InfoHub Logo

AVTORDYŃ ALǴY SÓZİ

Munda oqýshylarymyzǵa baıandaǵaly otyrǵan hıkaıa qaharmandary attarynyń aıaǵy «os» pen «ıske» bitse de, olardyń ertegi-ańyzǵa eshbir qatynasy joq ekeni anyqtalady.

Osydan bir jyldaı buryn Lúdovık XIV-niń tarıhyn jazbaqshy bolyp, koról kitaphanasyn aqtaryp júrgenimde, oıda joq jerden «D'Artanán myrzanyń estelikterine» tap boldym. Sol dáýir avtorlarynyń aqıqat shyndyqty aıtqysy kelgen kóptegen týyndylary sıaqty, muny da Amsterdamdaǵy Per Rýj baspasynan shyǵarypty, áıtpese, avtory az ba, kóp pe, Bastılıa túrmesine áıteýir bir jatyp shyǵar edi-aý, Onyń taqyrybyna qyzyǵyp kettim de, kitaphana saqtaýshysynyń ruqsatymen, sol memýardy úıge alyp kelip, qunyǵyp oqı bastadym.

Bul arada men so bir tartymdy shyǵarmany egjeı-tegjeıli baıandaıyn dep otyrǵanym joq, tek ótken kúnderdiń sýretterin baǵalaı biletin oqýshylaryma osy memýarmen tanys degen keńesti ǵana aıtpaqpyn. Olar bul týyndydan shyn sheberdiń qolynan shyqqan portretterdi tabady, osynaý asyǵys sýrettemeler kóp jaǵdaıda kazarma esikteri men sharaphana qabyrǵalaryna súıenip turyp jazylǵanymen, oqýshylar budan Lúdovık XIII men Anna Avstrııskaıanyń, Rıshele men Mazarınıdiń beınesin, sol kezdegi saraı mańyndaǵylardyń talaıynyń beınesin birden tanıdy, Anketıl myrza tarıhy qandaı aıqyn bolsa, bul beıneler de sondaı aıqyn.

Biraq jazýshynyń qubylmaly erke oıyn keıde qalyń oqýshy qaýym baıqaı bermeıtin jaıttardyń tebirentetini kópten málim. Osy memýardyń joǵaryda aıtylǵan jaqsy jaqtaryna tań qalyp, tańdaı qaǵa otyryp — buǵan áli talaı kisilerdiń tań qalatynyna kámil senemiz — biz bárinen de buryn osy ýaqytqa deıin, shamasy, qudaıdyń tiri jany nazar aýdarmaǵan bir jaıtqa qatty qaıran qaldyq.

D'Artanánnyń aıtýyna qaraǵanda, koról mýshketerleriniń kapıtany de Trevıl myrzaǵa alǵash kelgeninde ol qabyldaý bólmesinen sol ataqty polkte qyzmet etetin úsh jas noıandy kóredi, olardy Atos, Portos jáne Aramıs dep ataıdy eken. D'Artanán da osy dańqty polkke qabyldaý qurmetine yntyzar bolyp júrgen edi.

Jasyryp qaıtemiz, qulaǵymyzǵa tosyn estiletin beıtanys emderdiń ózimizdi qaıran qaldyrǵany ras jáne so zamat bul tek d'Artanánnyń, sol kezde áıgili bolǵan kisi esimderin ádeıi jasyrǵan jalǵan attary shyǵar degen oı keldi, álde osy búrkenshik attardyń ıeleri erikken-jelikkennen be, renish-keıisten be, bolmasa, joq-júdeýlikten be, áıteýir, mýshketer shekpenin kıgen kúni osy attardy ózderi qalap almasyn kim bilgen.

Sol ýaqyttyń shyǵarmalary ishinen ózimizdi eliktirip, erte jónelgen ǵajaıyp esimderdiń kómeski bir izi tabylmas pa eken dep, biz endi uıqydan da, kúlkiden de aıryldyq.

Osy maqsat jolynda oqyp shyqqan kitaptarymyzdyń tiziminiń ózi tutas bir taraý bolar edi, bul, árıne, óte ónegeli, izgilikti is, biraq oqýshylarymyzdy qyzyqtyra qoıar ma eken. Sol sebepti de biz olarǵa myna bir jaıtty aıtpaqpyz; uzaq ýaqyt saryla izdep, túk tappaǵasyn taýymyz shaǵylyp, endi osy sergeldeńdi qoıalyq dep turǵan kezde, ataqty oqymysty dosymyz Polen Parıstiń keńesin basshylyqqa ala otyryp, biz aqyrynda infolio, qoljazbany, anyǵyn dál aıta almaımyn, № 4772 me, álde 4773 pe, áıteýir, bir qoljazbany taýyp aldyq, onyń basy bylaı eken: «Koról Lúdovık Hİİİ-niń patshalyq qurýynyń aqyrǵy kezi men koról Lúdovık XIV-niń patshalyq qurýynyń bastapqy kezinde Fransıada bolǵan oqıǵalar jaıly graf de La Ferdiń estelikteri».

Osy qoljazbany — ózimizdiń sońǵy úmitimizdi — paraqtap qarap otyrǵanda, onyń jıyrmasynshy betinen Atostyń esimin, jıyrma jetinshi betinen Portostyń, al otyz birinshi betinen Aramıstiń esimin kezdestirgende júregimiz jarylardaı qýanǵanymyzdy ózińiz de sezgen bolarsyz.

Tarıh ǵylymy sonshalyq joǵary satyǵa kóterilgen dáýirde jurtqa beımálim qoljazbany tabý bizge ǵajaıyp bir keremet bolyp kórindi, Eger Fransýz Akademıasyna óz eńbegińmen qabyldanbaı qalatyn bolsań — bul árıne daýsyz nárse ǵoı, — onda reti kelgende bóten bireýdiń eńbegimen Jazbalar Akademıasyna nemese Ásem Sóz akademıasyna barý úshin, biz dereý osy qoljazbany jarıalaýǵa ruqsat suradyq.

Ondaı ruqsat bizge berildi de, muny ashyq aıtýdy biz óz boryshymyz dep esepteımiz, óıtkeni ózimiz ómir súrip otyrǵan dáýirdiń úkimeti ádebıetshilerge oń qabaǵyn bermeıdi-mis deıtin dushpandardyń ótirigin betine basý úshin biz ony osy arada taǵy da aıta ketpekpiz.

Biz qazir osynaý asa qundy qoljazbanyń birinshi taraýyna laıyqty at qoıyp, oqýshylarymyzdyń nazaryna usynamyz, eger onyń osy birinshi taraýy jurtqa unaıtyn bolsa, — oǵan árıne biz kúmándanbaımyz da, — onda qoljazbanyń ekinshi taraýyn da dereý jarıa etemiz.

Al endi mırasqor kisi qoljazbanyń ekinshi ıesi bolǵandyqtan da, oqýshylarymyzdan ózderiniń raqat-lázzaty úshin nemese erigip-zerikkeni úshin graf de La Ferdi emes, bizdi kinála demekpiz.

Hosh, máseleni osylaı anyqtap alǵannan keıin, biz endi hıkaıamyzdy baıandaýǵa kiriselik.

BİRİNSHİ BÓLİM

İ

DARTANÁN ÁKE MYRZANYŃ ÚSH SYIY

1625 jylǵy apreldiń alǵashqy dúısenbisinde, «Raýshangúl jaıly romannyń» avtory ilgerirekte dúnıege kelgen, Meng qalashyǵynyń barsha turǵyndary, gýgenottar osy qalashyqty tap bir ekinshi La-Roshelge aınaldyratyndaı-aq abyr-sabyr bolyp, ábigerge tústi de qaldy. Qalanyń keıbir turǵyndary Bas kóshege qaraı dalaqtap júgirip bara jatqan áıelderdi kórip, úı aldary ýlap-shýlaǵan balalar daýysyn estisimen, dushpan kózi bolsyn dep ústerine saýyt-saımandaryn kıip, qoldaryna mýshket, berdish alyp qarýlana bastady, sosyn dereý «Erkin dıirmenshi» meımanhanasyna qaraı umtylysty. Bul kezde meımanhana aldy sát saıyn molaıyp, azan-qazan bolǵan yǵy-jyǵy jurttan kórinbeı ketip edi.

Ol zamanda mundaı oqıǵalar daǵdyly qubylys sanalatyn, qalalardyń bireýi bolmasa ekinshisi kún qurǵatpaı mundaı daý-janjaldy shejirelerine túsirip qoıatyn. Tekti myrzalar ózara qyrqysyp, koról kardınalmen, ıspandar korólmen soǵys júrgizip jatqan kezdi. Biraq birde baıaý, birde qatal, birde astyrtyn, birde ashyq júrip jatatyn qyryqpyshaq qyrqysqa qosa, jurttyń bárine qarsy soǵysatyn qaıyrshylar men gýgenottar da, qańǵybastar men dáıekshiler de bar edi. Qala turǵyndary ury-qarylarǵa, qańǵybastar men dáıekshilerge qarsy, jıi-jıi — dáýletti baı-myrzalarǵa, oqta-tekte — korólge qarý alyp qarsy shyǵatyn, al, kardınalǵa nemese ıspandarǵa qarsy eshqashan da qol kótergen emes. Jurttyń qanyna sińip ketken osy salttyń nátıjesinde, 1625 jyl apreliniń álgide aıtylǵan dúısenbisinde qala turǵyndary gersog Rıshele qyzmetshileriniń sary, qyzyl znachokteri men oqaly kıimderin kórmese de, aıqaı-shýdy estisimen «Erkin dıirmenshi» meımanhanasyna qaraı aǵylyp edi.

Bul álek-shálektiń syry jurtqa tek osy araǵa kelgende ǵana málim boldy.

Qylshyldaǵan jas jigit. Biz endi ony sýrettep kórelik. On segizder shamasyndaǵy Don-Kıhotty, qarý-jaraqsyz, saýyt-saımansyz Don-Kıhotty kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi; ústindegi kók jún kúrtkesi ońyp, baıaǵyda-aq jıren men kógildir aspan túsiniń arasyndaǵy belgisiz bir túske aınalypty. Beti sopaqtaý kelgen qara tory jigittiń shyǵyńqy jaǵynan qýlyqtyń nyshany baıqalady. Bultyldaǵan shyqshyt etterine qarap, basynda bereti joq bolsa da, onyń Gaskonnan shyqqanyn birden bilýge bolady, al bul jigittiń basynda qaýyrsyn tárizdi birdeńe qadalǵan bereti bar edi. Imekteý kelgen qyr muryndy bozbalanyń boıy jasyna qaramaı bip-bıik, biraq marqaıǵan er-azamat úshin árıne alasalaý. Bylǵary baý taǵyp beline ilip alǵan, atynyń jalynan ustap, japsarlasa jaıaý júrgende nemese oǵan minip alǵanda sart-surt qonyshyn soǵatyn shpagasy bolmasa, tájirıbesiz kórmedik kisi ony jolsaparǵa shyqqan fermerdiń balasy eken dep qalar edi.

Óıtkeni bizdiń bozbalamyzdyń astynda aty bar edi jáne at bolǵanda qandaı, ótken-ketken kisilerdiń nazarynan qaǵys qalar emes. Bul — on eki, on tórtter shamasyndaǵy, quıryq-jaly suıylyp, baqaıshaǵy isip ketken, Bearn tóńireginen shyqqan jıren sary mástek edi. Ol basyn tizesinen tómen salyp, ıesin aýyzdyqpen alystyrmaı, mıtyń-mıtyń jelse de, kúnine segiz le jer júretin. Biraq baıǵustyń bul qasıetin arbıǵan túr-pishini men ózgeshe túsi bımálim eter edi. Ol kezde jurttyń bári at qadirin biletin, sol sebepti de osy bir Bearn másteginiń sodan on bes mınýt buryn el kózine shyqqan súıeldeı áser etýinen endi at kesiri ıesine tıip edi.

Muny birden sezgen jas d'Artanán (Jańa Rosınantqa shalqıa minip alǵan jana Don-Kıhotty osylaı ataıtyn) qansha shabandoz atanǵanymen, osy sıaqty ólmeli mástek minip kele jatqanda jurtqa kúlki bolǵannan basqa mánpaǵat tappaıtynyn ózinen-ózi jasyryp áýre bolmady. D'Artanán ákesiniń qolynan osy bir syıdy ala bergende teginnen-tegin kúrsinbep edi. Mundaı attyń quny eń kóp degende jıyrma lıvr ǵana turatynyn ol jaqsy biletin. Onyń esesine ákesiniń osy syıdy kóldeneń tartyp turyp aıtqan aqyl-keńesine baǵa jetpeıtin.

«Al, balam! — degen Gaskonnyń aqsúıegi tap-taza bearn mánerimen sóılep, Genrıh Tórtinshi de óle-ólgenshe osy aksentten qutyla almaı qoıyp edi, — Al, balam, myna janýar bizdiń úıde osydan on úsh jyldaı buryn jaryq dúnıege kelip edi, sodan beri qolqanat bolyp kóńilimdi bir qaldyrǵan emes, endeshe siz de buǵan teris qaramassyz dep senem. Tirlikten qansha taýqymet kórseńiz de, siz muny satpańyz, jasyna jetip, qartaıyp baryp, ajalynan ǵana ólsin. Al eger siz munymen jortýyl-joryqqa shyǵatyn bolsańyz, qart qyzmetshige janyńyz qalaı ashıtyn bolsa, buǵan janyńyz solaı ashysyn. Eger jolyńyz túsip han saraıyna qabyldana qalsańyz, — dedi d'Artanán-áke sózin jalǵap, — ejelden kele jatqan asyl tegińizge salsańyz sizdiń oǵan kámil huqyńyz bar — onda ózińiz úshin de jáne jaqyn-jýyqtaryńyz úshin de aqsúıek namysyn qasterlep ustaǵaısyz, bul ataqty bes júz jyl boıyna sizdiń ata-babalaryńyz ardaqtaı bilgen. Jaqyn-jýyqtaryńyzdy aıttym. Koról men kardınaldan ózge kisilerge baǵyna kórmeńiz. Bizdiń zamanda dvoránın ózine tek erlikpen ǵana, — estip tursyz ba, tek erlikpen ǵana! —jol sala alady. Kimde-kim bir sátke ǵana jaltaqtap jasqanshaqtasa bolǵany, sol qas qaǵymdaı sát taǵdyrdyń tartý etken baq-dáýletinen, bálkim, aırylyp ta qalatyn shyǵar. Siz jassyz jáne eki sebepten kózsiz batyl bolýǵa tıissiz: birinshiden, siz gaskonsyz, onyń ústine meniń perzentimsiz. Eshqashanda kezdeısoq jaıtterden qoryqpańyz jáne qaterli oqıǵalardy ózińiz izdep júrińiz. Men sizge shpagamen qalaı saıysýdy úırettim. Siz qazir tepse temir úzetin bolattaı berik shaǵyńyzdasyz. Kóringendi jeleý etip soǵysa berińiz, jekpe-jekke tıym salynǵan, endeshe, shaıqasqa shyǵý úshin er jigit júrek jutqan batyr bolýǵa tıis. Al, qaraǵym, men sizge on bes ekú ǵana berip, astyńyzǵa at mingize alamyn jáne álgide ózińiz tyńdaǵan keńesten basqa aıtarym joq. Shesheńiz buǵan bir kezde sygannan alǵan bálzamnyń ishirtkisin qosatyn shyǵar; bul bálzamnyń bir ǵajap jeri júrek qaıǵysynan basqa jaranyń bárin qulan-taza jazyp jiberedi. Osylardy kádeńizge jaratyńyzdaǵy uzaq, ýaqytty ómir keshińiz, qaraǵym... Meniń sizge aıtatyn taǵy bir sózim bar, ol mynaý edi, balam, kózim tiride ózińizge úlgi-ónege bolar bir kisini atasam dep edim, ol, árıne, men emespin, óıtkeni men ómirde saraıdy tóńirektep kórgen jan emen, tek din jolynda óz erkimmen biraz soǵysqa qatysqanym bar. Meniń aıtaıyn degenim, bir kezdegi kórshim de Trevıl myrza edi. Bala kúninde ol bizdiń korolimiz Lúdovık On úshinshimen (ámanda oǵan jaratqanym jar bolǵaı!) birge oınaý qurmetine ıe bolǵan eken. Keıde olardyń oıynynyń arty tóbeleske aınalyp ketetin kórinedi, sonda korolimizdiń de taıaq jep qalǵan kezderi bolypty. Jas kúninde jegen judyryǵynan ba, áıteýir, koról de Trevıl myrzany qatty syılap, oǵan dos peıilin bildiredi eken. Keıinirek, Parıjge tuńǵysh ret barǵan kezde de Trevıl myrza betine kelgen kisilermen bes ret, koról marqum bolyp, jas koról kámeletke jetkenshe, soǵystar men jortýyl-joryqtardy eseptemegende — jeti ret, al, osy korolimiz kámeletke tolǵannan kúni búginge deıin júz ret shaıqasqan! Eshbir ýkazdarǵa, buıryq-jarlyqtarǵa, qaýly-qararlarǵa qaramastan, onyń qazir mýshketerlerdiń kapıtany bolyp júrgeni tegin emes, bul — sezar legıonynyń bastyǵy degen sóz. Ony koról joǵary baǵalasa, kardınal oǵan bata almaıdy. Al, onyń eshkimnen jasqanbaıtyny jurttyń bárine málim. Buǵan qosa de Trevıl myrza jylyna on myń ekú alady. Demek, ol — asa qadirli, dáýletti kisi. Ol da óziniń ómirin siz sıaqty bastaǵan. Oǵan myna hatty aparyp berińizdaǵy, sodan úlgi alyp, ol ne istese, siz de sony isteńiz».

Osy sózderdi aıtqasyn, d' Artanán-áke myrza balasyna ózinin shpagasyn ustatyp, eki betinen alma-kezek súıip, batasyn berdi.

Bólmeden shyǵa bergende jigitimiz óziniń sheshesin kórdi, qolynda álgi atyshýly bálzamnyń shiritkisi, balasyn kútip tur eken, ákesiniń joǵaryda aıtqan keńesterine qaraǵanda, ol osy bálzamdy endi jıi qoldanatyn shyǵar. Ákesindeı emes, sheshesi aınalyp-tolǵanyp balasymen uzaq qoshtasty, bul, álbette, ákesi jan degendegi jalǵyz ulyn jek kórgendikten emes, d'Artanán myrza erkek basymen sezimge boı aldyryp, syr bergisi kelmedi, al, d'Artanán hanym bolsa áıel-ana ǵoı. Ol baıǵus egilip kóp jylady, nesin jasyraıyq, kishi d'Artanán myrza abyroı bolǵanda, keleshek mýshketerge laıyq minez tanytyp, qansha shydap baǵam dese de, aqyrynda kóńili buzylyp, kózine biraz jas aldy, biraq onysyn qolynan kelgenshe kórsetpeýge tyrysty.

Ákesiniń tartý etken úsh syıyn boıyna qut sanap, jigitimiz sol kúni jolǵa shyqty, joǵaryda aıtylǵanyndaı, ol syı on bes ekúden, at jáne de Trevıl myrzaǵa jazylǵan hattan turýshy edi ǵoı. Áke keńesin esepke almasaq ta bolady.

Osyndaı on sapar tilegen sózderden keıin d'Artanán syrtqy túrimen ǵana emes, ishki rýhanı dúnıesimen de Servantestiń keıipkerinen aınymaı qalyp edi, áńgimeshiniń paryzy boıynsha, onyń portretin beınelegen kezde biz ony Don-Kıhotpen salystyryp óte durys jasaǵan ekenbiz. Don-Kıhotqa jel dıirmen — dáý, otar-otar qoı — qalyń qol bolyp kóringen ǵoı. D'Artanán árbir kúlkini ózin qorlap-jábirleý, jurttyń árbir kózqarasyn tóbeleske shaqyrý dep uqty. Sol sebepti de ol Tarbadan Mengke jetkenshe túıilgen judyryǵyn bir jazbady jáne qudaıdyń qutty kúni keminde on ret shpagasynyń sabyna jarmasty. Degenmen onyń judyryǵy eshkimniń de ıegin syndyrǵan joq, al, shpagasy qynabynan sýyrylmady. Ras, ótken-ketken jolaýshylar qyrsyq shalǵan kári mástektiń túrin kórisimen yrjıyp kúle bastaıdy, biraq at búıirin sıpaı soǵyp kele jatqan uzyn shpagany, odan joǵary tákapparlyǵy ustap, ushqyn atqan kóz emes, ashý-yzadan jaltyldaǵan kózdi kórip, kúlkilerin tıa qoıady, al eger saqtyqtyń ornyn shattyq basyp, kúlki qysyp bara jatsa, olar ejelgi maskalar sıaqty, bir ezýimen jymıady da qoıady. Sonymen d'Artanán at ústinde bir ılikpeı siresip otyrǵan kúıi, jurtty susymen jasqap, álgi báleli qala Mengke kelip jetti.

Biraq osy arada, «Erkin dıirmenshi» meıman jaıynyń esigi aldynda qojaıynnyń, dáıekshiniń nemese atshynyń demeýinsiz kóliginen túsip jatyp (bu soqqandar tym bolmasa atty tizgininen ustap turýy kerek qoı), d'Artanán birinshi qabattyń ashyq terezesinen uzyn boıly bir mańǵaz dvorándi kórdi. Bul ózi túsinen ımany bezgen, kekireıgen bireý ekeni, qasyndaǵy serikterine kúbirlep birdeńeni aıtyp jatty, al ana ekeýi munyń sózin qoshemetteı tyńdap turǵan tárizdi.

D'artanán úırenshikti ádetimen áńgime ózi jaıly bolyp jatyr eken dep oılap qaldy da, qulaǵyn tosa qoıdy. Bu joly ol qatelespepti, qatelesse de sál ǵana qatelesipti: áńgime munyń ózi emes aty jóninde eken. Beıtanys kisi, shamasy, attyń kúlli qasıetterin kelistirip sýrettep shyqsa kerek, álgide aıtqanymdaı tyńdaýshylary ony qatty qoshemetteıtin bolǵandyqtan da árbir sózdi aıtqan saıyn qolpashtap, qarqyldap kúlisip jatty. Eger bolmashy kúlkiniń ózi batyrymyzdyń shamyna tıetinin eskersek, mazaqtyń aıaǵy nege aparyp soqqanyn ózderińiz de sezgen shyǵarsyzdar.

D'artanán eń áýeli ózin jábirlegen soıqannyń bet-álpetine bir qarap almaqshy boldy. Ol beıtanys kisige tikireıe bir qaraǵanda, ótkir qara kózdi, appaq júzdi, qara murtyn bıpazdaı bastyrǵan dóń muryndy, qyryqtar shamasyndaǵy bir kisini kórdi.Ol kók tústi qamzol men shalbar kıipti, kıiminiń ózge áshekeıi joq, shashaq baýy da kók tústi matadan eken, tek omyraýyndaǵy oıyqtan jeıdesi kórinip turǵany bolmasa, kıimi kórer kózge jupyny. Qamzoly da, shalbary da sý jańa bolǵanymen sandyqta kóp jatqan zat sıaqty ýmajdalyp búktetilip qalypty. Osy bir kisi óz ómirine ájeptáýir áser etetinin ishteı sezdi me qaıdam, áıteýir d'Artanán sonyń bárin jiti kózben qas-qaǵymda baıqap qaldy.

Hosh, sonymen d'Artanán myrzamyz kók kostúmdi kisige tiksinip qaraı bergen sátte, bearn atynyń adresine ol da eń bir jymysqy eń bir zymıan mysqyldy aıtyp ta jibergen edi. Onyń qasyndaǵy jaramsaqtary máz bolyp, jyrqyldaı kúlisti, al, áńgimeshi úırenshikti ádetinen aınyp, jylýsyz ǵana jymıyp kúlgendeı edi. Endi shúbálanbasa da bolady: d'Artanándy budan artyq qorlaýǵa bolmaıtyn da edi.

Osyndaı bir sheshimge toqtaǵan jigitimiz beretin basa kıip aldy da, Gaskonǵa kelgen baı saıahatshylardan kórgen saraı mánerine eliktep, bir qolymen shpagasynyń sabynan ustap, ekinshi qolyn búıirine taıanyp, alǵa qaraı bir attap tura qaldy. Biraq qyrsyq shalǵanda, ashýǵa býlyǵyp, kózi eshteńeni kórmeı qoıdy, áýelde ol shoqtyǵynan bip qarap tákapparsı til qatyp, ony urysqa shaqyramyn ǵoı dep oılaǵan, munyń ornyna ol qolyn sholtandatyp, bir-eki aýyz dóreki sózderdi aıtýǵa ǵana shamasy jetti:

— Áı, myrza! — dedi ol aıqaılap: — Siz! Iá, tereze qaqpaǵyn qalqalap turǵan sizdi aıtam! Kimge kúlip turǵanyńyzdy aıtpas pa ekensiz, bárimiz birge kúleıik!

Dáýletti jolaýshy buryn atqa qarasa, endi jaıymen moınyn buryp onyń ıesine qarady. Osy bir qıańqy sózdiń ózine arnalyp aıtylǵanyn ol qapelimde ańdamaı qalǵan tárizdi. Sosyn, bu jóninde kóńilinde kúdigi qalmaǵasyn, ol sál shytynap, qabaǵyn túıdi de, biraz ýaqyt únsiz turyp baryp, aıtyp jetkizgisiz sheberlikpen menmensip, mysqyldaı til qatty:

— Men sizben sóılesip turǵan joqpyn, meıirimdi myrza.

— Al, men sizben sóılesip turmyn! — dedi jigit daýystap, osy bir sodyrlyq pen sypaıylyq, kishipeıildik pen jıirkenish aralas sózderden qany qaınap.

Beıtanys kisi taǵy da d'Artanánnan bir sát kózin almaı turdy da, sosyn tereze aldynan ári qaraı ketip qalyp, meımanhana esiginen asyqpaı baıaý basyp shyǵa berdi,sol betimen jas jigitke eki-úsh qadamdaı jaqyndap, atynyń aldyna kelip tura qaldy. Onyń baısaldy qalpyna, kekesindi júzine qarap, tereze aldynda turǵan kóńildesteri máz bolyp kúlisip jatty.

D'Artanán ol jaqyndaı bergennen-aq shpagasyn qynynan bir arshyndaı sýyryńqyrap qoıdy.

— Mynaý attyń túsi shynymen-aq jalqyn sary ma, álde bir kezde solaı bolǵan ba? — dedi beıtanys sózin jalǵap; d'Artanánnyń yzalanyp turǵanyn kórmegen kisideıin, tereze aldyndaǵy tyńdaýshylaryna qarap sóıledi, ol tipti jas gaskonnyń ózi men serikteriniń arasynda turǵanyn da kózge ilmedi. — Ósimdikter áleminde jıi kezdesetin osy bir tús, tap búgingi kúnge deıin jylqyda ilýde bir kezdesedi dep eseptelinip kelip edi.

— Qojasynan qoryqqan kisi atyna kúldi! — dep daýystady gaskon jigit qatýlanyp.

— Men, qaraǵym, sırek kúletin janmyn, — dedi beıtanys kisi. — Ony meniń bet-júzimnen de baıqaýǵa bolady. Biraq qalaǵan kezde kúlýge qaqym bar ǵoı dep oılaımyn.

— Al, men bolsam, kim kóringendi jón-josyqsyz jyrtańdatyp qoıa almaımyn! — dedi d'Artanán elirip.

— Shynymen solaı oılaısyz ba? — dedi beıtanys, burynǵydan da sabyrly únmen. — Endeshe, munyńyz jón eken.

Sosyn ol artyna jalt burylyp, meımanhananyń qaqpasyna qaraı bettedi, álgi ázirde osylaı qaraı kele jatqanda d'Artanán qaqpa aldynan ertteýli atty kórgen-di.

Ózin mazaq etken kisini jaıbaraqat jibere salý d'Artanánnyń ádetinde joq-ty. Ol shpagasyn qynabynan jalaqtatyp sýyryp alyp, kóńilin qaldyrǵan kisiniń sońynan tura umtyldy.

— Beri qarańyzshy, beri qarańyzshy, artyńyzdan qylysh jumsaǵanym qıanat bolar, — dedi ol daýystap.

— Meni shaýyp tastamaqsyz ba? — dedi beıtanys kisi artyna jalt burylyp, ol jas jigitke ári tańyrqap, ári qomsyna kóz tastady. — Sizge ne bolǵan, sizge ne bolǵan, súıiktim, siz, shamasy, jyndanǵan bolarsyz!

So zamat ózimen ózi sóıleskendeı:

— Qap, áttegene-aı! Mynaý uly aǵzamǵa taptyrmaıtyn olja ǵoı óz múshketerleriniń, sanyn tolyqtyrý úshin ol kez kelgen jerden óńkeı bir qyrǵı jigitterdi izdep júrýshi edi, — dedi kúbirlep.

Ol sózin aıtyp bitirer-bitirmesten d'Artanán umtylyp baryp shpagasymen bir shanyshqanda, beıtanys kisi keıin qaraı yrshyp tústi, áıtpese jańaǵy sóz onyń ómirindegi eń sońǵy ázili bolatyn edi, istiń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn birden túsingen beıtanys shpagasyn sýyryp alyp, dushpanyna tájim etti de, shynymen-aq qorǵanýǵa kiristi.

Biraq tap sol mezette álgi kisiniń eki serigi men sharaphana ıesi úsheýi qoldaryna taıaq, kúrek, aýyr shymshýyr alyp, d'Artanánǵa tura umtylyp, oǵan soqqyny jaýdyryp jiberdi. Osy bir tosyn shabýyl jekpe-jek aǵymyn kúrt ózgertti, ózine qaraı jaýǵan soqqyny qaıtarý úshin jigitimiz jalma-jan artyna burylǵan kezde, onyń dushpany sol qolaıly sátti paıdalanyp, aspaı-saspaı shpagasyn qynabyna qaıta sala qoıdy. Osy bir taıtalasqa qatysýshy kisiden endi ol kýáger kisige aınaldy — ol bul rólin de eshbir miz baqpastan jaıbaraqat oryndap shyqty.

— Osy bir gaskondardy qarǵys atpaıdy eken! — dedi ol kúbirlep.— Ózin myna bir qula jıren sarysyna mingizińdershi jónin tapsyn.

— Seni óltirmeı ketpeımin, qoıan júrek qorqaq! — dedi d'Artanán úsh dushpanymen betpe-bet taıtalasyp, jan-jaǵynan tópelegen soqqyǵa toıtarys berip jatyp.

— Gaskonnyń belgili maqtanshaqtyǵy! — dedi beıtanys kúńkildep, — arymmen ant eteıin, osy gaskondar ólmeı túzelmeıdi! Qalaǵany sol bolsa, ózin taıaqqa jyǵyńdarshy, bálem. Janyna batyp bara jatsa, ózi-aq baıbalam salady!

Degenmen beıtanys kisi qandaı qaısar jigitke jolyqqanyn áli de bilmeıtin edi. D'Artanán keshirim surap kishireıetinder qataryna jatpaıdy. Sol sebepti de shaıqas taǵy da birneshe sekýndke sozyldy. Aqyrynda jas gaskonymyz ál-dármeni quryp, shpagasyn qolynan túsirip aldy, qaıqaıta soǵylǵan soıyldan ol synyp ta qaldy. Kelesi soqqy onyń mańdaıynan tıdi de, qany saýlap, eseńgirep qulap tústi.

Tap sol sátte osy oqıǵa bolǵan jerge halyq ta tus-tustan jınalyp qalǵan edi. Qojaıyn qańqý sózden qorqyp, dáıekshileriniń kómegimen jaraly jigitti as úıge kóterip apardy da, jarasyn jýyp-shaıyp qol ushyn bergensidi.

Bul kezde beıtanys kisi tereze aldyndaǵy ornyna qaıtyp kelip, japyrlasqan jurtqa tyjyryna qarap turdy, shamasy, osy qalyń kóp onyń yzasyn qozdyryp jibergen sıaqty.

— Áı, álgi qos úreıdiń háli qalaı? — dep surady ol ashylǵan «esik dybysyna burylyp qarap, endi ǵana kire bergen sharaphanashyǵa til qatyp; ol munyń jaı-kúıin bilmekke kelgen eken.

— Shapaǵatty myrza, deneńizge zaqym kelgen joq qoı, Áıteýir? — dedi sharaphanashy.

— Ázirge din-amanmyn, súıikti qojaıyn. Biraq men álgi jigitimizge ne bolǵanyn bilgim kelip edi.

— Ol qazir táýir. Esinen tanyp jatyr, — dedi qojaıyn maıdalap.

— Shynynda da solaı ma? — dep beıtanys kisi qaıyra saýal qoıdy.

— Biraq álgi bir ázirge deıin bar kúshin jınap, sizdi qaıta-qaıta shaqyryp, boqtap-boralap, óshimdi alam dep órekpip jatty.

— Shaıtannyń pálesin qara! — dedi beıtanys daýystap.

— Jo-joq, olaı emes, shapaǵatty myrzam, — dedi qojaıyn tyjyryna aýzyn qısaıtyp. — Ol talyp jatqanda biz onyń tula boıyn tintip kórdik. Túıinsheginde bir-aq jeıdesi, ámıanynda on bir ekú ǵana aqshasy bar eken. Biraq soǵan qaramastan, esinen tanyp bara jatqanda ol: eger osy oqıǵa Parıjde bolsa, siz oǵan tabanda ókiner edińiz, al endi munysyna ol áli-aq ókinedi dep ekilenip jatty.

— Ol endeshe kıimin ózgertken hanzada shyǵar, — dedi beıtanys kisi salqyn únmen.

— Meniń sizdi: ámánda abaı bolyp júrińiz dep eskertip qoıǵym keledi, sharapatty, myrzeke, — dedi qojaıyn.

— Ol qyzbalyqpen bireýdiń atyn ataǵan joq pa?

— Ataǵanda qandaı! Qaltasyn syrtynan qaǵyp qoıyp, ol: Qamqorlyǵyndaǵy kisini qorlaǵandaryń úshin de Trevıl myrzanyń ne deıtinin áli kóresińder, — dep qaıta-qaıta aıbat shekti.

— De Trevıl myrza dedi me? — Beıtanys kisi birden jıyrylyp sala berdi. — De Trevıl myrzanyń atyn ataǵanda qaltasyn bir sıpap qoıdy deısiz be? Sonymen, onyń aıaǵy ne boldy, qurmetti qojaıyn? Jas jigitimiz esinen tanyp jatqanda siz onyń so bir qaltasyn da qarap shyqtyńyz ǵoı dep oılaımyn. Onda ne bar eken?

— Mýshketerlerdiń kapıtany de Trevıl myrzaǵa joldanǵan hat bar eken.

— Shyn aıtyp tursyz ba?

— Shapaǵatty, myrzeke, álgide ózińizge baıandaǵan sózimniń aına-qatesi joq.

Ózgeniń syńaıyn onsha tanı bermeıtin kórsoqyr qojaıyn sońǵy sózderdi estigende, beıtanys kisiniń óńi qalaı qubylǵanyn ańǵarmaı da qaldy. Osy ýaqytqa deıin terezeniń kásegine súıenip turǵan kisi endi keıin sheginip baryp, áldeneni oılap tunjyrap sala berdi.

— Myna ázázildi-aı! — dedi ol tistenip. — Shynymen-aq Trevıl myna gaskondy meni ańdýǵa jibergeni me? Áli ship-shıki jas qoı! Biraq jas-kárisine qaramaı, shpagamen túıreýdiń aty — túıreý ǵoı. Al, myna baladan bir qater bolady degenge sený qıyn. Keıde usaq kedergi uly maqsatqa jetkizbeı tastaýy múmkin.

Beıtanys kisi biraz ýaqyt oılanyp qaldy.

— Áı, qojaıyn, sózdi tyńdańyz! — dedi ol aqyrynda. — Siz meni myna esýastan qutqarsańyz qaıtedi? Ony óltire salýǵa arym baratyn emes biraq... — ol qatýlanyp túnerip ketti, — biraq osy jigit maǵan bóget bolyp tur. Ózi qazir qaıda?

— Meniń áıelimniń bólmesinde, ekinshi qabatta jatyr. Qazir onyń jarasyn tańyp jatyr.

— Zattary men sómkesi qaıda? Qamzolyn sheshken joq pa edi?

— Qamzoly da, sómkesi de tómende, as úıde. Biraq myna esýas bala sizge kesirin tıgizse...

— Álbette kesirin tıgizedi. Ol sizdiń meımanhananyń álek-shálegin shyǵardy ǵoı, bul aqpeıil adal jandardyń mazasyn alǵan emeı nemene... Qazir ózińizge baryńyz, menimen esep aıyrý jaǵyn ázirlep, qyzmetshime daıyn tur dep eskerte salyńyz.

