InfoHub Logo

Úıden apaq-sapaqta shyqtyq. Aınala qara qońyrlanyp, kóz baılanyp qalǵan. Meniń sheshem esiktiń aýzynan uzaǵan joq, ishteı kúbirlep,neshe márte oń sapar tiledi de, kóziniń jasyn kórsetkisi kelmeı, únsiz qoshtasty. Tek Áldıhannyń ákesi ǵana qasymyzǵa ilesti. Jaıshylyqta qaljyńbas, ázilqoı kisi edi. Dál qazir lám demesten, kárilik meńdegen aıaqtaryn syltı basyp júrip otyrdy. Bárimizdi de qazirgi kesh keıpindeı beı qońyr únsizdik baýrap alǵan sıaqty. Aıaýly aýyl tabaldyryǵyn abyr-dabyrsyz, momaqan attap baramyz. Berirek shyqqannan keıin qasymyzdaǵy qarıa júrisin baıaýlatty:

― Al qaraqtarym, joldaryń ashylsyn. Teń qurbylaryńnyń aldy bolyńdar! ― dep, birinshi meniń betimnen, ekinshi balasynyń mańdaıynan ıiskedi. ― Bara sala habar berińder. Alla-taǵala amandyqpen júz kórsetsin... ― Sóıtti de, ol qos qolymen betin sıpap, kilt burylyp, keıin qaıtty.

Biz shamadandarymyzdy ıyqqa salyp aldyq ta, tez-tez adymdadyq. Álgi kisiniń beline býynǵan júgenniń syńǵyry kópke deıin estilip bara jatty... Ákesinen bólingen soń Áldıhannyń kóńili bosady: "Qartaıyp qaldy ǵoı. Jańaǵy sózderi súıegimdi syrqyratty", ― dep. "Oı, Áldeke-aı, sen de joq sumdyqty oılaıdy ekensiń. Qaıta, bizdi oqýǵa jibergenine qýanbaı ma", ― dep men biraz jubattym. "Árıne, qýanady ǵoı, degenmen, aırylǵysy kelmeıdi", ― dep Áldıhan kóp jerge deıin eljireme sezim qushaǵynan bosana almaı qoıdy.

Kanal jaǵalaýyndaǵy jolǵa túskennen keıin az-kem demalyp turdyq. Iirimi baıqalmaı, anda-sanda oıyla túsken baıaý aǵyn ún-túnsiz jyljıdy. İshindegi pyrdaı tunǵan aspan juldyzdary zaýlaı búlkildep, birge aǵyp barady. Qaraoı jaqtan aqyryn jelpip samal soqty.

― Túsip ketsek, jaqsy bolar edi-aý, Áldeke!

― Árıne, abyroı bolar edi. Jezdem Shákendegi qara qasqa sıyrdy kelesi bazarǵa satyp qoıamyn dedi. Eger sol jaqtan tanys tabylsa, qaıtyp kelip, pulyn alyp qaıtamyn.

Ol samaı terin súrtip jatyp:

― Aqshańdy qaı jerge saldyń? ― dep surady.

― Artqy qaltamda.

― Oı, ishińe tyǵyp almadyń ba, ápkem menikin yshqyryma tigip berdi. Kim biledi, qandaı jaǵdaı bolatynyn.

― Meniki de úsh túıreýishpen túırelip tastalǵan.

― Jalpy, saq bolaıyq. Qalanyń qýlarynyń qaǵyp ketýi múmkin.

Qos qara shamadandy ıyǵymyzǵa qaıta salyp alyp, ilgeri tarttyq. Aldymyzda biz poezǵa otyratyn jer ― "Birlik" stansıasynyń ottary jypyrlap turdy. Kanal ishinen ósken shaı jalbyz ben gúldi shyrmaýyqtyń qoıý ıisi keýdeńe erkelep, tynys úıiredi. Baǵana úıden shyqqanda onshama sezilgen joq edi, bylaı shyqqannan keıin shamadanymyz arqamyzǵa tassha qadalyp, zil tartyp aldy. Ásirese Áldekeńniń shamadany qara batpan. İshine qystan qalǵan qos qazy, bir qaryn sary maı, tórt-bes kılo keptirilgen tuzdy qurt, bir dorba aqtalǵan tary, taǵy basqa maıda-shúıde salynǵan edi. Onyń ústine, Almaty taýly jer dep estigen soń, erterek salqyn tarta ma dep, maqtaly kúpáıkesin de qosa qattap alǵan bolatyn. Osynyń bári qosylyp, shegedeı tesip barady. Kezek-kezek kóteremiz.

― Shydaıyq, munyń raqatyn barǵan soń kóremiz ― dep, zil shamadan meniń moınyma mingende, Áldıhan kádimgideı dem berip qoıady. ― Balalardyń bári kók borshqa qamalǵanda, biz sur maıdyń aýzyn ashyp qoıyp, qarys-qarys nanǵa jaǵyp jep jatatyn bolamyz. Qalanyń tamaǵynyń qýaty bolýshy ma edi.

Áldıhan maǵan qaraǵanda etti, deneli jigit. Kishkene kezinde-aq tolyq edi, áli sol bolpıǵan qalpynda. Anaý-mynaý aýyrtpalyqqa moıı qoımaıdy. Sondyqtan shamadannyń ishindegi dúnıelikterdiń qanshalyqty qundy ekenin maqtap-maqtap alady da, kóbine ózi kóteredi. Maǵan onsha salmaq túsirtkizbeıdi.

Túngi saǵat birden asa poezǵa otyrdyq. Kýpedegilerdiń kóbisi qalyń uıqy qushaǵyna enipti. Tek kire beristegi bes-alty bala ǵana abyr-sabyr áńgime ústinde eken. Biz sıaqty oqýǵa bara jatqandarǵa uqsaıdy. Qoldaryndaǵy kitaptary jaqsy tanys. Biraq jat jaqqa jol júrip kele jatqandaı synyq júzdi, jabyrqaý emes, myna vagon óz úıi, óz mekeni sıaqty kóńildi. Bizge qaraǵanda jer kórip, ysylyp qalǵandyqtary ańǵarylyp tur. Ásirese buıra bas, jyltyr qara jigit tym erkindeý.

Áldıhan ekeýimiz qos qara shamadandy súıretip, búıirdegi bir orynǵa jaıǵasa berip edik, álgi jigit:

― Zanát! Eń aldymen suramaı ma eken, mádenıet qaıda? ― dep qaldy.

Biz yńǵaısyzdana bastadyq. Jańaǵy jigit taǵy da tek turmady:

― Kózderińe qarańdar, gıtardy qıratasyńdar! Aspannan túskendeı qaıdan shyqqan bular, ― dep jekire jóneldi.

Áldıhannyń shyntaǵy qabyrǵadaǵy gıtaryna tıip kete jazdapty. Soǵan bola jeti atamyzǵa jetkeli tur. "Qudaı mundaı qyzyl kózge qaıdan tap qylyp edi", ― dep, Áldıhan ekeýimiz bir-birimizge qaradyq. Ne ári, ne beri kete almaı, del-sal bop turǵanymyzda:

― Munda eki oryn bos, ― degen qyz balanyń daýsy shyqty. Aq jamylǵysh astynda jatqan qaratory qyz qasyndaǵy bos oryndy nusqady. Meniń bir baıqaǵanym, beıtanys qyzdyń kózderi erekshe qap-qara eken!.. Qos shamadandy súıretip so jaqqa bettedik.

― Er balaǵa tym bostyq jaraspaıdy. Shamaly shıraqtaý bolý kerek qoı. Sizder úshin men uıaldym...

Jolaýshy qyzdyń bulaısha sóıleýi shymbaıymyzǵa batty. Degenmen, tis jaryp esh nárse aıtpadyq. Aýzymyzǵa sý toltyrǵandaı úndemeı júrip ekinshi, úshinshi oryndarǵa jaıǵasyp aldyq. Áldıhan joǵary jaǵyna yńǵaılandy da, men beıtanys qyzǵa qarama-qarsy ornalastym. Ol da baǵanaǵy sózden keıin eshteńe demedi. Qobyrap ketken jelke shashyn túzedi de, oń qolyn basyna jastyq etip, betin bizge bere qısaıyp jatty.

Áldıhan kóılegin sheship, joǵary orynǵa kóterile bereıin dep edi, baǵanaǵy buıra bas jigit taǵy keldi. Men: "Myna beıbaq beıtanys qyzdyń qasynda taǵy da dóreki sóz aıtyp, bir sumdyqty bastar ma eken", ― dep, ishteı qysyla, ımenip otyrdym. Joq, tileýińdi bergir qara jigit bul saparynda basqasha keldi. Baǵanaǵydaı emes, basylyńqy, baýyrmal kórindi. Áldıhannyń belinen qaǵyp:

― Qalaı, ornalastyń ba, jigitim? ― dedi.

― Eptep jaıǵastyq qoı.

Baıqaımyn, Áldıhan myna jigittiń álgindeı ish tarta sóılegeniniń ózin qaýip qyp tur. Ásirese arsalańdap kelip, aqsha oraǵan jaǵyn sıpaǵanyn jaqsylyqqa jorı almadyq.

― Tanysalyq, Arystan, ― dep buıra bas jigit qolyn usyndy.

― Novo-Troıskiden, ― dep Áldıhan da saýsaǵyn sozdy.

― Qalaı, qalaı?..

― Novo-Troıskiden, ― dep Áldıhan ekinshi ret qaıtalady.

― Ol ne, atyń ba, týǵan aýylyń ba?

― On jyldyqty bitirgen jerim.

― Mássaǵan, bezgeldek! "Arystan" degende, men saǵan esimimdi aıtyp turmyn. Báse, Novo-Troıskisi nesi desem...

― Men Arys qalasynanmyn degen eken dep uqtym.

― Oı, seniń jolyń bolsyn, baýyrym! Esi durys adam esimin suraǵanda qalasyn aıtýshy ma edi?..

― Keshirińiz, ― dep Áldıhan basy-kózi birdeı qyzara kúlimsirep esimin atady.

Arystannyń kúlkiden góri ashýlanýy basymdaý edi:

― Shynymdy aıtsam, sendeı chýdakty birinshi ret kezdestirip turmyn. Óziń qaı oqýǵa bara jatyrsyń?

― Sottykine.

― Iýrıdıcheskıı ǵoı. Áı, qaıdam, sendeı Perden ıýrıst shyǵa qoımas...

Arystannyń minezi ári tik, ári zilsiz sıaqty kórindi maǵan. Áldıhan odan ári sóılesken joq, jatar ornyn retteýge kirisip ketti. Men álgindeı áńgimeden keıin qarsydaǵy qyzdyń basyn irge jaqqa qaratyp alyp, kúlkisin toqtata almaı jatqanyn baıqadym. Sondyqtan da áńgimeni basqa jaqqa aýdarǵym keldi:

― Ózińiz qaısysyna bara jatyrsyz? ― dedim Arystanǵa burylyp.

― Bethoven, Shopen, Bah! ― dep ol on saýsaǵyn birdeı jybyrlatyp, joǵary kóterdi.

Men onyń konservatorıany aıtyp otyrǵanyn túsindim.

― Mýzykany súıe bilý kerek. Onsyz ómir joq! Seniń atyń kim?

― Qarjaý.

― Nemene, shildede qar jaýǵyzaıyn dep pe ediń. Attaryń da, minezderiń de qyzyq eken, ózderińniń. Qar jaýǵyzshy, káne, pysynap kele jatqanda raqat bolsyn!..

Arystanmen sóz talastyrýdy jón kórmedim. Rasyna kelgende, men onyń minezine túsinip te turǵam joq. Sondyqtan da:

― Árkimniń esimi árqalaı ǵoı, ― dedim de, jatýǵa yńǵaılandym.

Arystan bizge tipti rıza bolmady:

― Senderdiń tirlikteriń shamaly eken, ― dedi de, kelgen izimen qaıta ketip qaldy.

