý óneriniń shyrqaý shegi ekenin shynymen bilmeısiz be? Al myna tekemet, — dep ol qýlana jymıdy, — eń kemi elý myń dollar tursa da men ony bes-aq dollarǵa aldym!» — «Sonsha arzanǵa qalaı alasyz?» — «Qalaı deısiz-aý... men bul ispen shuǵyldanǵan qyryq jyl ishinde talaı qýlyqty úırendim bilem...»

Meniń bilgenim: ol shynynda álemge áıgili kórinedi, úsh monografıa jazypty, eki álbom qurastyrypty, eski kilem jınaýda aldyna jan salmaı keledi eken. Kóne buıymdardy jınaýdaǵy qupıalaryn aıtqan kezde kózim sharasynan shyǵyp kete jazdady...

Erteńinde ekeýimiz Anatolıaǵa bardyq. Ol ǵylymı kúndelik sıaqty birdeńe jazyp, meshitter men mýzeılerdegi kilemderdi sýretke túsirip, ony-munyny satyp ta aldy, biraq sonda da kóńili kónshimedi. Odan keıin ekeýimiz arheologıalyq iri qazbalar júrgizilip jatqan jerge bardyq. Amerıkandyq pen batys germanıalyqtardyń eki ekspedısıasy tóńirekti astyn ústine shyǵaryp túgel qazyp tastapty. Taqyr jerde topyraq taýlar men qum taýlar paıda bolǵandaı. Qazba jumystary asa sátti bolatyn túri bar: arheologtar jer astynan úı, saraı, tutas qala taýypty... Qazba mańynda timiskilenip júrgen shetel týrıserinde esep joq. Jurt olarǵa qazba ornynan taýyp alǵan qysh ydys synyqtaryn, basqa «kóne» nárselerdi satyp máz-meıram. Saýda qyzý. Jalań aıaq balalar da sheteldikterge tańbaly tas, taǵy ony-munylardy tyqpalap: «Van dollar!.. Tý dollar!..» — dep jamyrap júr.

Áıteýir baryp qalǵan soń eskertkishke men de birdeńe alaıyn dep oılap, adamnyń bassúıegine uqsas kókshil túıme tasty saýdaladym, alsam, — odan júzigime kóz saldyrǵym keldi. Biraq saparlasym aldyrmady: bul tastardyń tarıhqa da, kórkemdik talǵamǵa da paıdasy joq degendi aıtty.

«Shyǵystyń tirligi qyzyq, — dedi ol, — Túrkıadan basqa jerlerde de týra osyndaı. Qazba mańaıynda turatyndar sheteldik týrıserdiń mıyn ashytady. Qoldaryna túsken eski-qusqynyń bárin kóne zamandiki dep tyqpalaıdy. Ol naısaptar keıbir nárselerdi ózderi jasap alady da, tipti tájirıbeli arheologtardy da shatastyryp jiberedi... Meniń ýnıversıtettegi bir tanysyma: oıbaı, bul erte dúnıe dárisiniń qaldyǵy ǵoı! — dep birde ıttiń kepken qıyn ustatyp qoıa beripti! Áıtkenmen, olar jasandy nárseni, mysaly, andaǵy tasyńdy qarashy, táp-táýir etip-aq jasaıdy, á?»

Birazdan soń odan ary júrip kettik. Aspan aınalyp jerge túskendeı. Bizge kóleńke de, tamaq ta, sýsyn da kerek Sola bastady. «Jıpti» dyryldatyp otyryp bir saıaly terekke jetkenimizshe bir saǵat ótti. Terektiń kóleńkesinde bir shal jatyr shaljıyp. Árirekte esek jaıylyp júr. Shalmen sálemdestim de, jón suraýǵa kiristim, sózimizdiń uzyn-yrǵasyn amerıkanǵa aýdaryp jetkizip te qoıamyn.

«Shańy shyqqan myna taqyrǵa birdeńe sebesizder me?» — «E, ne sebýshi edik, — dedi shal, — buryn eptep sebetinbiz, biraq myna kápirler kelip jer-kóktiń bárin qazyp tastady da, halyqtyń berekesin ketirdi». — «Sharýalar endi qalaı kúneltip júr?» — «Álgi tas pen qysh synyqtar qazir pul bolýǵa aınalǵan joq pa, sonsoń jurttyń bári qazbaǵa qaraı júgiretindi shyǵardy, qoldaryna túskendi satyp mal tabýdy kásip etip aldy...»