— Qalaı? Sharapatty myrzekeń bizdi tastap ketpekshi me?

— Ol sizge burynnan málim bolatyn. Men sizge atymdy erttep qoı dep em ǵoı. Sonda meniń ámirim áli oryndalmaǵany ma?

— Oryndaldy. At qaqpa aldynda ertteýli daıyn tur, shapaǵatty myrzakeńniń ony óz kózimen baryp kórýine bolady.

— Jaraıdy, endeshe jańaǵy aıtqanymdy oryndańyz.

«Mássaǵan» — dep oılady qojaıyn. — Ol kisi ana baladan qorqyp turǵan joq pa eken?»

Biraq beıtanys kisi alaryp bir qaraǵanda-aq onyń oıy úzilip ketti. Ol jaramsaqtana ıilip, dalaǵa shyǵyp ketti.

«Myna júgermek mıledıdi kórmese bolǵany, — dep oılady beıtanys kisi. — Ol da uzamaı kelip qalar. Keshigip jatyr ma qalaı? Odan salt atpen shyqqanym jón bolar...Shirkin, de Trevılge joldanǵan hatta nearyn biler me edi!»

Beıtanys kisi ózine birdeńe dep kúbirleı júrip, as úıge qaraı bettedi.

Bul kezde sharaphanashy tek jas jigittiń kesirinen ǵana bul kisiniń meımanhanany tastap ketetinine eshbir shúbá keltirmeı, áıeliniń bólmesine kóterildi. D'Artanán esin jınaǵan eken. Qadirmen baı kisimen janjaldasqanyń úshin polısıa izine túsýi múmkin dep qojaıyn d'Artanándy azǵyra bastady, onyń álsizdigine qaramastan ornynan turǵyzyp, kóshege shyǵarmaqshy boldy, al, álgi beıtanystyń, dáýletti kisi ekenine kúmándanbady da. Soqqydan eseńgirep qalǵan d'Artanán basyn súlgimen tańǵan kúıi, qamzolsyz ornynan turyp, qojaıyn arqasynan jaıymen ıtere bergesin, basqyshpen tómen túse bastady. Ac úıdiń tabaldyryǵynan attaı bere, oıynda eshteńe joq, terezege bir qaraǵanda onyń kózine alǵash túsken kisi baǵanaǵy ýsoıqy bolyp shyqty, ol qos norman aty jegilgen jol kúımesiniń tepkishegine shyǵyp alyp ishtegi bireýmen jaıbaraqat sóılesip tur eken.

Onyń sóılesip turǵan adamy — kúıme terezesinen basy ǵana kórinedi — jıyrma — jıyrma ekiler shamasyndaǵy jas kelinshek edi. D'Artanánnyń ár adamnyń bet-júziniń ereksheligin birden baıqap, qaǵyp alatynyn joǵaryda aıtqanbyz. Ol áıeldiń balǵyn jas, sulý ekenin birden baıqady. Áıeldiń sulýlyǵyna qaıran qalǵan taǵy bir sebebi, d'Artanánnyń osy kezge deıin turǵan, ósken jeri — Ońtústik Fransıada mundaı áıelder tipti kezdespeıtin. Ol — shashy ıyǵyna tógilgen, tymyq kógildir kózdi, shyryn erindi, bylqyldaǵan aq bilekti, arshyǵan jumyrtqadaı appaq kelinshek edi. Áıel álgi beıtanys kisimen tez-tez sóılesip jatty.

— Sonymen, joǵary mártebeli taqsyr maǵan...— dedi áıel.

— ...Anglıaǵa dereý qaıtsyn-daǵy, gersog Londonnan shyǵa qalsa, qolma-qol habar bersin, — dep ámir etti.

— Basqa jarlyqtary joq pa?

— Olardy siz myna qobdıshanyń ishinen tabasyz, al, qobdıshany La-Manshtyń arǵy betine shyqqasyn ashasyz.

— Óte jaqsy, Al, siz ózińiz ne istemeksiz?

— Parıjge qaıtamyn.

— Ana tentek balanyń sazasyn bermeı qaıtasyz ba?

Beıtanys kisi jaýap bermek bolyp aýzyn asha bergende, joǵarydaǵy áńgimeni túgel estigen d'Artanán esik aldyna shyǵa keldi.

— Bul tentek bala kimniń de bolsa sazasyń bere alady, — dedi ol daýystap. — Onyń sazasyn berem degen kisi osy joly qashyp qutyla almaıtyn shyǵar.

— Qashyp deısiz be? — Beıtanys qabaǵyn túıip, qaıta saýal qoıdy.

— Áıeldiń aldynda qashyp ketpessiz dep senemin.

— Esińizde bolsyn... — dedi mıledı daýsyn kóterip, beıtanys kisiniń shpagasyna jarmasqanyn kórgesin, — esińizde bolsyn, sál keshikseńiz bári de zaıa bolady!

— Durys aıtasyz, — dedi beıtanys asyǵys. — Óz jónińizben júre berińiz. Men de kettim.

Sony aıtyp, áıelge tájim etti de, atyna qarǵyp mindi, al, kóshir jegýli attaryna qamshy basty, Beıtanys kisi men áıel ekeýi eki jaqqa qaraı zýlaı jóneldi.

— Aý, aqshany kim tóleıdi? - dedi qojaıyn bezektep, qonaǵy esep aıyryspaı shaba jónelgesin, ony buryn unatyp qalsa da, tabanda jek kórip jırenip ketti.

— Jalqaý neme, sen tóle! — dep aıqaılady salt atty qosshysyna shaýyp bara jatyp, atqosshysy sharaphana ıesiniń aldyna birneshe kúmis teńgeni laqtyryp tastap, myrzasynyń sońynan týra shapty.

— Qorqaq! Jeksuryn! Aqsúıek atyn jamylǵan ońbaǵan! — dep daýystady d'Artanán, atqosshynyń sońynan tura umtylyp:

Biraq mundaı qımyl-áreketti kóterýge ol áli álsiz edi. On qadamdaı júgirmeı jatyp, onyń qulaǵy shýlap, kóz aldy qaraýytyp, basy aınalyp ketti de: «Qorqaq! Qoıan júrek qorqaq, Qashaq!» — dep aıqaılaǵan kúıi kósheniń ortasyna dúrs etip qulap tústi.

— Iá, sumdyq sýjúrek eken! — dedi d'Artanán sybyrlap, — Biraq ana áıeldiń sulýyn-aı, shirkin!

— Ol kim? — dedi sharaphanashy.

— Mıledı, — dedi kúbirlep d'Artanán, ol taǵy da esinen tanyp qalyp edi.

— Laj qansha, — dedi qojaıyn, — eki meımannan aırylyp qaldym. Biraq bizde mynanyń birneshe kún bolatynyna anyq kózim jetedi. On bir ekúdi qaıtsem de qaǵarmyn.

D'Artanánnyń ámıanynda bar bolǵany on bir ekú qalǵanyn biz jaqsy bilemiz ǵoı.

Sharaphana ıesi qonaǵym on bir kún aýyrar da, kúnine bir ekúden tólep turar dep oılaǵan, biraq ol óz qonaǵyn áli de bilmeýshi edi. Kelesi kúni d'Artanán tańǵy saǵat beste turyp, tómendegi as úıge tústi de, keıbir dári-dármekti taýyp berýin surady.Árıne onyń tolyq tizimi bizge jetken joq, munyń ústine ol taǵy sharap, sary maı, rozmarın ákep berýin talap etti, sosyn sheshesi bergen ishirtkini qolyna alyp, qajetti bálzamdy jasap, tolyp jatqan jaraqattaryna jaǵyp, tańyp tastady, sóıtip dárigerlerdi mańaılatpaı qoıǵasyn, d`Artanán so kúni keshke salym ornynan turyp ketti de erteńine qur attaı oınaqtap shyǵa keldi.

Tamaqty talǵap qana ishetin bozbalamyz so kúni qajetine jaratqan maı men sharap úshin esep aıyrysty, al, astyndaǵy aty, qojaıynnyń aıtýyna qaraǵanda, jemshópti óz shamasynan úsh ese artyq jegen bolyp shyqty, d'Artanán sonymen qamzolynyń qaltasynan on bir ekúi bar kónetoz ámıanyn ǵana taýyp aldy, Al, de Trevıl myrzaǵa joldanǵan hat joq bolyp shyqty.

Áýeli jas jigitimiz so hatty asyqpaı uzaq ýaqyt muqıat izdedi. Shalbary men jeletiniń qaltasyn jıyrma márte aqtaryp qarap, jol dorbasynyń túbin qaıta-qaıta qaǵyp kórdi. Aqyrynda hattyń joǵalǵanyna anyq kózi jetkesin bulqan-talqan bolyp ashýlandy, jas qonaq taǵy da yzaǵa býlyǵyp: eger hatty taýyp bermeseńder úı ishińniń oıran-botqasyn shyǵaram dep qorqytqannan keıin, qojaıyn jalma-jan keshe jumsaǵan soıylyna, áıeli sypyrǵyshqa, dáıekshiler taıaqqa jarmasty, sóıtip, batyrymyzǵa taǵy da sharap pen ıis maı qajet bolyp qala jazdady.

— Hat, álgi amanat hatym qaıda? — dedi d'Artanán aıqaılap. İİİaıtan atsyn, hatymdy taýyp berińder. Áıtpese, bárińdi shilge uqsatyp istikke shanshamyn!

Joly bolmaǵanda, jas jigitimizdiń bul jazany júzege asyrýyna kezdeısoq bir jaıt bóget boldy. Buryn aıtqanymyzdaı, onyń shpagasy alǵashqy aıqasta-aq short synǵan edi, bul jaı jigitimizdiń jadynan múlde shyǵyp ketipti. Sol sebepti de shpagasyn sýyryp alǵan kezde sholtań etip, onyń bir tutam synyǵy ǵana shyqty, sharaphanashy súmbiniń úsh jaǵynan shanyshqy jasamaq bolyp, tyǵyp tastap, onyń saǵaq jaǵyn qynapqa suǵyp qoıa salypty.

Eger qojaıyn: qonaǵymyzdyń bizge qoıyp otyrǵan talaby oryndy demegende, qyzý qandy jas jigit qarýynyń joqtyǵyna da qaramas edi.

— Shynynda da sol hat qaıda eken? — dedi qojaıyn, shoqparyn bilemdeýdi qoıyp.

— Iá, ol hat qaıda deımin? — dedi d'Artanán aqyryp. — Bir eskertetinim: ol hat de Trevıl myrzaǵa joldanǵan, sol sebepti de tabylýy kerek. Eger ol hat tabylmasa, de Trevıl myrza jelkelep otyryp tapqyzady, buǵan senbeı kórińdershi, túge!

Mundaı yzǵarly sózden keıin qojaıynnyń záre-quty qalmady. Koról men kardınal myrzadan keıin, tek áskerı qyzmetshiler ǵana emes, qala turǵyndary da de Trevıl myrzanyń esimin aýzynan tastamaıtyn. Iá, bularmen birge «Jozef ákeı de» bar eken-aý, biraq onyń esimi jáıimen sybyrlap qana aıtylatyn: kardınal Rısheleniń dosy, «qarasur haziretten» jurttyń qarap júrip úreıi ushatyn.

Áýeli ózi bastap shoqparyn tastaǵan sharaphana ıesi áıeline — sypyrǵyshyn, qyzmetshilerine — taıaqtaryńdy tastańdar dep belgi berdi de, hatty izdestirýge kiristi.

— Ol hattyń ishinde baǵaly birdeńe bar ma edi? — dep surady ol biraz izdep ábigerge túskennen keıin.

— Endi qalaı dep eń! — dedi gaskon daýystap, osy hat arqyly ol saraıdan óz soqpaǵyn salmaq edi. — Meniń bar baılyǵym sol hatta bolatyn.

— Ispan bondary ma edi? — dedi qojaıyn.

— Uly mártebeli koróldiń óz qazynasynan aqsha alýǵa arnalǵan bon edi, — dedi d'Artanán, sol hattyń kómegimen koról qyzmetine túsemin ǵoı dep oılaǵan jigitimiz táýekelge bel baılap, astam sóılep salsa da, ótirik aıttym - aý osy dep qınalmady.

— Qap, shaıtan soqyr - aı! — dedi sharaphanashy ózge lajy qalmaǵasyn.

— Biraq sony qoıshy... — dedi d'Artanán, gaskonǵa tán maqtanshaqtyǵyna basyp, — sony qoıshy, táıiri, aqsha da túk emes. Hattyń ózi, ıá, sol hat qana qymbat edi maǵan. Men ol hatty joǵaltqansha, myń pıstol aqshany joǵaltqanym artyq edi!

Bir lepirip ketkesin, «jıyrma myń» deı salýyna da bolatyn edi, biraq oǵan jas jigitke tán qarapaıymdylyǵy bóget bolyp edi.

Kúlli úıdi aýdaryp-tóńkerip qarap shyqqan qojaıynnyń basynda kenet bir sátti oı jylt etip kóringendeı boldy.

— Hat múlde joǵalmaǵan! — dedi ol.

— Ne deısiz? — dedi d'Artanán daýystap.

— Joq. Hat qoldy bolǵan.

— Sonda ony urlaǵan kim?

— Keshegi beıtanys dvoránın. Ol sizdiń qamzolyńyz jatqan as úıge ketken. Sonda biraz ýaqyt jalǵyz qalǵan. Hatty urlaǵan sol ekenine bás tigem!

— Siz solaı oılaısyz ba? — dedi d'Artanán shúbálanyp.

Ol hattyń tek ózine ǵana baǵaly ekenin jigitimiz sol arada turǵandardyń qaısysynan da bolsa jaqsy biletin, sondyqtan da bóten bireý oǵan qyzyǵa qoımas dep oılaǵan. Meımanhanada bolǵan jolaýshylardyń, osyndaǵy qyzmetshilerdiń eshqaısysy da ol hattan kók tıyn paıda tappaıtyny aqıqat.

— Sonymen siz álgi ospadar dvoránınnen kúdiktenesiz ǵoı? — dedi d'Artanán taǵy da.

— Oǵan kózim kámil jetedi, — dedi qojaıyn. — Men oǵan: sizge de Trevıl myrza qamqor eken, qaltańyzda sol qadirmendi bekzatqa degen hat bar degenimde ol qybyjyqtap bir ornynda tura almady; ol hat qaıda edi, dep. menen surap aldy da, dereý tómendegi as úıge, sizdiń qamzolyńyz jatqan jerge ketip qaldy.

— Endeshe naǵyz ury sol boldy! — dedi d'Artanán qyzýlanyp. — Men ony de Trevıl myrzaǵa aıtam, al, de Trevıl myrza korólge jetkizedi!

Sosyn qaltasynan eki ekúdi mańǵazdana sýyryp alyp, qojaıynǵa usyndy, sol-aq eken, sharaphanashy bas kıimin sheship, qonaǵyn qaqpaǵa deıin shyǵaryp saldy. Ol dereý sary jırenine qarǵyp minip, endi eshbir daý-janjalǵa urynbaı, aman-esen Parıj qalasyna, Sent-Antýan qaqpasyna kelip jetti. D'Artanán osy arada astyndaǵy atyn úsh ekúge satyp jiberdi, eger sapardyń sońǵy kúninde janýardyń ábden týlaq bolyp qalǵanyn eskersek, bul kádimgideı táýir baǵa edi. Sol sebepti de d'Artanánnan joǵaryda aıtqan aqshaǵa atty satyp alǵan paıdakúnem saýdager: mundaı sumdyq baǵaǵa ol myna attyń sırek kezdesetin ózgeshe túgi men túsine bola alyp jatqanyn joramaldap sezdirdi.

Hosh, sonymen d'Artanán túıinshegin qoltyǵyna qysyp Parıjge jaıaý kelip kirdi de, bolmashy qarjysyna laıyq bólme tapqansha kóshe-kósheni aralap, sendelip júrdi de qoıdy. Bul mansarda sıaqty bólme Lúksembýrgke taıaý jerde, Kór qazýshylar kóshesinde bolatyn.

Páter aqynyń bir bólegin tólegen d'Artanán bólmege birden kirip aldy da, kúnniń qalǵan ýaqytynda óz tirligimen aınalysty: qamzoly men shalbaryna oqaly galýn tikti, muny sheshesi d'Artanán-áke myrzanyń sý jańa qamzolynan sógip alyp, jasyryp balasyna bergen-di. Sosyn ol Temir Súımen jaǵalaýyna baryp, shpagasyna jańa súmbi jasatpaq boldy. Budan keıin jigitimiz, Lývrǵa deıin jetip, birinshi jolyqqan mýshketerden: «de Trevıl myrzanyń úıi qaı jerde» dep surady. Sóıtse, onyń úıi Eski kepter uıasy kóshesinde ornalasqan eken, bul — d'Artanánnyń páterinen qol sozymdaı jerde ǵana, muny ol bolashaqta jolym bolady eken dep jorydy.

Kóńilin osylaı bir demdep alǵan batyrymyz, Meng qalasynda jasaǵan qylyǵyna máz bolyp, jalpy óziniń ótken tirligine sirá da ókinbeı, búgingi tirligin janyna medeý tutyp, jarqyn kelesheginen jaqsy-jaqsy úmit kútip, tósekke bas qoıdy da, so zamat qatyp uıyqtap qaldy.

Alys túkpirden kelgen keń qoltyq jigit erteńgi saǵat toǵyzǵa deıin uıyqtady, sosyn ornynan turyp, d'Artanán-áke myrzanyń pikiri boıynsha, koróldiktegi úshinshi kisi, shartarapqa ataǵy jaıylǵan de Trevıl myrzaǵa qaraı bettedi.

II

DE TREVIL MYRZANYŃ QABYLDAÝ BÓLMESI

De Trevıl myrza — onyń Gaskondaǵy týystary áli kúnge deıin osy esimmen atalady, Parıjge kelgesin ol ózin aqyrynda de Trevıl dep atap ketti — ómir jolyn shynynda da d'Artanán sıaqtanyp bastap edi ıaǵnı qaltasynda kók tıyn da aqshasy bolmaıtyn, biraq ójettik pen tapqyrlyq, ýyttylyq bir basyna jetip artylatyn, sonyń arqasynda gaskonnyń ákeden qalatyn muradan dámelenip júretin sińiri shyqqan eń jarly aqsúıeginiń ózi baǵy janyp, Perıgorıı men Berrııdiń bar baılyǵyna arqa súıeıtin eń shonjar dvorándarynan asyp túsýshi edi. Qyryq pyshaq bolyp qyrqysqan zamanda júrek jutqan batyrlyǵyna qosa juldyzy udaıy ońynan týyp, saraı mańyndaǵy baqyt basqyshynyń eń bıik satysyna qyrandaı samǵap bir-aq shyqqan edi.

Ákesi Genrıh IV-shiniń arýaǵyna bas ıetin, koróldiń jaqyn dosy bolatyn. De Trevıl myrzanyń ákesi Lıgaǵa qarsy soǵysta Genrıh IV-shige janqıarlyqpen qyzmet etedi, Parıjdi alǵannan keıin, qaltasynda naqty aqshasy bolmaǵasyn, — al, bearndyq batyrymyz ómir boıy aqshaǵa jarymaı ótken tesik qaltanyń naq ózi edi, ol borysh-qaryzynyń bárin janynan sýyryp salatyn jalǵyz baılyǵy — ázil-qaljyńmen qaıtaratyn, — koról oǵan razy bolyp, aqsúıektiń qara sheńber aıasyndaǵy arystan salynǵan gerbisine: «Adal da Aıbarly» degen urandy tańbalaýyna ruqsat etedi. Bul zor qurmet bolǵanymen odan túsetin paıda az edi. Sonymen uly Genrıhtyń bas batyry óler aldynda jalǵyz ulyna mura etip, shpagasy men ataq-dańqyn ǵana mıras etip ketedi. Osyndaı asyl mura men ata ataǵyna kir jýytpaýynyń arqasynda de Trevıl myrza jas hanzadanyń saraıyna qabyldanady; ol munda óz shpagasymen adal qyzmet etedi jáne ata jolynan aınymaıdy. Sol sebepti de kúlli koróldiktiń en tańdaýly saıyskeriniń biri Lúdovık Hİİİ-shi, eger kóńildes dostarynyń biri jekpe-jek saıysqa shyqqysy kelse, ádette, sekýndant etip en áýeli meni, sosyn de Trevıl myrzany shaqyryńyzdar, dep keńes beredi eken, al, kóńili túsken keıbir shaqtary, óz qyzmetshisiniń artyqshylyǵyn da moıyndaıdy eken.

Lúdovık XIII de Trevıldi shyn peıilmen jaqsy kórgen, árıne, bul ózimshil ór keýde koróldiń jaqsy kórýi ǵoı, biraq qansha aıtqanmen, jaqsylyqtyń aty jaqsylyq. Taǵy bir aıtylatyn jaıt, so bir qıly-qıly zamanda joǵary dárejeli qasqa men jaısańdardyń bári óz tóńiregine de Trevıl sıaqty erjúrek noıandardy jınaýǵa tyrysatyn. De Trevılderdiń gerbisiniń ekinshi bóliginde jazylǵan «aıbarly» degen sózdi uran etip alǵysy keletinder kóptep-aq tabylar edi, al, biraq osy jazýdyń birinshi bóligindegi «adal» degen teńeýge birli-jarymy bolmasa, dvorándardyń basym kópshiligi saı kelmes edi. De Trevıldin buǵan haqy bar-tyn. Ol adal tóbet sıaqty, ámirshiniń jarlyǵyn kóp oılanyp jatpaı, kózsiz oryndaıtyn jáne aqyly men aılasy qatar júretin asa sırek kezdesetin tas-metin jandardyń biri edi. Jiti kóz oǵan koroldiń bireýge ashýlanyp qalǵan-qalmaǵanyn kórip-bilýge, al qajyrly qol Bem nemese Morevor, Poltro, de Mere nemese Vıtrı sıaqty kináli bireýlerdi jazalaý úshin kerek-ti. Óziniń bar qudiretin kórseteıin dese de osy ýaqytqa deıin Trevılge ońtaıly oqıǵa kezdespeı kelgen-di, biraq ol sondaı jaıt bola qalsa, aıdarynan shap etip ustap almaqshy bolyp, qolaıly sátti kútip júre berdi. Lúdovık Hİİİ-shi ony óz mýshketerleriniń kapıtany teginnen-tegin taǵaıyndamaǵan edi, Genrıh İİİ-ge jasaýyl kúzeti, Lúdovık Hİ-ge shotland gvardıasy qalaı qyzmet etse, buǵan osynaý noıandary da solaı qyzmet etetin.

Óz tarapynan kardınal da korólden qalyspaıdy. Lúdovık Hİİİ-niń tóńiregin qaharly da qaıtpas batyrlardyń eń tańdaýly jasaǵymen qorshap alǵanyn kórip, Fransıanyń osynaý ekinshi, durysyn aıtqanda, birinshi bıleýshisi óz gvardıasyn qurmaq boldy.Sol sebepti de ol, Lúdovık XIII sıaqty, óz mýshketerleriniń qolyn jasaqtady, osynaý básekeles qos bıleýshiniń Fransıanyń kúlli ýálaıattarynan, tipti shet memleketterden de soǵystaǵy erligimen ataǵy shyqqan adamdardy suryptap jınap jatqandaryn jurt syrttaı barlap, baıqap júrdi. Rıshele men Lúdovık XIII keshke salym shahmat oınaǵanda jıi-jıi óz sarbazdaryn jarysa maqtap, eregisip otyrýshy edi. Olardyń árqaısysy óz noıandarynyń kelisti keskin-kelbetin, jaýjúrek batyldyǵyn maqtap sóz júzinde janjal men jekpe-jekti aıyptaǵanymen, óz qorǵaýshylaryn astyrtyn sondaı tóbeleske aıdap salatyn. Eger mýshketerlary jeńip nemese jeńilip qalsa, shyn kóńilden máz bola qýanysyp, bolmasa kádimgideı renjisip qalatyn. Osyndaı jeńisteriniń kópshiligine jáne jeńilisterdiń de keıbirine ortaq bolǵan bir kisi óziniń memýarlarynda bul jaıtty tap osylaı baıandaıdy.

Trevıl óz ámirshisiniń osal jerin dál tapqan edi, sol sebepti ol ádette, dostarynan tez aınyp ketetin koról onymen uzaq jyldar boıy baıandy dos bolyp alǵan-dy. Ol kardınal Arman men dú Plessı Rısheleniń aldynan óz mýshketerlerine sap túzetip, parad marshymen qyr kórsetip ótkende, mártebeli taqsyrdyń kózi shatynap, aq býryl murty tikireıip keter edi. Trevıl sol kezdegi soǵys ónerin jete bilgendikten de qaı ýaqytta dushpannyń esebinen qaı ýaqytta otandastarynyń esebinen kún kórý tásilin meılinshe sheber meńgergen edi; onyń soldattary da tek kapıtannyń ózine ǵana baǵynatyn naǵyz basbuzarlardyń jasaǵy-tyn.

Udaıy shala mas bolyp iship, bet-aýyzdary tyrnalǵan, qalaı bolsa solaı kıine salǵan koróldiń mýshketerleri, ádilin aıtsaq, de Trevıl myrzanyń mýshketerleri sharaphanalarda, kóńil kótepetin oryndarda, seıil-serýen quratyn jerlerde erteli-kesh aıqaılasyp-dabyrlasyp, shpagalaryn kezenip, sendelip júrer edi, eger jolaı kardınaldyń kúzetshileri kezdese qalsa, qolma-qol ilinise ketetin. Sosyn ázil-qaljyńy aralas qynaptan shpaga sýyrylyp alynatyn. Keıde bulardy da óltirip ketetin, biraq olar artyndaǵy dostary kóz jasyn tógip, kegimizdi qaıtarady degen senimmen jer jastana qulaıtyn; kóbinese bulardyń ózi basqalardy óltiretin, sonda bizdi túrmede shiritip qoımaıdy: de Trevıl myrza qutqaryp alady dep kámil senetin. Olar de Trevıl myrzany janyndaı jaqsy kórip, bári birdeı tus-tustan jamyraı maqtasatyn, mýshketerler qanshama júrek jutqan, urt minezdi jigitter bolǵanymen, kapıtannyń aldynda, ustaz aldyndaǵy shákirtteı dirildep, onyń bir aıtqanyn eki etpeı oryndaıtyn jáne ol záredeı renish bildirse, sodan aqtalý úshin janyn qurban etýge deıin baratyn.

De Trevıl myrza áýelgi kezde osy bir qudiretti kúshti koról men onyń jaqtastarynyń ıgiligine jumsady, keıin, júre kele óz basynyń jáne dostarynyń paıdasyna jaratty. Degenmen sol ýaqyttyń memýarlarynan bir biletinimiz tipti dushpandarynyń ózi, — al, onyń qalam ustaıtyndar ishinde de, shpaga ustaıtyndar ishinde de dushpany az bolmaǵan, — ıá, dushpandarynyń ózi osynaý qadirmendi kisini soldattarynyń kórsetken kómegi úshin áldekimderden para alypty dep aıyptaı almaıdy eken. Qýlyq-sumdyq, aıla-tásil júrgizýdi ábden ákki bolǵan alaıaqtardan kem bilmese de, ol adal kúıinde qalǵan edi. Munyń ústine, ol kisiniń tıtyǵyna jetetin jortýyl - joryqtarǵa, áskerı ámirdiń tarshylyq-torabyna qaramastan, kóńildi shytyrman oqıǵalardy jatpaı-turmaı izdep júretin, tipti reti kelgende asa sypaıy, názik mahabbat óleńderin aıtyp, áıelderdiń júregin eljiretip jiberetin saıyp-qyran jigitshiligi de mol bolatyn. Osydan jıyrma jyl buryn Bassomperdiń jigitshiligi jaıly qansha sypsyń sóz júrse, onyń talaı áıelderdi tuzaqqa túsirgeni jaıly da sonsha ósek-aıań qaýlap jatatyn — munyń ózinen de talaı nárseni ańǵarýǵa bolady ǵoı. Mýshketerlerdiń kapıtanyna bireý tań qalyp, tańdaı qaqsa, ekinshi bireýler qorqatyn, al, endi bireýler ony shynymen-aq jaqsy kóretin, basqa sózben aıtqanda — onyń joly bolyp, baq-dáýlettiń bıigine kóterilgen edi.

Lúdovık XIV-shi «Aı menen Kúndeı, álemge birdeı jarqyrap», óz saraıyndaǵy ýaq-túıek juldyzdar shoǵyrynyń jaryǵyn bildirmeı tastaǵan edi, al, onyń ákesiniń kúni kep kisilerden kómeski bolǵandyqtan da, ózi súıiktileriniń, jaqyn-jýyqtarynyń árqaısysyna derbes jarqyrap-jaınap júrýine jaǵdaı jasaǵan edi. Koról men kardınaldyń «tańerteńgi qabyldaýlaryna» qosa, Parıjde jurt ózgeshe nazar aýdaratyn eki júzden asa tap osyndaı «tańǵy qabyldaý» bolatyn. Solardyń ishinen de Trevıl myrzanyń tańǵy qabyldaýyna kisiler aıryqsha kóp jınalatyn.

Eski kepter uıasy kóshesindegi onyń oqshaý úıiniń aýlasy jazda tańǵy saǵat altydan, qysta erteńgi saǵat segizden lagerge uqsap qaınap jatatyn. Baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan, árqashanda ár nársege saqadaı saı turatyn elý-alpys qaraly mýshketer uzyn sany kemimegen kúıi, álsin-áli aýysady da, keń aýla ishinde erkin kezip júredi. Osynda bir sharapat izdep kelgen tilemsekter ár alýan ýálaıattardan mýshketerler qataryna alýdy arman etip kelgen dvorándar, óz myrzalarynyń joldama hattaryn ákelgen ala-qula oqa-zerli lıvreı kıgen malaılar — bár-bári aýmaqty da keń basqysh ústimen joǵary-tómendi túsip-shyǵyp jatady, qazirgi qurylysshy bolsa osy basqysh turǵan jerge tutas bir úıdi qondyra salar edi. Qabyldaý bólmesindegi qabyrǵany qýalaı qoıylǵan uzyn oryndyq ústinde eń tańdaýly kisiler ıaǵnı qojaıynnyń ózi arnaıy shaqyrǵan kisiler otyrady. Erteden qara keshke deıin qabyldaý bólmesindegi gýil bir basylmaıdy, al, bul kezde osymen jalǵas kabınette de Trevıl qonaqtardy qabyldaıdy, jurttyń aryz-shaǵymdaryn tyńdaıdy, jarlyqtar beredi, sonymen birge, Lývrdegi balkonynan koról qalaı qarasa, bul da tereze aldyna kelip, óz adamdary men qarý-jaraqtarǵa baıqaý jasaı alady.

D'Artanán osy araǵa alǵash kelgen kúni, alys túkpirden kelgen aýyl adamynyń kózine solaı kórindi me, áıteýir, munda jınalǵan halyq qısapsyz kóp eken. Aýyl adamy dep otyrǵanymyz, árıne, gaskon edi, al so zamanda olardy sastyra qoıý ońaı emes dep esepteletin. Kenerelerin qýalaı tórt buryshty shegeler qaǵylǵan qomaqty qaqpadan ótip, jas jigit qarýly qalyń qoldyń arasyna kelip kirdi. Olar aýla ishinde árli-berli júrip, birin-biri daýystaı shaqyryp, birde egesip, birde ázildesip oınap jatty. Osynaý seńdeı soǵylysqan qalyń nópir ishinen ótý úshin ne ofıser, ne dáýletti bir bekzat, ne sulý áıel bolý kerek edi.

Shıdıgen sıraǵyna uzyn shpagasyn qysa ustap, qolyn jalpaq jıekti qalpaǵynan almaı, óziniń ishteı asyp-sasqanyn sezdirmeý úshin, yrjıyp kúlgen kúıi, bizdiń jigitimiz júregi asaýdaı týlap, seńdeı soǵylysqan jurt arasymen qysylyp-qymtyrylyp áreń júrip keledi. Osynda jınalǵan jurttyń belgili bir tobynan ótken kezde ol jeńil kúrsinip, «ýh» dep bir dem alady jáne kóp kisilerdiń ózine burylyp qarap turǵanyn aıqyn ańǵarady. Osy ýaqytqa deıin ózin eshkimnen kem sanamaıtyn d'Artanán, ómirinde tuńǵysh ret ózin óńge kúlki bolarlyqtaı ıkemsiz de ebedeısiz ekenmin-aý dep oılady.

Basqyshtyń dál túbine barǵan kezde jaǵdaı múlde qıyndap ketti. Tómengi tepshikterde tórt mýshketer bir qyzyq oıynmen kóńilderin kóterip júr eken, al sol arada olardyń on-on eki qaraly dos-jarandary osy oıynǵa qatysý úshin kezek kútip tur edi. Álgi tórteýdiń bireýi serikterinen birneshe basqysh joǵary turyp alyp, shpagasyn jalaqtatyp, qalǵan úsheýin joǵary jibermeýge tyrysyp baǵady. Tómengi úsheýi shpagalaryn kóz ilespeıtin jyldamdyqpen siltep, anaǵan shabýyl jasaıdy.

D'Artanán áýelgi kezde bul shpagalardy ushy muqalǵan saıys rapıralary dep oılap qalǵan. Biraq uzamaı, oıynǵa qatysýshylardyń betine túsken syzattardy qarap, shpagalardyń ushtarynyń ábden qaıralyp, ótkirlengenin baıqady. Betterin almas tyrnap ketken saıyn, kórermender ǵana emes, álgi jábir shegýshiniń ózderi de qarqyldasyp kúlisedi.

Joǵarǵy tepkishektegi mýshketer bul kezde dushpandarynyń shabýylyn sheberlikpen toıtaryp turǵan. Bul oıynnyń sharty boıynsha, betine syzat túsken jaraly oıynnan shyǵady da, onyń ornyn jeńgen saıysker basady. Arada bes mınýt ótpeı jatyp, álgilerdiń úsheýi de tyrnaldy: bireýiniń qoly, ekinshisiniń ıegi, úshinshisiniń qulaǵynyń sheti tilinip shyǵa keldi, al basqyshty qorǵap turǵan jigit din-aman qala berdi. Mundaı jylpos saıysker, oıynnyń erejesi boıynsha, úsh kisiden ilgeri baryp turýy kerek.

Bizdiń jas saıahatshyny birdeńemen tań qaldyrý, ıaǵnı tań qalǵanyn jurtqa sezdirip qoıý qandaı qıyn bolsa da, ol osy joly myna oıynǵa shynymen-aq qaıran qaldy. Munyń elinde, jigitteri qyzý qandy, janjalqoı keletin ólkede, bireýdi jekpe-jekke shaqyrý úshin áıteýir bir jeleý tabý kerek-ti. Myna tórteýiniń saıysy tipti Gaskonda júrip talaı nárseni estip bilgen bizdiń jigitimizge de buryn kórmegen keremet bolyp kórindi. Ol áli Gýllıver tap bolyp, záre-quty qalmaı qorqatyn aty áıgili dáýlerdiń elinen kelip shyqqandaı boldy. Al, maqsatyna jetýge áli talaı jer bar-tyn: joǵarǵy alań men qabyldaý bólmesi alda edi.

Alańda saıysyp jatqan jan kórinbedi, munda — áıelder jaıly áńgime, al qabyldaý bólmesinde — koróldiń saraıy jaıly áńgime qyzyp jatyr eken. D'Artanán joǵarǵy alanda bir qyzaryp, bir bozarsa qabyldaý bólmesinde dirildep ketti. Osynda aıtylyp jatqan ǵashyqtyqtyń mashaqaty men toıat alǵan mahabbat jaıly áńgimeler, áıgili adamdardyń attary men munyń ústine asa qupıa bir jaıttardy tize jónelgende múlde kúsheıip, tuzdyqtanyp sala berer edi, árıne, mundaı keremet Gaskondaǵy dáıekshi qyzdar men keıde jas kelinshekterge de qaterli kórinetin, zırek te sergek qıaldy jas jigitimizdiń óńi túgil túsine de kirmegen edi. Eger alańda onyń kúnádan pák, adal janyna alǵashqy soqqy tıgen bolsa, qabyldaý bólmesinde kardınaldy syrttaı qurmettep-qoshemetteýi biraz álsiregendeı boldy. D'Artanánnyń sumdyq qaıran qalǵan bir nársesi: osy arada kúlli Evropany seskentip dirildetken saıasatty óltire synaǵanyn óz qulaǵymen esitti; bul jerde kardınaldyń jeke basynyń tirshiligi de synǵa alyndy, ony bilmek bolǵany úshin talaı-talaı asa qudiretti qasqa men jaısandardyń jábir-japa shekkeninen d'Artanánnyń ózi de habardar bolatyn. D'Artanán-áke qatty qurmetteıtin osynaý uly adamdy myna jerde de Trevıl myrzanyń mýshketerleri mazaqtap kúlip otyrdy. Bulardyń keıbireýi onyń qamyt aıaǵy men búkirligin keketse, endi bireýleri kardınaldyń ashynasy madam d'Egılsn men jaqyn qaryndasy de Kombale hanym jaıly óleńdi taqpaqtap aıtyp jiberedi, al, úshinshi bireýleri qolma-qol kardınaldyń qol balalary men kúzetshilerin tálkek etpek bolyp ózara kelisip jatty — mine, osynyn bári d'Artanánǵa birtúrli aqylǵa syımaıtyn jat qylyq bolyp kórindi.