Ol ketkennen keıin Áldıhan joǵary jaqtan basyn maǵan qaraı sozyp:

― Abaı bolaıyq, jańaǵy jigit tegin emes, men kózinen baıqadym, týra júlikten aýmaıdy, ― dep sybyrlady.

― Qalyń eldiń ishinde ne ister deısiń...

Sonan keıin ol tereń bir kúrsinip aldy da, uıqyǵa kiristi.

Men kózimdi qanshama jumǵanymmen, uıyqtaı almadym. Júrdek poezd jeldeı esip júıtkip keledi. Anda-sanda kishigirim aýyl ottarynyń ishine kirip, zýyldap óte shyǵady. Sodan keıin aınalany qorshaǵan qalyń tún qaıta bastalady. "Taq-taq" urǵylaǵan jumyr dóńgelek qanshama jumsaq terbetkenimen, kózim iliner emes. Kózimdi japqanymmen, kóńilim shaıdaı ashyq. Baqalardyń quryly úzilmeı shýyldaǵan kanal jaǵalaýy, qońyr kesh qushaǵynda qalyp qoıǵan týǵan aýyl, aldymyzda jypyrlaı janǵan "Birlik" stansıasynyń ottary, poezd ishindegi buıra bas jigittiń orynsyz áreketteri, odan keıin qasymda jatqan beıtanys qyzdyń qaraqattaı móldir janary... kóńilimnen ketpeı qoıdy. Ásirese jańa shaıyp alǵan qaraqattaı móldiregen eki janar tónip kelip turyp aldy. Kózimdi bilegimmen bassam da sańlaý taýyp jetip keledi. "Sizder úshin men uıaldym..." Jaı ǵana aıtyla salǵan sóz ǵoı. Onyń ústine, ynjyqtyqqa baǵyshtalǵan lebiz... Men uıalǵanymnan irge jaqqa aýnap tústim. "Kórińde ókirgir Arystan, ókireńdep kelip, bul qyzdyń betine endigári qaramastaı etpedi me?"

Men qaýmalaǵan beınelerdiń bárinen arshylyp, oqý týraly oılaýǵa bekindim. "Almatyǵa barysymen jatpaı-turmaı úńilip, barlyq kitapty jattap alýym kerek. Qaı betten surasa, sol betti sýdyrata jóneletindeı etip. Ásirese orys tiline muqıat ázirlenemin..."

Joq, bolatyn emes. Móldiregen qos janar aqyryn jyljyp taǵy keldi. "Uıaly, nárkes" degen kózder osy bolar. Tiktep qaraı almaıtyn qasterli qasıet bar-aý! Áı, osyndaı kózderdiń ıesi joq qoı deımisiń...

"Men kórip em kólge tóngen jazǵy áýeni tep-teńbil,

Seniń kóziń sondaı syrly, sondaı tunyq, móp-móldir!"

Erterekte oqyǵan osy óleń joldary esime sap ete tústi. Jattaǵan joq edim, eki-úsh ret oqyp shyqqanmyn. Dál adamyn tapqannan keıin be, áıteýir, sol jańaǵy qyzdyń janarynyń tasasynda turyp, ashylyp júre berdi:

"Seniń kóziń jer betinde ádemiden ádemi,

Sharasynda shaıqalady sulýlyqtyń álemi!"

Dál osy qyzdyń janaryna jazylǵan óleń ǵoı. Basqasha bolýy múmkin emes. Taǵy da qalaı edi:

"Seniń kóziń jek kórýge emes eken qushtar túk,

Seniń kóziń turady eken jyly ushyrap, ish tartyp.

Seniń kóziń quba tańdaı bıazy edi, uıań-dy,

Seniń kóziń dirildetip terbetedi qıaldy.

Seniń kóziń jaınańdaǵan tym oınaqy, tym nurly,

Seniń kóziń bilmeıdi eken qaıǵyrýdy, kirbińdi".

Tup-týra óz júregimnen shyqqandaı-aq, osy shýmaqtardy "taq-taq" soǵylǵan dóńgelek yrǵaǵyna qosylyp áldeneshe aıtyp shyqtym. Endigi jerde basqasyn bylaı qoıyp, móldiregen eki kóz qoınyma emin-erkin kirip aldy. "Ózimen tildesse qalaı bolar edi... onyń ebin qaıtip tabam? Áı, sóılese qoıar deımisiń. Baǵanaǵy jaǵdaıdan keıin júz kórisýdiń ózi uıat qoı. Bárinen de, eshqandaı ún shyǵarmastan, bul qyzdyń nazaryna ilinbegen abzal..."

Men kózimdi ashyp, qaıtadan sol jaǵyma aýnadym.

Kóńilime sý jańa sezim ákelgen beıtanys qyz qol sozym jerde jatyr. Jińishke, juqalań qastary kempirqosaqtaı ıilip kelip, doǵasha kerilipti. Qońyrqaı júzinde suıyq seldir qan oınap turady eken. Shymqaı móldir kózderi kirpiginiń astynda kórinbeı jatqanymen, beıkúná bet-kelbetine meıirimdi shuǵyla tógip turǵandaı. Aq jaıma astyndaǵy tolyqsha keýdesi bir qalyppen tynys alyp qoıady... Men baǵanaǵy Áldıhannyń Arystannan sekem alyp, aýyr dem alǵany sıaqty, aqyryn kúrsingenimdi ańǵardym. "Alys jolda júrgende áýrege túsken basym-aı!" ― dep ózimdi ózim kináladym. Sóıttim de, qaıtadan oń jambasyma aýystym. Kózime ıne tirep qoıǵandaı jabylar emes. Myzǵymaı, sharshamaı ańdyǵan qos janar bar. "Biz senikimiz ǵoı. Qońyr keshti jamylyp jatyp, talaı tún izdemep pe ediń sen bizdi. Ras, sen ózińniń mekteptes qurbylaryńnyń arasynan qaraǵan bolatynsyń. Sol da sóz bolyp pa! Biz de seni saryla, ańsaı kúttik qoı. Endi, mine, bir vagonnyń, bir vagonnyń emes-aý, bir tósektiń basynda kezdestik. Qandaı baqytty edik...", ― dep álgi janar bolmaıtyn oqıǵanyń ishine jetektegendeı bolady.

Eptep qana búıirdegi terezeni ashtym. Dalanyń salqyn samaly julqynyp kelip ishke kirdi. Jaz aıynyń qysqa tańy bolar-bolmas aıqyndalyp keledi eken. Baldyr men betegeniń qoıý lebi saýyldap soǵyp, jelpine bastady. Zýyldaı jarysqan baǵanalar, urshyqsha ıirilgen bel qyrattar, mol aǵyndaı dóńgelengen jumyr jer qara kóbeńdenip, baıqalyp qalypty. Men ózime jastaıymnan jaqsy tanys torǵyl jýsannyń qyshqyltym demi men tońazy ýildegen tańǵy aýany simire jutyp, uıqyǵa ketippin...

Kózimdi ashsam, eldiń kóbi túregelipti. Áldıhan orys kempirimen birge astyńǵy polkada otyr. Meniń oıanǵanymdy kórdi de:

― Kel, ― dedi.

Men qasyna kelip otyrdym. Túndegi beıtanys qyz kóringen joq. Jatqan orny tap-tuınaqtaı jınaýly tur. Júregim shymyr ete tústi. "Joldan túsip qalǵany ǵoı. Qaı jerdiki boldy eken?!" Asaý ókinish aptyǵyp kelip tamaǵyma tyǵyldy. Áldıhan meniń búıirimnen túrtti de:

― Myna kórshińdi baıqadyń ba, kórikti qyz eken, ― dedi.

― Kim? Menimen qatarlas jatqan qyz ba?

― Iá. Jaqsylap qarashy, ásirese kózi ádemi.

― Ol ózi osynda ma?

― Qazir keledi, jýynýǵa ketti.

Kóńilim endi ǵana ornyǵaıyn dedi. Áı, bul júrekti qoısańshy, aıdaladaǵy áldekim úshin órtene jazdap, órekpı qalypty. Eń bolmasa til tartqan syrlasym bolsashy...

― Túnde men baıqamappyn ǵoı, tym súıkimdi bala eken, ― dedi Áldıhan taǵy da sózin jalǵastyryp. ― Kózi qandaı móp-móldir!

Áldıhannyń syry jaqsy málim. Kim kóringenge jańaǵydaı tamsanǵan sóz aıta qoımaıdy. Tuıyq minezdi, salqyn qandy jigit. Onyń ústine, qyz ataýlyǵa onshama qyzbalyǵy bolmaıtyn. Demek, jaqsy kórip qalǵany ǵoı.

― Tildese aldyń ba, aty kim eken?

― Joq, suraıyn dep edim... kózinen qaımyqtym.

Áldıhan kádimgideı muńaıyp qalypty. Kózinde eljiremeli nur tur. "Osy qyz ekeýimizdi de turalatyp ketpese jarar edi", ― dep oıladym men ishimnen.

Áldıhan qaıta ún qatty:

― Bireýdiń baqyty janyp turǵan, ásirese kózi jaman!..

― Oqýǵa tússek, mundaılardyń talaıy tabylar áli.

― Men týra osy qyz úshin nendeı qıyndyq bolsa da barar edim...

Baıqaımyn, Áldıhan qatty ózgerip alypty. Kóz janaryndaǵy jasaýrama jalynysh men buryn baıqamaǵan qubylys ańǵartty. "Mahabbat" degen osy shyǵar. Adamnyń óz erkinen tys, orasan kúsh-qýaty "mahabbat" dep atalatyn bolar!"

Men "mahabbat" dep atalatyn qasıetti sezimmen júzbe-júz kezdeskendeı boldym. Ol Áldıhannyń janarynyń ishinde turdy. Joldasymnyń bul áreketi meni biraz oılandyrdy... Bógde qyz qasyndaǵy bes-on mınýt ony bóten ǵyp jiberipti.

Áldıhan sózin taǵy sabaqtap:

― Óziń aıtshy, Qarjaý, basqa qyzdardan ózgeshe emes pe? - dedi.

― Men onsha qaraı almadym.

― Senbeseń, kórshi...

Ol taǵy bir sóz aıta bereıin dep edi, beıtanys qyz kirip qaldy. Ózimen birge jelpine kelgen súıkimdi jumsaq lep bar. Meni túni boıy mazalap shyqqan móldir janar momaqan ǵana bir qarap ótti. "Osy ǵoı, móldiregen qaraqat kóz dep, sóz joq, osyny aıtady..."

― Iá, jaıly jatyp, jaqsy turdyńyzdar ma?

― Jaman emes.

Áldıhan ekeýimizdiń jaýabymyz qatar shyqty...

― Sizder úshin meniń uıqym shala boldy, ― dep, qyz súlgisin rettep jatyp kúldi. Men onyń bul áziliniń tegin emestigin túsindim. Túndegi jaǵdaıdy aldymyzǵa min etip taqqaly otyrǵan qaljyń. Onyń ústine, túni boıy kirpik qaqtyrmaı shyqqan azaby taǵy jetkilikti. Endigi jerde bos buıyǵylanyp, beıtanys qyzdyń kemitpe áziline jol berip qoıýdyń qısyny joq. Mundaıda qyz kóńilinen bir-eki eli bıigirek turǵan utymdy. Sondyqtan da men qyz áziline oraı:

― Biz úshin otqa tússeńiz de oqasy joq, ― dep qaldym.

Táýekel, aqyry, az úmit qyz aldynda ózimdi joǵaryraq ustaǵanym jaqsy.

Qyz kúldi:

Solaı deńiz... Eger oǵan laıyqty bolsańyzdar, óıtýge de bolady.

― Laıyqty etý ózderińizge baılanysty bolsa she?

― Bizge me?

― Iá, sizderge.

― Qaıdam, túsinbedim...