Amerıkan onyń aıtqandaryn quptap bas shulǵyp otyr. Kózqarasy: «Jańa men aıtpadym ba, Shyǵystyń tirligi qyzyq demedim be?!» degendeı. Sálden soń ol turyp ketti de, esekti aınalyp qaraı bastady.

Shaldyń sózi taýsylar emes:

«Oılap baıqasam: bizde jerimizdiń baǵa jetpes qazba baılyqtaryn sheteldikterge sý tegin satyp júrgen sumyraılar kúpiniń bıtindeı qujynap barady. Qazba baılyǵymyz qanshalyqty mol deseńshi! On Túrkıany asyrap-saqtaýǵa jetedi! Sony myna kápirler qazyp áketip jatyr, áketip jatyr... Bizden tekten-tekke alyp, ol jaqqa aparyp ákeleriniń qunyna satatyn shyǵar... Qala salyp alǵandaryna da jeter... Bizdiń jerdiń asty-ústin túgel tonap bitirdi. «O, bizdiń úkimet qazir aqyldy bolǵan, sheteldikterge tekke eshteńe bermeıdi!» — deıdi keıbireýler. Urlap jatqandar — endeshe sol úkimettiń ózinen urlap jatqan boldy, tipti úkimetimizdiń ózi sátine qaraı satylyp ta júrse, sen oǵan ne deı alarsyń...»

«Sonda sharýalar qalaı jan saqtap júr?» — dedim oǵan. «Ony surap qaıtesiń, myrza... Okrýgimizde alty aýyl bar. Solardyń kez kelgen úıine kirip kórshi... qolyńa iliger jóndi eshteńe taba almaısyń... Bar-joqtyń berin álgi... álgi-álgi... kóne zamannyń nársesi dep tasyp bitirgen. Tot basqan, irip-shirip ketkenniń bárin aparyp satyp jiberedi. Sondaı kásipke salynǵandar shetinen suǵanaq bop aldy... Keshe qarap tursam: kórshimniń uly esegimniń moınynan qońyraýyn sheship alyp jatyr. Ony ne qylady deısiń be? Aparyp bir jerge zym-zıa ǵyp kemip qoıady da, bir kúni sheteldikterdiń kózinshe qazyp alady. Al, olja kerek bolsa! Jurttyń dánikkeni sonshama, qazir esektiń taǵasynan ata zamannyń aqshasy men medalin jasap satatyndy tapty...»

«Sen óziń ne kásip isteısiń?» — «Men esek alyp-satyp júrmin».

Ol ornynan turyp baryp esegin sheshe bastady. Amerıkanym meniń janyma jetip keldi, — óńi qashyp ketipti.

«Esek alyp-satqannan paıda kóresiń be? Tapqanyń tamaǵyńa jete me?» — dedim shalǵa. «Ne desem eken... Ol esekke de baılanysty...»

Amerıkanym tyqyrshyp, tózimi taýsylyp, qulaǵyma sybyrlaı bastady: «Sizder sóılesip otyrǵan kezde men esektiń jelqomyn jaqsylap kórip aldym, baǵy zamannyń kileminen tigilipti. Naǵyz shedevr!» — «Ne deısiz? Anaý shoqpytty aıtyp tursyz ba? Alba-julba, kir-kir shúberekti aıtasyz ba?» — «Iá, ıá! Túr-túsin, órnegin, tigisin — bárin kórdim. Ǵajaıyp nárse! Árbir sharshy santımetrinde júz jıyrma túıin bar, — ondaı úlgi búkil dúnıe júzinde joq! Baǵa jetpes qundy buıym!..»

Alqynyp turǵan amerıkanǵa tańdana qaradym: «Oqy satyp alǵyńyz kele me?» — «Árıne! Biraq bizge kilemniń jurnaǵy kerek ekenin anaý bilip qoımasyn. Men bul malǵundardyń syryn jaqsy bilem, eger jelqomynyń qundy ekenin sezip qoısa, baǵasyna basyńdy kesip berseń de azsynady bular! Sondyqtan biz...»

«Andaǵy kápir ne dep kúńkildep tur?» — dedi shal maǵan. «Jaı ánsheıin. Jerimizdi unatyp tur...» — «Nesi unapty oǵan? Tap-taqyr jer kórmegendeı...» — dep shal ashýlanyp qaldy.

«...Sondyqtan biz kilemge qyzyqqanymyzdy sezdirmeıik, — dedi amerıkan. — Biz esekti satyp alaıyq! Jelqomynyń asa qymbat qazyna ekenin bilmeıtin shal bizge ony tekke beretin bolady. Esekti bylaı shyqqan soń basqa bir salyp qoıa beremiz... Tezirek saýdalasyńyzshy!»