Biraq kardınaldyń atyna aıtylǵan osynaý ashshy mysqyldyń arasyna baıqaýsyzda koróldiń esimi kirip ketken bolsa — kórinbeı bir qol sol beıpil aýyzdy sol tabanda basa qoıǵandaı bolyp seziler edi. Áńgime aıtyp lepirip, otyrǵandar dabyrlasqan daýystary qalyń qabyrǵadan de Trevıl myrzanyń kabınetine estilip qalatyndaı-aq, ózinen-ózi qysylyp jan-jaǵyna eleńdep qaraı beredi.Biraq olardyń taǵy bireýi jalma-jan oınaqy bir ázil qashyrady da taǵy da mártebeli taqsyrǵa kóshedi, mýshketerler taǵy da dýyldasyp, uly kardınaldyń basqan qadamyn áńgimege tıek etip aıtyp ketedi.

«Myna soqqandardyń bárin Bastılıaǵa qamap, darǵa asatyn shyǵar, — dep oılady d'Artanán úreılenip. Osylardyń qosaǵynda ózim de ketip qalyp júrmeıin: óıtkeni sózderin birge tyńdap, óz qulaǵymmen esitkesin meni de myna qaqqandardyń jaqtasy dep qalar. Óle-ólgenshe kardınaldy qurmette dep aqyl aıtqan ákem, tap osyndaı dinnen bezgenderdiń arasynda otyrǵanymdy kórse ne der edi!»

Sol sebepti de d'Artanánnyń bul áńgimege aralaspaǵanyn ózderińiz de op-ońaı túsingen shyǵarsyzdar. Biraq ol munyń birde-bir sózin shashaý shyǵarmaı uǵyp alý úshin bar ynta-yqylasyn salyp tyńdady. Ákesiniń aqyl-keńesine qansha qulaq asqanymen, óz kóńiliniń qalaýymen men talǵaýyna qarap, tóńireginde bolyp jatqan jaıttardy aıyptamaı, qaıta quptaǵysy keletin sıaqty.

De Trevıl myrza jaqtastarynyń qalyń tobyry ishinde múlde bóten kisi ekenin eskerip jáne ony osy aradan tuńǵysh ret kórgesin, odan ne sharýamen kelgenin surady. D'Artanán áýeli aty-jónin aıtyp, sodan keıin de Trevıl myrzamen jerles ekenin syltaý qylyp, ózine saýal qoıǵan dáıekshiden de Trevıl myrzaǵa birneshe mınýtke qabyldaýyn ótinetinimdi jetkizińiz dedi. Dáıekshi munyń ótinishin qajetti ýaqytynda jetkizermin dep qamqorsı ún qatty.

Áýelgi kezdegi qysylyp-qymtyrylǵanynan birte-birte arylyp, d'Artanán endi aınalasyndaǵy adamdardyń kıimi men bet pishinine kóz toqtatyp qaraı bastady.

Eń bir kóńildi toptyń dál ortasynda, keremetteı kostúmimen jalpy jurttyń nazaryn ózine qaraı aýdaryp bir kekireıgen uzyn boıly mýshketer turdy. Onyń ústine kıgeni úırenshikti mýndır emes-ti, ol kezderi mýndırdi mindetti túrde kıip júrý asa qajet dep eseptelmeıtin, nesin aıtasyz, ol erkindik az bolǵanymen, táýelsizdiktiń kóp kezi edi ǵoı. Sonymen onyń ústinde óńi biraz ońyp ketken kógildir mýndıri, kónetoz qamzoly bar-dy, qamzolynyń syrtynan ol ıyǵynan qıǵashtaı, shańqaı tús kezinde sý betinde oınaıtyndaı kún shuǵylasyndaı jarqyraǵan altyn zerli ıyqbaý tartypty. Al qyzyl barqyttyń pishilgen uzyn shekpen shalqaq ıininen tómen qaraı tógilip tur, álgi kóz jaýyn alatyn zerli ıyqbaýǵa sala qulash shpaga taǵylypty, mol shekpennen ıyqbaýdyń aldyńǵy jaǵy ǵana kórinedi.

Bul mýshketer álgide ǵana qaraýyl mindetinen bosaǵan eken, sýyq tıip qalypty dep ádeıi kúrk-kúrk jótelip turdy. Ol murtyn shıratyp, kerilip áreń sóılep, myna shekpendi jamylyp júrgenim de sol dep, qasyndaǵylarǵa istiń mán-jaıyn túsindirgen boldy, al, aınalasyndaǵy kisiler, ásirese, d'Artanán onyń altyndatqan beldigine tań qalyp shýlasyp jatty.

— Amal bar ma, bul qazir modaǵa aınalyp barady, — deıdi álgi mýshketer. — Munyń asa qymbat ekenin ózim de bilem, biraq ata-ananyń jibergen aqshasyn da birdeńege jumsaý kerek qoı, áıteýir.

— Ah, Portos, — dedi daýystap, sol arada turǵan kisilerdiń bireýi, — myna ıyqbaý ákeniń jomarttyǵynan alyndy dep bizdi ılandyra almaısyń. Muny saǵan tartý etken álgi men ótken jeksenbide ózińmen birge Sent-Onore qaqpasynyń qasynan kóretin, betin búrkep alǵan áıel emes pe?

— Joq, men ony óz aqshama satyp aldym, buǵan arym kámil jáne aqsúıektik shyn sózim osy, — dedi, jurt Portos dep ataǵan mýshketer.

— Iá, — dedi sol aradaǵy mýshketerlerdiń biri, — men myna jańa ámıandy qalaı satyp alsam, bul da solaı satyp alǵan: óz basym muny ashynam eski ámıanyma salyp qoıǵan aqshaǵa satyp alǵanmyn.

— Joq, shyn sózim, — dedi Portos, — buǵan on eki pıstol tólegenimdi ashyq aıta alamyn.

Qolpashtaǵan daýystar kúsheıip ketse de, kúmán áli seıile qoımap edi.

— Osynym ras qoı, Aramıs? — dedi Portos, ekinshi bir mýshketerge qarap.

Bul mýshketer, Aramıs dep til qatqan mýshketerden múlde basqasha jan edi. Ol jıyrma eki, jıyrma úshter shamasyndaǵy, óńi súp-súıkimdi, momaqandaý kelgen, kúzdegi maıda túk basqan shabdaly sıaqty qyzyl shyraıly, qara kózdi jigit edi. Joǵary ernin jıekteı moıyl qıaq murt bir syzyp ótipti. Ol tipti qolynyń tamyrlary bileýlenip ketedi dep saqtanyp, ony tómen túsirmeıtin de sıaqty. Kún kórinetin juqa qulaǵyn kútip ustaý úshin syrǵalyǵyn álsin-áli ustap, sıpap qoıady. Ol syzylyp turyp, jaıymen baptap sóıleıdi, jıi-jıi basyn ıip, appaq marjandaı tisin ashyp, únsiz sypaıy kúledi, ózinin muntazdaı tula boıyn qalaı baptap kútse, tisterin de solaı kútetin sıaqty. Dosynyń sózin ol basyn ızep maquldaı saldy.

Shamasy, ol maquldaǵannan keıin keremet ıyqbaý jónindegi jurttyń kúdigi birjola seıilgendeı boldy. Oǵan jurt qyzyǵa qarasa da, endi ony sóz qylmady, birte-birte oıdy-oı, sózdi-sóz qozǵap, áńgime múlde basqa taqyrypqa aýysty.

— De Shale myrzanyń atshysy aıtqan sózge qalaı qaraısyz? — dedi bir mýshketer, saýalyn eshkimge arnap aıtpaı, jalpy kópke birdeı arnap.

— Ol ne depti? — dedi Portos mańyzdanyp.

— Onyń sózine qaraǵanda, ol Brússelde kardınaldyń janqıar qyzmetshisi Roshformen kezdesipti. Roshfordyń ústinde kanýnsınniń kıimi bolsa kerek, osyndaı maskaradty sheber paıdalanyp álgi qarǵys atqan Roshfor de Leg myrzany aqymaq qylyp; taqyrǵa otyrǵyzyp ketipti.

— Aqymaq qylǵany qalaı? Sonyń ózi ras pa? — dedi Portos aqyryp.

— Men ony Aramısten esittim, — dedi mýshketer.

— Shynymen solaı ma eken?

— Siz ony jaqsy bilesiz ǵoı, Portos, — dedi Aramıs. — Men ony sizge aıtyp edim ǵoı. Sony qaıtalaı berip qaıtemiz.

— «Qaıtalaı berip qaıtemiz!» — dedi Portos daýystap. — Siz solaı dep oılaısyz ba? «Qaıtalaı berip qaıtemiz!» Shaıtan atsyn seni, máseleni sholtań etkizip, shalt qaıyra salady ekensiń!.. Bul jaramaıdy! Kardınal adal dvoránnyń qyr sońynan qalmaı, opasyz satqynnyń, zalym qaraqshynyń, dardan qashqannyń kómegimen onyń jazǵan hattaryn urlap alady, sosyn álgi shpıondy paıdalanyp, joǵaryda aıtylǵan hat negizinde: Shale koróldi óltirip, korólevaǵa gersog Orleanskııdi qosaıyn dep jatyr-mys degen jalǵan aıyp taǵyp,- Shale baıǵusty darǵa asady! Osy jumbaqtyń sheshýin eshkim de taba almaı qoıyp edi. Siz jurttyń oılaǵan jerinen shyǵyp, keshe ǵana sol tylsymnyń syryn aıttyńyz sodan áli esimizdi jınap úlgire almaı jatqanymyzda, Búgin «Sony qaıtalaı berip qaıtemiz!» deısiz.

— Maqul endeshe, siz qalasańyz taǵy da qaıtalaıyq, — dep Aramıs op-ońaı kóne ketti.

— Eger men de Shale myrzanyń atshysy bolsam, — dedi Portos qyzyp, — ana Roshfor kázzaptyń sazasyn berer edim!

— Al, «Qyzyl gersog» sizdiń sazańyzdy berer edi! — dedi Aramıs baısaldy.

— «Qyzyl gersog»... Pále, jaradyń! «Qyzyl gersog!».. — dedi Portos órekpip, alaqanyn shapalaqtap, ony maquldaı basyn ızep. Qyzyl gersog» — muny keremet taýyp aıttyńyz. Men bul sózińizdi jurtqa jaıýǵa tyrysamyn, oǵan qam jemeseńiz de bolady. Aramıstiń ózi pále, shaıandaı shaǵyp alady!... Sizdiń óz jónińizben ketpegenińiz qandaı ókinishti! Sizden tamasha abat shyǵar edi!

— E, ony ýaqytsha ǵana tastadyq qoı, — dedi Aramıs jaı ǵana. Asyqpasam, bir kezde abat bolatynym haq. Portos, ózińizge málim, men sony kún ilgeri oılap, dinı ilimdi oqyp, zerttep júrmin ǵoı.

— Bul degenine jetedi. Erte me, kesh pe, áıteýir, degenine jetedi, — dedi Portos.

— Erterek jetetin shyǵarmyn, — dedi Aramıs oǵan.

— Iá, úıindegi shkafta mýshketer kıiminiń tasasynda ilýli «turǵan sýtandy qaıta kıý úshin ol tek bir ǵana oqıǵany kútip júr, - dedi mýshketerlerdiń bireýi estirte.

— Ol sonda neni kútip júr? — dedi ekinshi bireý.

— Ol korolevanyń elge murager taýyp berýin kútip júr.

— Myrzalar, mundaı qaljyńdy qoıyńyzdar. Qudaıǵa shúkir, koroleva áli tuǵyrynan taıyp turǵan joq, ondaı kún áli-aq týady, — dedi Portos.

— Lord Bekıngem Fransıada júr deıdi ǵoı, — dedi Aramıs qýaqylana myrs etip, onyń osy myrs etip kúlgeninen áńgime eki ushty bolyp estildi.

— Aramıs, dosym-aý, siz osy joly aǵat kettińiz, — dedi Portos onyń sózin bólip, — buralqy sózge úıirsektenip júrip, ádepten asyp kettińiz. Eger de osy sóz Trevıl myrzanyń qulaǵyna jetse, sizdi ońdyrmaıdy.

— Siz maǵan tálim aıtýdan saýmysyz, Portos? — dedi Aramıs, uıań kózi kenet najaǵaıdaı jarq etip.

— Dosym-aý, — dep jaýap qatty Portos, — bir mezgilde ári mýshketer, ári abat bolý qıyn, ekeýin qabat alyp júrem deý qatelik. Esińizde me, jýyrda Atos sizge: astaý bitkenniń bárinen asap júrsiz, dedi ǵoı. Jo-joq, bir ótinishim, ekeýmiz eregisip qalyp júrmeıik. Onyń túkke de qajeti joq. Siz ben Atos úsheýimizdiń aramyzdaǵy shartty jaqsy bilesiz ǵoı. Siz d'Egılon hanymnyń úıine baryp júresiz jáne ony aınaldyryp ta kórgensiz. Siz de Shevrez hanymnyń qaıyn sińlisi de Býa-Trası hanymdikinde de bolyp júrsiz, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, de Shevrez hanymnyń siz degende jany qalmaıdy deıdi. O, myrzalar, sizder óz baqyttaryńyzdy ortaǵa salmaı-aq qoıyńyzdar, sizderdiń kishipeıil, qarapaıym kisi ekenińiz kópke aıan, sol sebepti de qudaıdyń tiri jany sizderge syryńyzdy aqtaryńyz dep talap qoımaıdy! Al, eger sizder, shaıtan alǵyrlar, eki eli aýyzdaryńyzǵa tórt eli qaqpaq qoıa bilseńizder, uly mártebeli hanym jaıly sóz týa qalsa, álgi ádetterińizdi umytpańyzdar. Meıli, jurt koról men kardınal jaıly aýyzdaryna ne kelse sony ottaı bersin, biraq koroleva — qasıetti jan, endeshe ony sóz qylǵan kisi tek jaqsylyq jaǵyn ǵana aıtsyn.

— Portos, siz Narsıs sıaqty ózińizge ózińiz sengish-aqsyz, bul esińizde bolsyn, — dedi Aramıs. — Siz meniń aqyl úıretkendi jek kóretinimdi bilesiz ǵoı, aqyl-keńesti tek Atostan ǵana alǵandy unatam. Al, endi sizge keletin bolsaq, súıiktim, áne bir jarqyraýyq, ıyqbaýyńyz sizdiń izgi sezimińizge degen senimimizdi áste arttyrmasqa kerek. Qajet dep tapsam, men abat ta bola alamyn. Ázirge mýshketermin, endeshe mýshketer retinde oıyma ne kelse, sony aıtamyn. Tap qazir sizge: meni jalyqtyryp jiberdińiz dep aıtqym kelip tur.

— Aramıs!

— Portos!

— Myrzalar!.. Myrzalar!.. — dep shýlasqan daýys tus-tustan jamyrap ketti.

— De Trevıl myrza d'Artanán myrzany kútip otyr! — dedi malaı bulardyń sózin bólip, kabınettiń esigin shalqaıta ashyp turyp.

Osy sózder aıtylyp bitkenshe esik ashyq turdy, sol sebepti de bári tym-tyrys bolyp, úndemeı qaldy. Osyndaı jym-jyrt tynyshtyqty buzyp, jas gaskon qabyldaý bólmesin kesip ótip, mýshketerler kapıtanynyń kabınetine kire berdi, ol álgi bir ózgeshe janjaldyń nemen tynǵanyn kórmeı, dál kezinde ketip qalǵanyna shyn kóńilden qýanǵandaı edi.

III

QABYLDAÝ

De-Trevıl myrza shytynap ashýlanyp otyr eken. Soǵan qaramastan basy jerge jetkenshe eńkeıip sálem bergen jas jigitti kishipeıilmen sypaıy qarsy aldy, onyń marapattaǵan sózin jymıyp turyp tyńdady. Jas jigittiń bearn mánerimen sóılegeni, oǵan jastyq shaǵyn, kindik kesip kir jýǵan atamekenin esine saldy — ótkendi osylaısha eske alý kimdi de bolsa qýantady ǵoı. Biraq so mezette qabyldaý bólmesiniń esigine baryp, áýeli basqa bir sharýalardy retteı salaıyn, sosyn sizben keńesermin degen oı tilegine d'Artanánnan ruqsat suraǵysy kelgendeı qolyn shoshaıtyp kóterdi de, sańq-sańq etip úsh ret aıqaı saldy jáne daýystaǵan saıyn úni qataıyp, ákireńdegen buıryq raıdan yzbarly ashýǵa deıin jetti:

— Atos! Portos! Aramıs!

Biz álginde tanysyp úlgirgen qos mýshketer, sońǵy eki esimniń nesi bolar edi, birden serikterinen bólinip, kabınetke kelip kirdi, olar tabaldyryqtan attap etisimen arttarynan tars etip esik te jabyldy. İshteı mazasyzdanyp tursa da, kisilik qadir-qasıetin túsirmeı, ózderin ári asqaq ustady, ári ámirińe quldyq dep bas ıgendeı kishireıýi, jalpy solardyń emin-erkin máneri d'Artanándy da qatty qyzyqtyrdy, ol bu sarbazdardy aıryqsha áýlıe sanap, al, olardyń bastyǵyn kez-kelgen ýaqytta kúndeı kúrkirep, najaǵaı oınatyp shyǵa keletin Kúrkireýik-Úpıter dep tanyǵandaı edi.

Qos mýshketer ishke kirip, olardyń artynan esik jabyla bergen kezde qabyldaý bólmesindegi gýil qaıtadan kúsheıip ketti, shamasy eki sarbazdyń shaqyrylýy tilge tıek bolsa kerek; aqyrynda baıqaý kezindegideı únsiz siresip turǵan Portos pen Aramıstiń aldynan de Trevıl myrza qabaǵyn túıip, úsh-tórt ret árli-berli ótti de, kenet betpe-bet kelip tura qaldy, sosyn olardy qoldarynan aıaǵyna deıin yzalana bir sholyp ótip:

— Myrzalar, osy keshe ǵana, keshqurym koróldiń maǵan ne aıtqanyn bilesizder me? Ony áli estigen joqsyzdar ma? — dedi jaıymen.

— Joq, — dedi az-kem únsiz turǵannan keıin eki mýshketer de. — Biz áli eshteńeni estigen joqpyz, myrza.

— Biraq so habardy siz bizge aıtyp, qurmet kórsetedi ǵoı degen úmittemiz, — dedi Aramıs syzylyp, sosyn sypaıy ıilip bir tájim etip qoıdy.

— Ol kisi, budan bylaı mýshketerlerdi kardınal myrzanyń gvardıashylary qatarynan iriktep alam dedi.

— Kardınal myrzanyń gvardıashylarynan deı me? Munysy qalaı? — dedi Portos tańyrqap.

— Ol kisi óziniń ashqyltym álsiz sharabyna asyl sharap qosyp kúsheıtpese bolmaıdy eken degen toqtamǵa kelipti.

Eki mýshketer de qulaǵyna deıin dýyldap, qyp-qyzyl bolyp ketti. D'Artanán qaıda tyǵylaryn bilmedi, eger jerdiń jaryǵy bolsa so zamat kirip te keter edi.

— Iá, ıá solaı! — dedi de Trevıl myrza qyzǵan ústine qyza túsip.— Uly aǵzamnyń aıtqany durys, óıtkeni mýshketer myrzalar saraı mańynda aıanyshty halge túsip barady! Keshe keshkilik shahmat oınap otyrǵanda kardınal myrza bireýge kóńil aıtqandaı-aq — munysy meniń shamyma tıdi — myna qarǵys atqan mýshketerler, myna baskeserler — ol bu sózderdi qandaı kekesinmen aıtqanyn kórseńiz, shymbaıyma ólerdeı batty — myna soıqandy sodyrlar, — dedi ol maǵan málik kózimen bajyraıa qarap, — Ferý kóshesindegi sharaphanada sandyraqtap otyryp, ruqsat etilgen mezgilden keshigip qalypty. Túngi kúzette júrgen onyń gvardıashylary, — ol meniń betime tup-týra qarap, mazaqtap kúlip jiberer me eken dep oıladym, — jurttyń túngi tynyshtyǵyn buzýshy sodyrlardy ustaýǵa májbúr bolypty. Ala quıyn shaıtandar, túge! Munyń ne ekenin bilesizder me? Mýshketerlerdi qamady degen ne sumdyq! Sizder sol jıynda bolǵansyzdar... ıá, myna sizder, káne, jaltaryp kórińizdershi, sizderdi birden tanyǵan, kardınal da sizderdiń attaryńyzdy atady. Kináli, myna menmin, ózime de obal joq, sizderdi tańdap-talǵap alǵan ózimmin. Máselenkı, myna sizdi alaıyq, Aramıs: abattyń kıimi turǵanda, siz menen mýshketerdiń qamzolyn surap alǵanyńyz qalaı? Al, siz she, Portos... Mynaý sıaqty jarqyraǵan altyn ıyqbaý sizge qamys shpagany ilý úshin kerek shyǵar? Atos she... Men Atosty kórmeı turmyn. Atos qaıda?

— Myrza, — dedi Aramıs muńaıyp, — ol naýqas, aýyr naýqas.

— Naýqas? Aýyr naýqas deısiz be? Sonda nemen naýqastanyp jatyr?

— Qyzylsha emes pe dep qorqamyz, myrza, — dedi Portos ta, áıteýir birdeńeni.aıtqysy kelip. — Soǵan qatty qaıǵyryp júrmiz: osy aýrý onyń bet-júzin shubarlap ketýi múmkin.

— Qyzylsha?.. Qaıdaǵy joq tarıhty qaıdan aıtyp tursyń, Portos! Onyń jasynda kisi qyzylshamen aýyra ma eken?! Joq! Joq!.. Ol múmkin jaraly shyǵar... bálkim, ony óltirip te ketken shyǵar... Shirkin, sony bilsem!.. Shaıtan soqqandar sol! Mýshketer myrzalar, men óz sarbazdarymnyń kúdikti de kúmándi jerlerde sandalyp júrýine, kóshe-kóshelerde janjal týdyryp, qarańǵy buryshtarda shpaga jumsaýlaryna jol bere almaımyn! Men óz jigitterimniń kardınal myrzanyń gvardıashylaryna kúlki bola almaımyn! Ana gvardıashylar — shetterinen baısaldy, oralymdy bir ońdy jigitter. Olardy tutqyndaı qoıaıyn deseń kinálary joq jáne olar ózderin tutqynǵa aldyra da qoımaıdy. Meniń buǵan kámil kózim jetedi! Olar bir qadam sheshingennen góri sol arada ólgendi artyq kóredi. Qashyp-pysatyn da, boı tasalaıtyn da, betimen bezetin de — koróldiń mýshketerleri!

Portos pen Aramıs yzaǵa býlyǵyp, qalshyldap ázer tur... Eger de Trevıl myrzanyń bulardy janyndaı jaqsy kórgendikten de osyndaı ashshy sózderdi aıtyp turǵanyn bilmese, olar sardaryn baıaǵyda-aq býyndyra salar edi. Olar aıaǵymen kilemdi tepkilep, erinderin qany shyqqansha tistep, shpagalarynyń sabyn qushyrlana qysa berdi.

Qabyldaý bólmesinde turǵan kisiler Atosty, Portos pen Aramısti shaqyrǵanyn jáne bastyqtarynyń qatýly túrine, qaharly únine qarap, de Trevıl myrzanyń ashýlanyp jatqanyn ańǵara qoıdy. İshte ne aıtylyp jatqanyn anyq estý úshin on shaqty kisi esikke jabysa qaldy, olardyń qulaqtary birde-bir dybysty múlt jibermeı qaǵyp alyp jatsa, aýyzdary kapıtannyń ózderin masqaralap, jábirlegen sózderin kópshilikke jetkizý úshin, aınytpaı qaıtalap jatty, muny estigende olardyń júzi appaq bolyp qýaryp ashýǵa erik bergeni belgili ǵoı. Osynaý qomaqty úlken úı, kabınettiń esiginen bastap, syrtqy qaqpaǵa deıin bir sát ishinde qaınaǵan qazanǵa uqsap shýlap ketti.

— Solaı de! Koról mýshketerleri kardınaldyń gvardıashy ózderin qamap jatqanda aýyzdary ańqıyp tura beretin kórinedi! — dedi aqyryp de Trevıl myrza sózin jalǵaı túsip, shyndap kelgende ol bul jaıtqa soldattarynan beter ashýlanǵan edi, sol sebepti de árbir sózin tyńdaýshylarynyń keýdesine qanjar suqqandaı etip, nyǵarlap, shegelep aıtty. — Kardınaldyń alty gvardıashylary da uly aǵzamnyń alty mýshketerin tutqynǵa aldy degen ne sumdyq! Shaıtan atsyn! Men qatal bir sheshimge toqtadym. Qazir tap osy jerden tikeleı Lývrǵa baramyn da, otstavkaǵa shyǵamyn, koról mýshketerleri kapıtannyń ataǵynan bas tartyp, ózimdi kardınal gvardıashylarynyń leıtenanty etip taǵaıyndaýyn suraımyn. Al, eger maǵan ol qyzmetti bermese, onda shaıtan soqsa da, abat bolam!

Osy sózder aıtylǵan kezde syrttaǵy narazylyq dýyldap, daýylǵa aınaldy. Jan-jaqtan qarǵys aıtqan boǵaýyz sózder, qudaıdyń ózin tildegen ashshy daýystar estilip jatty. «Myń-myń shaıtan atsyn!», «Perishtelerimen qosa qudaıy da qurysyn!», «Ajal men tozaq!» —degen sıaqty aıqaı-qıqý aınalany kómip ketti. D'Artanán bir perde bolsa, sonyń tasasyna tyǵyla salmaqshy bolyp jan-jaǵyna kóz salyp kórdi, tipti lyp etip, stoldyń astyna kirip ketkisi keldi.

— Kapıtan myrza, meni tyńdańyz! — dedi Portos daýystap, tózimi ábden taýsylǵasyn, — Rasynda da biz - altaýǵa qarsy altaý edik, biraq olar bizge bir buryshtan tosyn shabýyl jasady, biz shpagamyzdy sýyramyz degenshe, eki serigimiz tabanda til tartpaı ketti, al, Atostyń aýyr jaralanǵany sonsha, ólýdiń az-aq aldynda qaldy; ol eki ret ornynan turmaqshy bolyp umtylyp kórip edi, ekeýinde de qaıtadan sulap tústi. Soǵan qaramastan biz berilmedik. Joq! Bizdi kúshtep súıretpekshi boldy. Biraq jolaı biz qutylyp kettik. Al, Atosqa keletin bolsaq, ony ólip qaldy dep oılasa kerek, qozǵap áýre bolǵysy kelmeı, jatqan jerine tastap ketip qalypty. Jaı-jaǵdaı, mine, osylaı bolǵan. Shaıtan soqsyn, kapıtan! Kóringen soǵysta jeńe berý qıyn. Uly Pompeı Farsal shaıqasynda jeńilip qalǵan, koról Fransısk Birinshi bolsa, — meniń estýimshe, ol da ońaı kisi bolmasa kerek, — Pavııdegi soǵysta sátsizdikke ushyraǵan.

— Meniń sizge baıandaıyn degenim, — dedi Aramıs, — shabýylshynyń bireýin men óz shpagasymen túırep tastadym, óıtkeni óz shpagam bir siltegende-aq mort synyp ketkeni. Óltirdi deısiz be álde túırep tastady deısiz be — erkińiz bilsin, myrza!

— Men ony bilmedim ǵoı, — dedi de Trevıl myrza biraz jumsaryp. — Endi baıqasam, kardınal myrza oqıǵany biraz ósirip jibergen tárizdi.

— Biraq sizden jalynyp suraıyn degenim, myrza...— dedi Aramıs sózin jalǵap, de Trevıldiń raıdan qaıtqanyn kórip, ótinish aıtýǵa bel baılady, — jalynamyn sizge, Atostyń jaralanyp qalǵanyn tiri janǵa aıta kórmeńiz. Bul jaıt korólge málim bolyp qalsa, ol qatty renjıdi. Jaraqaty asa aýyr bolǵasyn — shpaga ıyǵyn tesip, keýdesine daryǵan sıaqty — qaýipimiz kúshti...

So zamat esiktiń shymyldyǵy ysyrylyp, tabaldyryqtan ıgi júzdi, keskindi kelgen bir mýshketer kórindi, biraq onyń óńi ólerdeı bolyp qýaryp ketken eken.

— Atos! — dep mýshketerdiń ekeýi birden aıqaılap jiberdi.

— Atos — dedi de Trevıl olardyń izinshe.

— Kapıtan myrza, siz meni shaqyrǵan ekensiz, — dedi Atos de Trevılge qarap. Onyń daýsy álsizdeý shyqqanymen, ózi sabyrly da salmaqty edi. — Joldastarym maǵan sizdi shaqyrdy dedi, sosyn ózińizge jetkenshe asyqtym. Ámirińizge quldyq, myrza!

Osy sózderdi aıtty da, muntazdaı bolyp kıingen, udaıy qarshyǵadaı jınaqty júretin mýshketer nyq basyp kabınetke kirdi Soldatynyń myna erligine qatty rıza bolyp, kóńili eljirep ketken de Trevıl soǵan qaraı umtyla berdi.

— Álgide ǵana men myna myrzalarǵa óz mýshketerlerimniń jón-josyqsyz basyn báıgege tige berýlerine tyıym salamyn dep aıtqan edim. Batyr jigitterdi koról qadirleıdi, al, mýshketerlerdiń erjúrek batyrlar ekeni korólge aıan. Qane, qolyńyzdy berińiz, Atos!

Osynaý dos peıiline mýshketerdiń jaýap berip jatýyn kútpeı de Trevıl Atostyń oń qolyn ustap, bar kúshin sala qatty qysyp jiberdi, biraq qansha shydamdy bolsa da, Atostyń jany kózine kórinip, dir ete túskenin burynǵydan da beter bozaryp ketkenin sezbeı qaldy.

Esik jartylaı ashyq qalypty. Osy janjal tóńiregin búrkep-anyqtap, qansha qupıada ustasa da, Atostyń jaralanyp qalǵanyn jurttyń kóbisi biledi, jigit endi sol jaraqatymen jetip kelgende tańdanbaǵan jón. Kapıtannyń sońǵy sózine jurt ýildesip ketti, eki-úsh mýshketer qýanǵanynan esiktiń perdesi arasynan syǵalap qarap ta qoıdy. De Trevıl erejeni buzǵany úshin ony qatty eskertpekke yńǵaılana bergende, kenet Atostyń ózi qysyp turǵan qoly dir etip yrshyp túskenin sezdi de, mýshketerdiń betine bir qaraǵannan-aq onyń esinen tanyp qalýǵa jaqyn turǵanyn bile qoıdy. So mezette bar kúshin jınap, jaranyń aýyrǵanyn sezdirmeı turǵan Atos, dert meńdegesin edenge óli kisideı qulaı tústi.

— Emshini shaqyr! — dedi aıqaılap de Trevıl myrza. — Meniń emshimdi nemese koróldiń emshisin, áıteýir, eń táýir dárigerdi shaqyryńdar! Emshi kelsin, áıtpese, shaıtan soqqanda, qaharman Atosym jan tapsyrady!

De Trevıl aıqaıy shyqqan soń qabyldaý bólmesinde turǵan jurt túgeldeı ashyq qalǵan esikten ishke qaraı lap qoıdy. Bári japyrlasyp jaralynyń mańyna úımelesti. Emshi osy úıdiń ózinde bolmaǵanda , olardyń qolynan esh qaıran kelmes edi. Ol kımelegen jurty, áli de es-tússiz jatqan Atostyń qasyna keldi ý-shý bolyp, ábigerge túsken jurt bóget bola bergesin ol naýqasty kórshi bólmege aparyńdar dep ámir etti. De Trevıl myrza jalma-jan taǵy bir esikti ashyp, jaraly dosyn kóterip alǵan Portos pen Aramıske jol kórsetip, ilgeri qaraı júrdi. Bulardyń sońynan emshi de ere berdi, sosyn onyń sońynan esik te jabyldy.

Sol-aq eken de Trevıl myrzanyń buryn kirgen kisiniń esin shyǵaratyn susty kabıneti dereý qabyldaý bólmesiniń bir bólimine aınaldy. Qalyń kóp shetterinen jamyraı sóılesip, ózeýresip áldekimderge qarǵys jaýdyryp jatty, aýzyna kelgen ashshy sózderdi irikpeı kardınaldy da, onyń gvardıashylaryn da jyn-shaıtanmen qosaqtap boqtap jatty.

Birazdan keıin Portos pen Aramıs qaıtyp keldi. Jaralynyń qasynda de Trevıl men emshi qalypty.

Aqyrynda de Trevıl myrza da keldi. Onyń sózine qaraǵanda, jaraly jigit esin jınapty. Dáriger: dostary endi munyń jaǵdaıynan qaýiptenbese de bolady, óıtkeni esinen tanyp qalǵan sebebi, qansyrap qalǵan eken depti.

Sosyn de Trevıl myrza qolymen bir belgi bergende jurttyń bári syrtqa shyǵyp ketti,munda tek gaskonǵa tán qaısarlyǵymen d'Artanán myrza ǵana qalǵan edi, ol áli qabyldaýda turǵanyn umytqan joq edi. Jurt tegis shyǵyp, esik jabylǵasyn de Trevıl myrza buryla bergende jas jigitpen júzbe-júz kezdesip qaldy. Álgi oqıǵa onyń oıyn bólip ketipti. Ol osy bir qaısar jastan ne sharýamen kelgenin surady. D'Artanán aty-jónin aıtyp edi, de Trevıl myrza burynǵyny da, qazirgini de dereý esine túsire qoıdy.

— Súıkimdi jerles, keshirińiz, — dedi ol jymıyp, — siz meniń esimnen múlde shyǵyp ketipsiz. Ne aıtasyz! Kapıtan da ózgeshe semányń ákesi sıaqty, biraq qarapaıym ákeden góri onyń jaýapkershiligi kúshtirek. Soldattar da bir, eresek balalar da bir, biraq meniń óz basym, koróldiń, ásirese kardınaldyń jarlyqtary oryndalsyn dep talap etkenimde...

D'Artanán jaı kúlimsiredi de qoıdy. Osy kúlkiden de Trevıl myrza aldynda turǵan jigittiń aqylsyz emes ekenin birden sezdi de, tikeleı sharýa jaıyna kóshti.

— Men sizdiń ákeńizdi óte jaqsy kórýshi edim, — dedi ol. — Onyń balasyna qandaı jaqsylyq jasaı alar ekenmin? Tilegińizdi tez aıtsańyz, ýaqytym az edi.

— Myrza, — dedi d'Artanán, — Tarbadan Parıjge qaraı shyqqanymda, áli esińizden ketpegen eski dostyq úshin, sizden mýshketerdiń shekpenin surasam ba dep edim. Sońǵy eki saǵat ishinde osy jerden kórgen-bilgenime qarap, osy tilegim qabyl bolsa, bul ózi mol sharapat eken, soǵan saı bola almaı qalam ba dep qorqyp turmyn.

— Munyń ózi shynynda da mol sharapat, jigitim, — dep jaýap qatty de Trevıl myrza. — Biraq ol siz úshin ózińiz oılaǵandaı, álde, oıladym dep kóringińiz kelip turǵanyndaı, onsha qıyn da bolmaýy múmkin. Uly aǵzamnyń bir jarlyǵy osyndaı jaıttarǵa baǵyshtalǵan, degenmen bir ókinishti jeri, birneshe aıqastarǵa qatysyp synalmasa, ózgeshe bir erlikter jasap kózge túspese nemese bizdiń polkten góri qara dúrsindeý basqa bir polkta eki jyl qyzmet etpese, eshkimdi de mýshketerler qataryna qabyldamaıdy.