Qyz tyrnaǵynyń astyn tazalaǵansyp, terezeden syrtqa qarady. Men: "Beker-aq aıttym-aý, qur dilmarlyqtyń qajeti ne edi?" ― dep, ózime ózim ishteı renjip otyrdym.

Ol álden keıin moıyldaı qara kózin maǵan tiktep:

― Sizge qalaı, jigitterdiń laıyqty bolýy qyzdarǵa baılanysty ǵoı? ― dep taǵy kúlimsiredi.

― Álbette, solaı.

― Qyzyq eken...

Ol endi Áldıhanǵa qarady:

― Sizshe de solaı ma?

― Kim biledi, qıyn másele ǵoı. Men uǵyna alǵamyn joq, ― dep Áldıhan shynyn aıtty.

Rasynda da, Áldıhannyń nazary tipti basqa jaqta sıaqty, basylyńqy otyrǵan. Sonysyn sezdi ǵoı deımin, qyz Áldıhanǵa meıirlene kúlimsirep:

― Siz aǵańyzdyń túndegi sózderin saǵynyp otyrsyz, unap qalǵan bolý kerek, ― dep ish tarta ázildedi.

― Arystandy aıttyńyz ba, ol meniń esimnen de shyǵyp ketipti.

― Qaıdam-aý, jýyq aralyqta shyǵa qoımas, áne, ózi de kele jatyr.

― Arystan moıynyna salǵan qulash súlgi oranyp, janymyzdan ótti. Áldıhan "assalaýmaleıkým" dep qolyn usyna berip edi, nazar da aýdarmady. Jańa oıanyp qantalaǵan janaryn jalt etkizdi de óte shyqty.

― Kórdińiz be, renjitip qoıypsyz, ― dep qyz kúldi.

― Biz bolmasaq, ol kisiniń ókpeleıtin jóni joq edi, ― dedi Áldıhan qyzaryp ketip.

― Endi at-shapan aıybyńyzdy ázirleı berseńiz de bolady...

Áldıhan úndegen joq. Álgi jigittiń ornynan tura berip usynǵan sálemin almaı qoıǵanyna qapalanyp qalǵan sıaqty. Qyzarańdap qaldy. "Dýdarbas ıt-aı, qashannan da osynyń qorlyǵy ótti-aý", ― dep men de kádimgideı qysyldym. Qyz áńgime betin basqaǵa aýdardy:

― Qaısysyna bara jatyrsyz?

― Men be? ― dedi Áldıhan julyp alǵandaı.

― Siz túnde aǵaıyńyzǵa aıtyp edińiz ǵoı.

Ol kúlimdegen pishinmen maǵan qarady.

― KazGÝ, tarıh fakúltetine.

― O, onda kollega ekenbiz.

― Sizdiki de sol ma?

― Iá, qujattarymdy soǵan jibergenmin.

― Jaqsy boldy, maqsatymyz bir eken.

Men shynymen qýandym.

― Maqsatymyz emes, mamandyǵymyz...

― Báribir ǵoı.

― Nege, ekeýi eki bólek.

― Esimińiz qalaı?

― Maqpal.

"Qalaı taýyp qoıylǵan at", ― dep oıladym men ishimnen. Áldıhan da eleń ete tústi. Esimin suraǵannan keıin túndegi bizdiń Arystanmen tanysqanymyz esine tústi me, ol sál ǵana jymıdy da:

― Sóıtip, Novo-Troıskidenbiz deńizder, ― dedi. ― Ol ne, qala ma?

― Joq, aýdan ortalyǵy. On jyldyqty sodan bitirgenbiz. Ózińiz she?

― Men Kýıbyshevtenmin.

― Rossıadaǵy ma?

― Aha, Volga boıynda.

Áldıhan tipti yntyqty:

― Qazaqshaǵa qalaı sýdaısyz, á?

Maqpal kúldi:

― Onda qazaqtar kóp, onyń ústine, men ájemniń qolynda óstim.

― Degenmen, tap-taza sóıleıdi ekensiz.

― Endi she?

Maqpal tómen qarady. Men Áldıhannyń "osy qyz úshin nendeı qıyndyq bolsa da barar edim" degen sózin ishimnen qaıtalap aıttym. "Rasynda da, bireýdiń juldyzy ǵoı janyp turǵan. Minezi qandaı ashyq edi..."

Júrdek poezd jelkendeı lypyp keledi. Qalyspaı qaýmalaǵan qalyń baý kópten beri ilesti de otyrdy. Zýyldaı jarysqan telegraf baǵanalary birde kókshil bastary zildeı salbyrap, shalǵy kútken jońyshqa arasymen júgirse, birde shashaqtary jelpildep, búıirleri bultıǵan jıren júgeriniń ortasymen adymdaıdy. Endi bir sát shuǵyl bıik tóbeniń basyna órmelep baryp, oqtaı túzý kartop egistiginiń ishine bir-aq ret sekirip túsedi... Sonaý bir shettegi uzyn ósken terekter tasasynda aǵarańdap kórinip shatyrly úı qalyp barady. Meniń qaraptan qarap kóńilim bosaǵandaı. Esime Qasymnyń óleńi oraldy:

"Sonaý bir shette, sonaý úı

Keter me, sirá, kóńilden.

Tartýshy ed alyp meni ylǵı

Mahabbat, jastyq lebimen..."

Sonaý shettegi, shatyrly úı aldyndaǵy uzyn terek túbinde Maqpal ekeýimizdiń balalyq shaǵymyz ótken sıaqtandy. Qazir de myna poezd ishinde emes, sol bir solqyldaq terek tasasynda bir-birimizge únsiz qarasyp, úndemeı turǵandaımyz. Qalaı ekenin qaıdam, sol bir uzyn terekter qasıetti meken-jaıdaı sonshama ystyq tartty. Beıtanys, baýyrmal ólke qolyn bulǵaǵandaı...

― Ana bir bulaqtan sý ishse... ― dedim men kóz jasyndaı móltildep aqqan jylǵaǵa qarap. Terezege Maqpal da úńildi.

― Shólirkedińiz be?

― Joq, ádemi eken.

― Aha, tap-taza eken.

Ýaq tolqyndary birin biri aqyryn ıterip, ıirile buıralanǵan momaqan aǵyn myna qyz keıpine sál bolsa da uqsap ketip edi. Sol úshin álgindeı sóıleı salǵanymdy Maqpal da, Áldıhan da ańǵarǵan joq.

Áldıhan áńgimege aralasyp:

― Almaty Alataý baýyrynda ǵoı, endi mundaı bastaýlar kóbeıe berýi kerek, ― dedi.

― Jalpy, sulý kórinis, á, Maqpal?

― Baıqaımyn, eger siz biz turǵan jerdi kórseńiz, aınalyp shyqpaı qoıady ekensiz.

― Sizben birge dál erteń bılet alyp, kórip kelýge ázirmin.

― Qandaı qıalshylsyz, Qarjaý.

Qyzdyń meniń esimimdi atap sóılegeniniń ózi denemdi shymyr etkizdi.

― Shyn. Senbeseńiz, synaýyńyzǵa bolady.

― Eń aldymen emtıhannan synalyp alsaq ta jeter...

Ol ári qaraı sóılesýge zaýyqsyz syńaı ańǵartty. Aldynda jatqan "Ogonek" jýrnalyn ary-beri aýdardy da, sýretterine qarap únsiz otyrdy. "Qudaı biledi, ústine nendeı jaman kıim kıinse de ádemi jarasady", ― dep oıladym men ishimnen. Sebebi arzan qoldy kók shyt kóılegi etimen et bolyp, quıylyp tur. Qońyrqaı qalyń shashyn jelkesinen aqsary bantıkpen býypty da, arqasyna bos tastap qoıypty. Betindegi juqaltań qyzyly aıyqpaı úlpildep, bir kelip, bir qaıtady eken. Kúlgende eki ezýi álgi araıdy keıin ıterip, aqshyl etip kórsetedi. İsh tarta móldiregen qos janarda qýanysh qaınary tunǵandaı! "Osy qyzben emin-erkin, erkeleı sóılesken adamnyń armany az shyǵar, sirá..."

Áldıhan meni túrtip, syrtqa shyǵyp keleıik degen belgi berdi. Ekeýimiz tambýrǵa bettedik. Ol jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp:

― Qalaı, ádemi me eken? ― dep, men qapsyra qushyp, kóterip-kóterip qoıdy. Óńinde "osy qyzdyń reńdi ekenin eń alǵash ashqan menmin ǵoı" degendeı jadyrańqy keıip bar.

― Kim biledi... súıkimdi qyz ekeni ras.

― Aıttym ǵoı, kórikti bala dep. Onyń ústine, ázilqoılyǵyn kórdiń be...

― Unatyp qalǵansyń-aý, Áldeke.

― Shynymdy aıtsam, birtúrli bop otyrmyn. Árekettenip kórsek, artyqtyǵy bolmas edi.

― Qaltamyzdaǵy aqshaǵa quda túsip baıqasaq she? ― dep men kúldim.

― Joq, qaljyń emes, qalaıda bir áreket jasamasaq, qapyda qalamyz.

― Áı, Áldeke-aı, aıdalada júrgende shoq basyp almasaq jarar edi.

― Nesi bar, "qymyzdy kim ishpeıdi, qyzǵa kim qyryndamaıdy" demekshi...

― Men, jalpy, bul qyzdan ımenemin.

― Nemene, shpana ǵoı dep pe?

― Ondaı bolsa, esh nárse emes qoı.

― Endi she?

― Men saǵan qalaı aıtarymdy bilmeı turmyn. Áıteýir, bul qyz jaıynda jeńil-jelpi oılaı salýǵa bolmaıtyny anyq.

― Túk te emes, áp-ádemi-aq, aqyldy qyz.

― Múmkin, sondyqtan da shyǵar...

Áldıhan qaraýytyp úndemeı qaldy. İshinen áldeneni oılap, az-kem irkildi:

― Maqul, endeshe, bul qyz týraly oılamaı-aq qoıalyq.

― Shama kelse, sóıtken jaqsy.

― Kórmegende de kún kórip ek qoı...

Kóńil kemesi bir nársege tirelgendeı boldy. Maqpal jaıyndaǵy áńgimeni odan ári órbitkimiz kelgen joq. Birimizdiń janarymyz birimizge sharpylyp, tómen qaradyq. Álgindeı áńgimeden keıin Áldıhan myna qyz jaıynda tym ashylyp sóıleskenin ersileý kórdi bilem:

― Ásheıin aıtqanym ǵoı, áıtpese, órekpip turǵan men de joq, ― dedi. Júrek túkpirinde bir silkinis bolǵanyn bet-álpeti ap-aıqyn kórsetti. Men ony mundaı kúıge qıa almadym:

― Áldeke, birden bolmasa da, úırenise kele oı bildirýge bolady ǵoı, shamaly aıaldaıyq, ― dedim. Ol nazaryn syrtqa salǵan qalpy:

― Aıttym ǵoı ásheıin aıtylǵan sharýa dep, onyń nesine áýrelendiń? ― dedi.

― Joq, sen olaı deme, aldymen aqyldasyp alaıyq.

― Qashqan túlkige qarap tymaq pishkendeı etpeı, osy áńgimeni tastalyqshy, Qarjaý...

― Maqpaldyń kózin qaıtesiń?

Áldıhan kúldi:

― Ony saǵan syıladym.

― Sol kóz úshin nendeı qıyndyqqa bolsa da ázir emes pe eń?

― Seniń de aıtpaıtynyń joq eken, ― dep Áldıhan meni taǵy da qapsyra qushaqtady. Oıynnan órt shyǵarýǵa qumarsyń-aý, áıteýir.

― Oınasań da, oıyńdaǵy edi ǵoı.

― Boldy, boldy. Men seni budan bylaı sóılettirmeımin.

Ol meni qatty qysyp, shyr kóbelek aınaldyrdy.

― Alǵashynda ańdamaı qalyppyn.