«Sóıtip, sen esek alyp-satyp júresiń á?» — dedim shalǵa. «Satamyn dedim ǵoı...» — «Sonda, mysaly, andaǵyńdy qanshaǵa satar ediń?» — «Alýshysyna qaraı kórermin...» — «Biz alsaq she?» Shal qarqyldap kúldi.

«Mazaqtaısyńdar, á? Senderdeı myrzalarǵa meniń esegimniń keregi ne?» — «Ony qaıtesiń, basyńdy aýyrtpaı baǵasyn aıtsańshy». — «Sonda kimge: saǵan ba, andaǵy kápirge me?» — «Satyp alatyn osy amerıkan». — «Amerıkan de? Km-m... Bizdiń odaqtasymyz eken ǵoı... Bolmaıdy!.. Bul esek oǵan laıyq emes degeısiń, múlde kári esek».

Onyń aıtqanyn amerıkanǵa aýdaryp berdim. «E, jaqsy! Arzanǵa satady endeshe»,— dep qýandy ol. «Káriligi eshteńe etpeıdi,— dedim shalǵa. — Satyp alatyn boldy». — «Uıat qoı, Amerıkasyna barǵan soń meni túrikter aldap soqty dep júrer...»

Men aqyrynda ekeýine tilmash boldym;

«Túriktiń sharýalary óte adal dep biletinimdi aıtyńyzshy oǵan. Shyǵystyń basqa elindegiler ári aldap, ári qymbatqa satary haq. Al mynaý — adal kisi! Eseginiń narqyn durystap beretinimdi aıtqaısyz...»

«Amerıkan kelisip tur», — dedim shalǵa. «Myna esek Amerıkaǵa jete almaı jolda aram qatyp qalady! Onyń ústine ózi qotyr esek...» — «Saǵan báribir emes pe?! Satyp alady da ketedi. Odan da baǵasyn aıtsańshy». —«Bul esek túkke jaramaıdy dep turmyn ǵoı. Amerıkanyń muny qaıtedi? Sodan soń. - qyzyq eken... álde bulardyń elinde esek az ba?»

«Shal aıtady: álde sizdiń elińizde esek az ba? deıdi».

Amerıkan sál-pál oılanyp alyp: «Siz oǵan aıtyńyzshy: bizde esek kóp, tek mynadaı esek joq...» — dedi.

«Km-m... Sonda buǵan amerıkanyń esegi jaqpaı, túriktiń esegi unap qalypty deshi... Meıli. Mende kiná joq, shyndyǵyn jasyrmaı aıttym. Kápirińe aıt, ókinip júrmesin de». — «Qansha suraısyń?» — «Baǵasy on myń lır». — «Ne-me-ne?! Sen aljyǵan shyǵarsyń! Arabtyń eń asyl tuqymdy bıesi de tórt myńnan aspaıdy ǵoı!..» — «Onda buǵan esektiń keregi ne? Arabtyń sol asyl tuqymdy bıesin alsyn da joǵalsyn!»

Shaldyń qansha suraǵanyn amerıkanǵa jetkizdim. «Báse... Men bul malǵundardy bilem ǵoı. Kilemińdi sat deshi, júz myń dep ejireısin. Men munyń esegin báribir alamyn; biraq onymdy bilse, bul jıyrma myń dep, jıyrma myńdy bersem, — elý myń dep shirenip júrer. Sondyqtan shamańyzdyń jetkeninshe shydap saýdalasyp kórgeısiz...»

— Óziń qanshaǵa satyp aldyń? — dedim shalǵa. «Kúnáhar bop qaıtem, men muny bar-joǵy bes lırge aldym. Bul búgin-erteń aram qatady, sonsoń terisin sypyryp alyp ılep, ózime kebis-mási tigip kıemin. Basqa eshbir kádege jaramaıdy bul...» «Betiń bylsh etpeı on myń suraǵanyń netkeniń, masqara ǵoı!» — «Áı, qalqam! Men satam degem joq, sender ǵoı, alamyz dep turǵan! Men kári desem, — seniń amerıkanyń: «Bola bersin!» deıdi. Men qotyr desem, mynaýyń: «Meıli!» deıdi. Aıtpaqshy, umytyp barady ekenmin ǵoı, esegim artqy aıaǵynan aqsaq...» — «Aqsaǵy dáneńe etpeıdi...» — «Kórdiń be?! Sirá, bul esektiń boıynda men bilmeıtin bir qasıet bar shyǵar! Áıtpese myna amerıkanyń ári qotyr, ári aqsaq esekti satyp alyp qaıtedi? Ras qoı, á? Olaı bolsa, aıtqanym aıtqan, aıtqanymnan qaıtpan: týra on myń lır!»