D'Artanán únsiz tájim etti. Dittegen tilegine jetýdiń qansha qıyn ekenin anyq sezgeli beri ol mýshketer formasyn kıýge tipti qumartyp ketti.

— Biraq... — de Trevıl sózin sabaqtap, jerlesiniń júrek túkpirinde ne jatqanyn kórgisi kelgen kisideıin oǵan biraz tesile qarady, — biraq sizdiń ákeńizdi, álginde aıtyp edim ǵoı, ózimniń eski dosymdy syılap, qansha qıyn bolsa da, sizge, jigitim, bir jaqsylyq jasaǵym keledi. Bizdiń Bearnnyń bozbalalary arasynan, ádette, dáýlettiler óte sırek kezdesýshi edi, men týǵan jerimnen ketkeli beri onyń jaǵdaıy ózgere qoıǵan joq shyǵar dep oılaımyn. Sizdiń ózińizben ala kelgen aqshańyz kúndelikti muqtajyńyzǵa jetpeıtini kámil...

D'Artanán eshkimnen qaıyr-sadaqa suraıtyn jaıym joq degendeı boıyn túzep, shikireıip tura qaldy.

— Jetti, jetti, jigitim, — dedi myrza áńgimesin jalǵaı túsip, — mundaı minez maǵan erteden málim. Baıaǵyda Parıjge kelgenimde meniń qaltamda tórt-aq ekú aqsham bolatyn, biraq soǵan qaramastan, Lývrdy satyp alýǵa seniń qolyn qysqa dep aıtqan kisini oılanbastan jekpe-jek saıysqa shaqyrar edim.

D'Artanán basyn kekjıtip, burynǵydan beter shirene tústi. Astyndaǵy atyn satyp jibergeniniń arqasynda ol tirlik-mansap jalyn, de Trevıl myrzanyń áýelgi kezdegi aqshasynan tórt ekú artyq aqshamen bastaǵaly otyr.

— Sonymen, — dedi kapıtan sózin jalǵap, — úıden ákelgen aqshań kóp bolǵanymen ony janyńda saqtaı turý kerek. Munyń ústine qarýdy ıgerý, qoldaný ónerine jetile túsýge tıistisiz — ol aqsúıekke óte qajet óner. Men búginnen qaldyrmaı koról Akademıasynyń basshysyna hat jazyp berem, erteńnen bastap sizdi aqysyz-pulsyz oqýǵa qabyldaıdy. Budan bastartyp júrmeńiz. Bizdiń jas dvorándarymyz, qansha baı, dáýletti-tekti bolǵanymen, oǵan qoly jete bermeıdi. Siz at qulaǵynda oınaýdy, saıysty, bıdiń túr-túrin úırenesiz. Qajetti kisilermen tanysasyz, oqtyn-oqtyn maǵan soǵyp, jaı-kúıińizdi bildirip ketip turasyz jáne menen qandaı kómek kerek ekenin aıtasyz.

Saraı mańyndaǵy salt d'Artanánǵa qansha bımaǵlum bolǵanymen ol osy qabyldaýdan salqyn bir yzǵar eskenin sezbeı tura almady.

— Áttegene-aı! — dedi ol daýystap. — Ákemniń sizge ádeıi joldaǵan hatynyń jetispeı turǵanyn sezip te, kórip te turmyn, qaıteıin.

— Shynynda da, — dedi de Trevıl, — osynsha alys saparǵa sizdiń birden-bir sıqyrly kilt — hatsyz shyqqanyńyzǵa men de tań qalyp otyrmyn, ondaı hat bizdiń bearndyq aǵaıyndarǵa óte qajet qoı.

— Myrza, sondaı hat, qudaıǵa shúkir, mende de bar edi jáne kelistirip-aq jazylǵan edi! —dedi d'Artanán ókinip. — Biraq ony menen zulymdyq jolmen urlap aldy.

Sodan keıin ol Mengde bolǵan oqıǵany áńgimelep aıtyp berdi, beıtanys dvoránnyń keskin-kelbetin egjeı-tegjeıli sýrettedi, jas jigittiń aq júrekten qyzyna aıtqan áńgimesi de Trevıl myrzaǵa qatty áser etti.

— Birtúrli túsiniksiz tarıh eken... — dedi mýshketerlerdiń kapıtany biraz oılanyp. -Siz meniń atymdy daýystap, jurtqa estirte aıttym dedińiz ǵoı?

— Iá, aıtqanda qandaı. Men tipti saqtanýdy da bilmeppin. Biraq meniń jazyǵym qansha! Sizdiń esimińiz sıaqty áıgili esim jol-jónekeı maǵan qalqan bolýy kerek edi. Ózińiz oılańyzshy, talaı ret sol esimdi qorǵan qylǵanym da ras.

Ol kezderi bireýdi maqtaı sóıleý saltqa aınalǵan edi, kez-kelgen koról nemese kardınal sıaqty, de Trevıl myrza da ondaı tátti sózdi estýge qumar edi. Sol sebepti ol da yrza bolǵanyn bildirip, kúlip bir jadyrap qaldy, biraq kúlkisi tez sóndi.

— Maǵan mynany aıtyńyzshy... — dedi ol, Mengde bolǵan oqıǵaǵa qaıta oralyp, — sol dvoránnyń samaıynda kishkentaı bir tyrtyǵy joq pa eken?

— Iá, oq jyryp ketken sıaqty birdeńe bar.

— Kórnekti kisi me eken?

— Iá,

— Boıy uzyn ba?

— Iá.

— Qara shashty, appaq shólmekteı kisi ǵoı?

— Iá-ıá, tap sondaı kisi. Myrza, siz ol adamdy qaıdan bilesiz? Eh, shirkin, ol adam bir kezde áıteýir bir qolyma tússe — sizge ant eteıin, ol soıqandy men dozaqta júrse de taýyp alamyn bir kúni...

— Ol bir

— Ol bir áıeldi tosyp tur ma eken? — dedi de Trevıl onyń sózin bólip.

— Ol sol kútken áıelimen bir-eki aýyz sóıleskennen keıin ǵana attanyp ketti, bul — aqıqat.

— Olardyń ne dep sóıleskenin bilmeısiz be?

— Áıelge bir qobdıshany berip jatyp ol: munyń ishinen ana kisiniń jarlyǵyn tabasyz, ony tek Londonǵa barǵasyn ashqaısyz dedi.

— Ózi aǵylshyn áıeli me eken?

— Ol ony mıledı dep atady.

— Bul sonyń ózi! — dedi de Trevıl kúbirlep. — Sonyń tap ózi! Men ony áli Brússelde júrgen shyǵar desem.

— O, myrza, — dedi d'Artanán daýystap, — ol kisiniń kim ekenin jáne qaıda turatynyn aıtyp berińizshi, sonda sizden eshteńeni de suramaımyn, tipti mýshketerler qataryna alyńyz dep te ótinbeıin! Óıtkeni eń aldymen sol kisimen esep aıyrysýym kerek.

— Odan qudaı saqtasyn sizdi, jas jigit! — De Trevıldiń daýsy qattyraq shyǵyp ketti. — Eger siz ony kósheniń bir jaǵynan kórseńiz, dereý ekinshi jaǵyna shyǵyńyz. Ol jartasqa soqtyǵa kórmeńiz: áınekteı byt-shyt bolyp synasyz.

— Báribir, eger ony jolyqtyra qalsam... — dedi d'Artanán.

— Qalaı bolǵan jaǵdaıda da, ázirge ony izdemeı-aq qoıa turyńyz dep keńes berer edim, — dedi kapıtan.

Kenet oıyna ózgeshe bir kúdik enip, de Trevıl úndemeı qaldy. Ákesiniń hatyn urlap ketti-mis degen kisige kektenýiniń túri jaman... Sol óshpendilik tasasynda bir zulym oı jatqan joq pa eken, kim bilgen? Mynaý ýyzdaı jas jigitti jumsap otyrǵan mártebeli taqsyr emes pe? Bul ony, de Trevıldi, aldap arandatqaly júrgen joq pa? Ózin d'Artanánmyn dep ataǵan osynaý jylpos jigit bizdiń úıge etene endirgeli júrgen shpıon emes pe eken? Ol áýeli meniń senimime kirip alyp, buryn da talaı adamdardy qurtqany sıaqty, meni de qurtaıyn dep júrgen shyǵar? Ol d'Artanánǵa burynǵydan da beter baıyptaı qarady. Jigittiń aqyl men qýlyqty, kelgir jupynylyqty qat-qabat sezdirip turǵan qubylmaly júzine kári jyryndy onsha sene qoımady.

«Munyń anyq gaskon ekenin bilem, — dep oılady de Trevıl. — Ol óz qabiletin maǵan qalaı jumsasa, kardınaldyń paıdasyna da solaı jumsaı alady ǵoı. Endeshe ózin bir synap kórelik...»

— Qaraǵym, — dedi ol jaımen, — eski dosymnyń balasyn — óıtkeni men álgi bir hattyń shyrǵalańy degenge tolyǵynan senem — eski dosymnyń balasyn á degennen salqyn qarsy alǵanymdy jýyp-shaıý úshin, men sizge ózimiz júrgizetin saıasat syryn ashaıyn. Koról men kardınal — aırylmas dostar. Olardyń arasyndaǵy jalǵan qyryn qabaqtyq aqymaqtardy aldaý úshin qajet. Men óz jerlesterimniń, ýyzdaı ádemi jetkinshektiń, tek abyroı-ataq úshin jaratylǵan jaısań jigittiń osyndaı aıla-sharǵynyń qurbandyǵyna shalynyp, basqa da kóptegen kisiler sıaqty, qosaq arasynda kúıip ketkenin qalamaımyn. Esińizde bolsyn, men asa qudiretti osy eki bıleýshige sheksiz berilgen janmyn jáne meniń árbir basqan qadamym korólge jáne Fransıa el bolǵaly eń bir asyp týǵan asa kórnekti aqyldy uldarynyń biri kardınalǵa qyzmet etý maqsatyna baǵyshtalady. Jas jigit, ámanda esińizde bolatyn bir jaıt, búginnen bastap, eger úı ishiniń aralasýy nemese dostyq qarym-qatynastyń áserinen bolmasa qyzbalyqqa salynyp, keıbir dvorándar sıaqty ustamsyz minez bildirip, kardınal myrzaǵa jaýyǵatyn bolsańyz, biz sizben birjolata qoshtasamyz. Men sizge kez kelgen ýaqytta qol ushyn berýge ázirmin, biraq ózime jaqyndata almaımyn. Meniń aq kóńilden bárin ashyp aıtqanym, tym bolmasa sizdi maǵan dos eter, óıtkeni siz óz ómirimde tuńǵysh ret ashyq syrlasqan birden-bir adamsyz.

« Eger kardınal maǵan myna túlkisin jibergen bolsa, — dep oılady kapıtan, — meniń ózin ólerdeı jek kóretinimdi bile tura, ol shpıonyna de Trevıldiń senimine ıe bolýdyń eń tóte joly — ózin kelistirip jamandaı berý dep úıretken de shyǵar. Árıne, qazir myna qý balasy, meniń aqyl-keńesime qaramastan, mártebeli taqsyrdy ıt etinen beter jek kóretinin aıta bastaıtyn shyǵar».

Biraq jaǵdaı de Trevıl myrza oılaǵan jaıttardan tipti ózgeshe bolyp shyqty. D'Artanán birden týrasyna keshti.

— Myrza, — dedi ol bar syryn aqtaryp, — men Parıjge tek osyndaı maqsatpen ǵana keldim. Ákem maǵan korólden, kardınal myrza men sizden ózge eshbir kisige baǵynba da bas ıme dep keńes berdi. Sizderdi ol Fransıanyń birinshi adamdary dep esepteıdi.

De Trevıl qaıran qaldy. Mundaı kóregendik, mundaı aǵynan jarylý kapıtanǵa qatty unady, biraq kóńilindegi kúdigin birjola seıilte almady. Bul jas jigittiń basqa jastardan artyqshylyǵy neǵurlym aıqyn kóringen saıyn, odan soǵurlym kóbirek saqtanǵan jón, áıtpese, de Trevıl aldanyp qalsa , arty qıynǵa soǵady ǵoı.

— Siz adal adamsyz, — dedi ol d'Artanánnyń qolyn qysyp, — biraq men qazirgi tańda álgide aıtqan ýádemdi ǵana oryndaımyn. Meniń úıimniń esigi ár ýaqytta ashýly bolady. Keıinirek, maǵan qalaǵan kezińizde kele beretin múmkindik týǵan kezde, qolaıly bir sátti baǵyp júrseńiz, siz, bálkim , alǵan maqsatyńyzǵa jetip qalarsyz.

— Basqa sózben aıtqanda, myrza, siz meniń bul qurmetke laıyq ekenimdi synap kórgińiz keledi ǵoı, — dedi d'Artanán. — Endeshe siz ondaı sátti uzaq kútpessiz, — dedi ol sózin aıaqtap, gaskonǵa tán sergektikpen.

Endigi qalǵany tek meniń moınymda degendeıin, jigit ketpek bolyp, sypaıy tájim etip qoshtasa bastady.

— Asyqpaı tura turyńyz, — dedi de Trevıl ony toqtatyp. — Men sizge akademıanyń bastyǵyna hat berem dep ýáde etkenmin Álde, siz, jigitim, ondaı hatty menen alýǵa arlanatyn tákappar shyǵarsyz?

— Joq, myrza! — dedi d'Artanán. — Ol hattyń taǵdyry ákemniń hatynyń taǵdyryndaı bolmaıtynyna sizdiń aldyńyzda jaýap beremin. Men ony kózimniń qarashyǵyndaı saqtap, tıisti jerine jetkizem dep ant etem, ony menen urlap alǵysy kelgen kisi sazaıyn tartady!

Jigittiń bul maqtanshaqtyǵyna de Trevıl ezý tartyp, jymıdy da qoıdy. Jas jigitti jańa ǵana ekeýi áńgimelesken tereze aldynda qaldyryp, ol ýádeli hatyn jazbaq bolyp stolǵa otyrdy Bul kezde qoly bos d'Artanán tereze áıneginen bir marshtyń áýenin shertip, osy úıden birinen soń biri shyǵyp jatqan mýshketerlerge qarap, olardy kósheniń sonaý burylysyna deıin kózimen shyǵaryp salyp turǵan.

De Trevıl myrza hatty jazyp, súrgishtep, ornynan turdy da endi ony ıesine bermekshi bolyp, jas jigitke qaraı betteı bergen edi. Tap sol mezette d'Artanán hatqa qolyn soza bergende, de Trevıl jas jigittiń kenet dir ete qalǵanyn, sosyn ashý qysyp qyp-qyzyl bolyp, kabınetten shyqpaqshy bolyp, aıqaı salyp júgirip bara jatqanyn kórip, ań-tań bolyp turyp qaldy.

— Joq, joq, myń-myń shaıtan atsa da, osy joly menen qashyp qutyla almaısyń! — dep doldanyp bara jatty ol.

— Kim ol? Kim? — dedi de Trevıl daýystap.

— Álgi urlyqshy, sonyń tap ózi! — dedi d'Artanán ketip bara jatyp. — Ah, sumyraı! — Osyny aıtyp ol bólmeden atyp shyqty.

— Esýas! — dedi de Trevıl kúbirlep. — Sonda munysy...— dedi ol jaımen, — qýlyǵy ótpeı qalǵanyn bilip, qashý úshin jasalǵan aıla emes pe eken.

IV

ATOSTYŃ IYǴY, PORTOSTYŃ IYQBAÝY JÁNE ARAMISTİŃ BET ORAMALY

D'Artanán qutyrǵan kisideı qabyldaý bólmesinen úsh-aq attap ótip, basqysh alańyna júgirip shyǵa keldi, endi onymen aǵyp ene berem dep zymyraı bergende oılamaǵan jerden de Trevıl myrza úıiniń, búıirdegi esiginen shyǵyp kele jatqan mýshketermen soqtyǵysyp qaldy. Mýshketer daýsy oqys shyǵyp ketti ıaǵnı ol jany aýyrǵannan shyńǵyryp jiberdi.

— Keshirińiz meni... — dedi d'Artanán óz jónimen júre bermekshi bolyp, —keshirińiz, asyǵys edim.

— Siz asyǵys ekensiz ǵoı, — dedi mýshketer ólikteı bolyp qýaryp, — sol sebepti de meni qaǵyp ketip, «keshirińiz» dep isti tyndyrǵyńyz keledi ǵoı? Biraq bul jaramaıdy, jigitim. Eger de Trevıl myrza búgin bizben qatal sóılesken eken, endi bulardy kózge ilmese de bolady dep oılap qalǵannan saýmysyz? Onda qatelesesiz, jas jigit. Siz de Trevıl myrza emessiz.

— Maǵan senseńiz... — dedi d'Artanán, jarasyn tańdyryp qańǵyp kele jatqan Atosty tanyp, — maǵan senseńiz, sizben baıqaýsyzda soqtyǵyp qaldym, ańlamaı jasalǵan is bolǵasyn, men: «keshirińiz» dedim. Menińshe, osy jetip jatyr. Al, qazir men taǵy asyǵyspyn, óte asyǵyspyn degim keledi, árıne, muny aıtýdyń keregi joq sıaqty. Sol sebepti de sizden suraıtynym, meni ustamańyz, jiberińiz.

— Myrza, — dedi Atos asyp alǵan qolyn shyǵaryp, — siz nadansyz.Alystan kelgenińiz anyq kórinip tur.

D'Artanán úsh tepkishtektep bir-aq attap, tómenirek ketip qalǵan edi, Atostyń sózin estip qalt tura qaldy.

— Shaıtan atsyn, myrza! — dedi ol qyzyp. — Men qansha shalǵaıdan kelsem de, bir eskertetinim, meni jaqsy mánerge úıretetin tap myna siz bolmassyz.

— Kim bildi! — dedi Atos.

— Eh, shirkin, eger men asyǵys bolmasam, eger men bir soıqandy qýyp júrmesem... — dedi d'Artanán daýystap.

— Endeshe, Asyqqysh myrza, siz meni qýalamaı-aq tabasyz, esittińiz be?

— Sonda qaı jerde, aıtpas pa ekensiz?

— Desho monastyrynyń qasynda.

— Qaı saǵatta?

— On ekiler kezinde.

— On ekiler kezinde deısiz be? Maqul, sol araǵa kelemin.

— Meni kúttirip júrmeńiz. On ekiden on bes mınýt ótken shamada qulaǵyńyzdy shuntıtyp qolyńyzǵa berermin.

— Maqul, — dedi d'Artanán aıqaılap — on ekige on bes mınýt qalǵanda jetemin!

Beıtanys kisini áli de bolsa qýyp jetermin dep, ol aldy-artyna qaramaı zýlap keledi, ózi asyqpaı jaı basyp bara jatyr edi, onsha alystap kete qoımaǵan shyǵar.

Biraq ol qaqpa aldynda qaraýylmen sóılesip turǵan Portosty kórdi. Ekeýiniń arasynda bir adam emin-erkin ótetindeı keńistik bar eken. D'Artanán maǵan osy keńistik te jeter dep, ekeýiniń arasynan atqan oqtaı aǵyp ótpekshi bolyp týra tartty. Biraq d'Artanán jeldiń soǵý baǵytyn eskermepti. Ol jaıbaraqat áńgimelesip turǵan ekeýdiń arasynan zyp etip óte berem degende, tentek jel Portostyń súıretilgen uzyn plashyn jelbiretip jiberdi de, d'Artanán oǵan matalyp qaldy. Óz kıimderiniń ishindegi en mańyzdy osy bir shekpenin Portostyń udaıy ıyǵynan túsirmeýiniń ózgeshe bir sebebi bolsa kerek, óıtkeni bir qolymen qymtaı ustap turǵan etegin jiberýdiń ornyna, ol oqy ózine qaraı julqı tartyp qaldy, sol-aq eken, d'Artanán Portostyń kesirinen shyr aınalyp, barqyt plashqa burynǵydan beter orala tústi.

Mýshketerdiń ózin boqtap-boralap jatqanyn estigen d'Artnán, plashtyń astynan shyǵý úshin soqyr kisi sıaqty, kıimniń qyrtystaryn sıpalap, qarmana berdi. Bárinen buryn ol ózimiz joǵaryda aıtqan oqaly ıyqbaýdy baıqamaı búldirip alam ba dep qoryqty. Biraq abaılaı kózin ashyp qarasa, ózi Portostyń tý syrtyna, jaýrynynyń arasyna, dálirek aıtsaq, sol aspaly beldikke tirelip tur eken.

Biraq amal qansha, dúnıedegi kóp nárseniń tek syrty ǵana jyltyrap turady ǵoı, Portostyń ıyqbaýy da tek aldynǵy jaǵynan ǵana altyn oqasymen jaltyraǵany bolmasa, art jaǵy qarapaıym ógiz terisinen tigilgen eken. Portos naǵyz maqtanshaq retinde, altynmen kestelengen tutas ıyqbaý alýǵa jaǵdaıy kótermegesin, aldyńǵy jaǵy ǵana altyndalǵan ıyqbaý alǵan eken. Álgi sýyq tıip qalypty dep, plashty tastamaı júrgeni de sodan eken.

— Oı, saıtan! — dep aqyryp qaldy Portos, art jaǵynda typyrlap turǵan d'Artanánnan qutylmaqshy bolyp álekke tústi de qaldy. — Qarap turǵan kisige urynyp, osy jurt jyndanyp ketken be?

— Keshirińiz, — dedi d' Artanán, alyptyń qoltyǵynyń astynan syǵalap, — men asyǵys edim. Bir adamdy qýyp júr edim...

— Basqa bireýdi qýalaǵanda kózińizdi úıge tastap ketesiz be? — dedi Portos kújildep.

— Joq... — dedi'd'Artanán namystanyp, — joq, meniń kózim qaıta jurt kórmeıtin nárselerdi kóredi.

Portos muny uqty ma, álde uqpady ma, qaıdam, áıteýir, ashýyna minip aldy.

— Myrza, — dedi ol aqyryp, — sizdi kúni buryn eskertip qoıaıyn: eger siz mýshketerlerge uryna berseńiz, biraz silkilep alamyz!

— Silkilep alamyz deısiz be? Báseńkirep ketken joqsyz ba? — dedi d'Artanán eregisip.

— Bile-bilseńiz, muny aıtyp turǵan kisi — dushpandarynan ómirde jaltyrmaıtyn armaıtyn adam.

— Óıtpegende qaıtesiz! Sizdiń tý syrtyńyzdy eshkimge de kórsetpeıtinińizdi jaqsy bilemin.

Óziniń qıaqy qylyǵyna máz bolǵan jetkinshek raqattana kúlip, ilgeri qaraı júre berdi.

Ashýlanǵannan Portystyń kózi túk kórmeı, jynyna tıgen júgermekke qaraı tura umtylmaq boldy.

— Keıin, keıinirek! —dedi d'Artanán daýystap. — Ústińizde plashyńyz joq kezde kelersiz!

— Endeshe, bir saǵat birde Lúksembýrg saraıynyń artynda kezdesemiz!

— Tamasha, saǵat bir bolsa, bir-aq bolsyn! — dedi d'Artanán buryshtan aınalyp bara jatyp.

Biraq ózi júgirip kele jatqan kósheden de, alaqanyńdaǵydaı kórinetin kelesi kósheden de tiri jan kórinbedi. Qansha jaı júrse de, beıtanys kisi, áıteýir, kózden tasa bolypty, shamasy, bir úıge kirip ketse kerek. D'Artanán ol týraly kezdesken kisilerdiń bárinen surady, tipti, ótkelge deıin baryp, Sena kóshesimen keıin qaıtty, Qyzyl Kres kóshesin de bir súzip shyqty. Álgi kisi izim-qaıym joq! Degenmen bul júgiristiń paıdasy da tıdi: mańdaıynan ter burshaqtaǵan saıyn, ózi de sýı bastady.

Ol endi basynan ótken oqıǵalardy aqyl tarazysyna sala bastady. Oılap tursa, bir basyna jetip artylady jáne bári de buǵan qyryn soǵyp jatyr eken. Tańerteńgi saǵat on birdiń kezi bolsa da, de Trevıl myrzanyń kóńilin qaldyrdy — ol d'Artanánnyń oqys ketip qalǵanyn ádepsizdikke jorymaı tura almaıdy.

Onyń ústine bul endi eki ret jekpe-jek saıysqa shyqpaq jáne dushpandarynyń árqaısysy shyndasa úsh d'Artanándy birden sulatyp tastap júre beredi. — bir sózben aıtqanda, ol eki mýshketerlerdi janyndaı jaqsy kóredi jáne ishteı olardy jurttyń bárinen joǵary qoıady.

Ia, jaǵdaıy máz emes. Atostyń qolynan qaza tabatynyna kámil sengen jigitimiz Portostpen saıysamyn-aý dep qam jemedi. Degenmen kisi úmiti ońaılyqpen óshe qoımady, d'Artanán da osy shaıqastan óle qoımaspyn , tek jaraqattanyp qalýym múmkin dep oılady da, endi bolashaq tirligi esine túsip, búgingi qateleri úshin ózine ózi keıidi:

«Men qandaı aqylsyz daraqymyn. Álgi baqytsyzdyqqa ushyraǵan Atos batyrdyń jaraly ıyǵyn, qoshqarǵa uqsap júgirip baryp bir súzip óttim-aý. Qaıta onyń meni tabanda óltirip tastamaǵanyna tań qalam, onyń solaı etýge ábden haqy bar-dy: men onyń ıyǵyn zar qaqsatqan shyǵarmyn. Al Portosqa keletin bolsaq... Ia Portosqa keletin bolsaq, — qudaı aqy, ol tek kúlip qana qoıatyn nárse ǵoı!..»

Jas jigit muny oılaǵanda qansha muńaıyp kele jatsa da, jany jadyrap, kúlip qoıa berdi, biraq ońasha kele jatyp jón-josyqsyz kúlgeni bireý bolmasa bireýdiń namysyna tıe me dep jan-jaǵyna baıqastap qarap qoıady.

«Al, Portosqa keletin bolsaq — ol bir qyzyq jaıt qoı. Degenmen, meniń ózim aqymaqpyn. Qarap turǵan kisige solaı baryp urynýǵa bola ma eken, — óziń oılap kórshi — jáne bireýdiń plashynyń astyn tintetin ne qunym qalyp edi! Eger meni túlen túrtip, álgi qarǵys atqan ıyqbaýyn qozǵamaǵanymda ǵoı, ol meniń aǵattyǵymdy keshiredi... ıá, keshirer edi. Biraq men ony jaı megzedim de qoıdym ǵoı, biraq sheber megzedim-aý deımin! Ah! Shaıtan soqqan gaskon, dozaqta otqa úıtilip jatsań da, osy qýlyǵyńdy qoımaısyn ǵoı... Dostym d'Artanán, — dedi ol ózine ózi dos peıilimen ún qatyp, — eger sen osydan aman qalatyn bolsań-áı, soǵan sený de qıyn — onda erekshe sypaıy, kishipeıil bol. Osy kúnnen bastap, jurttyń bári saǵan qaıran qalyp, úlgi-ónege alýǵa tıis. Sypaıy, elgezek bolý — qorqaq bolý degen sóz emes. Áne, ana Aramıske qarashy! Aramıs — naǵyz momynnyń ózi jáne sypaıy da syrbazdyǵyn qaıtersiń. Biraq ony birde-bir kisi qoıan júrek qorqaq deı ala ma? Árıne, deı almaıdy! Búginnen bastap men endi sodan ǵana úlgi alam... Áne, onyń ózi de tur eken!»

D'Artanán ózimen ózi sóılesken kúıi d'Egılonnyń oqshaý úıiniń tusyna keldi, Aramıs osy arada úıdiń dál aldyna aıaldap, eki koról gvardıashysymen áńgimelesip tur eken. Óz tarapynan Aramıs te d'Artanándy baıqap qaldy. Búgin erteńgilik osy jetkinshektiń kózinshe de Trevıl myrzanyń qatty ashýlanǵanyn ol áli umyta qoımap edi. Mýshketerlerdi qalaı sypyra keıigenin estigen kisini ol syrttaı jek kórip qalǵan, endi ony kórmegen syńaı tanytty. Al, d'Artanán bolsa óziniń oıyna alǵan josparyn oryndaý úshin sypaıy, elgezek jastyń úlgisi bolý maqsatyn kózdep, jas jigitterge jaqyndap kelip, aq kóńilmen jadyraı kúlimsirep, olarǵa ıilip sálem berdi. Aramıs basyn ıigi sálemdesken boldy, biraq kúlmedi. So zamat úsheýi birden áńgimesin úzip, úndemeı qaldy.

Óziniń orynsyz kılikkenin túsinbeıtindeı d'Artanán onsha aqylsyz jigit emes-ti. Biraq ol joǵary zıaly qaýymnyń ádet-saltyna áli qanyǵyp, ysylmaǵan-dy, sol sebepti de, onsha tanys emes kisilerge jetip kelip, olardyń buǵan, tipti de qatysy joq áńgimelerine aralasyp ketken adam sondaı yńǵaısyz jaǵdaıdan qutylý úshin ne isteýi kerek ekenin bilmeýshi edi. Kisilik parasatyn túsirmeı osy aradan qalaıda jyldam ketý jolyn qarastyryp turǵanda, ol kenet Aramıstiń bet oramalyn túsirip alǵanyn baıqady jáne sony ańǵarmaı qaldy ma, áıteýir, oramaldy aıaǵymen basa qoıdy. D'Artanánǵa yńǵaısyz jaǵdaıdy retteı qoıýdyń sáti túskendeı bolyp kórindi. Ol eńkeıip, mýshketer qanshama myqtap basyp tursa da, oramaldy lezde sýyryp aldy.

— Mine, sizdiń oramalyńyz, — dedi ol erekshe bir elgezek minez tanytyp, — ony joǵaltyp alsańyz, keıin ókinip júrersiz.

Oramal ár túrli ásem kestege baı eken, bir múıisinen táj ben gerb kózge túsedi. Aramıs qyp-qyzyl bolyp sasyp qaldy da, oramaldy gaskonnyń qolynan jaı ǵana almaı, julyp aldy.

— Solaı ma, — dedi gvardıashylardyń biri daýystap, — endi bizdiń buqpantaı Aramısimiz shyn júrekten kóńili túsip, oramalyn syılap jatqan súıkimdi bıkeshpen — de Býa-Trası hanymmen ara-qatynasymyz nashar dep aıtpaıtyn shyǵar!

Aramıs jas jigitke yzǵarlana bir qarap, oǵan sumdyq bir jaý taýyp alǵanyn ańǵartqandaı boldy da, sonyń izinshe kúndelikti ádetine basyp, tátti tilin bezeı jóneldi.

— Sizder jańylyp tursyz, myrzalar, — dedi ol maıdalap. — Oramal tipti de meniki emes, myna myrzanyń ony sizderdiń bireýińizge bermeı, ádeıilep nege maǵan bergenine túsinbeı turmyn. dáleldeý úshin óz oramalymnyń qaltamda Bul sózimdi dáleldeý úshin óz oramalymnyń qaltamda ekenin aıtsam da jetkilikti bolar.

Osy sózderdi aıtqannan keıin ol qaltasynan óz oramalyn sýyryp aldy, bul da jup-juqa bátesten tigilgen óte ásem oramal eken, — ol jyldary bátes asa qymbat bolýshy edi, — biraq bul oramal kestesiz jáne gerbi joq eken, oǵan ıesiniń atynyń bas árpi ǵana tigilipti.

Bul joly d'Artanán úndemeı qaldy: ol óz qatesin birden uqty. Qansha jaltarǵanmen, kóńildes serikteri Aramıske múlde senbeı qoıdy. Olardyń bireýi ótirik mańǵazdanyp, mýshketerge shuqshıa til qatty:

— Eger is shynymen-aq sizdiń aıtqanyńyzdaı bolsa, — dedi ol, — men onda álgi oramaldy sizden, qymbatty Aramıs, tap qazir qaıtyp alýǵa májbúr bolamyn. Ózińizge málim, Býa-Trası — meniń jaqyn dosym, sol sebepti de onyń áıeliniń zattaryn áldekimder alyp, maqtanyp júrgenin qalamaımyn.

— Biraq soń ony kelistirip suraı almaı tursyń, — dedi Aramıs oǵan. —Maǵan qoıǵan talabyńnyń ádil ekenin moıyndasam da, biraq onyń túr-sıpatyna qarap, senin betińdi qaıtaramyn .

— Shynynda da, — dedi d'Artanán bıazy ǵana, — men ol oramaldyń Aramıs myrzanyń qaltasynan túskenin kórgenim joq. Aramıs myrza ony aıaǵymen basa qoıǵasyn, oramal osynyki eken ǵoı dep oıladym.

— Sóıtip qatelesip kettińiz, — dedi Aramıs salqyn únmen, d'Artanánnyń óz kinásin jýýǵa talpynyp jatqanyn kórgisi kelmegendeı, — Aıtpaqshy, — dedi Aramıs sózin jalǵap, Býa-Trasımen dospyn dep gvardıashyǵa qaraı sóılep, — qymbattym meniń, Býa-Trasımen siz sıaqty etene jaqyn dos bolmaǵanmen, men de onymen kóńildes ekenim esime tústi... endeshe myna oramal tek qana meniń qaltamnan emes, sizdiń qaltańyzdan da túsýi yqtımal.

— Joq, ant atsyn! — dedi uly aǵzamnyń gvardıashysy azarda-bezer bolyp.

— Sen ant atsyn deısiń, al men adal sózimdi aıtamyn, sonda da ekeýmizdiń bireýimiz aqıqat ótirikshimiz. Siz bilesiz be, Montaran? Odan da ekeýmiz ony bólip alalyq.

— Oramaldy ma?

— Iá.

— Ǵajap! — desti daýystap kóńildes gvardıashynyń ekeýi de. — Súleımen paıǵambardyń ádildigi! Aramıs, sen shynynda da naǵyz danyshpannyń ózisiń.

Jas jigitter kóńildenip bir kúlisip qaldy, ózderińiz de bilgen bolarsyz, osymen is te támam boldy. Birneshe mınýtten keıin áńgime-sóz úzildi de, olar biriniń qolyn biri rıza kóńilmen qysysyp, tarasa bastady. Gvardıashylar bir jaqqa, Aramıs ekinshi jaqqa ketti.

«Myna degdar jigitpen tatýlasatyn yńǵaıly kez keldi bilem», — dep oılady d'Artanán, bular áńgimelesip bitkenshe ol oqshaýlaý turǵan edi. Oıyna kelgen jaqsy maqsatyn dereý júzege asyrý úshin ol buǵan kóz qıyǵyn da salmastan óz jónimen ketip bara jatqan mýshketerdi qýyp jetpek boldy.

— Myrza, — dedi d'Artanán mýshketerge jete berip, — meniń aǵattyǵymdy keshirersiz dep senem...

— Meıirbandy myrza, — dedi Aramıs onyń sózin bólip, — bul máselede sizdiń degdar kisiniń dárejesinde bolyp, ońdy minez kórsete almaǵanyńyzdy aıtýǵa ruqsat etińiz.

— Munyńyz qalaı, marhabatty myrza! — dedi d'Artanán daýystap. — Siz sonda...

— Menińshe, myrza, siz aqylsyz aqymaq emessiz, jer arqasy qıandaǵy Gaskonnan kelseńiz de, eshkimniń sebepten-sebepsiz bet oramaldy aıaqpen baspaıtynyn bilýińiz kerek edi. Shaıtan atsyn, Parıjdiń kóshelerine bátes oramal tóselip jatqan joq qoı.

— Myrza, siz meni op-ońaı jábirleı qoıamyn dep áýre bolmańyz, — dedi d'Artanán, endi eshkimge tıispeı, tynysh júrem degen oıyn qıan qylyǵy jeńe bastap. — Meniń Gaskonnan kelgenim ras, al, bul jaıt sizge málim bolsa, gaskondyqtardyń qyzba keletinin esińizge salmaı-aq qoıaıyn. Bile-bilseńiz, olar ózderi jasaǵan eserligine keshirim suraǵanmen, jalbaqtaýdy ádettegiden eki ese asyryp jiberdim dep oılaıdy.

— Myrza, men bul sózdi aıtqanda sizben egesý, janjaldasý úshin aıtqanym joq. Qudaıǵa shúkir, óz basym janjalqoı sodyr emespin jáne ýaqytsha ǵana mýshketer bolyp júrgen kisimin. Tek lajdyń joqtyǵynan ǵana tóbelesem, ámanda kejegemnen keıin tartyp saıysqa bettemeımin-aq. Biraq bul joly is nasyrǵa shapty, áńgime áıel jóninde, siz uıatqa qaldyrǵan áıel jóninde bolyp otyr.

— Biz uıatqa qaldyrǵan! — dedi d'Artanán shytynyp.