― Toqtaı tur, neni, neni?..

― Aıttym ǵoı men seni sóılettirmeımin dep.

Ol meni tiktep kótergen boıy ishke alyp kirdi...

Poezd bir stansıaǵa kelip toqtady. Kóptegen jolaýshylarmen birge Maqpal da tysqa shyǵyp ketti. Qoldaryna pomıdor, alma, qıar, júzim, jumyrtqa sıaqty usaq-túıek zattaryn ustap, vagon jaǵalaı júgirgen satýshylardy biz ishte turyp kórip otyrdyq. Esik aýzyndaǵy jolaýshylardy tus-tustan qaýmalaǵan satarmandar birinen biri ozǵyndap usynady. Ana bir qartań kisi kók kersenge quıyp ákelgen qymyzyn qulashyn soza sapyrady. Qyp-qyzyl kómbesh kótergen úrpek bas sary bala da tynym tappaı júgirip júr. Ádemi áńgelekter ortasyndaǵy ala taqıaly ózbekti kópshilik qorshalap alypty. Perron mańy kishigirim bazar tárizdi tolassyz sapyrylys... Bir ýaqytta qolyndaǵy kishkene sebetin dúmbilge toltyryp Maqpal kirip keldi:

― Jańa dámnen aýyz tıe otyryńyzdar. Men qazir ydysyn berip keleıin.

Ol ákelgen dúmbilderin tartpa ústindegi gazetke qoıyp, qaıta shyǵyp ketti.

― Biz jasaıtyn áreketke myna qyz kirisip, taǵy da uıatqa qaldyrdy-aý, ― dep Áldıhanǵa qarap edim, ol qolyn sozyp:

― Qyz ákelgen as dámdi bolady, ― dep jeýge yńǵaılandy.

― Toqtasańshy, ózi kelsin.

― Ásheıin, bireýin ǵana.

Sol eki arada poezd da jyljı bastady... Men Maqpal kele qoımaǵan soń ornymnan turyp, esik jaqqa bettedim. Sóıtkenshe bolǵan joq, onyń: "Oı, redıkýlim túsip ketti, laqtyryp jibere salyńyzshy", ― degen daýsyn qulaǵym shaldy. Jyldam basyp tambýrǵa kelsem, Maqpal ıesine sebeti men tıynyn usyna berip, redıkýlin túsirip alypty. Jerdegiler ony esikke qaraı qaıta laqtyrǵanda, vagonnyń astyna qaraı ushyp túsipti. Bul kezde poezd júrisin jyldamdata bastaǵan edi. Maqpal maǵan kózderin jypylyqtatyp:

― İshinde qujattarym ketti, endi ne istedim, Qarjaý? ― dep qaldy.

Men esh nárseni oılap ta úlgirmeı, zaýlaı bastaǵan poezd tambýrynan syrtqa qaraı qarǵyp tústim. Tiktep sekirgendikten, á degende-aq etpetteı quladym. Eki tizem tyz etip, jyp-jyly bop júre berdi. Shalbarymnyń sement alyp ketken jyrtyǵynan qyp-qyzyl qan kórine bastaǵan eken. Alaqanym da boıalyp shyǵa keldi. Men oǵan da qaramastan, sart-surt soǵylǵan dóńgelektiń boıyn qýalaı, keıin qarap júgire berdim. Oıym ― redıkýldi taýyp ala salyp, myna poezǵa qaıta jetý.

― Endi asyqpa, balam, aqyry qalyp qoıdyń, ― dedi qyzyl fýrajkaly kisi meni tejep. Júrdek poezd ótip te úlgerdi. Burala solqyldaǵan vagondardyń daýsy ma, joq, bolmasa óz kóńilim be, áıteýir, qulaǵyma Maqpaldyń "Qarjaý!" dep aıqaılaǵany estilgendeı boldy. "Jylady, Qudaı biledi-aý, kózine jas aldy", ― dep oıladym ishimnen. Onyń tamshyǵa shylanǵan móldir janaryn elestetip, meniń de kóńilim bosady.

― Má, shyraǵym, osy úshin ólip qala jazdadyń ǵoı, ishinde ne bar edi, sonsha, ― dep bir kempir qos relstiń arasynda jatqan redıkýldi alyp berdi. İshin ashyp qarasam, bir býda aqsha men pasport bar eken.

― Qaıta, kóretin kúni bar eken, poezdyń astyna túsip qalǵanda ne betin aıtar edi, ― desip, jınalǵan jurt shýlasa bastady. ― Apyraı, baıǵus bala-aı, qalaı túsirip aldyń?

― Bul emes, bir qyzdyń qolynan túsip ketti, ― dedi sebet ustaǵan áıel.

― Kimiń edi ol?

― Qaryndasym...

― Oı, seniń qaryndasyń bar bolsyn, abaılamaı ma eken. Meıli endi, basyńnyń aman qalǵanyn aıt. Áli de jeıtin nanyń bar eken, shyraǵym.

― Eı, sheshe-aı, osy kúngi balalarda es bar deımisiń, bylq-sylq etip júrgende túsirip aldy da. Qarashy qyzyl ala qan bolýyn.

― Já, endi qol-aıaǵyńdy dárigerge baılatyp al, poezyńdy sodan keıin qýyp jetersiń. Qaı jerge bara jatyr ediń?

― Almatyǵa.

― Myna turǵan jer eken ǵoı, anda ne kóp, taksı kóp. Sonyń bireýin jaldap alsań, poezyńnan buryn barasyń. Kóp tura bermeı, erterek qanyńdy tyıdyr.

Qyzyl fýrajkaly kisi meni vokzaldaǵy medpýnktke qaraı alyp júrdi. Eki tizem men eki alaqanymdy jer ońdyrmaı syryp ketipti. Qyzyl ettiń arasynan taramdalyp aqqan qan shyp-shyp shyǵyp, basylmaı keledi. Biraq men muny eleń de qylǵanym joq. Boıyma kirgen balaýsa qýanysh bar. "Ne de bolsa, Maqpaldyń aldynda úlken is tyndyrdym. Qolymnyń qanynda turǵan ne bar. Eń bastysy, Maqpaldyń kóńili rıza bolsyn..."

Shynynda, men poezdan buryn jettim. Taksıden túskenimde vokzaldaǵy reprodýktor biz mingen poezdyń birinshi jolǵa qabyldanatynyn habarlap jatty. Azdan keıin kókpeńbek sostavtyń ózi de keldi. Meni birinshi Almatydan jolyqtyramyz dep Maqpaldar oılamasa kerek, vagonǵa basymdy suqqan kezde-aq Áldıhan qapsyra qushaqtaı ketti:

― Qaı jaqtan sap ete tústiń, eki kózimizdi tórt qylyp. Oıpyraı, záremizdi ushyrdyń-aý! Káne, Maqpal, shúıinshińizdi ázirleı berińiz, sonshama úreıińiz qalmap edi.

― Oı, Qarjaý! ― dep, Maqpal shoshynyp qaldy. Kináli adamdaı qyzara qysylyp, meniń betime tiktep qaraı almady. Ásirese eki qolymdy dákemen tańyp alǵanymnan qatty qoryqty.

― Keshirińiz, Qarjaý! Jaraqattanǵannan saýmysyz?

Maqpaldyń kózine jas oınap shyqty.

― Túk emes, azdap jer syryp ketti.

― Qalaı jettińiz?

― Arttaryńnan júgirdim de otyrdym.

Maqpal sál ǵana ezý tartty:

― Men sizdi dál qazir kórem dep oılamap edim.

― Ózińiz ǵoı tambýrdan ıterip jibergen.

― Sońyńyzdan sekirip túsýge men de az-aq qaldym.

― Nege óıtpedińiz?

― Kisiler jibermedi me, bilmedim...

― Qoryqtym deseńizshi.

― Joq, shyn aıtamyn. Siz jyǵylyp túskenińizde, men ne bolǵanymdy seze almadym.

― Rasynda, Maqpal ishke kirgende bop-boz bolyp ketken eken. Men seni poezdyń astyna túsip qaldy ma dep qoryqtym. Onyń ústine, Maqpal: "Qarjaýyńyz joq, kináli menmin", ― dep betin basyp otyra qaldy.

― Bul kisiniń ózi ádeıi ıterip jibergen soń, árıne, súıtedi.

― Sen endi ázilińdi qoıyp, jónińdi aıtshy, qalaı jettiń?

― Taksımen keldim.

― Jaraısyń, Qareke, ― dep Áldıhan bilegimnen qysty.

Men gazetke oraýly redıkýldi tartpanyń ústine qoıdym.

― Raqmet! ― dedi Maqpal, áli de uıalys reńin óshire almaı. ― Úlken jigit bolyńyz..

― Úlken jigit bolǵandyqtan da...

― Sekirip tústik qoı deısiń be? ― dep, Áldıhan meniń sózimdi aıaqtatpastan kúldi.

― Joq. Óz betimizshe ómir súrýge talpynǵan áreketimizdi aıtamyn. Máselen, siz de endi úlken qyzsyz.

― Olaı bolsa, talpynǵan tilegińizge jetińiz.

Men et qyzýmen: "Oǵan jetkizetin ózińiz ǵoı" degen sózdi aıtyp qala jazdadym. Aıtpaǵanym abyroı boldy. Áıtpese, tym orynsyz erkinsip ketkendik bolar edi. Qyzdyń kózi meniń tizeme túsip ketti de:

― Ruqsat etseńiz, andaǵy jerińizdi ilip bere salaıyn. Qalaǵa túskende yńǵaısyzdaý bolar, ― dedi. Men shalbarymnyń sement alyp ketken ornyn qolymmen qalqaladym.

― Ne qylar deısiz, basqasyn aýystyryp kıe salamyn.

Jalǵyz shalbarmen kele jatqanymdy jasyrdym...

Maqpal kónbedi:

― Bir-aq mınýttyq is qoı, artyqtyǵy joq.

Ol sómkesinen ıne-jip aldy da, janyma otyryp, tigýge yńǵaılandy.

― Ákelińiz, ózim tigeıin..

― Sizge eregiskende, bermedim endi...

Súırikteı jumsaq saýsaqtar ary-beri qımyldap, denemdi qytyqtaıdy. Bir-eki tal jińishke shashy betimdi, aýzymdy súıkelep, súıkimdi shymyr oınatqandaı. Átir lebindeı ádemi tynys úzilmeı tazalyq jelpedi... Biz abyr-dabyr áńgime ústinde ekinshi Almatyǵa qalaı tez jetkenimizdi ańǵarmaı qalyppyz.

* * *

Alǵashqy emtıhandy Maqpal da, men de tórtke tapsyrdyq. Áldıhan úsh alyp qaldy. Mektepti jańa bitirgender úshin bul baǵa úmitsizdeý edi. Sondyqtan da ol jatpaı-turmaı "adam" izdep júrgen bolatyn. Aqyry kezdestiripti. Aty-jóni kim ekenin aıtqan joq, tek qana qoldaryn sozyp, eń aldymen bes saýsaǵyn shoshaıtty da, oǵan qosa barmaǵy men suq qolyn jumdy. Odan keıin ortan qolyn doǵasha ıip bir qoıdy. Bul álgi tapqan "adamnyń" kórsetken belgisi eken. Bylaısha aıtqanda, jeti júz som men bir qoı jetkizilse, aǵalyq qol ushyn berýge kelisipti. Sonymen, ol aýylǵa júrmekshi boldy. Maqpal maǵan renjidi:

― Joldasyńyzǵa aıtsańyzshy, álgindeı istemesin, ― dep.

― Onysy oryndy. Qalaı etkende de oqýǵa túsý kerek.

― Dosyńyzdyń ornynda men bolsam, uıalar edim.

― Balasyń, Maqpal. Óziń kórdiń ǵoı, kimderdiń qandaı áreket jasap júrgenin.