Amerıkanǵa shaldyń suraǵanyn tóleısiz be dep edim, ol basyn ızedi. Sodan soń men shalmen ary saýdalasyp, beri saýdalasyp, bes myńǵa túsirip bir toqtadym. Odan keıin esekti almaıtyn syńaı tanytyp, «jıpke» qaraı aıańdadyń. Shal bizge burylyp ta qaramady.

On mınýttan soń biz oǵan qaıtadan baryp edik, ol: «Qaıtyp keletinderińdi bilgem!» — dep ernin shúıirdi. «Qaıdan bildiń?» — «Esegime qosaqtap qoıǵandaı-aq aırylar túrleriń joǵyn kórdim ǵoı!»

Jarty saǵattan soń amerıkanym shalǵa eki jarym myń lırdi sytyrlatyp sanap berdi. Shal esegin nusqady: «Taqymdaryńa qut bolsyn! Men biraq, tym arzanǵa berdim-aý deımin, haıyr-haıyr...» — dep jalba-julba jelqomdy sypyryp aldy da, kete bardy. Amerıkannyń aýzy ańqıyp, kózi aǵyp túse jazdady...

Amerıkan esekti dizgininen tartyp, men artynan ıterip ornynan áreń jyljyttyq. Qaýsap turǵan jaryqtyqty ólip-talyp jıyrma adym attattyq. Amerıkan maǵan sybyrlap sóılep: «qudaı aqyna syr bere kórmeńiz, taǵy da biraz súıreıik, sonsoń siz esektiń arqasy tońady dep jelqomdy surańyz...» — dedi.

Sol sátte shal: «Toqtańdar, toqtaı turyńdar! Mynany umytyp ketkenderiń ne?..» — dep aıǵaılady.

«Qudaı berdi, kilemdi ózi ákelip beretin boldy!» — dep qatty qýandyq. «Baılaıtyn myna shyǵyrshyǵyn umytyp ketipsińder ǵoı! Amerıkada shyǵyrshyq tabyla qoıa ma? Eı, myrzalar-aı! Shyǵyrshyqsyz esek satyp alýshy ma edi?..»

«Jelqomdy surańyzshy!»— dedi amerıkan zildenip.

«Áı shal, myna esek qaltyrap áreń tur, jolda qatyp qalsa, obal ǵoı...» — «Á-á, jo-joq, — dedi ol, — jelqomdy bere almaımyn, maǵan ákemnen qalǵan bar-joq mura osy... Sender menen jelqom emes, esek satyp aldyńdar.» — «Túkke keregi joq jalba-julba nemeni qushaqtap júrmeksiń be?» — «Túkke keregi joq bolsa da ózimdiki, — dedi shal mańyzdanyp.— Úıde taǵy da bir qotyrashym tur. Bul jelqomdy soǵan aparyp jabamyn da, ony da jetektep alyp shyǵamyn, seniń myna amerıkanyń sıaqty bireý taǵy da tabylmas deısiń be... Alla buıyrtsa, onyń da jónin tabarmyn. Bul jelqom meniń jebeýshim bolyp júr, myna kápirler bizdiń jerimizdi qaza bastaǵannan bergi bes jylda andaǵydaı ólimtiktiń talaıyn saýdalap sattym. Jo-joq andaǵyńa aıt: jelqomǵa kózin súzbesin, shyǵyrshyqty tegin bergenime rıza bolsyn... Qosh bolyńdar, joldaryń bolsyn!» — dep burylyp jónine ketken shal bizge taǵy da aıǵaılap: «Áı! Esekti tastap ketkileriń kelse, baıǵusty kóp súırep sharshatpańdar!..» — dedi.

Biz «jıpke» qaraı aıańdadyq. Men amerıkanym esinen tanyp qulap qalmasa jarar edi dep qaýiptenip, ony qoltyqtap aldym.

«I-ı-á-á... Meni búıtip eshkim de shońqıtyp kórgen joq edi», — dedi amerıkan tistenip áreń sóılep, qolyndaǵy shyǵyrshyqty aınaldyryp. «Andaǵy shyǵyrshyqty qaıtesiz endi?» — «Kilemderime qosyp qoıamyn... Eskertkish bolsyn... Eki jarym myń lırdi osy úshin tólep kele jatqan joqpyn ba...»

Orysshadan aýdarǵan ǴABBAS QABYSHEV

---