— Sol oramaldy maǵan usynýǵa qalaı dátińiz bardy?

— Ózińiz nege jerge tastaı saldyńyz?

— Sizge álgide aıtyp em ǵoı, myrza, taǵy da aıtam, ol oramal meniń qaltamnan túsken joq.

— Endeshe, myrza, siz eki ret ótirik aıttyńyz, oramaldyń sizdiń qaltańyzdan túskenin men óz kózimmen kórdim.

— E, gaskon myrza, qalaı-qalaı kergip barasyz! Endeshe men sizge qalaı júrip-turýdy úıreteıin!

— Al men sizdi qaıtadan duǵa qaıyrýǵa jóneltemin, abat myrza! Qane shpagańyzdy shyǵarýyńyzdy suraımyn, tap qazir shyǵaryńyz!

— Jo-joq, súıikti dosym, bul ara shatasatyn jer emes. Siz bizdiń d 'Egılondar úıiniń qarsy aldynda turǵanymyzdy kórmeı tursyz ba? Bul úıdiń ishi tolǵan kardınaldyń sybaılastary shyǵar?Mártebeli taqsyrdyń meniń basymdy kesip ákelýdi sizge tapsyrmaǵanyna kim kepil bola alady? Bilgińiz kelse aıtaıyn, men óz basymdy qatty qasterleımin, keıde buǵan tipti kisiniń kúlkisi keledi. Maǵan ol eki ıyǵymnyń ústinde ábden bekem otyrǵan sıaqty bolyp kórinedi. Endeshe, asyqpaı-aq, qoıyńyz, men sizdi óltirýge barmyn, biraq bir ońasha jerde, ý-shýsyz, ólimińizdi eshkim bilmeıtin bir túkpirde óltirgim keledi.

— Solaı-aq bolsyn. Biraq onsha asqyndaı bermeńiz jáne álgi oramaldy alýdy umytpassyz: ol sizdiki me, álde basqaniki me, áıteýir, qajetińizge jarap qalar.

— Siz, myrza, shynymen-aq gaskonsyz ba? — dedi Aramıs keketip.

— Ia, biraq gaskondyqtar saqtyq qamyn oılap, saıysty keıinge qaldyrmaıdy.

— Myrzam, saqtyqtyń mýshketerge tipti de qajeti joq qasıet ekenin jaqsy bilem. Biraq ol shirkeý qyzmetshilerine kerek. Óz basym ýaqytsha ǵana mýshketer bolyp júrgendikten de, saq bolǵandy jón kórem. Saǵat ekide men sizdi de Trevıl myrzanyń úıinde kórermin dep oılaımyn. Jekpe-jekke laıyqty oryndy men sonda aıtarmyn.

Jas jigitter ıilip tájim etisti de, Aramıs Lúksembýrg saraıyna aparatyn kóshege tústi, al, d'Artanán, mezgil biraz bolyp qalǵasyn, Desho monastyryna qaraı bettedi. «Qoldan keler shara joq, — dedi ol ózine ózi, — endi muny jóndeý de qıyn. Kóńilimniń bir jubanyshy sol: eger men qaza tapsam, mýshketerdiń qolynan qaza tabatyn boldym».

V

KORÓLDİŃ MÝSHKETERLERİ MEH KARDINAL MYRZANYŃ GVARDIASHYLARY

D'Artanánnyń Parıjde eshbir tanysy joq edi. Sol sebepti de, maǵan dushpanymnyń sekýndanty da jeter dep oılap, Atospen saıysqa sekýndantsyz jalǵyz ketti. Biraq ol jaýjúrek mýshketerden tıisti keshirim suramaqshy bolyp kúnilgeri óz oıyn qorytyp ta qoıdy, árıne, bul rette dushpanǵa álsiz bolyp kórinýge bolmaıdy. Ol buǵan bel baılaǵanda, osyndaı saıystyń zardaby kisige qatty tıetinin de oılady, óıtkeni qaırat-jigeri tasyǵan ózi tárizdi jas jigit jaraqattanyp álsirep qalǵan kisimen tóbeleseıin dep tur ǵoı. Eger bul jeńilip qalsa — dushpanynyń mereıi asqan ústine asa túsedi; al, bunyń ózi jeńip shyqsa, onda muny jaralyny qapylysta soqty, op-ońaı jeńiske jetti dep aıyptaıdy.

Bálkim, biz shytyrman oqıǵalardy izdep, sharq uryp júretin jigitimizdiń minez-qulqyn nashar beınelegen shyǵarmyz, áıtpese, oqýshylarymyz d'Artanánnyń qatardaǵy qarapaıym kisi emes ekenin baıaǵyda-aq baıqaýy kerek edi. D'Artanán osy joly daýsyz qaza tabatynyn ózine-ózi qaıta-qaıta aıtsa da, onsha batyl da, baıandy da emes ynjyq kisiler sıaqty, ajalǵa moıynsunyp, ún-túnsiz súmireıip tura bermedi. Qaıta ol aıqasqaly turǵan kisileriniń minez-qulyqtarynyń aıyrmashylyǵyn oılanyp-tolǵana kele, jaı-jaǵdaıatty birte-birte anyqtap, uǵyna berdi. Ol kelistirip keshirim surasam, Atospen dos bolyp ketýim ǵajap emes dep oılady, onyń qatýly júzi men kisilik parasaty buǵan erekshe áser etken edi. Jigitimiz Portosty ıyqbaýdyń tarıhyn aıtyp jasqantyp qoımaq boldy, eger ol saıysta ólip qalmasa, bul oqıǵany jurttyń bárine jaımaq, bul áńgimeni nashyna keltirip, kelistirip aıtyp berse, Portostyń dostary men joldastarynyń arasynda kúlki bolatyny daýsyz. Al, ana aqyldy sum Aramıske keletin bolsaq, d'Artanán odan onsha qoryqpaıdy. Eger taǵdyr aıdap, kezek oǵan deıin jetetin bolsa, d'Artanán Sezardiń Pompeı soldattaryna jasa degen aqylyn almaq boldy — ol Aramıstiń betin shpagasymen bir osyp, sharýasyn bitirmekshi edi ıaǵnı jas jigittiń áldeqandaı bolyp maqtan tutyp júrgen sulý júzin biraz búldirmekshi edi.

Munyń ústine d'Artanán ákesiniń aqylyna súıenip, qaıtpas qaısar bolýǵa bel baılaǵan, al, sol aqyl-keńestiń mazmuny mynadaı edi: «Korólden, kardınal men de Trevıl myrzadan basqa eshkimge baǵynbaý kerek». Mine, sol sebepti de d'Artanán Desho monastyryna qaraı jaımen ǵana júrmeı, qanat baılap ushqandaı boldy. Bul — aınalasy qý taqyr, terezeleriniń áınekteri synǵan ıesiz úı edi, qajet bolǵan kezderi álgi qý taqyr Pre-o-kler sıaqty bir-aq maqsatqa paıdalanylatyn: bul jerde ýaqytyn bosqa ótkizgisi kelmegen asyǵys kisiler shaıqasýshy edi.

D'Artanán monastyrdyń irgesindegi taqyrǵa kelgen kezde ýaqyt shańqaı tús bolǵan-dy. Atos ony nebári bes-aq mınýt kútipti — demek d'Artanán dál ýaqytynda kelipti, jekpe-jektiń zańyna jetik eshbir sot oǵan záredeı de kiná taǵa almas edi.

De Trevıldiń emshisi jarasyn jańadan tańyp berse de, Atostyń ıyǵy qaqsap, kóp qınady, biraq ol burynǵy ádetinshe, syrtqa syr bermeı, parasatty, degdar qalpyn buzbaı otyra berdi. D'Artanándy kórisimen ol ádep saqtap, ornynan turyp, buǵan qarsy birneshe qadam basty. D'Artanán óz tarapynan qalpaǵyn qaýyrsyny jerdi syzyp júretindeı etip ustap, dushpanyna jaqyndaı berdi.

— Myrza, — dedi Atos, — men osyndaǵy eki dosyma habar jiberdim, solar sekýndantym bolmaq. Dostarym áli kelmeı jatyr. Olardyń mundaı ádeti joq edi, keshikkenine tań qalyp otyrǵanym.

— Meniń sekýndantym joq, — dedi d'Artanán. — Men Parıjge keshe ǵana keldim, munda de Trevıl myrzadan ózge birde-bir tanysym joq, al, ákem bir kezde kapıtannyń dosy bolý qurmetine jetken eken, sol kisiniń qamqorlyǵyna meni tapsyrǵanǵa uqsaıdy.

Atos bir sát oılanyp qaldy.

— Siz tek de Trevıl myrzamen ǵana tanyssyz ba? — dedi ol.

— Ia, men tek sol kisimen ǵana tanyspyn.

— Oqıǵa dep osyny aıt! — dedi Atos, sózin sóılesip turǵan kisisinen góri ózine arnap. — Iá, oqıǵa dep osyny aıt. Eger sizdi óltirsem, jurt meni balanyń jalmaýyzy dep atap ketedi ǵoı.

— Olaı bola qoımas, myrza, — dedi d'Artanán ıilip, sypaıy ǵana. — Olaı bola qoımas deıtinim, janyńyzǵa batyp jatqan jaraqatyńyzdy elemeı, siz meni ózińizben saıysý qurmetine shaqyryp tursyz.

— Shyn sózim, janyma qatty batyp turǵany ras. Nesin jasyraıyn, sizde meniń jaraqatymdy aıaýsyz-aq aýyrttyńyz. Biraq men shpagany sol qolymmen ustaımyn, osyndaı kezde udaıy solaı etetin ádetim. Budan ózińizdiń jaǵdaıyńyz jeńildeıdi eken dep aldanyp qalyp júrmeńiz: men eki qolymmen birdeı saıysamyn, bul sizge biraz yńǵaısyz da bolýy múmkin. Eger dushpany syr minez bolmasa, solaqaı kisimen soǵysý ońaı bolmaıdy. Osy jaıtty sizge kún ilgeri aıtyp, eskertip qoımaǵanyma ókinem.

— Myrza, siz ıman júzdi, meıirimdi jan ekensiz, — dedi d'Artanán, men sizge qatty rızamyn.

— Sizdiń sózińizden men de qysylyp turmyn, — dedi Atos asa sypaıy minez tanytyp. — Eger qarsy bolmasańyz, basqa birdeńeni sóz etsek... Ah, shaıtan, jaramdy jaman qaqsattyńyz-aý! Iyǵym janyp bara jatqan sıaqty!

— Eger siz ruqsat etseńiz... — dedi d'Artanán uıala kúbirlep.

— Ne aıtaıyn dep edińiz, myrza?

— Mende jaraqatty emdeıtin keremet bir bálzam bar. Ol bálzamdy sheshem bergen, ony jarama jaǵyp synap kórdim.

— Sonda ne boldy?

— Ne bary bir úsh kúnnen aspaı siz jarańyzdan qulan-taza jazylyp ketesiz, buǵan meniń kúmánim joq, sol úsh kún ótkesin, aýrýyńyzdan aıyqqasyn, sizbenen shpaga aıqastyrýdy, myrza men ózime uly qurmet sanaımyn.

D'Artanánnyń bul sózderi júreginiń túkpirinen shyqqan qarapaıym sózder edi, bul onyń bir jaǵynan sergek jandy, kórgendi jigit ekenin bildirse, ekinshi jaǵynan, erjúrek batyldyǵyna da shúbá keltirmes edi.

— Qudaı atymen ant eteıin, myrza, — Atos, — bul usynysyńyz janyma jaǵady-aq. Bul árıne meni sonymen kelise qoıady degen sóz emes, biraq osy usynysyńyzdan tutas bir shaqyrym jerden asyl tekti aqsúıek ıisińiz ańqyp-aq tur. Uly Karldyń zamanyndaǵy noıandar tap osylaı sóılep, tap osylaı áreket jasaıdy eken, árbir azamat solardan úlgi alýǵa tıis.Biraq, bir ókinishti jeri biz uly ımperatordyń kezinde ómir súrip otyrǵan joqpyz. Biz qurmetti kardınal myrzanyń ýaqytynda turyp jatyrmyz, sol sebepti de, ekeýmiz qupıamyzdy qansha saqtadyq degenimizben, aıtpady demeńizben, osy úsh kún ishinde bizdiń saıysaıyn dep jatqanymyzdy bilip qoıady da, oıǵa alǵanymyzdy oryndatpaı qoıady da, oıǵa alǵanymyzdy oryndatpaı qoıady... Aıtpaqshy, álgi jalqaýlar birjola quryp ketti me, qalaı!

— Myrza, eger siz asyǵyp tursańyz, — dedi d'Artanán, álgide ǵana Atosqa saıysty úsh kún keıinge qaldyraıyq degeni sıaqty shyn kóńilden usynys jasap, — shynymen asyǵyp tursańyz jáne menen tez qutylǵyńyz kelse, bir ótinishim — qysylmaı-aq qoıyńyz.

— Maǵan bul sózińiz de unaıdy, — dedi Atos d'Artanándy qurmetteı bas ızep. — Mundaı tek estıar,tek degdar azamat qana aıtady. Myrza, men siz ispettes kisilerdi qatty unatam, eger osydan ekeýmiz bir-birimizdi óltirmeı tarasaq, keıin ózińizben qýana-qýana sóılesermin. Sizden suraıtynym, meniń dostarymdy kúte turalyq, men onsha asyǵyp turǵanym joq, sóıtkenimiz jón bolar. E, áne, solardyń bireýi kele jatyr ǵoı deımin!

Shynynda da tap osy mezgilde Vojırar kóshesiniń shetinen Portostyń alyp tulǵasy kórinip edi!

— Qalaı? Sizdiń birinshi sekýndantyńyz Portos myrza ma? — dedi daýystap D'Artanán.

— Ia. Bul sizge bir sebepten unamaı ma qalaı?

— Jo-joq!

— Áne, ekinshisi de kele jatyr.

D'Artanán Atos megzegen jaqqa burylyp qarap Aramısti tanı qoıdy.

— Qalaı? — dedi ol daýystap, álgiden de beter tań qalǵan únmen. — Sizdiń ekinshi sekýndantyńyz Aramıs myrza ma?

— Álbette. Árqashanda úsheýimizdiń jubymyzdy jazbaı júretinimizdi bilmeýshi me edińiz, mýshketerler de, gvardıashylar da koról saraıynda da, qala ishinde de bizdi Atos, Portos, Aramıs dep nemese aırylmas úsheý dep ataıdy. Siz Dakstan ba, álde Po jaǵynan kelgesin...

— Tavrdan, — dedi d'Artanán, — marhabatty myrzalar, sizderdiń laqap attaryńyz sátimen tabylǵan, al eger meniń basymnan ótken oqıǵa keıin jurtqa málim bolsa, sizderdiń dostyǵyńyz minez-qulyqtaryńyzdyń ár túrliligi emes, uqsastylyǵyna negizdelgenine dáıekti dálel bola alady.

Portos bul kezde jaqyndap kelip, qolyn sermep Atospen sálemdesti de, buryla bergende d'Artanándy kórip, ańyrap turyp qaldy.

Iini kelgesin aıta ketelik, Portos osy ýaqyttyń ishinde ıyqbaýyn almastyryp, plashyn tastap kelipti.

— Ho-hosh... — dedi ol yńyranyp. — Muny qalaı túsinemiz?...

— Men osy myrzamen saıysqa shyǵam, — dedi Atos, qolymen d'Artanándy megzep, onyń bul qımyly jas jigitke taǵzym etkendeı bolyp kórindi.

— Men de tap osy jigitpen shaıqaspaqpyn, — dedi Portos.

— Tek túski saǵat birde, — d'Artanán ony jubatqandaı.

— Páli, men de osy myrzamen shaıqasýshy em, — dedi Aramıs bularǵa jaqyn kelgende.

— Tek túski saǵat ekide — d'Artanán jaıbaraqat únmen.

— Sen ne sebepten saıysqaly tursyń, Atos? — dep surady Aramıs.

— Ne dep jaýap bererimdi ózim de bilmeımin, — dedi Atos.— Ol meni ıyǵymen qatty ıterip jiberdi. Al, sen she, Portos?

— Men tóbeleskim kelgesin tóbeleseıin dep turmyn, — dedi Portos qyzaraqtap.

Nazarynan eshteńeni qaǵys qaldyrmaıtyn Atos gaskondyq jigittiń mıyǵynan jymıyp bir kúlgenin baıqap qaldy.

- Biz bir kıim-keshek jóninen shekisip qaldyq, — dedi jas jigit.

- Sen she, Aramıs?

— Men bir dinı máseleden kelise almaı qalǵasyn saısqaly turmyn. — dedi Aramıs, jekpe-jektiń shyn sebebin aıtpa degendeı ol d'Artanánǵa ymdap belgi berdi.

Gaskon jigittiń bir jymyń etkenin Atos taǵy baıqap qaldy.

— Sonyń ras bolǵaı?

— Ia, áýlıe Avgýstınniń bir aıaty jóninen ekeýmizdiń pikirimiz qarama-qaıshy keldi, — dedi d'Artanán.

«Osynyń ózi sózsiz aqyldy jigit», — dep oılady Atos.

— Al, endi bárimiz osy araǵa bas qosqan ekenbiz, — dedi d'Artanán, — sizderden keshirim suraýyma ruqsat etińiz, marhabatty myrzalar.

«Keshirim» degen sózdi estigende Atos bir túrli muńaıǵandaı boldy, Portos mensinbeı bir myrs etti, Aramıs bolsa, jaqtyrmaı basyn shaıqady.

— Sizder meni durys túsinbeı qaldyńyzdar bilem, myrzalar, — dedi d'Artanán basyn kóterip. Sol sátte kún sáýlesinen onyń ásem de aıbarly júzi nurlana túskendeı boldy. — Men keshirim suraǵanda, eger osydan úsheýińizdiń, kóńilińizdi túgeldeı qanaǵattandyrýǵa múmkindigim jetpeı qalatyn bolsa, sony eskerińiz degenim edi. Óıtkeni Atos myrza meni birinshi bolyp óltirýge haqy bar, sonda men Portos myrza, sizdiń aldyńyzdaǵy ar-namysymnyń qaryzyn óteı almaı qalamyn ǵoı; al, sizge bergen sertim, Aramıs myrza, múlde bos sóz bolyp shyǵady.Sonymen marhabbatty myrzalar, taǵy da qaıtalap aıtaıyn, sizder meni tek sol úshin ǵana keshirińizder...Endi bastasaq qaıtedi?

Osyny aıtty da, jas gaskondyq shpagasyn sýyryp aldy.

Onyń qany qyzyp, órekpip ketti. Tap qazir ol tek Atosqa, Portos pen Aramıske ǵana qarsy emes, koról eliniń kúlli mýshketerlerine qarsy shpagasyn jalań ustap tura umtylar edi.

Ýaqyt birden on bes mınýt ótken kez-tin. Shanqaı tús, kún tas tóbege shyǵyp alyp, saıys bolatyn jerdi órtep jiberetindeı-aq shaqyraıyp turyp aldy.

— Kúnniń ystyǵyn-aı, — dedi Atos shpagasyn qynabynan sýyryp jatyp. — Biraq maǵan qamzol sheshýge bolmaıdy. Meniń jaramnan áli de shyp-shyp qan shyǵyp jatqan tárizdi, sol sebepti de men jas dushpanyma ózi tókpegen qannyń túrin kórsetip shoshytqym kelmeıdi.

— Iá, myrza, — dedi d'Artanán. — Osy qandy tókken men be, álde basqa ma, báribir, eger maǵan senseńiz, ózińiz sıaqty bahadúr aqsúıektiń qanyn kórý árqashanda aýyr bolar edi. Siz sıaqty men de qamzolymdy sheshpeı saıysamyn.

— Mine, munyńyz tamasha, — dedi Portos daýystap, — biraq, tátti sózder osymen bitsin! Biz de óz kezegimizdi kútip turǵanymyzdy umytpańyz!..

— Osyndaı jónsiz sózderdi aıtqanda tek óz atyńyzdan ǵana sóıleseńiz, Portos, — dedi Aramıs onyń sózin bólip. — Maǵan keletin bolsaq, myna eki myrza aıtqan áńgime, menińshe, asa luǵatty jáne osy ekeýi sıaqty parasatty dvorándarǵa laıyq sózder.

— Qyzmetińizge ázirmin, myrza, — dedi Atos ornyna kelip.

— Men sizdiń sózińizdi ǵana kútip turǵanmyn, — dedi d'Artanán shpagasyn aıqastyryp.

Biraq bulardyń shpagalary bir-birine soǵysyp, zyńyldap úlgirmeı jatyp, kardınal gvardıashylarynyń de Jússak myrza bastaǵan shaǵyn jasaǵy monastyrdiń buryshyn aınalyp, beri shyǵa berdi. .

— Kardınaldyń gvardıashylary! — dedi Portos pen Aramıs ekeýi birdeı aıqaılap.— Shpagany qynabyna, myrzalar! Shpagany qynabyna!

Biraq bular keshigip qaldy. Olar dushpandardyń betpe-bet kelip, qarý kezenip turǵan ústerinen tústi.

— Eı! — dep aıqaılady de Jússak bularǵa qaraı bettep, sosyn qaraýyndaǵy jasaýyldaryna sońymnan erińder dep belgi berdi. — Eı, mýshketerler! Osy jerge saıysaıyn dep ádeıi jınalǵansyńdar ǵoı, á? Al, jarlyqty qaıtemiz?

— Sizder óte kishipeıil ekensiz, gvardıashy myrzalar! — dedi Atos shytynyp, óıtkeni de Jússak osydan eki kún buryn mýshketerlerge jasalǵan shabýylǵa qatysqan edi. — Eger sizder tóbelesip jatsańyzdar, shyn sózim, biz sizderge bóget jasamas edik. Sizder bizge erik berińizder, sonda eshbir beınetsiz-aq, kóp qyzyqty kóresiz.

— Marhabatty myrzalar, — dedi de Jússak, — ókinishke qaraı, men sizderge ol múmkin emes dep aıtýǵa májbúr bolyp turmyn. Biz úshin bárinen de boryshymyz joǵary. Shpagalaryńyzdy qynaptaryna salyńyz da, artymyzdan erińiz.

— Marhabatty myrza, — dedi Aramıs de Jússakty mazaqtap, — eger bul ózimizdiń erkimizde bolsa, biz sizdiń kishipeıilmen jasaǵan usynysyńyzǵa qýana-qýana kóner edik. Biraq qynjylǵannan ne paıda, ol múmkin emes: de Trevıl myrza bizge mundaı iske tyıym salǵan. Sizder úshin eń durysy — qazir óz jónińizben júre berý.

Bul mazaqqa de Jússak bulqan-talqan bolyp ashýlandy.

— Eger sizder baǵynbasańyz, biz sizderdi qamaýǵa alamyz! — dedi gvardıashy qatýlanyp.

— Olar beseý de, biz úsheý-aqpyz, — dedi Atos báseń. — Biz taǵy da jeńilip qalamyz nemese bárimiz ornymyzdan qozǵalmaı turyp qaza tabamyz, óıtkeni sizderge ashyqtan-ashyq aıtarym: jeńilip qalǵasyn kapıtanǵa kórinip qarabet bola almaımyn.

Atos, Portos pen Aramıs sol sátte kózdi ashyp-jumǵansha bir-birine jaqyn kelip, ıin tiresip tura qaldy al, de Jússak óz soldattaryn sapqa qoıdy. Osy mınýtte d'Artanán da bir sheshimge bel baılady. Kisi taǵdyryn qas qaǵymda anyqtap beretin ǵajaıyp oqıǵalardyń biri bolyp edi. Ol koról men kardınal ekeýiniń bireýin tańdap alýy kerek-ti; al, qalap alǵannan keıin, sodan taımaýy qajet. Qazir shaıqasqa aralassa, onda zańǵa baǵynbaǵany, onda janyn shúberekke túıgeni, onda korólden de qudiretti mınıstrdiń jaýyna aınalǵany. Munyń bárin jas jigit qas-qaǵymda uqty. Biraq onyń abyroıyna qaraı, bir sát te solqyldaqtyq jasamady.

— Myrzalar, — dedi ol Atos pen onyń dostaryna qarap, — sizderdi túzetýge ruqsat etińiz. Sizder álgide biz úsheýmiz dedińiz, menińshe, biz — tórteýmiz.

— Siz mýshketer emessiz, — dedi Portos oǵan.

— Ol ras, — dep quptaı ketti d'Artanán, — mende mýshketerdiń kıimi joq, biraq men jan-tánimmen mýshketermin. Meniń júregim — mýshketerdiń júregi. Men sony sezinemin de, mýshketerdiń is-áreketin jasaımyn.

— Bul aradan ketińiz, jigitim! — dedi de Jússak daýystap, ol d'Artanánnyn qolyn sermep sóılegenine, bet-pishinine qarap, oıyn kókeıindegi oıyn uǵyp qalsa kerek. — Siz kete berińiz, biz oǵan qarsy emespiz. Basyńyzdyń amandyǵyn oılańyz! Tezirek!

D'Artanán ornynan qozǵalmady.

— Siz shynynda da tamasha jigitsiz, — dedi Atos onyń qolyn qysyp.

— Tez, tezirek qımyldańyz! — dedi de Jússak tyzaqtap.

— Tezirek bir shara qoldaný kerek! — dedi Portos pen Aramıs . qosarlanyp.

— Osynaý jas jigittiń jany qandaı jomart, ózi qandaı keńpeıil, — dedi Atos.

Biraq úsheýi de d'Artanánnyń jastyǵynan, tájirıbesizdiginen qoryqty.

— Biz — úsheýmiz, onyń da bireýi jaraly, qasymyzda bir jetkinshegimiz (ony bala dese de bolady) taǵy bar, keıinnen bizdi tórteý edi deıdi.

- Solaı ǵoı, biraq sheginýge...— dedi Portos gúrildep.

— Sheginýge bolmaıdy! — dedi Atos.

D'Artanán olardyń nege júreksinip turǵanyn túsine qoıdy.

— Marhabatty myrzalar !— dedi ol, — meni synap kórińizdershi, arymmen ant etem, ólispeı berispeımin, jeńilmeı turyp osy aradan qozǵalmaımyn!

— Esimińiz kim, jaýynger jetkinshegim? — dedi Atos.

— Atym d'Artanán, myrza.

— Káne endeshe, Atos, Portos, Aramıs, d'Artanán! Alǵa! — dedi aıqaılap Atos.

— Ay, qurmetti myrzalarym, máseleni sheshetin ýaqyttaryńyz áli jetken joq pa? — dep de Jússak bulardyń jaı-kúıin bilmek boldy.

— Biz bárin de sheship qoıdyq, — dedi Atos.

— Sonda qandaı túıinge toqtadyńyz? — dedi de Jússak.

— Biz sizderge shabýyl jasaımyz ,— dedi Aramıs bir qolymen shpagasyn jalańashtap.

— Solaı ma... Qarsylasamyz deısizder me! — dedi de Jússak daýystap.

— Ah, shaıtandar! Sonsha nege tań qalasyzdar?

Sonymen, shaıqasqa shyqqan toǵyz noıan bir-birine qaraı qatty jaýyǵyp, tura - tura umtylysty, biraq báriniń de qımyl-áreketi aqyl-aılamen oılastyrylǵan áreket edi.

Atos kardınaldyń súıikti jaýyngeri Kaıýzak degenmen shaıqassa, Portostyń úlesine Bıkar tıdi, al, Aramıs bolsa, eki dushpanmen jalǵyz aıqasyp ketti.

Al, d'Artanánǵa keletin bolsaq, onyń dushpany de Jússaktyń ózi edi.

Jas gaskonnyń júregi asaýdaı týlap, keýdesin jaryp shyǵyp kete jazdady. Qudaı biledi, sonda qoryqqanynan emes (qorqý qaıda), delebesi qozyp, elirip ketkeninen edi. Ol dushpanynyń aınalasynda zyr júgirip, taktıkasy men turǵan ornyn sát saıyn ózgertip, yzaly jolbarystaı shaıqasty. Sol kezdiń tilimen aıtqanda Jússak «saıystyń shyn sheberi» jáne asa tájirıbeli sarbaz edi. Biraq soǵan qaramastan ol óziniń shıyrshyq atyp qoldy-aıaqqa turmaıtyn, ádisqoı da sergek dushpanynyń shabýylynan ázer-ázer qorǵanyp júrdi, jas gaskon saıystyń jalpyǵa málim erejelerin mınýt saıyn buzyp, qyryq qubylyp, shabýyldy bir mezgilde jan-jaqtan tóńirekteı júrgizedi, al sonymen birge, óz denesin meılinshe qasterleıtin kisi sıaqty, dushpanynyń shpagasyn qaqqyshtap, boıyna darytpaı qoıdy.

Osy saıys aqyrynda de Jússaktyń shydamyn taýysty. Ózi temir qanat balapan sanaǵan dushpanyna áli jetpegenine namystanǵan de Jússak yzaǵa boı aldyryp, qaıta-qaıta qatelese berdi. D'Artanán saıys ónerinen áli tájirıbe jınap jarytpaǵanymen, teorıaǵa júırik edi, sony esine túsirip, burynǵydan beter shapshań, shalt qımylǵa kóshti. Jússak ne de bolsa, munyń sharýasyn bitireıin dep, dushpanyn aıaýsyz bir túıreý úshin shpagasyn ilgeri qaraı umtylyp qaldy. Biraq d'Artanán onyń shpagasyn qaǵyp jiberip, de Jússak boıyn túzeı bergen shaqta, qoltyǵynyń astynan jylan sıaqty sýmań etip, ony shpagasymen bir túıredi. Jússak kesken terekteı gúrs etip qulap tústi.

Dushpanyn osylaı bir jaıǵastyryp tastaǵannan keıin d'Artanıan dereý aıqas alańyn kózimen bir sholyp ótti.

Aramıs dushpanynyń bireýin erterek sulatyp tastaǵan eken, biraq ekinshisi muny qatty qýsyryp bara jatty. Soǵan qaramastan Aramıstiń hal-jaǵdaıy ońdy kórindi, onyń áli de biraz qorǵanatyn háli bar sıaqty.

Bıkar men Portos erkin saıysyp júr. Portos — ıyǵynan, Bıkar búıirinen jaralanypty. Biraq ekeýiniń de jarasy onsha qaýipti emes-ti, sol sebepti de olar qatýlana qasarysyp, saıys óneriniń ne bir úlgilerin kórsetisip jatty.

Kaıýzaktan ekinshi ret jaralanǵan Atos ýaqyt ótken saıyn álsirep bet-aýzy kógerip bara jatty, sonda da bir qadam keıin sheginer emes. Ol tek shpagasyn ekinshi qolyna aýystyryp alyp, sol qolymen saıysa bastady.

Jekpe-jektiń sol zamandaǵy dástúrli zańy boıynsha, d'Artanıan aıqasyp jatqan serikteriniń bireýin qoldaýǵa haqysy bar-dy. Óz kómegi eń áýeli qaısysyna kóbirek qajet ekenin bilmeı ańyrap turǵanda kenet onyń kózimen Atostyń kózi ushyrasyp qaldy. Atos ólse de ózge kisini kómekke shaqyrmaıdy. Biraq onyń semirene qaraýyna da, onyń kózimen kómek suraýyna da bolady. D'Artanıan ony birden túsindi de, tura umtylyp baryp, Kaıýzaktyń bir búıirinen dúrse qoıa berdi.

— Gvardıashy myrza , qane, maǵan kel! Jer jastandyraıyn! Kaıýzak buryla qoıdy. Kómek dál merziminde kelipti. Tek kózsiz erligi arqasynda áreń júrgen Atos dármeni quryp, bir tizerlep otyra ketti.

— Qarǵys atqyr-aı! — dedi ol aıqaılap. — Ony óltire kórme jas jigit! Keıin jara jazylyp ketkesin men odan eski bir óshimdi alýym kerek. Onyń shpagasyn qaǵyp jiber-daǵy, qarýsyz qaldyr... Báse tap solaı etińiz... Bárekelde! Óte jaqsy!

Kaıýzaktyń shpagasy jıyrma qadamdaı jerge ushyp túskenin daýystan jibergen edi. D'Artanıan men Kaıýzak ekeýi birdeı shpagaǵa umtylysty: sonda bireýi — ony qolyna qaıta ustaý úshin, ekinshisi — olja qylý úshin umtylysty. Anadan góri qaǵilezdeý d'Artanán birinshi bolyp júgirip baryp shpagany tabanymen basa qoıdy.

Kaıýzak dereý Aramıs óltirgen gvardıashyǵa baryp, onyń rapırasyn julyp aldy da, d'Artanánǵa qaraı bettedi, biraq osy bolmashy ýaqyt ishinde az da bolsa tynys alyp úlgirgen Atos onyń aldynan shyǵa keldi. Dushpanyn d'Artanán jer qaptyryp qoıa ma dep qaýiptengen Atos qaıta shaıqaspaq boldy.

Buǵan kedergi jasasa Atostyń renjıtinin d'Artanán birden bile qoıdy. Shynynda da kóp uzamaı Kaıýzak qulap qaldy: Atostyń shpagasy onyń keńirdegin tesip ótken edi.

Tap sol kezde Aramıs te qulap jatqan dushpanynyń tósine shpagasynyń ushyn qadap, oǵan birjola jeńilgenin moıyndatty.

Endi Portospen Bıkar qalǵan-dy. Portos Bıkardan: jaryǵym-aý, senińshe, qazir ýaqyt qansha boldy, aǵańnyń Navarr polkinen alǵan rotasy qutty bolsyn, — dep qaljyńdap, ázil qashyryp júrdi. Biraq onyń bul tálkeginen eshteńe shyqpady: óıtkeni Bıkara ólispeı berispeıtin temirdeı berik jandardyń biri bolatyn.

Degenmen saıysty bitiretin ýaqyt jetip edi: Kútpegen jerdeı kúzet kelip qalyp, jekpe-jekke qatysýshylardy túgeldeı — jaralysyn da, saýyn da, kardınaldyń jaqtastaryn da, koróldiń jaqtastaryn da — tutqynǵa alýy múmkin. Atos, Aramıs pen d'Artanán baǵyn dep Bıkarany qorshap aldy. Kópke qarsy jalǵyz ózi bolsa da, búıirinen jaralanǵan jigit baǵynýdan bas tartty. Jaraly Jússak shyntaǵyna áreń súıenip, basyn kóterip, beril, — dep aıqaı saldy. D'Artanán sıaqty Bıkara da gaskondyq edi. Ol kereń adamdaı kúldi de qoıdy. Saıysyp júrip eki umtylystyń arasynda ol shpagasynyń ushymen bir jerdi túrtip qaldy.

— Osy arada... — dedi ol bıblıanyń sózin ózgertip, — osy arada qasyndaǵy serikterimen birge, kóptiń biri esebinde Bıkara ajalyn tabady.

— Olar — tórteý, sen — jalǵyz. Buıyramyn — beril!

— Sen buıyrsań — másele basqasha, — dedi Bıkara. — Sen meniń brıgadırimsiń, baǵynýym kerek.

Kenet keıin qaraı bir sekirip, dushpanyna bermeý úshin, shpagasyn mort syndyrdy. Sosyn onyń synyǵyn monastyr dýalynyń syrtyna laqtyryp jiberdi de, qolyn keýdesine aıqastyra ustap, kardınaldyq óleńderdiń biriniń áýenin ysqyryp jaıbaraqat tura berdi.

Tipti dushpanynyń erligi bolsyn meıli, erlik árqashanda ardaqtalady. Mýshketerler shpagalaryn kóterip, batyl gvardıashyǵa salút berip, qynabyna saldy. D'Artanán da solardan kórgenin istedi, sosyn din-aman qalǵan jalǵyz gvardıashy Bıkaranyń kómegimen Jússak pen Kaıýzakty jáne Aramıstiń jaralanyp qalǵan dushpanyn monastyr basqyshynyń aldyna apardy. Tórtinshi gvardıashynyń qaza tapqanyn biz joǵaryda aıtqanbyz. Sodan keıin olar kirmeliktegi końyraýdy bir qaǵyp, dushpandarynyń bes shpagasynyń tórteýin olja qyldy da, jeńis qýanyshyna eltigen kúıi, de Trevıl myrzanyń úıine qaraı bettedi.

Olar bir-birimen qoltyqtasa, keń kósheni túgel alyp, joldan kezdesken mýshketerlermen sóz qaǵystyryp máz-máıram bolyp kele jatty, aqyrynda olardyń bul júrisi saltanatty sherýge uqsap ketti. D'Artanánnyń tóbesi kókke jetkendeı boldy. Ol Atos pen Portostyń ortasynda, ekeýin esi kete qushaqtap keledi.