Men Maqpaldan bir jarym jas úlken bolǵandyqtan, ony "sen" dep sóıleýge kóshkenmin. Ol áli de "siz" dep ataýyn qoıa almaı júr.

― Báribir, kimge de bolsa yńǵaısyz. Tipti jıirkenishti. Eger men sizdiń ornyńyzǵa aqsha berip ótip ketsem, qalaı qarar edińiz?

― Sen ótip ketseń, qýanar edim.

― Joq, eshqandaı ázilsiz. Qazir siz Áldıhanǵa aıtyńyz, óz kúshimen tapsyra bersin...

― Jańaǵydaı árekettiń de artyqtyǵy joq.

― Men sizge ókpeleıin be, Qarjaý?

― Ókpeleı almasań she?

― Aıtýǵa tıissiz. Bolmasa, ózim sóılesem.

― Durys qoı, Maqpal. Árkimniń óz bilimimen túskenin men de quptaımyn. Biraq ekeýimizde turǵan ne bar? Bala kóp, oryn az.

― Sonyń ishindegi kúshtileri ótsin.

― Aıttym ǵoı, másele basqada dep.

― Mine, sol máseleni týdyratyn da siz ben Áldıhan sıaqtylar. Eger ol álgindeı jumysqa aralaspasa, basqasha bolar edi.

― Jalǵyz-aq Áldekeńdi kórgeniń ǵoı?

― Joq, meniń bul jerde aıtaıyn degenim, Áldıhan sekildiler kóbeıse, konkýrs oqýshynyń bilimine baılanysty emes, baılyǵyna baılanysty sheshiledi. Solaı emes pe?

― Ózi de solaı.

― Bul turpaıylyq, mádenıetsizdik.

― Qutylýdyń joly ne der eń?

― Joly sol, qazir Áldıhandy jibermeımiz, bir adam bolsa da azaıa beredi.

― Áldıhanǵa tıispeıik, Maqpal, ― dep men áńgime betin ázilge burdym.

― Ózderińiz bilińizder. Teginde, bul jigittik emes.

Maqpal shynymen ókpeledi. Men:

― Sen bizdiń oqýǵa túsýimizge jalpy qarsysyń, ― dep taǵy da ázildeı berip em, ol kózin tómen túsirip:

― Meıli, ózderińizge jarassa, isteı berińiz. Óıtkenshe, túspegenim jaqsy, ― dedi. Sóıtti de, úndegen joq. Men de lám demedim. Az únsizdikten keıin ol kóziniń qıyǵyn aqyryn maǵan buryp, júzine jylylyq úıirdi. "Kóńilińe alyp qaldyń ba, ózimsinip aıtqanym ǵoı" degendeı baýyrmal kózqaras! Sosyn, erkelegendeı pishinmen:

― Men sizderge at taǵaıyn ba? ― dedi.

― Aıta ǵoı.

― Paraqorsyzdar.

― Degeniń bolsyn...

Men Maqpaldyń betine shyn meıirlene qaradym. "Eger osy qos janar men dep qana móldirese, armanym bolmas edi..." Ol júzin taıdyryp áketti.

Áldıhannyń júretin mezgili de taıandy. Terlep-tepship, aýyldan ákelgen dúnıelikterin qaıta kóterip alǵan.

― Jazǵa shydamaıdy eken, oqýǵa tússek, munyń qyzyǵyn qysta kóremiz, ― dep qoıady maǵan.

― Áıteýir, Maqpal sezbesin, ― deımin men aqyryn ymdap.

― As alyp júrgenniń aıyby joq, ― dep Áldıhan onshama qysylmaıdy. Qaıta: ― Maqpaldyń tamaǵy joq deımisiń, ― dep ózimdi jazǵyrady.

― Degenmen, bildirmeıik...

Tastaı qara shamadan Áldıhannyń jelkesine qonjıyp, vagonǵa qaraı bettedi. Esiktiń aýzyna jete bere Áldekeń ony sylq degizip jerge qoıdy da, bizbenen qoshtasýǵa yńǵaılandy. Dorbadaǵy qurttar ǵoı deımin, saldyr-gúldir ete tústi.

― Mynaýyńyzdyń ishine tas salyp alǵansyz ba? ― dep Maqpal kúldi.

― Almatynyń aporty ǵoı,― dedim men Áldıhannan buryn sóılep. ― Aýyldaǵylarǵa apara jatyr.

― Báse, saldyraýy solaı.

― Al Áldeke, jaqsy. Úı ishke sálem de. Jaǵdaıdy aıtasyń ǵoı, eshqandaı mazalanbasyn.

― Jaqsy, saý bolyńdar. Erteń joq arǵy kúni qaıtyp kep qalarmyn.

― Sarqyt ala kelýdi umytpańyz, ― dedi Maqpal ázildep.

― Ne alyp keleıin?..

― Apaılardyń bergenin ákelińiz.

― Maqul. Sóz joq oryndalady.

Zildeı qara shamadan Áldekeńdi jetektep ishke alyp ketti. Biz terezeden taǵy bir qol bulǵap qoshtastyq ta, vokzaldan shyqtyq.

― Endi qaı jaqqa baramyz, Maqpal?

― Kelińiz, poezd qozǵalǵansha osy arada bolaıyq.

― Nege?

― Men vokzaldy jaqsy kóremin. Birtúrli saǵynyshy bar sıaqty.

"Qudaı biledi, dál qazir ol vokzalǵa shyǵaryp salǵan qımas bireýin oılady" degen sezim boıymdy sharpyp ótti.

― Qalaısha saǵynyshy bar?

― Mereke sekildi. Al keıbireýler úshin orny tolmas ókinish usynady. Áne, qarańyzshy, ana bir qyzdyń jaırańdap gúl qushaqtap kele jatqanyn. Sol sizge áser ete me?

― Qyz ba?

Joq, osyndaı kórinisti aıtam.

― Qaıdam, baıqamappyn.

― Onyń ústine, bireýler alystaǵysymen ushyrasady. Endi bireýler jaqynyn shyǵaryp sap jatady. Qýanysh pen kúıinishtiń mekeni.

― Aqyn bolýǵa laıyqty ekensiń.

― Bir sóılem de qurastyra almaımyn. Bolmasa, vokzal jaıynda kóptegen óleń jazar em.

― Ol úshin jýrnalısıkaǵa túsý kerek.

― Men vokzal sizge de unaıtyn shyǵar dep oılaǵan edim.

― Bir-aq jeri unaıdy.

― Qaı jeri?

― Men ony keıin aıtamyn.

― Qazir aıtyńyz.

― Ekeýimiz osy vokzaldan aırylysatyn shyǵarmyz.

― Múmkin. Biraq onyń keler-keteri joq qoı.

― Solaı bolsa da...

Maqpaldyń sońǵy sózi mańdaıyma qamshymen urǵandaı áser etti. "Ózim dep ózegimdi salǵanda kórgen syıym jańaǵy ǵoı. Qur áýrege túsip júrgen ózime de saýap boldy. Rasynda, Maqpal meniń kimim edi? Jáı ǵana sypaıy qatynasyn basqasha maldanǵan júregime de obal joq!.."

― Maqpal, úıge baryp, sabaqqa ázirlenbeımiz be?

― Jalyqtyńyz ba?

― Emtıhan jaqyn ǵoı.

― Qaıtsaq, qaıtalyq.

Kóńilim alaý-jalaý bolǵanymen, eshqandaı syr bermeýge tyrystym. Qarsyda kele jatqan taksıdi toqtatyp, jataqhanaǵa bir-aq tarttyq. Meniń kóńil kúıimniń ózgergenin baıqasa da, Maqpal ishinen tynys alyp, eshteńe sezbegen adamdaı únsiz otyrdy. Tek taksıden túskende baryp:

― Endigi ári kelmeı-aq qoıyńyz, emtıhanǵa daıarlanaıyq, ― dedi. Zádi, meniń taban asty týlaǵandaı minezim unamaǵan bolsa kerek. "Ineniń jasýyndaı da oıynyń joqtyǵy ǵoı. Meıli, kezdespesek, kezdespespiz!.."

― Jaqsy, Maqpal. Bes tileımin.

― Ózińizge de.

Ekeýimiz eki aırylyp kettik. "Jalǵyz ekenmin, jany ashıtyn birde-bir adamym joq" degen qaıdaǵy bir oı basymdy shyrmady. Almatyǵa kelgeli jup jazbaı birge júrip, ábden úırenisip qalyppyz. Kóńilim qulazyp, kózime jas tireldi. Bólmege kelip, tósekke bir-aq quladym. Maqpal kináli me, joq, bolmasa jalǵyz aýyz sózge bola ózimnen ózim kúmándanyp, qyz kóńiline kóleńke túsirdim be, osy eki arasyn aıyra almaı, del-sal bolyp biraz jattym. "Saǵan onyń ne keler-keteri bar?". Árıne, jatqa aıtylatyn lebiz. Sonda, móldiregen qos janardyń mendik emestigi ǵoı. Jáı ǵana, aldamshy dáýren eken ǵoı. Sol kózderge qaı kúni jolyǵyp em!.. Men ornymnan atyp turyp, bir stakan salqyn sý ishtim. Moınyma, betime sýyq tamshy búrkip, silkinbekshi boldym. Báribir, jan saıa daýanyń elesin de kóre almadym. Baılaýly jandaı ary-beri bulqynyp, bólmeni shımaılaýmen júrdim de qoıdym. Óıtip maıdalamaı-aq, ákesi ólgendi de estirtedi, "áýre bolma, Qarjaý" dep kesip aıtsa ǵoı, mundaı sergeldeńge túspes edim. Aǵattyq menen emes, Maqpaldan boldy. Aqyry oıy joq eken, boıyna sonsha nesine úıir etti. Shaqyryp alyp, daýlassam qaıter edi?.. Túsinissek jaqsy. Tike ketse, tirliktiń bári búlinip, jalǵannyń japyrylǵany ǵoı. Joq álde kiná meniń ózimnen boldy ma eken... Árıne, súıtti. Maqpaldyń jazyǵy vokzal boılap qydyraıyq degeni me? Jylan shaǵyp alǵandaı taban asty "keteıikti" shyǵarǵan ózim emes pe! Qyz kóńili kinámshil, sony týra uǵynsam netti... Áı, baıǵus basym-aı, ózińnen kór degen osy da.

Bar kináni ózime aýdaryp, sál-pál basylaıyn dedim. "Láıim, shý Maqpal jaqtan shyqpasyn. Buǵalyǵymdy súıretip men qaı jaqqa keter dersiń..." Aqyryn esik qaǵyldy. Ystyq qan basyma oınap shyǵa keldi. Tup-týra Maqpaldyń tyqyldatysy. Júgirip baryp, esikti ashtym.

― Iá, ókpelegish Qarjaý, ne istep jatyrsyz?

Men esikti ıtere salyp, Maqpaldy qushaqtaı aldym. Denem dirildep, moınynan ıiskedim. Ol meni sál ǵana keıin ıterdi:

― Saǵynyp qaldyńyz ba? Álginde ǵana kórmesteı bop ketip edińiz ǵoı.

― Kiná menen, Maqpal, ol jaǵyn eske almaıyqshy!

― Men sizge úırenip qalyppyn, Qarjaý. Oryn taýyp otyra almadym. "Kelmeńiz" dep aıtqanyma ókindim.

Ol basyn meniń keýdeme qoıyp, ıyǵymnan ustady:

― Ókpelep qaldyńyz ba, maǵan urysqan joqpysyz. Men sizdi taıaqtaǵym keldi. Bir aýyz sózimdi kótere almaǵanyńyzǵa nalydym. Rasynda da, ne keler-keteri bar edi. Bir-birimizdi bilmeımiz de ǵoı...

― Sen meniń Maqpalymsyń.

― Men apamdikimin...

...Úsh kúnnen keıin ekinshi emtıhan bastaldy. Bul joly qazaq tili men ádebıetinen tapsyratyn edik. Balalardyń orta sheni bop men kirdim. Qasy-kózi qıylǵan, búırek bet qaratory jigit emtıhan alyp otyr. Onyń qasyndaǵy, qolynda baldaǵy bar, ashań sary kisi bir kirip, bir shyǵyp júrdi. Jaýap berý kezegi meniń aldymda otyrǵan sekpil bet, uzyn jigitke keldi.

― Famılıań kim?

― Kúzembaev.

― Bılet nómirińiz?

― On altynshy.

― Aıta berińiz.

― "Shoqan ― aǵartýshy". Shoqan ― qazaqtyń aǵartýshy adamy. Shoqan jasynan bastap kóp oqydy. Shoqan kóp oqydy. Shoqan kóp biletin edi. Shoqan... Shoqan... Shoqan..."

Álgi jigit basyn sıpalap qoıyp, "Shoqan... Shoqan..." dep shóreleı jóneldi. Shoqan jaıynda esi durys bir sóılem aıtpasa da, "Shoqan" deýin toqtatqan joq. Basyn ary-beri bulǵap qoıyp, "Shoqan, Shoqannyń... Shoqandy..." dep bastyrmalata berdi. Oqytýshy zaldaǵylarǵa aqyryn bir qarady da:

― Shoqannyń saıahaty jaıynda ne bilesiz? — dedi. Estirtpeı, jáı ǵana aıtty.

― Shoqannyń saıahatyn alatyn bolsaq... Shoqannyń saıahatynyń ózi... Qalaı edi, tilimniń ushynda turǵany... Shoqannyń saıahaty...

― Ekinshi suraǵyńyzǵa kóshińiz.

― Arqarızm degenimiz... arqarızmdi erejesimen aıtqanymyzda.

― Suraǵyńyz qalaı edi?

― "Arqarızm degen ne?"

― "Arhaızm" deńiz.

― Oı, keshirińiz, tilimnen shyǵyp ketipti.

Oqytýshy kúlkisin áreń irkip qaldy:

― Jalǵastyra berińiz.

― Arhaızm degenimiz... arhaızm degendi qarapaıym tilmen aıtqanymyzda óńsheń kári sózderdiń qoımasy. Olardy beı-bereket qoldana berýge bolmaıdy, memleket qaraýyndaǵy qundy uǵymdar.

Bul joly oqytýshy shydaı alǵan joq, kúlkisin zorǵa tejep:

― Ony kim aıtty sizge? ― dedi.

― Muǵalim aıtqan. Aǵaıymyz osylaı dep úıretti.

― Jaraıdy, bara berińiz.

Uzyn jigit shyǵyp ketkennen keıin, oqytýshy bet oramalymen kózin súrtkensip, aıyzy qanǵansha kúlip aldy. Men: "Osyndaı da sumdyq bolady eken-aý?", ― dep álgi balaǵa qatty tańyrqadym. Keıin sol Kúzembaevtyń tórt alǵanyn estigenimde, Maqpaldyń "paraqorsyzdar" degen ázili esime oraldy. Úlken oqý ordasyna ókpelegendeı bet qaqpa kúıge endim. Sebebi men osy pánnen "ekilik" alyp, bilim jolyndaǵy jasyl sapardan shyǵyp qalǵan edim...

Ekinshi emtıhan Maqpal úshin de tiginen keldi. Shyǵarmadan úsh alǵannan keıin, ary qaraı qatynasýǵa zaýqy soqpady.

― Siz qulaǵannan keıin ádeıi "úsh" suradym, ― dep ázildep qoıady.

― Maǵan teńelý úshin "eki" qajet edi ǵoı.

― Ol baǵa qyzdarǵa laıyqsyz. Onyń ústine, men sizden, az da bolsa, joǵary turǵym keldi.

― Ne sebepti?

― Sebebi siz meniń óne boıy tóbemnen qaraısyz, boıyńyz uzyn.

― Endi ne isteımiz, Maqpal?

― Aýylǵa qaıtamyz. Men qalaǵa bara sala jumysqa ornalasamyn.

― Al men she?

― Siz de sóıtesiz.

― Joq, men óıte almaımyn.

― Endi she?

― Qaıdam. Basqasha bir nárse jasaýym kerek.

― Men aıtaıyn ba, sizdiń ne isteıtinińizdi?

― Aha...

― Joq, shynymen aıtam.

― Tyńdap turmyn ǵoı.

― Olaı bolsa, "aıta ǵoı, Maqpal" deńiz.

― Aıta ǵoı, Maqpal.

― Men aıtsam... bizdiń qalaǵa baraıyq.

― Men ne isteımin onan?

― Jumys isteısiz.

― Qandaı jumys?

― Aıtyp em ǵoı, meniń aǵaıym sondaǵy pres-avtomat zavodynyń bas ınjeneri dep. Sol kisiniń qolynda isteısiz.― Mamandyǵym joq qoı.

― Túk te emes. Úsh-tórt aıdyń ishinde birneshe mamandyq ıgerip ketýge bolady.

― Bizdiń aýyl jaqqa barsaq she?

― Men ne dep baramyn?

― Al senderge men dep baramyn?

― Oı, Qarjaý, siz er balasyz ǵoı, qaı jaqqa barsańyz da jolyńyz ashyq. Meniń bolsa da jolym jińishke.

― Bir sebepten barýǵa da bolady ǵoı.

― Joq, Qarjaý, siz durys túsinińiz.

― Almatylyq bolsaq she?

― Sizdiń qalýyńyzǵa bolady. Men kelesi jyly Máskeý me, Kıev pe, ekeýiniń bireýine tapsyramyn.

― Bilmeımin ne isterimdi.

― Kóp oılanbaı, Volga boıyna júrińiz. Jer kóresiz.

― Qalaı dep baramyn, Maqpal?

― Onda ózińiz bilińiz.

― Barar edim, sen jutqan aýamen birge tynystaý men úshin bárinen qymbat...

― Jaraıdy... jaraıdy... sizge eskertip em ǵoı, ondaı áńgimeni ekinshi ret aıtpańyz dep. Sondaı sózdiń nesi jaqsy.

― Meniń erkime tusaý salamysyń?

― Bárekeldi, taǵy ne deısiz?

― Maqpal, men oqýǵa túspegenime bir túıir de ókinbeımin. Biraq...

Maqpal oıymdy aıaqtatpady.

― Maqul, endi esh nárse demeımin.

― Bárinen sol artyq.

― Júr, Áldıhannyń "besin" jýdyraıyq.

― Ol ózi kelmeýshi me edi?

― Oqý zalynda. Baǵana sonda bolamyn degen.

― Qydyryp qaıtamyz ba?

― Aha.

― Siz osynda bola turyńyz, men bólmege kirip shyǵaıyn.

― Baryp kel.

"Keshe ǵana alystaǵy saǵymdaı arman bolǵan Maqpal emes pe edi. Oqýǵa túse almaǵanyma nesine ókineıin. Jan tiri bolsa, endigi jyly bir tirligin jasarmyn. Juldyz janarly Maqpaldyń janynda júrsem, dóńgelek álemniń qaı jeri bolsa da majyra jaı. Táýekel, Maqpaldyń degeni bolsyn. Aqyry, oqýǵa túse almaǵannan keıin, aýyl ne, alys jer ne. Bizdiń qalaǵa baralyq degeni: "Menimen birge bolshy, áli de súrleýi joq, bastaýsyz ómirdi qol ustasyp birge keshelikshi" degeni ǵoı. Sol qos janar men dep qana móldirese, jeti qabat jer astynda júrsem de baqyttymyn. Erte me, kesh pe: "Qarjaý, seniń erkińdemin ǵoı. Ne isteseń de taǵdyrymnyń tizginin ózińe berdim. Men sendikpin" deıtin kezeńniń saǵaty da soǵar..."

Maqpal ishke kirip ketkennen keıin ár nárseni oıladym. Oqý dep kelgenimmen, Almatyda ótken kúnderim Maqpal jaıyndaǵy ystyq qıaldar kúni bolypty. Bul álde qur áýreshilik pe, joq bolmasa, balań ómirdiń ózindik arna izdegen urymtal shaǵy ma, ol arasy beımálim. Áıteýir, móldir janarly beıkúná qyzdyń basqa bir baǵytqa jetelegeni anyq. Ol baǵyt ne? Araılap atar mahabbat tańymen jolyqtyratyn aq súrleý izi me, joq, áıtpese, talaı bozbalanyń boıyn aldyryp, "qap, áttegen-aı" dep, barmaǵyn tistetken baıansyz basylýy ma?.. Bul jaǵy da sheshýsiz jumbaq.

Oı tizbegin Maqpal úzdi:

― Men sizdi kóp turǵyzdym ba? ― dep, qos janary jaınań qaǵyp shyqty.

― Kóp kútken paıdaly boldy.

― Nege?

― Sebebi siz kóptegen oılar oıladyńyz. Ras qoı?

― Ony qaıdan bildiń?

― Reńińiz aıtyp tur, báribir siz menen ne jasyrsańyz da, kózińiz bildirip qoıady.

― Kózildirik kıip alsam qaıtesiń?

― Daýysyńyzdan aıyramyn.

― Al tipti úndemeı qoısam she?

― Oı, Qarjaý, abaılańyz, ― dep, ol bilegimnen ustaı aldy. Men dabyrlap kele jatyp qarsydaǵy taksıdiń burylǵanyn baıqamaı qalyppyn.

― Úndemeı qoısańyz ba? Onda tamyryńyzdy ustap bilemin.

Ol bilegimdi aqyryn qysty:

― Mine, myna arańyzdan ajyratamyn.

Men shynynda da baqyt qushaǵynda kele jattym. Óıtkeni ary-beri ótken jigitterdiń qaısysy bolmasyn Maqpalǵa jalt etip bir kóz tastaıdy da, sońynan maǵan burylyp: "Baýyrym, mańdaıyńnyń juldyzy bar eken" degen pishinmen qaraıdy. Onyń ústine, Maqpal búgin tym erekshe kórikti edi. Shashyndaǵy aq sary bantıgi men ústine jańa kıip alǵan sarǵysh kóılegi boıyna súıkimdi úılesken. Reń-keıpinen seleý shuǵylaly ýaq kúlki úzilmeı, sóılempaz bop alypty. Trotýarmen kele jatqanymyzda aramyzdy bireý kesip ótip edi. Maqpal tura qalyp:

― Júrińiz, Qarjaý, ana kisiniń aldynan qaıta ótemiz, ― dedi.

― Nege?

― Sol, qaıta ótýimiz kerek.

― Soǵan bola ýaqyt ketiremiz be? ― dep edim, Maqpal kónbedi.

― Júrińizshi, azǵana jer ǵoı, júgirip baryp aınalyp kelemiz.

Biz jańaǵy kisini qýyp jettik te, aldyn orap keıin qaıttyq.

Ol bizge adyraıa bir qarady da, kete berdi.

― Mine, endi jaqsy boldy, ― dep Maqpal qýandy.

― Nege óıttiń?

― Siz bilmeýshi me edińiz, qatar kele jatqan eki adamnyń arasyn kesip ótýge bolmaıdy.

― Kesip ótse she?

― Bolmaıdy. Onda biz ursysyp qalamyz.

― Balasyń sen, Maqpal.

― Joq, men bala emespin...

* * *

Áldıhan bizdi taýǵa alyp keldi.

― Aqyry ketesińder ǵoı, jaqsylap qydyraıyq, ― dedi ol.

Ony Maqpal da qoshtaǵan edi:

― Shynynda, Alataýdy kóreıik, birge júrgenimizdiń eskertkishi bolsyn.

Taksıden túsisimen saıǵa quldılap, ný shalǵynnyń ishine kirdik. Ózi kórinbese de, jumsaq denesin tómen qaraı laqtyrǵan taý ózeni sarqyrap jatty. Az júrgennen keıin júzi de ashyldy. Aq kóbiktengen asaý aǵyn aptyǵa bulqynyp, eki arnasymen alysyp jatyr eken. Qazandaı qara tastardy soqqylap, satyr-kútir synyp túsedi.