— Eger men áli mýshketer bolmaǵanmen, — dedi ol óziniń jana dostaryna, de-Trevıl myrzanyń úıi aldyna kelgende, — endi ózim shákirt retinde qabyldandym deýime bolatyn shyǵar, solaı emes pe?

VI

ULY MÁRTEBELİ KORÓL LÚDOVIK XIII

Bul oqıǵanyń aıaǵy daý-janjalǵa aparyp soqty. De Trevıl mýshketerlerine jurt kózinshe keıip, ońashada quttyqtap jatty. Degenmen ýaqytty bosqa ótkizýge bolmaıtyn edi bul habardy dereý korólge jetkizbek kerek, osy maqsatpen de Trevıl jedeldetip Lývrǵa ketti. Biraq keshigip qalypty: koról esigin tars bekitip, kardınalmen otyr eken. De Trevılge: koróldiń qoly bos emes, qazir eshkimdi de qabyldaı almaıdy — delindi. Trevıl sodan keshke salym, koról karta oınap otyrǵan kezde keldi. Koróldiń qoly júrip, utyp otyr eken, uly aǵzam asa sarań kisi edi, sol sebepti de qoly shyqqasyn asa kóńildi eken.

— Kapıtan myrza, beri kelińizshi! — dedi ol daýystap de Trevıldi alystan baıqap qalyp. — Beri kelińiz, men qazir sizge qatty ursaıyn dep otyrmyn. Mártebeli taqsyrdyń maǵan kelip, endi mýshketerlerdiń ústinen shaǵym aıtqanyn jáne sodan qatty tebirenip ketip, tósek tartyp jatyp qalǵanyn bilesiz be? Bul ne ózi, sizdiń mýshketerlerińiz shetterinen baskeser shaıtandar ma qalaı a?

— Joq, uly aǵzamym, — dedi de Trevıl koróldiń birinshi sózinen-aq istiń shıeleniskeli turǵanyn sezip. — Joq, kerisinshe, olar qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn, qaıyrymdy jandar jáne olar, ımandaı shynym bir-aq maqsatqa ǵana umtylady: shpagasyn tek sizdiń uly mártebeńiz úshin ǵana qynabynan sýyrady. Biraq shara qansha; kardınaldyń gvardıashylary kez kelgen jerde dikildep, olarǵa kún kórsetpeıdi, sosyn qaıtsin baıǵus jas jigitter tym bolmasa, polkimizdiń namysyn bermeıik dep qorǵanýǵa májbúr bolady.

— De Trevıl myrza, meni tyńdańyz! — dedi koról daýsyn kóterip. — meni tyńdańyz! Siz bir tahýa sopylar qaýymy jaıly sóz qozǵap tursyz ba qalaı? Qymbatty kapıtanym, men sizdi shynymen-aq kapıtan sheninen jurdaı etip, ony mademýazel de Shemroǵa bergim kelip turǵany, óıtkeni men ol áıelge monastyrdiń basy etem dep ýáde bergen edim. Biraq meni sózińizge sendi eken dep oılap qalyp júrmeńiz. De Trevıl myrza, meni Ádil Lúdovık dep beker atamaıdy, biz qazir bárin de...

— Sizdiń sol qara qyldy qaq jarǵan ádildigińizge sheksiz sengennen keıin de men uly aǵzamnyń sheshimin aspaı-saspaı, sabyrymdy saqtaı otyryp kútemin.

— Tura turyńyz, tura turyńyz, Men kóp kúttirmespin, — dedi koról.

Bul kezde koróldiń karta oıynyndaǵy joly taryla bastap edi: ol utyla bastaǵasyn, retin taýyp, — artyq aıtsaq jurt keshire jatar — bir jaǵyna qaraı jalt bergisi kelip otyr edi. Araǵa birneshe mınýt salyp, koról ornynan turyp, stol ústindegi utqan aqshasyn túgeldeı sypyryp qaltasyna saldy da, asyǵys til qatty:

— La Vevıl, meniń ornyma otyryńyz. De Trevıl myrzamen bir mańyzdy másele jóninde keńesýim kerek edi... Ah, ıá, myna jerde meniń seksen lýı aqsham jatqan — utylǵandar kóńiline almasyn, sony ornyna salyńyz. Bárinen buryn ádildik kerek!

Sosyn ol de Trevılge burylyp qarady.

— Sonymen, myrza, — dedi ol kapıtanmen birge saraı terezeleriniń birine qaraı bettep, — siz mýshketerlermen janjaldy bastaǵan tek mártebeli taqsyrdyń gvardıashylary ǵana degen sózińizden qaıtpaısyz ǵoı?

— Iá, uly aǵzamym, ár kezde de solaı bolyp júr.

— Sonda qalaı bolǵan! Aıtyńyzshy. Qymbatty kapıtanym, sot ádil bolý úshin eki jaqty da muqıat tyńdaýy kerek ekeni sizge málim shyǵar.

— Qudaı saqtasyn! Sol oqıǵa eleýsiz ǵana bastalyp ketken. Meniń eń tańdaýly úsh soldatym — olardyń esimi, uly aǵzam, ózińizge áıgili, olardyń adaldyǵyna talaı ret kózińiz jetken, al, olar jan-tánimen óz qyzmetine berilgen dep sizdi, uly aǵzamym, shyn kóńilden sendire alamyn — sonymen, meniń úsh soldatym, Atos, Portos, Aramıs myrzalar, bir jas gaskondyq tórteýi qalaǵa serýen qurmaq bolady, álgi jetkinshekti men búgin erteńgilik solarǵa: kóz qyryńyzdy sala júrińizder dep tapsyrǵan edim. Umytpasam, olar Sen-Jermenge barmaq bolady da, Desho monastyrynyń qasyndaǵy alańnan kezdesýge ýáde baılasady. Oılamaǵan jerden de Jússak myrza bastaǵan Kaıýzak, Bıkar myrzalar men eki gvardıashy olardyń ústine kelip qalady. Ol myrzalar onda tutas bir qol bolyp, shamasy, zańdy buzý maqsatymen barǵan bolý kerek.

— Báse, báse, máselege endi ǵana túsindim ǵoı, — dedi koról. — Olardyń ózderi jekpe-jek tóbelespek bolǵan, solaı ma?

— Men olardy aıyptamaımyn, uly aǵzam, biraq uly mártebeli aǵzam, ózińiz oılap kórińizshi: baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan bes adam karmelıt áıelder monastyrynyń qasyndaǵy ońasha orynǵa qandaı maqsatpen barady?

— Siz ádilin aıttyńyz, Trevıl, ádilin aıttyńyz!

— Biraq olar meniń mýshketerlerimdi kóredi de, áýelgi oıynan qaıtady, endi óz aralaryndaǵy bas arazdyq polkter arasyndaǵy dushpandyqqa aýysady. Uly aǵzam, ózińiz bilesiz, mýshketerler korólge, tek qana korólge berilgen — olar kardınal myrzany qostaıtyn gvardıashylardyń ata jaýy emes pe?

— Iá, Trevıl, ıá, — dedi koról jabyrqap. — Fransıada osy bir eki daı bolyp bólingendi kórip qatty qaıǵyramyz. Bir koróldikte eki bastyń bolýy da asa qaıǵyly. Biraq munyń bári áli jónine keledi, Trevıl, jónine keledi... Hosh, sonymen siz mýshketermen janjaldy bastaǵan gvardıashylar deısiz ǵoı?

— Men oqıǵa, shynynda da, tap osylaı bolǵan shyǵar dep oılaımyn. Dál solaı dep kesip aıta almaımyn. Ózińiz bilesiz, munyń anyq-qanyǵyna jetý qıyn. Bul úshin Ádil Lúdovık atalǵan Lúdovık Hİİİ-shiniń ǵajaıyp kóregendigi, sezimtaldyǵy kerek.

— Durys aıtasyz, Trevıl. Biraq sizdiń mýshketerlerińiz de jalǵyz bolmaǵan. Olardyń qasynda bir jetkinshek bala bolǵan deıdi.

— Iá, uly aǵzamym, taǵy bir jaraly bolǵan, saıyp kelgende úsh koról mýshketeri, olardyń bireýi jaraly delik, qastaryndaǵy balamen birge kardınal myrzanyń atyshýly eń myqty bes gvardıashysyna qarsy turǵan jáne olardyń tórteýin sulatqan.

— Páli, mynaýyń jeńis qoı! — dedi koról jadyrap. — Naǵyz jeńis!

— Iá, uly aǵzam, Se túbindegi jeńis tárizdi tolyq jeńis.

— Bireýi jaraly, bireýi balaqaı derlik tórt kisi dedińiz be?

— Ony tipti bozbala deýge de kelmes. Biraq osy aıqastyń kezinde onyń keremet erlik kórsetkeni sondaı, ony, uly aǵzam, sizdiń marhabatyńyzǵa usynyp, bir batyldyq jasasam dep edim.

— Óziniń aty kim?

— D'Artanán, uly aǵzamym. Ol — meniń eń eski dostarymnyń bireýiniń balasy. Uly aǵzamym, sizdiń ákeńizben birge soǵysqa óz erkimen qatysqan aqsúıektiń balasy.

— Jáne sol bala qaısar minez kórsetti deısiz be? Trevıl, maǵan sol oqıǵany táptishtep aıtyp berińizshi: meniń soǵystar men shaıqastar týraly áńgimeni jaqsy kóretinimdi bilesiz ǵoı.

Osyny aıtyp, koról Lúdovık HIIİ-inshi tákapparlana shalqaıyp, murtyn bir shıratyp qoıdy.

— Uly aǵzam, — dedi Trevıl sózin jalǵap, — álgide aıtyp edim ǵoı, d'Artanán áli sary úrpek bala dep, mýshketer bolý qurmetine qoly jetpegesin ol qala adamy sıaqtanyp kıingen eken. Kardınal myrzanyń gvardıashylary onyń áli balǵyn ekenin, ásirese, polkke jatpaıtynyn eske alyp, biz shabýylǵa shyqpaı turǵanda dereý ketińiz degen talap qoıady...

— Kórdińiz be, Trevıl, áýeli shabýyl jasaǵan solar eken, — dedi koról.

— Óte durys aıtasyz, uly aǵzam, oǵan kúmán joq. Sóıtip, analar oǵan jónińdi tap deıdi, biraq ol: meniń janym — mýshketerdiń jany, uly mártebeli korólge berilgen adammyn, demek, mýshketer myrzalarmen birge bolamyn, — dep jaýap qaıtarady.

— Jigit-aq eken! — deıdi koról kúbirlep.

— Ol shynynda da mýshketerlermen birge qalady, uly aǵzamym, siz taǵy bir tamasha jaýynger taptyńyz, kardınal myrzanyń jynyn keltirip júrgen de osy jigittiń de Jússak myrzany shpagasymen óltire túırep tastaǵan saıyskerligi ǵoı.

— Jússakty jaralaǵan sol ma? — dedi koról daýystap, — Ras sol ma? Bala ma? Ol múmkin emes, Trevıl.

— Bári de, uly aǵzamym, týra ózińizge aıtqandaı bolǵan.

— Jússak kúlli Fransıanyń eń tańdaýly saıyskerleriniń biri ǵoı.

— Oǵan shara bar ma, uly aǵzam, «Ózińnen kúshti shyqsa, eki kóziń sonda shyǵady» degen emes pe.

— Men sol jas jigitti kórgim keledi, Trevıl, ádeıi kórgim keledi, eger oǵan birdeńe qajet bolsa, biz oǵan kómekteseıik.

— Uly aǵzamym, siz ony qashan qabyldaı alar ekensiz?

— Erteń túste, Trevıl.

— Bir óziń ǵana ertip keleıin be?

— Joq, tórteýin birdeı ákelińiz, Men olardyń bárine bir mezgilde alǵys aıtpaqpyn. Bizge jan-tánimen berilgen kisiler sırek kezdesedi, Trevıl, jáne adaldyq syı-qurmet kórsetýge turady.

— Uly aǵzam, shańqaı túste biz Lývrde bolamyz.

— Kishi qaqpadan kirersiz, Trevıl, kishi qaqpadan. Kardınal bilmeı-aq qoısyn.

— Qup, uly aǵzamym.

— Siz túsinesiz ǵoı, Trevıl zańnyń aty — zań. Saıysýǵa tyıym salynǵany ras.

— Biraq bul taıtalas, uly aǵzam, kádimgi jekpe-jektiń aýqymynan asyp jatyr. Bul — qaǵysyp qalýshylyq, meniń úsh mýshketerim men d'Artanán myrzaǵa kardınal gvardıashylarynyń beseýiniń jabylǵany. — sonyń aıqyn aıǵaǵy.

— Durys-aq, — dedi koról. — Degenmen Trevıl, kishi qaqpadan kelersiz.

Trevıl ezý tartty da qoıdy. Bala ustazyna qarsy shyqty — mine, onyń qolynan kelgeni osy ǵana, bilgen kisige bul da az emes. Ol korólge qurmetteı tájim etip, odan ruqsat alyp, ketip qaldy.

Sol kúni keshqurym úsh mýshketerdiń úsheýine de erteń kórsetiletin qurmet jaıy habarlandy. Koróldiń syryn baıaǵydan biletin ysqaıaq jigitter buǵan onsha qobaljı qoımady. Biraq d'Artanán ushqyr qıaldy gaskon emes pe, osy oqıǵa oǵan bolashaq baqyttyń nyshany bolyp kórindi de, túnimen nebir ǵajaıyp sýretterdi kóz aldynan ótkizip jatty. Tańerteńgi saǵat segizde ol Atostyń úıine keldi.

D'Artanán kelgende mýshketer kıinip bolyp, endi shyqqaly jatyr eken. Koról túste qabyldaıtyn bolǵandyqtan, Atos eki dosymen Lúksembýrg at qorasy mańyndaǵy sharaphanaǵa baryp, dop oınamaq bolyp kelisipti. Ol d'Artanándy ózimen birge júrýge shaqyrdy, álgi oıynnan habary bolmasa da, ol buǵan kelise ketti. Ýaqyt erteńgi saǵat toǵyz shamasy, ol on ekige deıin ne isterin bilmeı dal bolyp edi.

Portos pen Aramıs ýádeli jerge kelip, dopty qaqpaqyldap oınap tur eken. Dene jattyǵýlarynyń san túrlerine kelgende aldyna jan salmaıtyn Atos, D'Artanán ekeýi alannyń ekinshi jaǵyna baryp turyp, ana ekeýine oınalyq dep belgi berdi. Ol sol qolymen oınasa da, bir sermegennen keıin-aq, mundaı jattyǵýdy jasaýǵa jarasy múmkindik bermeıtinin túsindi. Sóıtip alańda d'Artanıan jalǵyz qaldy, biraq ol oıynnyń kúlli erejesin saqtap oınaýǵa tájirıbesi jetpeıtinin áýelde aıtyp qoıǵandyqtan, eki mýshketer upaıdy eseptemeı, tek dopty qaǵyp tastaýmen ǵana shuǵyldandy. Portostyń álýetti qolymen jiberilgen bir dop ushyp kele jatyp, d'Artanánnyń betine tıip kete jazdady, so zamat ol: eger álgi dop janap ótpeı betime tıse, qabyldaý bolmas edi, óıtkeni men saraıǵa bara almaı qalar edim dep oılady. Óziniń gaskondyq qıaly boıynsha, onyń kúlli bolashaǵy osy qabyldaýǵa baılanysty. Ol Portos pen Aramıske ıilip tájim etip, sizdermen kúsh salystyrýǵa hálim jetken kezde oıyndy jalǵastyrarmyn, dedi. Osy sózderdi aıtty da, ol kórmeniń syrtyna shyǵyp kórermenderge kelip qosyldy.

D' Artanánnyń soryna qaraı, kórermender arasynda mártebeli taqsyrdyń bir gvardıashysy tur edi. Óz joldastarynyń keshe ǵana masqara bop jeńilip qalǵanyna namysy qozǵan osynaý gvardıashy bir reti kelgende solardyń kegin almaqshy bolyp ant etken . Osy bir sát oǵan asa qolaıly bolyp kórindi.

— Myna balanyń doptan qoryqqanyn qarashy, — dedi ol qasyndaǵy kórshisine. — Bul, shamasy, mýshketerdiń shákirti boldy.

D'Artanán jylan shaǵyp alǵandaı oqys jalt buryldy da, álgi bir qıas sózderdi aıtqan gvardıashyǵa tesireıe qarady.

Ne bop qaldy? — dedi gvardıashy sózin sabaqtap, murtyn mysqyldaı shıratyp turyp. — Súıkimdi balaqaı, maǵan qalaı qarasań — olaı qara, báribir, aıtqan sózimnen tanbaımyn.

— Aıtqan sózińiz tasqa tańba basqandaı aıqyn jáne eshbir túsindirýdi qajet etpeıdi, sol sebepti de artymnan erýińizdi suraımyn, — dedi d'Artanán.

— Sonda qashan? — dedi gvardıashy kekesin únmen.

— Ótinemin, tap qazir júrińiz.

— Meniń kim ekenimdi biletin shyǵarsyz dep senemin?

— Múlde bilmeımin jáne bilgim de kelmeıdi.

— Beker asyǵasyz! Bálkim, meniń atymdy bilseńiz, mundaı dikeńdemes edińiz.

— Onda atyńyz kim?

— Bernajý, ámirińizge quldyq.

— Sonymen, Bernajý myrza, men sizdi qaqpa aldynan kútemin, dedi d'Artanán salmaqpen.

— Júre berińiz, myrza. Men sizden keıin shyǵamyn.

— Ekeýmizdiń birge shyqqanymyzdy, myrza, eshkim baıqap qalmasyn, onsha asyqpaı-aq qoıyńyz. Ekeýmiz aınalysatyn iske basy artyq kýániń keregi joq.

— Maqul, — dedi gvardıashy, óz esimi buǵan eshqandaı áser etpegenine tań qalyp.

Rasynda da, Bernajý esimi d'Artanánnan ózge jurttyń bárine málim bolatyn. Koról men kardınaldyń kúlli ámir-jarlyqtaryna qaramastan, kún qurǵatpaı ótip jatatyn qaqtyǵys-soqtyǵysyp bárine túgel derlik qatysatyn aıtýly janjalqoıyń osy edi.

Portos pen Aramıs oıyn qyzyǵyna túsip ketip, al, Atos olardyń oıynynan kóz jazbaı turyp, jas jigittiń ketip qalǵanyn da sezbedi; jigit kardınaldyń gvardıashysyna bergen ýádesi boıynsha esik aldyna shyǵyp tura berdi. D'Artanán koróldiń talma túske shaqyrǵan qabyldaýyna keshigip qalam ba dep asyǵa bastady. Jan-jaǵyn kózimen bir sholǵanda, ol kósheniń qańyrap bos jatqanyn kórdi.

— Imandaı shynym, — dedi ol óz dushpanyna qarap, — ózińiz Bernajý atalǵanyńyzben, jolyńyz túsetin boldy! Siz shákirt-mýshketerge tap boldyńyz. Biraq qam jemeńiz: men aıanyp qalmaımyn. Káne, qorǵanyńyz!

— Menińshe... — dedi d'Artanándy saıysqa shaqyrǵan gvardıashy, — menińshe, bul ara yńǵaısyzdaý sıaqty. Bizge Sen-Jermen abattyǵynyń syrty nemese Pre-o-Klerdiń tóńiregi yńǵaıly bolar edi.

— Sózińiz qulaqqa kiredi-aq, — dedi d'Artanán. — Biraq laj bar ma, ýaqytym az edi. Dál saǵat on ekide bireýmen jolyǵýym kerek. Sol sebepti, myrza, qorǵanyńyz, qorǵanyp baǵyńyz!

Mundaı sózdi eki ret qaıtalap aıtqyzatyn kisi Bernajý emes-ti. Sol mezette, ol shpagasyn jalt etkizip, dushpanyna tap berdi, gvardıashy aýzynan ana súti keppegen nemeniń záresin alyp, qorqytyp qoıa salmaqshy edi.

Biraq d'Artanán munyń aldynda ǵana jaqsy mektepten ótken bolatyn. Keshegi jeńis qyzýy áli basylmaǵan jáne aldynan bir jarylqap tastaıtyn jaqsylyq kútken jigitimiz qaıtse de bir adym keıin sheginbeýge bel baılady. Shpagalar zýyldap aıqasyp ketti. D'Artanán qasarysyp turyp alǵasyn, dushpany bir adym keri ketýge májbúr boldy. Osy sheginis kezinde Bernajýdyń shpagasy sál taıqyp ketkenin paıdalanyp, d'Artanán óz shpagasyn bosatyp aldy da, qas qaǵymda alǵa bir umtylyp, súńgi ushyn dushpanynyń ıyǵyna qadaı saldy. D'Artanán dereý keıin sheginip, shpagasyn kótere qoıdy. Biraq Bernajý bul túk te emes dep aıqaı salyp, et qyzýymen alǵa umtylǵanda, taǵy da d'Artanánnyń shpagasyna tap bolyp, túırelip qaldy. Soǵan qaramastan, dushpany qulap qalmaǵasyn jáne jeńilgenin moınyna almaǵasyn, tek saıysa otyryp, bir jaqyny qyzmet etetin úıge, La Tremýl myrzanyń úıine qaraı sheginip bara jatqasyn, oǵan sońǵy salǵan jarasynyń qaýipti ekenin sezbegen d'Artanán ony tyqsyra qýyp biraz jerge apardy, tipti, bálkim, óltirip te jiberer me edi. Biraq sol kezde dop oınap jatqan úı ishindegi kisiler kósheden shyqqan shýdy estip qaldy. Ózderiniń dosy, d'Artanánmen bir-eki aýyz sózge kelmeı jatyp, shpagasyn sýyryp alyp, sonyń sońynan kóshege júgirip shyǵyp ketkenin kórip qalǵan eki gvardıashy úıdi alaqtap shyǵa keldi de, jeńiske jetken jigitimizge dúrse qoıa berdi Biraq álgilerdiń izin ala Atos, Portos pen Aramıstiń de qarasy, kórindi, ózderiniń jas dosyna jabylyp jatqan gvardıashylarǵa tap berip, olardyń betin ózderine qaratyp aldy. Sol zamat Bernajý qulap tústi, endi tórt noıannyń ortasynda ekeýden-ekeý qalǵam gvardıashylar:

De La Tremýldiń adamdary, qaıdasyńdar, járdemge kelińder! — dep aıqaı saldy.

Bul úndeýge de La Tremýldiń úıinde júrgen kisilerdiń biri qalmaı, kóshege atyp-atyp shyǵyp, tórt mýshketerge lap qoıdy.

Biraq sol arada mýshketerler de óz tarapynan:

— Mýshketerler, kómekke kelińder! — degen aıbarly uran tastady. Bul urandy qostaıtyndar árqashanda kóp edi. Mýshketerlerdiń mártebeli taqsyrdyń ata jaýy ekenin jurttyń bári biletin, kardnıaldy jek kórgendikten de kópshilik olardy jaqsy keretin. Sol sebepti de, Aramıs aıtqan «Qyzyl gersogke» qyzmet etpeıtin basqa polktiń gvardıashylary osyndaı soqtyǵys kezinde koról mýshketerlerin jaqtap shyǵa keletin. Bul kezde Dezessar myrza polkiniń úsh gvardıashysy sol aradan ótip bara jatqan, olardyń ekeýi qolma-qol tórt joldasyna qol ushyn berý úshin tura-tura umtylysty, al, úshinshisi:

— Mýshketerler, kómekke kelińder! Kómekke kelińder! — dep jan ushyra aıqaılap, de Trevıl úıine qaraı júgire jóneldi.

De Trevıl myrzanyń aýlasynda, ádettegisinshe, polk soldattary qaptap júr eken, olar joldastaryna járdemdesý úshin dereý solaı qaraı tura-tura umtylysty. Jappaı, qyzyl sheke tóbeles endi bastaldy, biraq mýshketerlerdiń kúshi basym keldi. Kardınaldyń gvardıashylary men de La Tremýl myrzanyń adamdary úıdiń aýlasyna qashyp tyǵyldy, arttarynan dushpandary kımelep kirmesin dep qaqpany dereý bekitip tastady. Aýyr jaralanyp ál ústinde jatqan Bernajýdy erterek úıge kóterip kirgizgen-di.

Mýshketerler men olardyń odaqtastarynyń ábden delebesi qazyp, jeligip alǵan edi, de La Tremýldiń adamdary koról mýshketerlerine júregi daýalap, shabýyl jasaǵany úshin, onyń úıin órtep jiberse qalaı bolady degen másele de týdy. Qyzba bireýdiń aýzynan shyǵyp ketken osy sózdi jurt jamyrap qostaı jóneldi, biraq sáti túskende, saǵat on birdi soqty. D'Artanán men onyń dostary qabyldaýǵa baratynyn esterine aldy, biraq ózderi joq kezde álgi sumdyq ázildi júzege asyryp qoıady eken dep qaýiptenedi, olar búıiri qyzyp alǵan sodyrlardy sylap-sıpap, sabasyna túsirýge tyrysty. Degenmen laqtyrylǵan birneshe tas qaqpaǵa baryp tıdi. Biraq qaqpa berik eken, myzǵymady. Bul qalyń nópirdi biraz sýytaıyn dedi. Onyń ústine bárine bas bolyp júrgen jigitter qalyń kópten bólinip, de Trevıldiń úıine qaraı bettedi, osy oqıǵany túgel biletin kapıtan bulardy úıinde tosyp otyr eken.

— Dereý Lývrǵa kettik! — dedi ol. — Bir mınýtty da joǵaltpaı Lývrǵa ketýimiz kerek, kardınal habarlap úlgirmeı turǵanda, korólmen erterek baryp kóriselik, Biz bul isti keshegi oqıǵanyń jalǵasy dep aıtaıyq, sonda ekeýi bir ǵana is bolyp shyǵa keledi.

De Trevıl myrza kóńildes tórt jigitin ertip, Lývrǵa qaraı asyǵys júrip ketti. Biraq ondaǵylar mýshketerler kapıtanyn ań-tań qaldyryp, koról buǵy aýlaý úshin Sen-Jermen ormanyna attanyp ketken desti. De Trevıl myrza bul jańalyqty eki ret qaıtalap aıtqyzdy da, ony estigen saıyn qabaǵy túsip, tunjyraı berdi.

— Uly aǵzam ańǵa shyǵamyn degen sheshimge keshe kelip pe edi? — dedi ol.

— Joq, bıik dárejelim, — dedi kamerdıner. — Búgin erteńgilik bas ańshy kelip: ótken túnde sizge bola bir buǵyny qaýmalap qorshap aldyq degen habardy jetkizdi. Koról áýeli barmaımyn dep kesip aıtyp edi, biraq keıin ondaı qyzyqtan qalǵysy kelmedi me, áıteýir, ketip qaldy.

— Koról ańǵa ketkenge sheıin kardınalmen kóristi me? — dedi de Trevıl myrza.

— Shamasy, kórisken bolýy kerek, — dedi kamerdıner. — Búgin erteńgisin qaqpa aldynan men mártebeli taqsyrdyń jegýli kúımesin kórdim. Men odan: bir jaqqa barasyz ba? — dep surap edim: Sen-Jermenge — degen jaýap aldym.

— Biz qalyp qoıyppyz! — dedi de Trevıl. — Búgin keshqurym, myrzalar, men korólmen kezdesem. Al, endi sizderge keletin bolsaq, men sizderge onyń kózine túse kórmeńiz dep keńes berer edim.

Bul — aqyldy keńes edi, eń bastysy, sol keńesti berip otyrǵan kisi koróldi bes saýsaǵyndaı biletin, sondyqtan da kóńildes tórt jigit onymen sóz talastyrmady. De Trevıl myrza bularǵa úılerińizge qaıtyńyzdar da, menen habar kútińizder dep ámir etti.

Úıine qaıtyp kelgesin de Trevıl bul iste shıraq qımyldap, birinshi bolyp shaǵym jazǵan jón bolar, — dep oılady. Ol de La Tremýl myrzaǵa hat jazyp, óziniń bir kisisin jiberdi, bul hatynda kapıtan ol kisiden kardınalǵa qyzmet etetin gvardıashyny óz úıinen qýyp jiberýin jáne mýshketerlerge shabýyl jasaǵany úshin óz adamdaryna qattyraq bir ursyp qoıýyn surady. Óziniń atshysynan (Bernajý sonyń týysqany bolatyn) bul habarǵa qanyqqan de La Tremýl myrza bylaı dep jaýap jiberedi: de Trevıl myrza da, onyń mýshketerleri de maǵan shaǵyna almaıdy, qaıta shaǵynatyn bolsam — men shaǵynýym kerek, óıtkeni munyń qyzmetkerlerine áýeli tıisken mýshketerler, olar tipti munyń úıin órtemekshi de bolǵan. Bul eki bekzattyń arasyndaǵy daý-janjal, árıne, uzaqqa sozylar edi jáne bulardyń árqaısysy qasarysyp óz aıtqanynan qaıtpas edi, biraq de Trevıl máseleni anyqtaı túsetin sony bir tásil oılap tapty. Ol de La Tremýl myrzaǵa ózi barmaq boldy.

De La Tremýl myrzanyń úıine kúımemen kelip, ol óziniń kelgenin qojaıynǵa habarla dep ámir etti.

Bekzattar bir-birimen sypaıy sálemdesti. Aralarynda dostyq yntymaq bolmasa da, bular bir-birin qatty qurmetteıtin. Ekeýi de ar-namysty, keń peıildi jandar edi. De La Tremýl myrza óz basy protestant bolǵasyn, han saraıyna óte sırek keletin, sol sebepti de eshbir partıa qataryna da qosylmaıtyn, ol, ádette, bireýmen qarym-qatynas jasarda taza, qaltqysyz kóńilin usynatyn. Qansha aıtqanmen, bul joly de Trevıl kishipeıilmen sypaıy qabyldansa da, burynǵydaı emes, aradan bir salqyndyq lebi sezilip turdy.

— Myrza, — dedi mýshketerlerdiń kapıtany sóz bastap, — biz ekeýmiz de ózimizdi ókpeli sanaımyz, sol sebepti de men sizge kelgende, álgi bir daýly istiń mán-jaıyn birlese otyryp anyqtaýǵa keldim.

— Raqym etińiz, — dedi de La Tremýl, — biraq áýeli eskertip qoıaıyn, men bul istiń jaı-jaǵdaıatyn jaqsy bilem, bar aıyp sizdiń mýshketerlerińizdiń moınynda.

— Siz, myrza, bir nárseni ólshep-piship almaı sóılemeıtin aqyldy da ádil adamsyz, sol sebepti de meniń ádeıi aıtqaly kelgen usynysymnan bas tarta almaısyz.

— Myrza, ótinemin, qulaǵym sizde.

— Sizdiń atshynyń týysy Bernajý myrzanyń hal-ahýaly qalaı eken?

— Onyń háli múshkil, myrza. Iyǵyndaǵy jarasy onsha qaýipti emes, biraq ókpesine zaqym keltirgen ekinshi jaraqaty taǵy bar. Emshi ol osydan saýyǵyp kete almas dep qorqady.

— Jaraly esin bile me?

— Iá. Aqyl-esi bútin.

— Ózi sóıleı ala ma?

— Qınala-qınala sóıleıdi.

— Endeshe, myrza, uzamaı. jany jannatqa ushady-aý degen jigitke baralyq ta, qudaı atymen ant etip, odan bar shyndyqty aıtýyn suralyq. Meıli, ózi aralasqan istiń ádil qazysy sol jaraly jigit-aq bola qoısyn, men ol ne aıtsa — soǵan sendim.

De La Tremýl myrza bir sát oılanyp qaldy da, budan aqyldy usynys taba almaıtynyn bilip, birden kelise ketti.

Ekeýi de jaraly jigit jatqan bólmege kelip kirdi. Onyń kóńilin suraýǵa kelgen osynaý tekti myrzalardy kórgende, aýrý jigit kereýetten basyn kóterip otyrmaq boldy, biraq ábden álsirep qalǵan baıǵus, osy bolmashy qımyldyń ózine shydaı almaı, esinen tanǵandaı, tósekke qaıta qulaı ketti.

De La Tremýl myrza oǵan jaqyndap baryp, betine tuzdy shısha aparyp edi, naýqas esin jıdy. Sodan keıin de Trevıl myrza aýrý kisige sózimen yqpal jasady dep aıyptamasyn dep, jaralymen ózińiz sóılesińiz degen usynys jasady.

Máseleniń bári de Trevıl myrzanyń oılaǵanyndaı bolyp shyqty. Ajal aýzynda jatqasyn, Bernajý aqıqat shyndyqty jasyrmady. Ol bolǵan oqıǵany aına-qatesiz aıtyp berdi.

De Trevıl myrzaǵa kereginiń ózi osy edi. Ol Bernajýge tezirek táyir bolyńyz degen tilek bildirip, de La Tremýl myrzamen qosh aıtysyp, úıine keldi de, tórt dosqa tús mezgilinde kelsin dep arnaıy kisi jiberdi.

De Trevıl myrzanyń úıinde eń tańdaýly qaýym — ıini kelgende aıtalyq — kardınaldyń dushpandary ǵana jınalǵan bolatyn. Sol sebepti de túski as ústinde áńgime álgi mártebeli taqsyr gvardıashylarynyń qara basyp, eki ret jeńilip qalǵanyn tóńirektep shyqpaı qoıdy. Osy eki shaıqastyń da qaharmany d'Artanán bolǵandyqtan da, maqtaý sózdiń bári tek sonyń basyna ǵana jaýyp jatty, Atos, Portos pen Aramıs buǵan jaqyn joldas retinde ǵana qýanǵan joq, olar tap osylaı kókke jetkize maqtaýdyń talaıyn estip eti úırengen, endeshe osy jolǵy úlesin jas serigine qıýǵa bolady ǵoı.

Keshki saǵat altylar kezinde de Trevıl endi Lývrǵa bara berýge bolady dedi. Biraq qabyldaý merzimi ótip ketkennen keıin, ol endi kishi qaqpadan ótýge ruqsat surap jatpaı, tórt serigimen birge baryp qabyldaý bólmesinen oryn aldy. Koról áli ańnan kelmepti.

Bizdiń jas dostarymyz jarty saǵattaı kútkennen keıin, kenet kúlli esikter bir mezgilde aıqara ashylyp, uly koróldiń kelgeni habarlandy. D'Artanán tebirenip ketti. Bálkim, endigi birneshe mınýt onyń kúlli bolashaq taǵdyryn sheshetin shyǵar. Ol tynysyn tartyp koról kiretin esikten kóz jazbaı otyryp qaldy.

Lúdovık Hİİİ-shi tabaldyryqtan attaı berdi. Ol serikterinen ozyp alda keledi. Koról shań-tozańnan kórinbeıtin ańshy kostúmi men saptamasyn sheshpepti. Qolynda qamshy. Bir qaraǵannan-aq d'Artanán onyń qaharlanyp kele jatqanyn seze qoıdy.

Koróldiń qabaǵy salyńqy ekenin sezse de, saraı tóńiregindegiler ol júretin joldy qýalaı tura - tura qalysty: koróldi qabyldaý bólmelerinde nazarǵa ilinbeı qalǵannan góri ashýly bolsa, áıteýir bir kózge túskendi abyroı sanaıdy. Úsh mýshketer din salǵan jerden alǵa umtylǵany da sodan, al, d'Artanán bolsa, munyń kerisinshe, olardyń tasasyna jasyrynyp, kórinbeýge tyrysty. Koról Atosty, Portos pen Aramısti jaqsy tanysa da olardy kórmegen kisi sıaqty, tipti nazar aýdarmastan, lám demesten túnerip óte shyqty. De Trevılge keletin bolsaq, koról ózin shanshyla qaraǵan kezde, miz baqpaı tesireıip turyp alǵany sonsha, uly aǵzamnyń ózi kózin taıdyryp áketti. Osydan keıin uly aǵzam túsiniksiz birdeńelerdi aıtyp, óziniń ańyraǵan apartamentterine kirip ketti.

— Hal nashar, — dedi Atos jymıyp. — Jáne búgin bizge orden bere qoımaıtyn shyǵar.

— Osy arada on mınýt kútińizder, — dedi de Trevıl myrza. Eger soǵan deıin men kelmesem, bizdiń úıge bara berińiz: odan keıin tosýdan paıda joq.

Tórt dos sarylyp on mınýt, shırek saǵat, jıyrma mınýt kútti de Trevıl kórinbegesin bular áldeneden qaýiptenip jónderi ketip qaldy.

Bul kezde de Trevıl myrza koról kabınetine erkin basyp kirip keldi, sóıtse uly aǵzamnyń sirkesi sý kótermeı otyr eken. Ol kresloda shalqaıyp, shypyrtqynyń sabymen saptamasynyń qonyshyn uryp qoıady. De Trevıl aspaı-saspaı, sabyrmen koróldiń densaýlyǵyn, jaı-kúıin surady.

— Nesin suraısyz, myrza, hal-aqýalym jaman, — dedi koról. — Men zerikkennen jarylǵaly otyrmyn.

Bul shynynda da Lúdovık Hİİİ-niń eń aýyr syrqatynyń biri edi. Keıde ol ózine jaqyn-jýyq kóńildesteriniń bireýin tereze aldyna alyp ketip: «Zerigip turmyn, myrza! Káne, ekeýmiz qosylyp zerigelik», — deıtin.

— Qalaı! — De Trevıl daýystap jiberdi. — Uly aǵzamym, Siz qalaı zerigesiz? Búgin siz, uly aǵzam, ańǵa shyǵyp, raqattanyp qaıtqan joqsyz ba?

— Ondaı raqaty quryp qalsyn! — dedi koról kúńkildep. — Janymdy sadaqa eteıin, bári de azyp-tozyp barady! Bilmeımin, osy kezde túzdiń taǵysy iz qaldyrmaıtyn bolǵan ba, álde, ıisshil ıtter qalmaǵan ba! Biz alty saǵat boıy óksheleı qýyp, sońynan qalmaı júrip bir baǵlan buǵyny ábden dińkeletip, maqsatymyzǵa jettik dep, Sen-Sımon sybyzǵysyn ernine aparyp jeńis sazyn syzylta bergen kezde, qaı áttegene-aı deseıshi, ıt bitken jalt bere shabalanyp, bir jaqtaǵy qodyǵyn qýalaı jónelgeni. Minekı, kórip tursyz ba, bir kezde qus salýdy qoısam, endi ıt júgirtip, taǵy qýalaýdy da qoıatyn shyǵarmyn. Ah, de Trevıl myrza, men degen bir baqytsyz sorly korólmin! Qolymda bir jalǵyz ıtelgim qalyp edi, úsh kún boldy, ol da ólip qaldy.

— Uly aǵzamym, rasynda da sizdiń ókinishińizdi óz basym qatty túsirip turmyn: budan ótken qaıǵy bolmas. Biraq sizde áli de bir sypyra suńqar, qarshyǵa jáne basqa qyran qustar qalǵan sıaqty edi ǵoı?

— Biraq solardy ańǵa baýlıtyn adam qalǵan joq. Saıatshylar dúnıe salyp jatyr. Suńqarmen ań aýlaý ónerin biletinderden endi jalǵyz ózim ǵana qaldym. Menen keıin bári de qurıdy. Ańdy qaqpanmen, duzaqpen, aranmen aýlaıtyn bolady. Eger men shákirtterdi úıretip úlgersem... Joq ,oǵan mursat qaıda, kardınal myrza maǵan bir mınýt tynyshtyq bermeıdi, Ispanıa jaıly, Avstrıa jaıly, Anglıa jaıly jatpaı-turmaı áńgime aıtyp, mıymyzdy ashytady! Aıtpaqshy kardınal týraly sóz bar: de Trevıl myrza, men sizge rıza bolýdan qalyp baramyn.

De Trevıldiń kútkeni de osy edi. Ol koróldiń jaıyn baıaǵydan biledi jáne bir uqqany: baǵanadan beri shaǵynyp otyrǵany úlken áńgimeniń kirispesi ǵana ony ózine qaraı túsý úshin ǵana ıaǵnı ony ózine qaraı túsý úshin ǵana paıdalanatyn sıaqty. Áýelden aıtqysy kelgen sózin ol endi ǵana aıtady.

— Uly aǵzamym, sizdiń aldyńyzda aıypty bolyp qalatyndaı men baıǵus ne jazyp edim sonsha? — dedi de Trevıl keremetteı qaıran qalǵan kisideıin.

— Óz boryshyńyzdy osylaı oryndaıdy ekensiz ǵoı, myrza? — dedi koról, de Trevıldiń saýalyna tikeleı jaýap berýden jaltaryp. — Men sizdi mýshketerlerdiń kapıtany etip taǵaıyndaǵan da, qaraýyńyzdaǵy kisilerińiz jurtty qyryp-joıyp, tutas bir kvartaldy dúrliktirip, kúlli Parıjdi órtep qoıa jazdasyn dep taǵaıyndap pa edim? Jáne siz bul jóninde jumǵan aýzyńyzdy ashpaısyz! Biraq men, — dedi koról sózin jalǵap, — beker renjip otyrǵan shyǵarmyn. Bálkim, kinály kisiler tutqynǵa alynyp, siz olardyń ádil jazasyn alǵanyn aıtaıyn dep kelgen shyǵarsyz.

— Joq, uly aǵzamym, — dedi de Trevıl sabyrmen, — men sizden solarǵa sot qurý jaıyn ótingeli keldim.

— Kimdi sottaımyz sonda? — dedi koról daýystap,

— Ósekshilerdi! —dedi de Trevıl.

— Mine, janalyq dep osyny aıt! —dedi koról daýsyn kóterip. — Álgi qarǵys atqan úsh mýshketerińiz — Atos, Portos pen Aramıs, jáne bir Bearnnen kelgen tentekpen birigip, qutyrǵan ıt sıaqty, Bernajý baıǵusqa tap berip, kórimin kózine kórsetkenin siz joqqa shyǵara almassyz, o beıshara endigi jan tásilim etýge jaqyndap qalǵan shyǵar? - Sodan keıin olar gersog de La Tremýldiń úıin qorshap, órtep jibermekshi bolǵanyn joqqa shyǵara almassyz, eger soǵys ýaqyty bolsa — onysy teris bolmas edi, óıtkeni ol úı — gýgenottardyń uıasy, biraq beıbit kúnderi bul ózgelerge jaman úlgi bolyp sanalady. Endi shynyńyzdy aıtyńyzshy: siz osynyń bárin joqqa shyǵarǵaly kelgen joqsyz ǵoı?

— Uly aǵzamym, osy ertegini sizge aıtyp júrgen kim — dedi de Trevıl taǵy da baısaldy qalpyn saqtap.

— Kim aıtty deısiz be, myrza? Men uıyqtap jatqanda áste kóz jumbaıtyn, men kóńil kóterip júrgende eńbek etip jatatyn, eldiń ishki jáne syrtqy isteriniń bárin — Fransıa men Evropadaǵy isterdiń bárin basqaryp otyratyn kisi aıtpaǵanda, ony maǵan kim aıtty dep oılaısyz?

— Uly aǵzam, siz, shamasy, qudaı taǵalany aıtyp otyrǵan bolarsyz, — dedi de Trevıl, — óıtkeni meniń aldymda sizden, uly aǵzamym, sonsha bıik turatyn tek qudaı ǵana.

— Joq, myrza, meniń aıtyp otyrǵanym — koróldiktiń tiregi, meniń birden-bir qyzmetshim, birden-bir dosym — kardınal myrza.

— Kardınal myrza — qansha aıtqanmen, qasıetti áýlıe emes,

— Myrza, sonda sizdiń ne aıtqyńyz keledi?

— Meniń aıtaıyn degenim, kúnásiz kisi — tek papa ǵana, endeshe kardınaldy kúnádan pák deýge bolmaıdy.

— Siz sonda ol meni aldap júr, maǵan opasyzdyq jasap júr degińiz kele me? Demek, siz ony aıyptaısyz ba? Káne, týrasyn aıtyńyzshy, siz ony aıyptaıtynyńyzdy moıyndaısyz ǵoı!

— Joq, uly aǵzam. Meniń aıtaıyn degenim, ol kisiniń ózi aldanyp qalǵan. Men oǵan jalǵan málimet bergen deımin. Men, uly aǵzamym, ol sizdiń mýshketerlerińizdi, ádildikten aınyp, asyǵys aıyptaǵan, óz málimetterin jaman kisilerden jınaǵan deımin.

— Aıyptaýdyń kózi de La Tremýl myrzadan, gersogtiń ózinen shyǵyp jatyr.

— Uly aǵzam, gersog bul iske janyn sala kirisip júr, sol sebepti de odan qara qyldy qaq jarǵan ádildikti tabý qıyn bolar, degen jaýapty aıtar edim. Biraq men, uly aǵzamym, olaı deýden aýlaqpyn. Men gersogtiń parasatty da adal kisi ekenin bilemin mine sol kisiniń aıtqan sózine toqtaımyn, biraq sizdiń aldyńyzǵa bir ǵana shart qoıamyn...

— Qandaı shart?

— Uly aǵzam, men sizdiń ol kisini dereý shaqyryp alyp tergeýińizdi jáne ony eshbir kýásiz, kózbe-kóz ońasha otyryp tergegenińizdi qalar edim jáne gersog ketisimen, uly aǵzamym, meni birden qabyldaýyńyzdy ótingen bolar edim.

— Solaı ma! — dedi koról. — Siz sonda de La Tremýl myrza aıtsa, soǵan toqtaısyz ǵoı?

— Iá, uly aǵzam.

— Jáne soǵan birden moıyn usynasyz ǵoı?

— Iá.

— Jáne ol qoıǵan talaptyń bárimen kelisesiz ǵoı?

— Iá, uly aǵzam.

— La Shene! La Shene! — dedi koról daýystap.

Lúdovık Hİİİ-niń udaıy esik aldynda ámir kútip turatyn senimdi kamerdıneri zyp etip bólmege kirip keldi.

— La Shene, — dedi koról, — de La Tremýl myrzaǵa dereý kisi jiberińder. Búgin keshke onymen sóılesýim kerek.

— Uly aǵzam, siz de La Tremýl ekeýmizdiń aramyzda eshkimdi qabyldamaımyn dep sóz beresiz ǵoı?

— Eshkimdi de qabyldamaımyn, — dedi koról. Endeshe, erteńge deıin hosh bolyńyz, uly aǵzamym. Erteńge deıin, myrza. Qaı saǵatqa ámir etesiz, uly aǵzamym? Qalaǵan ýaqytyńyzda.

— Biraq men ete erte kelip qalyp, sizdi oıatyp jiberem be dep qorqam, uly aǵzamym.

— Meni oıatyp deısiz be? Men osy uıyqtaı ma ekenmin? Men qazir uıyqtamaıtyn bolǵanmyn, myrza. İlýde bir kóz shyrymyn alamyn — sol da jetip jatyr. Qansha erte kelemin deseńiz de kele berińiz, tipti, saǵat tańǵy jetide kelińiz. Al, eger mýshketerlerińiz kináli bolsa, menen jaqsylyq kútpeńiz!

— Eger meniń mýshketerlerim kinály bolsa, olar zamatynda sizdiń qolyńyzǵa tabys etiledi, uly aǵzam, sosyn olarǵa ne isteıtinińizdi ózińiz bilesiz. Uly aǵzamnyń bizge aıtatyn taǵy qandaı talaptary bar eken? Eki qulaǵym sizde. Ámirińizge quldyq.

— Joq, myrza, joq. Meni Ádil Lúdovık dep tekten-tekke atamaǵan. Erteńge deıin, myrza, erteńge deıin.

— Qudaı pana bolsyn sizge, uly aǵzam!

Sol kúni koról qansha nashar uıyqtady, degenmen, de Trevıl myrza odan da nashar uıyqtady. Ol úsh mýshketer men olardyń erteńgi saǵat alty jarymda maǵan kelsin dep keshqurym habar jibergen. Ol jigitterdi ózimen birge saraıǵa ertip ákeldi, biraq olarǵa eshqandaı ýáde de bermedi, eshteńeni moınymen kótergisi de kelmedi jáne bulardyń da, óziniń de taǵdyry qyl ústinde turǵanyn jasyrmady.

Bularǵa tosa turyńdar dep kapıtan kishi qaqpadan kirip ketti. Eger koról áli ashýly bolsa, olar eshkimniń kózine túspeı, eleýsiz ketip qalady. Al, eger qabyldaıtyn bolsa, shaqyryp alady.

Koróldiń jeke qabyldaý bólmesinen de Trevıl myrza La Sheneni kórdi, ol buǵan keshe keshqurym gersog de La Tremýl myrzany úıinen taba almaǵanyn, ol qaıtyp kelgende saraıǵa kirýge óte kesh bolǵanyn, gersogtiń munda álgide ǵana kelgenin, tap qazir korólmen áńgimelesip otyrǵanyn aıtty.

Sońǵy habar de Trevıl myrzanyń janyna maıdaı jaqty. Endi ol de La Tremýldiń ketýi men óziniń korólge kirýine arasynda eshkim uly aǵzamǵa yqpal jasap úlgirmeıtinine kámil sendi.

Shynynda da arada on mınýtteı ótpeı jatyp, esik ashyldy da, de Trevıl kabınetten shyǵyp kele jatqan de La Tremýldi kórdi. Gersog birden buǵan qaraı bettedi.

— De Trevıl myrza, — dedi ol, — bizdiń úıdiń qasynda bolǵan oqıǵanyń egjeı-tegjeıin bilý úshin uly aǵzam meni ózine shaqyryp aldy. Men oǵan aqıqat shyndyqty aıttym, ıaǵnı kináli meniń kisilerim ekenin jáne sizden keshirim suraýǵa ázir ekenimdi bildirdim. Endi mine ózińizben kezdesken ekenmin, sony qazir jasaýyma ruqsat etińiz, buǵan qosa meni ámanda óz dostaryńyzdyń biri dep esepteńiz.

— Gersog myrza, — dedi de Trevıl, — sizdiń adaldyǵyńyzǵa, ádildigińizge sengenim sonsha, koróldiń aldynda ózińizden ózge jaqtaýshyny kórgim de kelmedi. Mine endi aldanbaǵanyma anyq kózim jetti jáne áli de bolsa Fransıada siz týraly ne aıtsam, sondaı sózdi qatelespeı-aq aıtýǵa bolatyn azamattar qalǵany úshin sizge shyn kóńilden alǵys aıtamyn.

— Tamasha, tamasha! — dedi osy sózdiń bárin esik aldynda turyp estigen koról. — Ol ózin sizdiń dosyńyzbyn dep tur ǵoı, endeshe oǵan, Trevıl, meniń de onyń dostarynyń sanatynda bolǵym keletinin aıtarsyz, biraq ol meni kózine ile bermeıdi. Men ony kórmegeli kóp uzamaı attaı úsh jyl tolady jáne ony ózim shaqyrtyp alyp áreń kórdim. Oǵan meniń osy tilegimdi jetkizersiz, óıtkeni mundaı nárseni koróldiń ózi aýyzba-aýyz aıta almaıdy.

— Raqmet, uly aǵzam, raqmet. Biraq meniń sizge, uly aǵzam, aıtaıyn degen bir sózim — árıne, onyń de Trevıl myrzaǵa tipti de qatysy joq — sizge aıtaıyn degen bir sózim, uly aǵzam, uzaqty kúnniń kez kelgen ýaqytynda kórip júrgen kisilerińizdiń bári birdeı sizge shyn peıilimen berilgen jandar emes.

— Siz meniń aıtqanymdy estigen ekensiz ǵoı endeshe, gersog? Onda tipten jaqsy boldy! — dedi koról, alǵa qaraı bir basyp. — A, bul siz be edińiz, Trevıl? Álgi mýshketerlerińiz qaıda? Men olardy osydan úsh kún buryn ertip ákelińiz degenim qaıda. Osy ýaqytqa deıin ony nege oryndamaı júrsiz?

— Olar tómende, uly aǵzam, sizden ruqsat bolsa, La Shene olardy shaqyryp keledi.

— Iá, ıá, olar tap qazir kelsin. Uzamaı saǵat segiz bolady, al toǵyzda maǵan bir kisi keledi... Júre berýińizge bolady, gersog, biraq saraıǵa mindetti túrde kelip turyńyz... Trevıl, kirińiz.

Gersog ıilip izet kórsetip, esikke qaraı bettedi. Ol esikti asha bergen kezde, basqyshtyń joǵarǵy alańynan úsh mýshketer meni Artanán kórindi. Olardy La Shene ertip keldi.

— Káne, jaqyndap berirek kelip turyńyzdar, noıandar, — dedi koról. — Sizderge qazir keıin dep turmyn.

Mýshketerler ıilip tájim etip, jaqyndaı berdi. D'Artanán olardyń sońynan erdi.

— Aq shaıtandar túge! Tórteýden tórteý bolyp júrip eki kúnniń ishinde kardınaldyń jeti gvardıashysyn qatardan qalaı shyǵaryp úlgirdińiz? — dedi Lúdovık Hİİİ-shi sózin sabaqtap. — Bul kóp, óte kóp. Eger is osylaı bola berse, onda mártebeli taqsyr, úsh aptadan keıin óz rotasynyń quramyn tolyq jańartady ǵoı. Al, men ýkazdy qatal júzege asyrýǵa májbúr bolamyn. Birli-jarym bolsa eshteńe emes, oǵan qarsy emespin. Biraq eki kúnde jeti kisini sulatý — taǵy da qaıtalap aıtam, bul — kóp, óte kóp.

— Uly aǵzam, ózińiz de kórip turǵan bolarsyz, sol sebepti de bular qazir qatty qysylyp tur, keýdeleri ókinishke toly, sizden keshirim ótinedi.

— Qysylyp tur, ókinishke toly deısiz be? him... — dedi koról senińkiremeı. — Men bu qýlarǵa senbeımin. Ásirese, áne bir Gaskon keıiptes páleketińe senbeımin. Myrzam, beri kelińizshi!

D'Artanán bul sózdiń ózine arnalǵanyn uǵyp, qatty qynjylatynyn túrimen bildirip, jaqyndaı berdi.

— Páli! Siz maǵan qaıdaǵy bir jas jigit jaıly aıtyp edińiz. Janym-aý, bul bala ǵoı, baldyrǵan ǵoı tipti! Sonda álgi Jússakty ońdyrmaı jaralaıtyn osy sábı me?

— Jáne Bernajýdi eki ret ońdyrmaı túırep ótetin de osy sábı!

— Shynynda da solaı ma?

— Taǵy bir jáıtti eseptemesek, — dedi Atos, — eger ol meni Kaıýzaktyń qolynan qutqarmaǵanda, tap osy sátte men, uly aǵzam, sizge basym jerge jetkenshe ıilip, izet kórsetý qurmetine ıe bola almas edim.

— Endeshe, munyń ózi baryp turǵan dıý boldy ǵoı, sizderdiń jas bearndyqtaryńyz, meniń marqum ákem tap osyndaı shaqta myń shaıtan atsyn deýshi edi. Mundaı qaqtyǵys - soqtyǵysta talaı qamzoldy jyrtyp, talaı shpagany syndyrý op-ońaı. Al, gaskondar baıaǵy kúnindegideı kedeı shyǵar, solaı emes pe?

— Uly aǵzam, — dedi de Trevıl, — bulardyń taýlarynan ázirge saf altyn tabyla qoımaǵanyn moıyndaýym kerek, biraq sizdiń marqum ákeńizdiń táj-taqqa ıe bolý jolyndaǵy kúresin qyzý qoldaǵany úshin, qudaı taǵalam keremet qudiretimen, bulardy bir jarylqap tastasa artyq bolmas edi.

— Budan shyǵatyn qorytyndy, eger meniń óz ákemniń perzenti ekenim shyn bolsa, gaskondar meni de koról etkeni ǵoı, solaı emes pe, Trevıl? Endeshe, bul jigitke on sapar tileıik, ózi maǵan unaıdy... La Shene, qazir baryńyz da, meniń kúlli qaltalarymdy aqtaryp kórińizshi — qyryq shaqty pıstol tabylmas pa eken, eger tabyla qalsa, ony osynda maǵan ákelersiz. Al, ázirshe, bolǵan oqıǵany asyrmaı da jasyrmaı, aına-qatesiz aıtyp berińiz.

D'Artanán keshegi oqıǵany sabaqty jipke tizgendeı etip, táptishtep aıtyp berdi: uly aǵzamdy kóretinine qýanyp, óziniń túni boıy uıyqtaı almaı, qabyldaýǵa úsh saǵat qalǵanda dostaryna barǵanyn, sosyn tórteýi birigip sharaphanaǵa bettegenin, al, onyń dop betime tıip ketpesin dep saqtanyp turǵanyn baıqap, Bernajýdiń muny kóptiń kózinshe mazaq qylyp kúlgenin, sol tálkegi úshin ómirmen qoshtasa jazdaǵanyn, bul iske tipti úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn de La Tremýl myrzanyń eki ortada úıinen aırylyp qala jazdaǵanyn kelistirip baıandap ótti.

— Hosh! Gersog te maǵan tap osy jáıtti aıtqan!.. Baıǵus kardınal! Eki kúnde jeti adamynan aırylý jáne janyna jaqyn adamdarynan aırylý ońaı emes!.. Endi jetedi, myrzalar, estip tursyzdar ma? Jetedi! Sizder Ferý kóshesiniń esesin qaıtardyńyzdar, tipti asyryp ta jiberdińizder. Osyny qanaǵat tutyńyz.

— Eger uly aǵzam qanaǵat tutsa, biz de qanaǵat tutamyz, — dedi de Trevıl.

— Iá, qanaǵat, — dedi koról, sosyn La Sheneniń qolynan bir ýys altyn teńgeni alyp, d'Artanánnyń qolyna quıdy. — Meniń rızalyǵymnyń dáleli osy bolsyn, — dedi ol taǵy da.

Ol zamanda tákapparlyqtyń bizdiń kezge tán túsinigi jurtqa múlde bı málim edi. Dvoránın arlanyp - qorlanbaı-aq, koróldiń óz qolynan aqshany ala beretin. Sol sebepti de d'Artanán qysylyp-qymtyrylmastan alǵan qyryq pıstolin qaltasyna salyp, uly aǵzamǵa asqan izetpen adal alǵysyn bildirdi.

— Endeshe jaqsy boldy, — dedi koról, qabyrǵadaǵy saǵatqa qarap, — jaqsy-aq. Qazir ýaqyt segiz jarym, endi sizder júre berińizder. Toǵyzda bireý keledi dep aıtyp em ǵoı. Sheksiz berilgendigińiz úshin sizderge shyn kóńilden alǵys aıtam, myrzalar. Budan bylaı da sizderge sene berýime bolady ǵoı, solaı emes pe?

— Uly aǵzam, — dedi tórt dostyń tórteýi birdeı daýystap, — korolimiz úshin biz ózimizdi keskilep shaýyp tastasa da, eshteńeden taıynbaımyz.

— Jaraıdy, jaraıdy! Keskilenbeı-aq qoıǵandaryńyz jaqsy. Sonda maǵan da ońdy bolady, ári paıdańyz da tıedi...— Trevıl, — dedi koról báseń únmen, jas jigitter shyǵyp bara jatqanda, — polkińizde bos oryn joq bolǵandyqtan jáne onyń ústine synnan ótkizbeı turyp, polkke eshkimdi qabyldamaımyz dep sheshim qabyldaǵandyqtan, myna bozbalany kúıeýińiz Dezessar myrzanyń gvardıalyq rotasyna qabyldańyz... Ah, shaıtan alsyn, kardınal myrzanyń muny estigende bir tyrjyń etetinin oılap, kún ilgeri qýanyp turǵanym! Ol, árıne, jatyp ashýlanady, meıli, maǵan báribir. Ádildikten taıǵanym joq qoı, áıteýir.

Koról qolymen ısharat etip, de Trevıldi jónine jiberdi, ol mýshketerleriniń sońynan ketti. Bul kelse, olar d'Artanán alǵan qyryq pıstoldi bólisip jatyr eken.

Koról aıtqandaı-aq kardınal shynynda da qatty ashýlanyp, bir jeti boıy keshkilik shahmat oınaýǵa kelmeı qoıdy. Buǵan qaramastan koról onymen kórisken saıyn jadyraı kúlimsirep, sypaıy únmen:

— Kardınal myrza, álgi bir adal kúzetshilerińiz, Bernajý men Jússak baıǵustardyń hal-ahýaly qalaı? — dep suraýdy umytpaı júrdi.

VII

MÝSHKETERLER ÓZ ÚI — ÓLEŃ TÓSEGİNDE

Lývrdan shyqqannan keıin d'Artanán dostarynan qyryq pıstoldiń ózine tıgen úlesin qalaı jumsasam eken dep aqyl suraǵanda Atos: «Qaraǵaı jańǵaǵyna» baryp jaqsy túski asqa zakaz ber, — dedi. Portos: «Dáıekshi jalda», al, Aramıs: «Ajarly bir kóńildes áıel taýyp al», — dep keńes berdi.

Túski astan sol kúni berildi, jańa dáıekshi dastarqan mańynda qoldy-aıaqqa turmaı yzǵyp júrdi. Tústikke Atos zakaz berdi is, malaıdy Portos tapty. Ol pıkardıalyq jigit edi. Ony jaısań mýshketerimiz sol kúngi túski astyn qurmetine jaldap alǵan. Ol bul qýdy La Týrnel kópiriniń ústinen kezdestiredi, Planshe — dáıekshini osylaı dep ataıtyn — sol arada sýǵa túkirip, odan jybyrlaı taraǵan bilezik tolqyndarǵa qarap tur eken. Portos onyń osyndaı ispen aınalysyp turǵany — ár nárseni ańǵaryp, aqylmen qorytýǵa qabiletiniń bar bolǵany dep oılap, istiń qalǵan jón-josyǵyna bara bermeı, ony ózimen birge ertip ala jóneledi. Endi osyǵan qyzmetke turatyn shyǵarmyn dep dvoránınniń mańǵaz keıpine razy bolyp kele jatqan Planshe, ol oryndy Mýshketon degen áriptesi alyp qoıǵanyn bilgende kádimgideı jasyp qalady. Portos oǵan óz úıiniń dáýleti qansha aǵylyp - tógilip jatsa da, ony bir-aq qyzmetshi jaıǵastyratynyn, sol sebepti de, Plansheniń d'Artanánǵa dáıekshi bolyp baratynyn túsindiredi. Keıin óz qojasy jasap jatqan toıǵa qyzmet etip júrgende, ol myrzasynyń eseptesip jatyp qaltasynan bir ýys altyn teńgeni sýyryp alǵanyn kórip, osyndaı qaltaly bekzatqa jolyqtyrǵan qudaıǵa myń alǵys aıtty. Túski as bitkenshe onyń kóńili toq júrdi, kópten isher asqa jarymaı júrgen baıǵus, dastarqanda qalǵan taǵamǵa tyńqıyp toıyp aldy. Biraq túnde qojasynyń tósegin salarda onyń tátti qıaly seıilip ketken edi. Jatyn bólme men kirmelikten turatyn kúlli páterde bir-aq kerýet bar eken. Planshe d'Artanánnyń kereýetinen kórpesin sypyryp alyp, astyna tósep kirmelikke qısaıa ketti, sodan bylaı qaraı qojasy jamylǵysyz uıyqtaıtyn boldy.

Atostyń da dáıekshisi bar-dy, qojasy ony múlde ózgeshe baýlyǵan bolatyn. Onyń esimi Grımo edi. Osynaý parasatty myrza — biz, árıne, Atosty aıtyp otyrmyz — naǵyz úndemestiń ózi. Bes-alty jyldan beri ol — Portospen, Aramıspen jubyn jazbaıtyn dos. Osy ýaqyt ishinde dostary onyń jymıyp ezý tartqany bolmasa, jadyrap kúlgenin kórgen emes. Ol sózdi dálme-dál qysqa sóılep, sholaq qaıyrady, ne aıtqysy kelse, sony ǵana aıtady; bir aýyz artyq sóz bolmaıdy, birdeńeni ásemdep, ásirelep, boıamalap aıtý degendi bilmeıdi. Ol máseleniń toq eter túıinin ǵana jetkizedi, ony sıpattap áýre bolmaıdy.

Atostyń ózi otyzdyń bedelindegi, jany da ary da tap-taza, keskindi de kelbetti jigit bolsa da, onyń kóńili súıgen áıeli bolypty degendi eshkim estimegen edi. Ol eshqashan áıelder jóninen áńgime qozǵamaıtyn, biraq basqa kisilerdiń bul taqyrypta sóıleýine záredeı de kedergi jasamaıtyn, degenmen ózi anda-sanda bir ashshy sóz qosyp qalyp nemese zildi ázil aıtyp otyrsa da, onyń mundaı áńgimeni sýqany súımeıtini birden baıqalýshy edi. Ol sonshama sabyrly, úndemes bolǵasyn ba, áıteýir jasamys shal sıaqtanyp kórinetin. Sol sebepti de, óziniń úırenshikti ádet - ǵurpynan aınyǵysy kelmegen Atos, dáıekshisine ámirin aıtqyzbaı júrgizetin: Grımo onyń oıyn ymdaǵan belgisinen, erinniń emeýrinnen túsine qoıatyn. Atos dáıekshisimen tek erekshe bir mańyzdy oqıǵa bolyp qalǵanda ǵana sóılesetin.

Qojaıynyn janyndaı jaqsy kórip, onyń aqyl-oıyna bas ıse de, Atostan ólerdeı qorqatyn Grımo keıde: onyń kóńilindegisin tap bastym ǵoı dep bir isti tyndyryp tastaıdy, biraq qojasynyń oıy múlde basqasha bolyp shyǵady. Sol-aq eken, Atos ıyǵyn bir qýshıtyp qoıyp, eshbir ashý-renishsiz Grımony sabap alady. Mundaı kúnderi ol jarqyldap biraz áńgime de aıtatyn.

Ózimizge málim, Atosqa qaraǵanda Portos múlde basqa kisi edi: ol tek kóp sóılep qana qoımaıtyn, sampyldap qatty sóıleıtin. Biraq obalyna ne kerek, óz sózin jurt tyńdaı ma, tyńdamaı ma — oǵan báribir bolatyn. Ol sóılegennen kádimgideı lázzat tabady — óz sózin ózi tyńdaǵanda raqattanyp, bir jasap qalady. Ǵylymnan basqa dúnıeniń bárin áńgimesine azyq etetin, onyń óz sózine júginsek, ilimnen ol bala kúninde-aq birjolata túńilse kerek. Onyń keskin-kelbeti Atos sıaqty aıdyndy emes-ti, áýeli tynyqqan shaqtary Atostyń artyqshylyǵyn sezgen Portos, buǵan biraz shytynaı qalyp ta júrdi. Degenmen ol tym bolmasa Atostan kıim-keshek baılyǵymen asyp túspek boldy. Biraq, laj qansha, Atos qarapaıym mýshketer shekpenin kıip, keýdesin shalqaq ustap, kerbez basyp, alǵa shyqty degenshe ózine laıyq ornyn alatyn edi de, al qymbat kıingen Portos qorashtanyp eleýsiz qalýshy edi.

Portos ózin-ózi jubatyp, de Trevıl myrzanyń qabyldaý bólmesi men Lývrdyń qaraýyl úıiniń ishin kóńildes áıelderi jaıly dabyra dańǵoı sózge qaryq qylatyn, Atos mundaıǵa áste baspaıtyn. En sońǵy kezderi áıgili sottardyń áıelderinen dańqy jer jarǵan áskerı kisilerdiń áıelderine, chınovnıktiń áıelderinen baronossalarǵa kóshken Portos, endi bir sheteldik knágınányń ózine ǵashyq bolyp qalǵanyn tuspaldap aıtatyndy shyǵaryp edi.

«Qojasy qandaı bolsa, qyzmetshisi de sondaı» deıdi eski maqal. Sol sebepti de endi Atostyń dáıekshisinen Portostyń dáıekshisine, Grımodan Mýshketonǵa kósheıik.

Mýshketonnyń shyqqan tegi Normandıa. Onyń Bonıfasıı degen jupyny atyn qojasy Mýshketon degen keremetteı áýezdi atqa aıyrbastaǵan bolatyn. Ol Portosqa qosshylyqqa turǵanda: «Meniń kıimim men tamaǵym moınyńyzda, biraq ekeýi de molynan bolsyn», — degen shart qoıǵan. Munyń ústine ol: «Qajetti kásippen aınalysý úshin kún saıyn eki saǵatqa bosatasyz, ol ózimniń qalǵan qajetimdi óteýime kerek», — dep ótinish jasaǵan. Portos onyń bul shartyna kóne ketti: óıtkeni qyzmetshisiniń aıtqandary kóńilinen shyǵyp edi. Portos óziniń eski kıim-keshegi men basy artyq plashtarynan Mýshketonǵa birneshe qamzol pishtirip tiktirdi. Mýshketerdiń eski-qusqylaryn qaıta piship, qaıta tigip, óńin aınaldyryp, dáıekshiniń qajetine jaratqan tiginshiniń jylpostyǵy arqasynda, qojasynyń qasyna erip júrgen Mýshketonnyń túr-pishini syrt kózge kádimgideı turlaýly kórinetin.

Al, endi Aramıske keletin bolsaq, onyń qyzmetshisiniń aty Bazen bolatyn, biz Aramıstiń minez-qulqyn áp-ásem etip sýrettep bergen sıaqtymyz, degenmen onyń ózi men dostarynyń minez-qulqynyń jetilý, ósý - órbý jolyn munan bylaı da kórsete bermekpiz.

Qojaıyny aldaǵy bir kezderi dinı ataq alýdan úmitker bolyp júrgennen keıin, din qyzmetshisiniń dáıekshisi de soǵan laıyq udaıy qara kıinip júretin. Bul — otyz bes, qyryqtar shamasyndaǵy, momyn da sabyrly, jýantyq kelgen berıalyq edi. Qojasynyń ruqsatymen alǵan bos ýaqytyn ol dinı kitaptardy oqýǵa baǵyshtaıtyn, qajet bola qalǵan kezderi taǵamnyń birneshe túrlerinen asa dámdi túski as ázirleıtin. Basqa máselelerge kelgende ol ári sańypay, ári saqaý, ári soqyr. Biraq adaldyǵynda shek joq-ty.

Biz ózimizdiń myrzalarmen jáne olardyń dáıekshilerimen at ústi bolsa da, tanysyp shyqqannan keıin, endi olardyń turǵan úıin jeke-jeke sýrettep kórelik.

Atos Lúksembýrgten qol sozym jerde, Ferý kóshesinde turatyn. Ol muntazdaı jınalǵan shaǵyn eki bólmeni, ýyljyǵan jas bolmasa da, áli hasa sulý sanalatyn bir áıelden jalǵa alǵan, mýshketerge qylmań qaǵyp qansha telmire qarasa da, ol áli esh nátıje shyǵara almaı júr. Bir kezdegi mol baq-dáýlettiń qaldyǵy osy bir jupyny páterdiń o jer, bu jerinen qara kórsetip qalar edi, máselenkı, shyn sheberdiń qolynan shyqqan, Fransısk 1-shi dáýirinen qalǵan shpagany alaıyq, onyń asyl tastarmen órnektelgen sabynyń ózi eki júz pıstolden kem turmaıdy. Biraq Atos ony ómiriniń eń qıyn kezderiniń ózinde aqshaǵa amanatqa qaldyrýǵa nemese satýǵa yrzalyǵyn bergen emes. Portos osy shpagaga kóp ýaqyt qyzyǵyp, júrdi. Ol osy qarýǵa ıe bolý úshin ómiriniń on jylyn aıamaı bere salar edi.

Bir kúni áldeqaıdaǵy bir gersogınámen dıdarlasýǵa bararda Portos ony Atostan ýaqytsha almaq bolady. Atos kúlli qaltasyn aqtaryp, baǵaly nárseleriniń bárin: ámıandaryn, doǵalary men altyn shynjyrlaryn alyp, dosyna usynady. Al, shpagany alatyn bolsaq, deıdi ol, bul qarý qabyrǵaǵa qadaýly tur, onyń ıesi osy hujyradan ketkende, ol da ketedi. Munda shpagadan basqa ózgeshe sán-saltanatpen kıingen, omyraýynda Qasıetti Rýh ordeni bar, Genrıh İİİ-shi zamanyndaǵy bir asyl tekti bekzattyń portreti kisi nazaryn aýdarar edi. Bul portrettiń Atosqa biraz uqsastyǵy, sol áýletke tán derlik jalpy bir belgileri bar-dy, soǵan qarap osynaý koról ordenderin alǵan bekzatty Atostyń arǵy atalarynyń biri deýge bolatyn edi.

Osynyn bárin jınaqtaı kelgende, shpaga men portrettegideı gerb qoıylǵan, zergerlik ónerdiń ǵajaıyp bir úlgisi derlik qobdıshany aıtpaı ketýge bolmaıdy. Ol asa názik oıý-órnekterimen pesh ústine qoıylǵan zattardyń bárinen erekshe kózge túser edi. Bul qobdıshanyń kiltin Atos udaıy qaltasynan tastamaıtyn. Birde Atos ony Portostyń kózinshe ashqan, sonda Portos onyń ishinde hattar men qaǵazdardan basqa eshteńe joǵyna kózi jetken, ol shamasy, ǵashyqtyq hattary men úı ishiniń arhıvi bolsa kerek-ti.