― Aqyndar "syqylyqtap aǵady" dep jazýshy edi, myna ózen kúlimdeıdi eken, ― dedi Maqpal eki kózin ashýly tolqynnan almaı. Sóıtti de, shubar tastan sekirgen judyryqtaı tamshyny qos qolymen qaǵyp alyp, salmaqtap kórdi. ― Bir tamshysynyń ózinen bir stakan sý shyǵady.

― Abaılańyz, Maqpal, qulap ketip júrmeńiz, ― dedi Áldıhan.

― Men úshin qorqasyz ba?

― Siz úshin bolmasa da, Qarjaý úshin...

Maqpal lám demedi. Qapelimde ne aıtaryn bilmeı qalsa kerek. Eki qolyn silikti de:

― Júrińizder, anaý shyrshaǵa deıin kóterileıik, ― dedi. Sony aıtty da, eki júzi bal-bul janyp maǵan qarady. "Kórdińiz be, Qarjaý, siz úshin yńǵaısyz jaǵdaıǵa qalǵanymdy" degendeı. Men Áldıhanǵa burylyp:

― Áldeke, Maqpal ekeýimizge de birdeı edi ǵoı, ― dedim.

― Jańylys aıtsam, keshirińizder, ― dedi de, ol, "endi ne der eken?" degendeı, Maqpal jaqqa meıirlene kóz salyp qoıdy.

― Sizderdiń ekeýlerińizge de bólekpin. Qaıta, sizder bir kisisizder, ― dedi Maqpal bizge qaraı almaı.

― Ekeýimizdiń bir ekenimiz ras, Maqpal. Áldıhan bizdiń qulap qalǵanymyzdy kóz qylyp otyr, ― dedim men áńgime betin basqaǵa buryp:

― Báse, sóz yńǵaıy solaı, ― dep Maqpal ezý tartty.

Áldıhan taǵy da bir nárse demekshi edi, men aqyryn túrtip qaldym. "Qaıtesiń, ol jaǵdaıdyń adresimen sóıleýge bolmaıdy ǵoı..." degenim. Áldıhan túsindi de:

― Abaılamaı sóılegenimniń aıyby bolsyn, ― dep sýmka ishindegi shampanǵa jarmasty.

― Ol sizdiń besińizge alynǵan zat edi ǵoı, ― dep Maqpal kúldi.

― Bes endi esh jaqqa qasha qoımas, aldymen dostyǵymyz úshin ishemiz.

Áldıhannyń bótelke aýzyndaǵy sym temirdi bosata bergeni sol edi, tars atylyp, aq kóbigi aspanǵa shapshydy.

― O, qaınap tur eken-aý, qaıran jazǵan! Mine, Maqpal, dostyǵymyz úshin tartyp jiberińiz.

― Men shokolad jeıin.

― Bir rúmka esh nárse etpeıdi, shampan ǵoı, júzimniń sýy.

― Joq, Áldıhan, men shokolad jeımin.

― Eń bolmasa bir urttańyz.

― Qınamańyzshy, men úshin Qarjaý alady. Solaı ma, Qarjaý?

― Maqpaldyń aıtqany bolsyn.

— Joq, Maqpal, siz ózińiz aıtyńyz: "Mine, Qarjaý, alyp qoıyńyz" dep.

Maqpal Áldıhannyń qolyndaǵy rúmkany aldy:

— Mine, Qarjaý, iship qoıyńyz.

— Bolmaıdy, "men úshin ishińiz" deńiz.

— Men úshin ishińiz.

— Endi rızamyn.

Men Maqpal bergen shampandy urttap qalyp edim, shymyrlaǵan asaý gaz tamaǵymnan teýip, tanaýymnan shyqty. Mundaı nárseni alǵash ret iship turǵanymdy Maqpalǵa sezdirgim kelmeı, taǵy bir ret qaıtalap jutqanymda jutqynshaǵym jybyrlap, eki kózimdi jasaýratty. Bir ábıiri, shashalǵam joq.

— Oı, sen ishe almaıdy ekensiń. Ákelshi, men bir degende-aq qaǵyp tastaıyn, ― dep Áldıhan meniń qolymdaǵy stakandy toltyryp alyp, "dostyq úshin" dep, basyn shalqaıta kóterip qalǵanda, tunshyǵa túshkirdi. Maqpal aldynda "jol kórgen" jigitter ekenimizdi bildirmek bolǵan áreketimiz sátsizdeý shyqty. Áldıhan áli de shashalýyn basa almaı:

— Men "vermýt" sıaqty eken desem... ― dep jasaýraı kúldi.

— Bir-aq qaǵyp tastamadyńyz ba? ― dep Maqpal da kúlkisin tyıa almady.

— Joq, gazyn shyǵaryp baryp ishpese, bolmaıdy eken.

— İshe almaǵan soń, nesine áýrelenesizder.

— Nege, bitirý keshinde mundaılardyń talaıyn dóńgeletkemiz.

— Qaıdam, kóre almaı turmyn...

...Bir-eki staqan shampannyń ózine denem balbyrap, kózim buldyrady. Jup-jumsaq ulpa sezimniń qushaǵyna shoma bastadym. Úlpildek qıal boıymdy bılep, júregime jyp-jyly ańsaý kirdi. Maqpal meniń janymda, dem biliner jerde tursa da, qolym jetpes qıandaǵy bireý sıaqtandy. "Sen meniń juldyzymsyń. Seniń móldir janaryń men úshin ǵana jaralǵan, Jalǵyzym meniń!.." dep qaıdaǵy bir sózderdi aıtyp aımalaǵym keldi. Biraq júzine tiktep qaraı almadym.

Óz oıymnan sál ǵana bosanyp, qasyma nazar salsam, Áldıhan da tym-tyrys tyna qalypty. Kók shalǵynǵa shyntaqtap jatqan kúıi eki kózin bir núktege qadaltyp, qybyr qımylsyz oıǵa shomypty. Ne oılap jatyr? Kókeıine quıylǵan kómeski kúı qandaı? Qos qanattaı ushyp shyqqan qurbysynyń oqýǵa túse almaı shet qalýy qabyrǵasyn syzdatty ma, joq bolmasa jazyqsyz jaınańdaǵan myna qyzdyń móldir janary júregine batty ma... Áıteýir, tuńǵıyq oı túbine ketipti. Men, "Áldeke!" dep, jyly sózben sergitpekshi bolyp edim, jumsaq alaqan kózimdi basty. Maqpaldyń súıkimdi lebi átirdeı esilip, moınyma oraldy.

― Nege úndemeısizder, men qorqamyn.

― Qaıdam. Ózennen basqanyń bári jym-jyrt.

Áldıhan Maqpaldyń eki qolyn meniń ıyǵyma asyp, nazdana sóılegenin kórdi de, birtúrli qyzara kúlimsiredi. Meıirlengennen be, ne bolmasa, basqasha jaǵdaımen be, qyzara túsip, tesile qarady. Men Maqpaldyń bilegin ıyǵymnan túsirip qoıdym.

― Áldeke, myna shampan basqa shyqty-aý!..

— Rasynda da, boıdy shymyrlatty, ― dep ol ornynan atyp turdy. Sóıtti de, ústi-basyn qaǵyp, maǵan jaqyndady:

— Qarjaý, meniń bir usynysym bar. Men qalaǵa qaıtamyn.

— E, nege?

— Erteńgi emtıhandy bir qarap shyǵýym kerek.

— Asyqpa, bárimiz bir qaıtamyz.

— Joq, Qarjaý, meniń jaǵdaıymdy túsin. Siz de sóıtińiz, Maqpal.

— Nege asyqtyńyz?

— Aıttym ǵoı jaǵdaıdy. Meniń bir tilegimdi oryndańyzdar.

— Onda, biz de qaıtamyz.

— Sizder shamaly serýendersizder, kelgenimiz qazir ǵoı.

— Júrińiz, bolmasa, ― dedi Maqpal. ― Anaý men aıtqan shyrshaǵa bir kóterileıik. Sonan keıin de úlgirersiz.

— Maqul, buǵan kelisýge bolady.

Biz birimizdiń qolymyzdan birimiz ustap, Maqpal nusqaǵan shyrshaǵa kóterildik. Almaty aıasyna ázer syıyp tur eken. Tógilgen tarydaı bir shetinen bir shetine kóz jetpegen nópir úıler ıek astynda qujynap jatty. Taý etegine jarmasa ornyqqan alasa tamdar eńiske qaraı quldılaı kele, birin biri ilestirip alyp, sana jetpes aq shatyrǵa aınalypty da, aýmaǵy alshaıyp, kereǵar keń denesimen kókjıekke tirelipti. Qalyń topyrly, aıqysh-uıqysh mol kvartaldar qaptap baryp qalanyń ortasynan aýa bere kilt órge bettegendeı... Kóz aldymyzdan jandy beıne ashylǵan sıaqtandy. Qala kórinisin biraz qyzyqtaǵan soń, Áldıhan:

― Jaraıdy, men qaıtaıyn, ― dedi.

Keıingi sátte biz, jalpy, az sóılestik. Árqaısymyzdyń ishimizge búkken kómbemiz bardaı. Qandaı da bir tomaǵa-tuıyq, únsizdik baýrady. Men Maqpalǵa buryldym: "Qaıtemiz, ekeýara qalǵanymyzdyń ersiligi joq pa? Buǵan maqulmysyń?" degendi kóz qarasymmen bildirdim. Maqpal janaryn tómen aýdardy. Áldıhan bizdiń ulyqsatymyzdy kútpeı-aq, qos qolyn usyna berdi:

― Jaqsy, kóńildi demalyńdar.

― Qaıttyń ba, Áldeke?

― Men qalaǵa erterek jeteıin.

― Bes alýyńyzǵa tilektespiz, ― dedi Maqpal.

― Raqmet. Saý bolyńdar...

Áldıhan bir qyrymen qıǵashtaı tómendep tez-tez basyp, quldılaı jóneldi. Qoshtasý ústinde bir-birimizge júzbe-júz qaraı almadyq. Ol áldenendeı jasyryn syrmen qyzara dýyldaǵan betin bizden alyp qashty. Tek, Maqpalmen qoshtasyp turyp, az-kem kidirdi de: "Aıyp etpeńiz, Maqpal!" ― dep, jalt burylyp, júrip ketti... Áne, ol aq kóılegi aǵarańdap, qalyń ósken uzyn kókten bir kórinip, bir kórinbeı, tómendep barady. Men ishimnen: "Júregińe jaqyn alma, Áldesh! ― dep, áldene úshin keshirim ótindim. Sóıttim de, Maqpaldyń ystyq júzine betimdi bastym...

* * *

Eki kúnnen keıin vokzalǵa shyqtyq. Maqpal ekeýimiz bıletti Kýıbyshevke deıin alǵanbyz. Áldıhan kelesi emtıhandy da beske tapsyrǵan. Taý basyndaǵydaı salqyn emes, abyr-sabyr kóńildi keledi. Mine, qoshtasý sáti de taıandy. Maqpal vagonnyń ishinde de, men tysta turmyn. Poezd sońǵy ret aıqaılap, vagondar lyp qozǵala berdi. Áldıhan ekeýimiz qushaqtasa kettik.

― Úıge ne deıin, Qarjaý?

― Jaǵdaıdy aıt, ózim de habarlasarmyn.

― Qosh, baqytty bolyńdar.

― Amandyqpen júz kóriselik, alańdamaı, sabaǵyńdy oqy, Áldesh.

― Qosh, Qarjaý!..

Áldıhan kúlip turyp kózine jas aldy. Tambýrdyń esigine jabysyp turyp meniń de kóńilim bosady. Bir qolyn joǵary kóterip, júgirgen sostavpen jarysyp kelip, Almaty vokzalynda Áldıhan qaldy! İshke kirgennen keıin kóńilimniń alaý-jalaý bop kelgenin Maqpal sezdi. Eki qolyn meniń saýsaqtarymnyń arasyna salyp, betine basty da, shashymnan ıiskedi:

― Joldasyńyzben ajyrasý kóńilińizge batty ma?

― Áldıhandy áreń qıdym.

― Eseıgen saıyn solaı bolady. "Birge týmaq bar da, birge júrý joq".

Maqpaldyń eki alaqanymen shashymdy sıpap, móldir janary meıirlene erkeleýi júregimdi eljiretti. "Endigi jan serigim, Maqpalym meniń..." Aqyryn ózime tartyp, qolyn qystym:

— Nege olaı, qaıta, úlkeıe kele adamdar seriktese bastamaı ma? Máselen, biz ekeýimiz...

— "Biz ekeýimiz emes, Áldıhan ekeýimiz" deńiz.

— Biz ekeýimiz.

— Áldıhan ekeýińiz...

Maqpal aýzymdy jaýyp, sóıletken joq:

— Myna kóılek-shalbaryńyzdy sheship, brıjı kıip alyńyz, áıtpese, qyrtystanyp qalady.

― Saǵan báribir emes pe?

― Báribir emes...

Maqpal kóılegimniń túımelerin aǵyta bastady.

Vagonnyń ishi toly halyq. Kóbisi ózimiz sıaqty "qulap" qaıtqandar. Bizdiń qarsy búıirimizdegi shegir kóz, jalpaq muryn, sary jigit janyndaǵy egdeleý kisige qysastyqpen "qulatqanyn" aıtyp, muńyn shaǵyp keledi.

— Birinshi, ekinshi suraǵyn múdirmeı aıtyp shyqtym. Muǵalimniń ózi kózin jumyp, múlgip otyrdy. Úshinshisin de jatqa zaýlattym. Orystardyń 1905 jyly ýralap kelip, japondardy qalaı jeńgenin qaıyrma, núktesine deıin qaldyrmaı aıttym. Odan keıin tabany kúrekteı on suraq berdi. Eshqaısysyna múdirgem joq, sýdaı sapyryp jaýap qaıtardym.

— 1905 jyly orystar jeńip pe edi? ― dep qaldy qasyndaǵy egde kisi.

— Jeńgende qandaı, japondardy japyryp kelip, tas-talqanyn shyǵarǵan.

— Sonymen, qansha aldyń?

— Aıttym ǵoı sizge "ádilet joq" dep. Sonshama eńbegime qaramastan, qasqaıyp turyp "eki" qoıyp berdi. Ózin de ońdyrǵam joq: "Sizder para alasyzdar, qylmyskersizder!" dep sybap saldym. Ol meni qýyp shyqty.

Álgi kisi myna balanyń qalaı "qulaǵanyn" túsindi de, ári qaraı tyńdaýǵa peıil bermedi. Aqyryn jymıyp, nazaryn basqa jaqqa aýdaryp ketti. Bul aradan onshama qoldaý kóre almaǵan sary jigit kelesi adamǵa baryp, muǵalimderdiń qalaısha "qıanat" jasaǵanyn aıta bastady. İsh entigin basa almaı ózeýrep, órshı sóıleıdi. Bul barlyq kitapty jatqa bilip barǵanda muǵalimder ádeıi qulatty dep renjı, ashyna áńgime etedi.

― Myna jigittiń janyna ne zor keldi eken? ― dep Maqpal kúldi.

― Qaıtsin, bir sebep aıtý kerek qoı.

― Siz de osyndaı sebep aıtamysyz?

― Aýylǵa barǵanda aıtar edim.

― Endi she?

― Kimge aıtamyn?

― Bizdiń úıge, meniń apama aıtasyz.

― Joq, o kisilerge aıta almaımyn.

― Nege?

— Sol, aıta almaımyn. Jalpy, men úı ishterińniń bir de bireýine kórinbeımin. Seniń tóbeńdi syrtyńnan baıqap júrsem bolǵany.

― Naǵyz bala ózińizsiz, Qarjaý. Kishkene balaqaı...

Ol qolymdy aqyryn sıpady da, terezege úńilip, tysqa kóz tikti. Jeldeı esken júrdek poezd qońyr keshti jamylyp júıtkip keledi. Alys kúnniń aqyrǵy shapaǵy anda-sanda áınekke shaǵylyp, aq nur tógilgendeı shashylyp túsedi. Qaýmalaı júgirgen baqshalar qazir de qabaq shytqandaı qarabarqyn túske engen. Qalmaı janasyp, qaptaǵan qońyr aǵyndaı zýyldaıdy. Biren-saran jamyrap shyqqan shamdar tap bolady. Ol ― aýyldyń ottary. Kishigirim qońyrqaı mekenniń elp etken tirlik belgisi. Ana bir úıdiń aldynan jalyny aspanǵa shapshyǵan jýsan oty mazdaıdy. Jumystan kelgen betinde ystyq ishýge asyqqan jalǵyz basty bireý me? Shamasy, solaı-aý...

Beıshara sheshem ne kúıde eken! Arqalap ákelgen taýdaı otynyn tastaı bere, belindegi belbeýin sheshinip jiberip, osyndaı apaq-sapaqta kómbesh kómýge kirisýshi edi. Sonda jalpyldaı janǵan úlken jaryqtyń janynda otyryp sheshem nan ıleıtin de, men oshaq astynyń otyn jaǵatynmyn. Sheshem jumystan qanshama qaljyrap oralǵanymen, eshqandaı qabaq shytqandy bilmeıdi. Qaıta, kózime ashshy tútin kirip, áýre-sarsańǵa túsken meni aıap: "Kishkene ǵana baýyr etim meniń, qashanǵa deıin jalǵyzilik bizdiń basymyzǵa ornap qalar deısiń, kúni erteń-aq adam bolyp, úıli-jaıly bolyp, el qataryna qosylarmyz. Kishkene qarashyǵym, qanatyń áli qataımaı jatyr ǵoı", ― dep, kádimgideı demeý berip, ózi de sol demeýden sarqylmas kúsh-qýat alyp, qaıratty júretin.

Sol asyl ana oqýǵa keterimde tireginen aırylǵandaı, kádimgideı bosańsyp qalyp edi. Sonda da boıyn berik ustap: "Qadamyńa gúl bitsin, qarashyǵym, teń qurbyńnan qalmaı, bilimińdi al. Meniń óz qazanym óz baýyrymda ǵoı, bir kúnimdi kórermin. Táńir betińnen jarylqasyn", ― dep aq tileýmen attandyryp edi. Sol anadan alshaqtap bara jatqan kúıim mynaý. Táýekel túbi qaı jerge baryp tireler eken!..

— Ana juldyz bizdiń jerde batysta emes, soltústikke taıaý turatyn, ― dedi Maqpal, poezd terezesine bir tómen, bir joǵary shaıqalǵan judyryqtaı juldyzdy nusqap.

— İńir aldynda bizdiń úıdiń terezesinen qarap turýshy edi.

— Qazir de qarap kele jatyr ǵoı.

— Maǵan ókpelegen sıaqty.

— Ne úshin?

— Kún saıyn kezdesetinbiz. Jarty aıdan beri búgin birinshi ret kóristik. Jalpy, men bul juldyzdy aıaımyn.

— Qalaısha?

— Basqa juldyzdardyń barlyǵy tań atqansha saýyq qursa, bul qazir batady da ketedi.

― Meniń juldyzym da tym erte batýy múmkin.

Maqpal maǵan jalt qarady. "Kimdi aıttyń? Ondaı lebizdiń qajeti ne edi? Osy sóz jarasymdy ma?.." degendeı. Men onyń ystyq alaqanyn betime bastym.

Búgingi tań uıqysyz atty. Jeldeı esken júrdek poezd bir qalypta sartyldap keledi. Jastaıymnan janyma ystyq Shoqpar asýy da artta qaldy. Endi on-on bes shaqyrymnan soń ósken mekenim "Birlik" stansıasy da taıanady. Jurttyń bári uıqyǵa engen. Maqpal ekeýimiz ǵana oıaý otyrmyz.

― Quıbyshevke jetkenshe uıyqtamaımyz.

― Altynsyń sen, Maqpal!

Men onyń kózinen, mańdaıynan súıdim. Maqpal eshqandaı qarsylyq bildirgen joq. Qolymdy aldy da, tartpanyń ústindegi jastyǵyna qoıyp, betine basyp jatty... Ábden talyqsydy bilem, azdan keıin kózi de ilindi.

Men aqyryn qolymdy bosatyp, ornymnan turdym da, tambýrǵa shyqtym. Jer beti endi ǵana ashylyp kele jatyr. Alysta dóńgelenip bizdiń aýyldyń terekteri kórinedi.

Oıdym-oıdym bolyp, bir-birimen ushtasqan qalyń jelek qol bulǵaı kóz tartady. Vagonnyń esigin ashtym. Tańǵy salqynǵa bólengen sary jýsan ıisi júgirip kelip, moınyma oraldy. Saǵynyp jetip, meniń qoıynymda maýqyn basqandaı. Týǵan jerdiń torqaly topyraǵy tolyqsı jelpip, júrekti shanshytty. Áne, Qaraoıdaǵy qyzylsha júıekteri de jarysyp júre berdi. Bul meniń sheshemniń úleskisi! Altyn anamnyń mańdaı terimen ósirgen qasıetti baılyǵy. Shynaıy baqyty men taýsylmas mahabbatyn arnaǵan asyl alqap... Arasyndaǵy ketpen kótergen aq oramaldy áıelder de aıqyn kórine bastady. Apyraý, anaý meniń sheshem bolmasa ıgi edi! Dál ózi ǵoı. Mine, qolyn mańdaıyna tósep, ótip bara jatqan poezǵa qarady. Iyǵyndaǵy ketpenin jerge qoıdy da, kóz almaı tesildi. "O, ardaqty ana, osy poezdyń ishinde jalǵyz ulyńnyń ketip bara jatqanyn kóńiliń sezdi me! Joq, álde men janyńnan ketkeli kórgen kúniń osy ma? El ortasynda otyryp adasqandaı kún keship júrmisiń, gúl anam. Alataýdaı asqaqtaǵan armanyń qaıda?.." Kózime jas tirelip, kóńilim buzyldy. Osy kezde poezd shuǵyl tormoz berip, júrisin baıaýlatty. Aldyndaǵy baǵdarsham jabyq bolsa kerek, dóńgelekteri kúıik shyǵara qysylyp kelip, kilt toqtady. İshke júgirip kirip, úshinshi sákidegi shamadanymdy aldym. Maqpal sol kúıinde uıyqtap jatyr eken. Eńkeıip baryp erninen, betinen, moınynan súıdim. Men áli de janynda otyr dep oılasa kerek, uıqyly-oıaý júzin tereze jaqqa buryp jatty. Biraq oıanǵan joq. Aqyrǵy ret shashynan ıiskedim. "Qazir qalamyn, Maqpalmen ajyrasýdyń basy osy" degen oı denemdi shymyrlatty. Alaıda qandaı da bir úlken kúsh dalaǵa ıtermeledi. Shamadanymdy ustap tambýrǵa bettedim. Poezd júrisin bildirmeı, qozǵala da bastaǵan edi. Vagonnan sekirip túskenimde, júregimniń bir tamyry úzilip ketkendeı boldy. Men aıaýly adamymnan aırylǵanymdy ańǵardym.

"Eń bolmasa tilge kelip, qoshtasa da almadym-aý!.." Raqymsyz poezd júrisin shapshańdata, súlikteı ıreleńdep, lez aralyǵynda-aq alystaı berdi. "Qosh, Maqpal, jamandyqqa qıa kórme!". Men jol jıegindegi qıyrshyq tastarǵa etpetteı qulap, boıymdy bılegen ystyq óksikti basa almaı jattym...

---