Portos Eski kepter uıasy kóshesinde, syrtynan qaraǵanda asa baı kórinetin bir úlken páterdi mekendeıtin. Ár kezde kóńildes serikteriniń bireýimen óz terezeleriniń qasynan ótip bara jatyp, Portos basyn shalqaıtyp, qolyn shoshaıtyp: «Meniń turaǵym osy», — deıtin, ádette, tap so mezette álgi terezelerdiń bireýiniń aldynda malaı lıvreıin kıgen Mýshketon turatyn. Biraq qojaıyn eshqashanda úıinen taptyrmaıtyn, ózi eshqashanda eshkimdi úıine shaqyryp kórgen emes, sodan ba qalaı, áıteýir, qudaıdyń tiri jany osynaý ásem úıdiń ishinde qandaı baılyq jasyrynyp jatqanyn áste bilmeıtin edi.

Endi Aramıske keletin bolsaq, ol qonaqjaıy, ashana men jatyn bólmesi bar shaǵyn páterdi ıemdengen edi. Basqa bólmeleri sıaqty, munyń jatyn bólmesi de birinshi qabatta edi, onyń terezesi aıadaı ǵana jap-jasyl saıaly baqqa qaraıtyn, aǵashtyń qoıý ósken japyraǵy terezeni yntyq kezderden tasalap turatyn.

D'Artanánnyń meken-jaıy bizge áýelden málim jáne onyń qyzmetshisi Planshemen biz ilgeride tanysqanbyz.

Tabıǵatynan aılaker, qýshykesh bolyp jaratylǵan kisiler sıaqty, d'Artanán da týmysynan bilmekke qumar, zerek jan bolatyn. Ol Atostyń, Portos pen Aramıstiń shyn máninde kim ekenin bilý úshin bar aqyl oıyn jumsap baqty. Óıtkeni osynaý laqap atpen olar ózderiniń aqsúıektik esimderin jasyryp júrgen-di, máselenkı, Atostyń naǵyz bekzat ekenin bir shaqyrymnan baıqaýǵa bolar edi. Ol Atos pen Aramıs jóninen bir málimet alamyn ba dep Portospen, al, Portostyń kim ekenin bilý úshin Aramıspen sóılesti.

Biraq, ókinishke qaraı, Portos óziniń úndemes joldasy jóninen jurt aýzyndaǵy sybystan basqa eshteńeni bilmeıtin bolyp shyqty. Mahabbattyń áleginen ol kezinde qatty qasiret shegipti, áldekimniń opasyzdyǵynan osy bir asyl azamat aıyqpas qaıǵyǵa ushyrapty desedi jurt. Biraq sol opasyzdyqtyń mán-jaıyn eshkim de bilmeıdi.

Al, Portosty sóz etsek, onyń shyn atynan basqa, kúlli ómirin bilý onsha qıyn emes-ti, onyń eki joldasy men óziniń shyn aty tek de Trevıl myrzaǵa ǵana málim edi. Ataqqumar da sózýar, dańǵoı Portoc, krıstal sıaqty ar jaǵy kórinetin, aq kóńil jandy. Tek onyń maqtanyp aıtqan lepirme sózderine sengen kisi ǵana jigittiń kim ekenin bilmeı, jańylys basar edi.

Syrt kózge ózgeden syr jasyrmaıtyn ańqaý sıaqty bolyp kórinse de, Aramısten ótken qytymyr, tylsym jan joq-ty. Ózgelerge qatysy bar suraýlarǵa árbir sózin sanap, sarań jaýap beretin ol áńgime ózi jóninde bola qalsa, jurtty tipti mańaılatpaı qoıady. D'Artanán bir kúni uzaq ýaqyt qadala surap, Aramısten ózderiniń ortaq dosy Portostyń bir gersogınány aınaldyrǵany jaıly laqaptyń ras - ótirigin anyqtap alǵannan keıin, ol endi ózi áńgimelesip otyrǵan dosynyń mahabbat hıkaıalaryn bilmek bolǵan-dy.

— Ózge kisilerdiń baronesalarmen, grafınıa, gersogınálarmen kóńildestigi jaıly qulshyna sóıleıtin súıikti dosym-aý, endi ózińizdiń, myna hıkaıańyzdy aıtsańyzshy?..— degen.

— Keshirińiz, — dedi Aramıs ony toqtatyp. — Men bul jáıtterdi Portostyń ózi aıtqasyn aıtyp otyrmyn, osy bir áp-ásem oqıǵalardy meniń kózimshe jurtqa jarıa etken sonyń ózi. Súıikti myrzam, d'Artanán, eger de men ony basqa bireýdiń aýzynan estisem nemese osy jáıtti onyń ózi maǵan syr qylyp aıtsa, ımandaı shynym, menen ótken aýzyna berik sopyny taba almas edińiz.

— Men buǵan tipti de shúbálanbaımyn, — dedi d'Artanán, — biraq meni sizbenen tanysý qurmetine jetkizgen áne bir kesteli oramaldaǵy gerbter ózińizge syralǵy dúnıe sıaqty kórinip edi.

Aramıs bul joly ashýlanbady, tek múláıim keıippen erkelete til qatty:

— Súıikti dosym-aý, men kúnderdiń bir kúninde shirkeýge ketem be dep júrgen pendemin, endeshe dúnıaýı saýyq-saıranmen kóńil kóterýden aýlaq júretinim ras. Ózińiz kórgen oramal maǵan arnalǵan syı emes-ti, meniń bir dosym ony bizdiń úıge umytyp tastap ketipti. Ana ekeýin — jigit pen onyń ashynasyn ósekke olja qylmas úshin men oramaldy dereý janyma tyǵa saldym... Óz basym ıil bizdiń Atostyń kemeńger úlgisin qostap, bireýmen kóńildes bolý degendi bilgen de emespin, bilgim de kelmeıdi, Atos sıaqty meniń de janym qalaǵan kóńildes áıelim joq.

— Shaıtan atsyn, siz abat emes, mýshketersiz ǵoı!

— Ýaqytsha ǵana mýshketermin, qymbattym. Kardınal aıtqandaı, erkimnen tys mýshketermin. Maǵan senseńiz, óz basym jan júregimmen shirkeý qyzmetshisimin. Áıteýir bos júrmesin dep meni osy iske ákep teligen Atos pen Portos qoı. Tap sol, shirkeýge qol tapsyram dep júrgen kezderi, bir kisimen bolmashy bir yńǵaısyz iske urynyp qalǵanym... Qoı, muny aıtýdyń sizge qajeti de az, altyn ýaqytyńyzdy almaı-aq qoıaıyn.

— Tipti de olaı emes, bul sózińizge men qatty qumartyp otyrmyn, — dedi d'Artanán daýystap, — Jáne tap qazir ne isterimdi bilmeı, zerigip otyrǵan adammyn.

— Iá, biraq meniń duǵa qaıyratyn ýaqytym bolyp qaldy, — dedi Aramıs, — sodan keıin d'Egılon hanym ótingen bir óleńdi qurastyrýym kerek. Sosyn Sent-Onore kóshesine soǵyp, de Shevrea hanymǵa dalap satyp alýǵa tıispin. Ózińiz kórip otyrsyz, qymbattym, siz asyqpaǵanmen, meniń asyǵatyn jónim bar.

Sonymen Aramıs jas dosyna kóńildene qolyn berip, qoshtasyp ketip qaldy.

D'Artanán qansha tyrysyp baqqanymen, óziniń jańa dostary jóninde eshqandaı qosymsha derek taba almady. Olardyń ótken ómiri jaıly ol qazirgi áńgimelerge senbekshi boldy, bolashaqta bular týraly egjeı-tegjeıli dáıekti málimetterdi bilermin dep oılady jas jigit. Ázirge Atos oǵan Ahıll, Portos — Aıaks, Aramıs — Iosıf bolyp kórindi.

Jalpy alǵanda, jas jigitter kóńildi tirlik keship jatty. Atos qumar oınaıdy da, udaıy utylyp qalady. Óz ámıanyn dostaryna udaıy ashyp tursa da, Atos bulardan ómirde bir sý da (tıyn de) qaryz almaıdy. Eger ol aýyzsha sert berip, oınasa, erteńine tań sáriden — saǵat altydan qaryzyn qaıtarý úshin, dáıekshisin jiberip, aqsha bergen kisini oıatady.

Portos kartany sırek oınaıdy. Utqan kúnderi ójet te er kóńil bolyp, delebesi qozyp júredi. Al, eger utylyp qalsa, birneshe kún boıy ushty-kúıli joǵalyp ketedi, sodan keıin jaǵy sýalyp, appaq bolyp qaıtyp keledi, biraq qaltasy qur qaıtpaıdy áıteýir.

Aramıs eshqashanda qumar oınamaıtyn. Bulardyń ishindegi eń berekesiz mýshketer de, dastarqan basynda otyrǵanda eń kóńilsiz meıman da osy Aramıs bolatyn. Ol ámanda tyǵyz isim bar edi dep ketip qalatyn. Baǵzy bir kezderi, toı-tomalaq endi-endi jandanyp, áńgime qyzyǵyna, sharap qyzýyna bókken jigitter stol qasynda áli bir-eki, tipti úsh saǵattaı otyramyz ǵoı dep kóńilderi qosh-ýaq bolǵan shaqta, Aramıs saǵatyna kóz qıyǵyn tastap, ornynan turatyn edi de, dos-jarandarymen jaıdary jymıa qoshtasatyn, sonda bir oqymysty ǵulamamen kezdesýge ýáde baılasqan edim, deıtin. Endi bir sátteri ol dinı dısertasıasyn jazý úshin úıine jetýge asyǵatyn da, dos-jarandarynan meni alań etpeńizder dep ótinetin.

Sondaı kezderi parasatty júzi shyraılanyp, Atos óziniń sıqyrly ásem kúlkisimen ezý tartyp qala beretin, al, Portos sharapty tartyp-tartyp jiberip: osy Aramısten eń myqtaǵanda derevnányń dúmshe sváshennıgi shyǵady dep ant-sý ishetin.

D'Artanánnyń dáıekshisi Planshe, taǵdyrdyń basyna bergen baqytyna shúkirshilik etip júre berdi. Ol kúnine otyz sý jalaqy alady, bir aı boıy úıine tuz qusyndaı erkin, kóńildi qaıtyp júrdi, qojasynyń bir aıtqanyn eki qylmaı lypyldap turdy. Al, kór qazýshylar kóshesindegi páter ústin bult torlaı bastaǵan kezde, ıaǵnı basqa sózben aıtqanda, koról Lúdovık Hİİİ-niń qyryq pıstolinen kók tıyn qalmaı taýsylǵan kezde, Planshe kóldeneń kók attyǵa shaǵynatyn bir jylaıman minez tapty: Atos onyń munysyn júren aınıtyn qylyq, Portos — ádepsizdik, Aramıs — kisi kúletin qyńqyl dep atady. Atos d'Artanánǵa bul alaıaqty qýalap jiber dece, Portos jaqsylap bir shyqpyrtyp al, dep keńes berdi: al, Aramıs bolsa, myrzasy qyzmetshiniń aýzynan ózi týraly jaqsy sózden basqa eshteńeni estimeýi kerek, — dep bir-aq kesti.

— Bul aıtýǵa ǵana ońaı, — dedi d'Artanán, — Siz, Atos, Grımo ekeýińiz til qatyspaı-aq tura beresiz, óıtkeni onyń lám dep aýzyn ashtyrmaısyz, odan eshqashanda, eshbir jaman sóz estimeıtinińiz sodan; siz, Portos, baılyqqa malynyp jatqasyn, Mýshketonyńyz sizdi qudaıdaı kóredi; eń aqyrynda, Aramıs, sizge aıtaıyn degenim, udaıy qudaıǵa qulshylyq etip, duǵa qaıyryp júrgesin, qyzmetshińiz — qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn, dindar Bazen sizdi áýlıe sanap qatty qurmetteıdi. Al, taban tirer topyraǵy, kúnelter qarjy-qarajaty joq, áli de ne mýshketer, ne gvardıashy sanatyna qosylmaǵan — men baıǵus, osy qalpymmen Planshege meni syıla, jaqsy kór, dep qalaı ǵana aıta alamyn, ony qalaı ǵana qorqyta alamyn?

— Mańyzdy másele, — dedi úsh dos biraz oılanyp. —Biraq Pýl — úı ishiniń, jeke bastyń sharýasy. Áıelder sıaqty, qyzmetshilerdi de, ózińiz laıyqty dep sanaǵan jerge qoıa bilý kerek. Osyny ońasha bir oılap kórińizshi.

D'Artanán biraz oılanyp-tolǵanǵannan keıin, Plansheni myqtap bir sabap alǵandy jón kórdi, sol-aq eken, ol ár iske qandaı yqtıatty bolsa, bul isti de sondaı yqtıatpen atqaryp shyqty. Jigitimiz qyzmetshisin kelistirip turyp bir sabaǵannan keıin, Planshege meniń ruqsatymsyz úıdi de, qyzmetti de tastamaısyń, dep qatty renjitip qoıdy.

— Esińde bolsyn, — dedi d'Artanán oǵan, — men keleshekten úmitim zor adammyn. Eger sen menimen birge qalsań, áli talaı-talaı qarsylyqty kóresiń, taǵdyr-talaıyna renjimeıtin bolasyń. Men seniń óz ómirińdi rásýa etýińe jol berip qarap turatyn kisiń emespin, men — qaıyrymdy myrzańmyn, sol sebepti de, qansha suransań da, endi seni áste bosatpaımyn.

D'Artanánnyń osy bir is-áreketinen keıin mýshketerler onyń elshilik qabiletin qatty qurmetteıtin boldy. Tipti, Plansheniń ózi buǵan shyn kóńilden razy bolyp, ketemin dep qyńqyldaǵanyn qoıdy.

Jas jigitter birte-birte bári birigip, ortaq tirlik keshýge qaraı oıysty. Alys túkpirden alǵash ret kelgen d'Artanán áli qala daǵdysyna úırengen joq edi, ol munda kelisimen múlde jańa tirlikke boılap ketti de, qasyndaǵy dos-jarandarynyń ádet-ǵurpyna beıimdelip aldy.

Olar qysta — saǵat segizde, jazda — tańǵy altyda turyp, de Trevıl myrzaǵa kelip paróldi biletin, sodan keıin so tóńirektegi ony habarlardy estýge tyrysatyn. D'Artanán mýshketer bolmasa da, qyzmette uıatqa qalǵysy kelmedi. Ol udaıy qaraýylǵa turady, óıtkeni dostarynyń qaısysy kúzetke shyqsa, soǵan serik bolady. Ony mýshketer kazarmasyndaǵylar jaqsy biletin jáne bári de senimdi joldas dep sanaıtyn. Bir kórgennen-aq shyn kóńilden unatyp, qadir-qasıetin baıqap qalǵan de Trevıl myrza, koróldi kórgen saıyn d'Artanándy bir maqtap qoıýdy umytpaıdy.

Úsh mýshketerdiń úsheýi de jas joldasyn janyndaı jaqsy kóredi. Osy tórteýiniń basyn qosqan dostyq sezimi, birin-biri kórmese tura almaıtyn ynta yqylasy ár túrli jaıttan kórinedi. Keıde bir jekpe-jek saıysty nemese kóńil kóteretin saýyq-saırandy, álde bir zárý isti jeleý etip, kúni boıy birin-biri izdeıdi de júredi. Shyǵarda jany ǵana basqa osynaý aırylmas tórteýdi Lúksembýrgten Sen-Súlpıs alańyna deıin nemese Eski kepter uıasy kóshesinen Lúksembýrgke deıin birin-biri surap, sabylyp júrgenin kórýge bolar edi.

Sol kezderi de Trevıl myrzanyń ýádesi de birte-birte oryndala bastady. Kúnderdiń bir kúninde koról Dezessar myrzaǵa óziniń gvardıalyq rotasynda d'Artanándy qabyldaý jóninde jarlyq berdi. D' Artanán bir kúrsinip gvardıashy mýndırin kıdi: qaıtsin-aı, erkinde bolsa, ol myna mýndırdi mýshketerdiń plashyna aıyrbastaý úshin qınalmaı-aq on jyl ámirin qıa salar edi. De Trevıl myrza mundaı jaqsylyqty oǵan eki jyldyq synnan ótkennen keıin jasamaq boldy, biraq d'Artanán sáti túsip, korólge bir qyzmet kórsetse nemese basqa bir jolmen elden erek kózge tússe — bul merzim qysqarýǵa tıis edi. Osy ýádeni kóńiline medeý tutqan d'Artanán sonyń erteńine tıisti qyzmetin atqarýǵa kiristi.

Endi d'Artanán qaraýylǵa shyqsa, ońymen birge Atos, Portos pen Aramıs baratyn boldy. Sonymen d'Artanán qyzmetke kirisken kúni Dezessar myrzanyń rotasy bir adamdy emes, tórt adamdy tutas qabyldady.

VIII

SARAI TÓŃİREGİNDEGİ AILA SHARǴY

Bul fánıde bastalǵan nárse bitpeı qoımaıdy ǵoı, koról Lúdovık Hİİİ-niń qyryq pıstoli de ol kezde ábden taýsylǵan edi. Sodan bastap tórt batyrdyń basyna qıyn kúnder kelip ornady. Áýelgi kezde bulardy Atos óz qarajatymen asyrap júrdi. Sosyn onyń ornyn Portos basty, ábden boıǵa sińgen ádeti boıynsha, ol taǵy bir ret joǵalyp ketti de, qaıtyp kelip, báriniń iship-jemin eki aptadaı óz moınyna aldy. Aqyrynda kezek Aramıske de jetti, onyń sózine sensek, qalǵan-qutqan dinı kitaptaryn satyp, birneshe pıstol taýyp alypty.

Sodan keıin ejelgi ádeti boıynsha, olar de Trevıl myrzanyń kómegine júgindi, ol jalaqy esebinen bularǵa az ǵana aqsha berdi. Biraq shash-etekten qaryzdanyp júrgen úsh mýshketerge, áli qaryzdana qoımaǵan gvardıashyǵa bul aqsha qaıdan jetsin.

Aqyrynda, uzamaı janǵa qorek bolatyn, eń qajetti nárseniń ózi bolmaı qalady-aý degen kezde, bári jınalyp ázer-mázer on takty pıstol taýyp edi, Portos solardy qaǵyp alyp, qumar oıynnan baǵyn bir synap kórmekke attandy. Biraq baıǵustyń ol kúni joly bolmady: qolyndaǵysyn túgeldeı jáne onyń ústine ólerdegi sózin aıtyp qaryzǵa alǵan jıyrma pıstoldi qosa utqyzdy.

Sol-aq eken, onsyz da taryǵyp júrgen sabazdar naǵyz joqshylyqpen júzbe-júz jolyǵysyp qaldy. Bul kúnderi dos-jarandarynyń bireýi bolmasa bireýi yqylasy túsip tamaqtandyrar degen úmitpen, dáıekshilerin ertip kósheler men kordegardıalardy kezip júrgen ash mýshketerlerdi kezdestirýge bolatyn edi. Aramıstiń sózimen aıtqanda, basyna kún túskende, az da bolsa júrek jalǵaý úshin, toq kúninde dastarqandy jınamaǵan jón eken.

Atos qonaqqa tórt márte shaqyrylǵanda, sonyń bárine de dostary men olardyń qyzmetshilerin ertip apardy. Portos alty ret shaqyrylǵanda, dos-jarandaryn birge erte júrýdi umytpady. Aramıs bárinen asyp, qonaqqa segiz ret shaqyryldy. Bul jigit úndemeı júrip, kóp nárseni tyndyrýshy edi, muny baıqaǵan bolarsyzdar.

Astanadan áli tanys taba qoımaǵan d'Artanánǵa keletin bolsaq, ol tek bir-aq ret Gaskonnan shyqqan sváshennıktiń úıine tańǵy asqa, shokolad ishýge, taǵy bir ret gvardıa kornetiniń úıine qonaqqa shaqyryldy. Álbette, ol ózimen birge sváshennıktikine osy armıasyn ertip kelip, baıǵustyń eki aılyq qoregin sypyra-sıyra jep ketti, al, kornet bolsa bularǵa ómirde jasamaǵan jomarttyǵyn jasady. Biraq, Planshe aıtqandaı, qansha toısań da, bir-aq ret tamaqtanasyń ǵoı.

Atostyń, Portos pen Aramıstiń toıdaǵydaı aǵyl-tegil aýqattandyrǵany úshin tek bir jarym ǵana tústik as tapqanyna d'Artanán kádimgideı qysylyp qaldy — óıtkeni sváshennıktiń tańǵy asy tústik astyń jartysyna ǵana tatıdy ǵoı. Kúlli dostaryn týǵanyn bir aı boıy asyraǵany ańqaý da albyrt jastyń esinen shyǵyp ketip, endi qalǵandaryna masyl bolarmyn dep qoryqty. Ol dereý bar jaı-jaǵdaıatty aqyl tarazysyna salyp, jan ushyryp oılana bastady. Ol erjúrekti, alǵyr da aılaker tórt jigit odaqtasqanda shala qyzyp, serýen qurǵannan góri, saıys ónerine jattyǵyp, ár alýan oıyn-ospaqqa berilgennen góri aldyna basqa bir maqsat qoıǵany durys bolar edi degen qorytyndyǵa keldi.

Shynynda da, ózderi sıaqty tórt jigit, bir-birine aqsha-qarajaty ǵana emes, ómirin de qıýǵa ázir turǵan, árqashanda birin-birin demep-jebeıtin, eshteńeden de taıynbaı, bári birigip qabyldaǵan árbir sheshimdi jeke nemese bári qaýymdasyp iske asyratyn tórt noıan, kez kelgen dushpanǵa jeke nemese birigip aıbar-aıbat kórsetetin toqpaqtaı tórt judyryq — ashyq pa, álde jasyryn ba, tóte jolmen be, álde burý jolmen be, qýlyqpen be, álde kúsh-qýat pen be, áıteýir, bir nysanaly maqsatqa ol qansha qashyq bolsa da, qyryq qamalmen qorshaýly tursa da — jetýi kerek edi.

Ol osylaı oılanyp-tolǵanyp, sol maqsatqa álgi tórt ese kóbeıetin qudiretti kúshti aparatyn jol-jobany qarastyryp basy qatyp otyrǵan jáne sol kúshtiń kómegimen Arhımedtiń rychagine súıengendeı-aq, dúnıeni tóńkerip tastaýǵa bolar edi dep oılaı bergeni sol edi (bul oǵan tipti de shúbálanbaıdy) — kenet esikti áldekimniń abaılap qaqqan dybysyn esitti. D'Artanán Plansheni oıatyp, esikti ash dep ámir etti.

Biraq bizdiń oqýshylarymyz «Plansheni oıatty» degen sózden túp bolyp qalǵan eken nemese tań áli atpaǵan eken dep oılap qalyp júrmesin. Árıne, ondaı eshteńe de bolǵan joq-ty. Saǵat álgide ǵana tórtti soqqan. Osydan eki saǵat buryn Planshe myrzasyna kelip, túski as suraǵan, sonda ol qyzmetshisine: «Uıyqtaǵannyń — qarny toq» dep maqaldap jaýap bergen. Sonymen Planshe tamaq ornyna uıqyǵa bas qoıǵan edi.

Planshe bólmege, qala turǵyny ma, qaıdam, áıteýir, jupyny kıingen bireýdi ertip kirgizgen edi.

Planshe tátti astan da góri sózdiń ne jaıly bolatynyn bilgisi kelip edi, biraq álgi kisi d'Artanánmen asa qupıa mańyzdy bir is jóninen sóıleskisi keletinin aıtty.

D'Artanán Plansheni shyǵaryp jiberip, meımannyń otyrýyn surady.

Ekeýi de úndemeı qaldy. Áýeli birin-biri bilip alǵysy kelgendeı-ak, qojaıyn men qonaq kózimen ańdysyp otyr. Aqyrynda zeıinim sizde degendeıin, d'Artanán jaıymen ıilip ısharat jasady.

— Maǵan tanystarym d'Artanán myrza asa batyl, júrek jutqan jigit dep aıtqan edi, — dedi álgi kisi. — Myna ózińizdi sol ataqqa laıyqty er-azamat dep bilgendikten de, sizge qupıa syrymdy ashpaq bolyp keldim.

— Sóıleńiz, myrza, sóıleńiz, — dedi d'Artanán, osy isten bir paıda túsetinin ishteı sezip.

Kelgen kisi bir sát úndemeı qaldy da, sosyn sózin jalǵaı berdi:

— Sýdar, meniń áıelim korolevanyń kastelánshasy bolyp isteıdi. Ol ózi aqyldy da sulý áıel. Meni oǵan osydan úsh jyldaı buryn úılendirgen. Onyń jasaýy qorashtaý bolsa da, korolevanyń aǵa kamerdıneri de La Port myrza onyń kindik ákesi jáne ál-qadarynsha ony demep-jebep júredi...

— Sosyn, myrza, sosyn ne boldy?

— Sosyn ba...— dedi kelgen kisi, — sosyn, keshe erteńgilik qoımalyqtan shyǵyp kele jatqanda meniń áıelimdi urlap áketti.

— Sonda ony urlaǵan kim?

— Árıne, men eshteńeni de tap basyp, dál aıta almaımyn, biraq óz basym bir adamnan qatty kúdiktenemin.

— Kimnen kúdiktenesiz?

— Qyr sońynan qalmaı júrgen bir sumnan kúdiktenemin.

— Shaıtan atsyn!

— Biraq, sýdar, meniń oıymsha, osy iste mahabbattan góri saıasat basym ba dep qorqam.

— Mahabbattan góri saıasat basym... deısiz be, — dedi d'Artanán oılanyp. — Nendeı joramalyńyz bar?

— Kókeıdegi boljaýymdy sizge aıta alar ma ekenmin, soǵan kóńilim jetińkiremeı turǵany...

— Esińizde bolsyn, sýdar, men sizden eshteńeni de suraǵanym joq. Maǵan kelgen ózińiz. Qupıa syryńyzdy aıtpaqshy bolǵan da ózińizsiz. Ne isteımin deseńiz de ózińiz bilesiz. Maǵan eshbir syr shashpaı, qaıtyp kete berýińizge de bolady.

— Joq, sýdar, joq! Siz maǵan aq nıetti, adal jigit bolyp kórinesiz, sol sebepti de sizge ımanymdaı senemin. Maǵan osy istiń túp-tórkini — meniń áıelimniń mahabbat máselelerinde emes, odan áldeqaıda joǵary turǵan bir hanymnyń mahabbat shyrǵalańynda jatqan sıaqty bolyp kórinedi.

— Hosh! Ol — de Býa-Trası hanymnyń mahabbat hıkaıalary emes pe? — dedi d'Artanán, saraı mańyndaǵy tirlikti jaqsy biletin kisi bolyp kóringisi kelip.

— Odan joǵaryraq, sýdar, áldeqaıda joǵary!

— D'Egılon hanymnyń hıkaıalary ma?

— Odan da joǵaryraq!

— De Shevrez hanymnyń hıkaıasy ma?

— Joǵaryraq, kóp joǵary.

— Sonda siz...

— Iá, sýdar, tap solaı, — dedi álgi kisi úreılene sybyrlap.

— Kimmen?

— Gersog bolmaǵanda kim bolýshy edi..,

— Gersogpen?..

— Iá, myrza, — dedi meıman erni ǵana jybyrlap.

— Siz sonyń bárin qaıdan bilesiz?

— Ah... Qaıdan bilesiz deıdi ǵoı!

— Iá, shynynda da qaıdan bilesiz? Maǵan birjola senesiz... áıtpese... ózińiz bilesiz...

— Men ony sýdar, óz áıelimnen, týǵan áıelimnen bilemin.

— Áıelińiz ony qaıdan biledi?

— De La Port myrzadan. Áıelimniń, korolevanyń senimdi kisisi de La Porttyń kindik qyzy ekenin álgide aıtyp edim ǵoı. Hosh, sonymen, de La Port myrza meniń áıelimdi uly hanymnyń qol astyna ornalastyrady, sondaǵy oıy — koroleva baıǵustyń qasynda bir senimdi kisi bolsyn degen, koról salqyndap ketken sol beıbaqtyń kardınal izine túsip qyr sońynan qalmaı júr jáne ózine kim kóringen opasyzdyq jasaıdy.

— E, báse, jaǵdaı endi-endi aıqyndalyp keledi.

— Osydan tórt kún buryn, sýdar, áıelim úıge kelgen — sondaǵy qyzmetiniń bir sharty boıynsha, áıelimniń maǵan aptasyna eki ret kelip-ketýine ruqsat etilgen. Álgide ǵana ózińizge aıtqanymdaı, áıelim meni ólerdeı jaqsy kóredi, sońǵy bir kelgeninde ol maǵan asa qupıa syr etip, qazir korolevanyń qatty tyqyrshyp mazasyzdanyp júrgenin bildirdi.

— Ras bolsa ıgi edi?

— ...Siz Sarabanda tarıhyn bilesiz ǵoı?

— Bilgende qandaı! Men bilmegende kim biledi ony! — dep jaýap qatty d'Artanán, odan túk habary bolmasa da, biletin kisi sıaqtanyp.

— Ol sezim qazir óshpendilikten góri kekshildikke aınalyp ketti.

— Qoıyńyzshy, ras pa?

— Sonymen, koroleva birdeńeden sekemdenip..,

— Koroleva neden sekem alyp júr?

— Ol: gersog Bekıngemge meniń atymnan hat jiberilgen sıaqty dep sekemdenip júr.

— Korolevanyń atynan ba?

— Iá, áýeli ony Parıjge shaqyryp alyp, kelgesin, esebin taýyp gersogti birdeńege arandatpaq.

— Shaıtan atsyn!.. Biraq, sýdar, sizdiń áıelińizdiń oǵan qandaı qatysy bar?

— Onyń korolevaǵa jan-tánimen berilgeni jurttyń bárine belgili. Ony, shamasy, ámirshi hanshasynyń qasynan aýlaǵyraq áketkisi kele me, álde, áýeli qatty qorqytyp, artynan uly hanymnyń syryn bilip alǵysy kele me, nemese aqshaǵa qyzyqtyryp, tyńshy jasaǵysy kele me — áıteýir bir maqsaty bar shyǵar.

— Múmkin, — dedi d'Artanán. — Biraq siz álgi áıelińizdi urlaǵan adamdy bilesiz be?

— Álgide aıttym ǵoı: men so kisini biletin sıaqtymyn.

— Aty kim?

— Atyn bilmeımin. Biraq onyń kardınalǵa ıtten beter berilgen, súıikti kisisi ekenin bilemin.

— Siz ony buryn-sońdy kórip pe edińiz?

— Iá, áıelim ony birde syrtynan kórsetken.

— Kezdese qalǵanda birden bile qoıatyndaı onyń ózgeshe belgisi joq pa? Ótkir kózdi, appaq tisti, qaratory kisi. Jáne samaıynda tyrtyǵy bar.

— Samaıynda tyrtyǵy bar! — dep d'Artanán daýystap jiberdi. — Onyń ústine tisi marjandaı, ótkir kózdi, qara shashty, kekireıgen qara tory kisi deıdi. Bul — baıaǵy Meng qalasyndaǵy beıtanystyń tap ózi!

— Mengtegi beıtanys dedińiz be?

— Iá, ıá! Biraq onyń bul iske eshqandaı qatysy joq. Iaǵnı men qatelesip ketippin: bul isti jeńildete túsetin boldy. Eger sizdiń jaýyńyz, surastyra kele, meniń de jaýym bolyp shyqsa — onda men ekeýmizdiń de kegimizdi qaıtaramyn, bar bolǵany osy. Biraq men ol kisini qaıdan tabamyn?

— O jaǵyn bilmeımin.

— Onyń qaıda turatynynan habaryńyz joq pa?

— Ázázil! Ázázil! — dedi d'Artanán kúbirlep. — Bul áli anyq emes. Áıelińizdiń urlanǵanyn sizge kim aıtty?

— De La Port myrza.

— Ol kisi sizge qosymsha eshteńe aıtqan joq pa?

— Basqa eshteńe bilmeıtin bolýy kerek.

— Ózge jerlerden surastyryp, birdeńe bilgen joqsyz ba?

— Bildim. Qolyma...

— Ia qolyńyzǵa... ne deısiz?

— Bilmeımin... Bálkim, munym ańǵaldyq ta shyǵar..

— Siz taǵy da eski áýenińizge bastyńyz. Artyq ta bolsa aıtaıyn, endi sizge sheginýge bolmaıdy.

— Shaıtan soqsyn, shegineıin dep turǵan men joq! — dedi meıman, qarǵansa erligi qaıtyp oralatyn kisideıin. — Bonaseniń ar-namysymen ant eteıin..

— Esimińiz Bonase me edi?

— Ia,bul — meniń famılıam.

— Sonymen, siz: «Bonaseniń arymen ant eteıin»... dedińiz. Sózińizdi buzyp jibergenime keshirim suraımyn. Biraq men sizdiń atyńyzdy bir jerden estigen sıaqtymyn.

— Múmkin, myrza. Men osy úıdiń qojasymyn.

— Ah, solaı ma edi? — dedi d'Artanán ornynan sál kóterilip izet kórsetip, — Osy úıdiń qojasy siz ekensiz ǵoı?

— Iá, myrza, menmin. Mine úsh aıdyń júzi boldy siz meniń úıimde turyp jatyrsyz jáne ár túrli mańyzdy istermen shuǵyldanamyn dep páteraqy tóleýdi umytyp ketip júrsiz, biraq men bir márte de sizdi mazalaǵanym joq, sol sebepti de meniń sypaıy syrbazdyǵymdy eskerer dep oılaǵanmyn...

— O álbette! Ol ózi kekireıgen bir mańǵaz myrza, shashy moıyldaı qap-qara.

— Oǵan sóz bar ma, sóz bar ma, Bonase myrza! — dedi d'Artanán.

— Senińiz, men sizdiń bul qylyǵyńyzǵa qatty razymyn jáne ózińizge bolmashy bir paıda tıgize alatyn bolsam, sony iske asyrýdy moınymdaǵy paryzym dep bilemin.

— Sizge senemin, sýdar, sizge senemin! Sizge sony aıtaıyn dep te oılaǵanmyn. Bonase arymen ant eteıin, men sizge ımanymdaı senemin!

— Endeshe sózińizdi aıaǵyna deıin aıtyp shyǵyńyz. Kelgen kisi qaltasynan bir paraq qaǵaz alyp, d'Artanánǵa usyna berdi.

— Hat qoı! —  dedi jas jigit daýystap.

— Búgin erteńgisin aldym.

D'Artanán ony jazyp jiberip, ymyrt úıirilip bara jatqasyn, tereze aldyna bardy. Meıman onyń sońynan erdi.

«Áıelińizdi izdemeńiz, — dep oqydy d'Artanán — Qajet bolmaı qalǵan kezde, ony ózińizge qaıtaryp beredi. Eger siz ony izdestirgen bolsańyz — ólesiz»

— Mine, munda bári de anyq aıtylypty, — dedi d'Artanán. — Biraq, qansha aıtqanmen, bul — tek qorqytý ǵana.

— Iá, biraq men osydan ólerdeı qorqamyn. Ózim áskerı kisi emespin, sýdar jáne Bastılıa degende záre-qutym qalmaıdy.

— him-m... Iá, men de Bastılıany qaıbir jaqsy kóredi deısiz. Eger áńgime shpagany jumsaý jóninde bolsa — sóz basqa.

— Osy iste, sýdar, sizge qatty senip edim.

— Ras pa?

— Sizdi árqashanda keremetteı bir noıan mýshketerlerdiń qasynan kórgesin jáne olardyń de Trevıl myrzanyń mýshketerleri, demek, kardınal myrzanyń dushpandary ekenin bilgennen keıin, men siz ózińizdiń dostaryńyzben birge bizdiń beıshara korolevany qorǵaısyz jáne oǵan qosa, bir reti kelgende mártebeli taqsyrdyń tobyǵynan bir qaǵýǵa ket ári emessizder ǵoı dep oılap edim.

— Álbette.

— Budan keıin taǵy bir oılaǵanym — eger siz maǵan páteraqy tólemeı, úsh aıǵa qaryzdanyp qalǵan ekensiz jáne men ony sizge aıtpaǵan ekenmin...

— Iá-ıá, siz álgide ǵana osy dáleldi aıtqansyz jáne men ony ábden oryndy talap dep esepteımin.

— Budan bylaıǵy ýaqytta da meniń úıimde qansha turamyn deseńiz de, ony ózime zor qurmet sanap, páteraqy tóleý jaıyn sizge aıtpaspyn degen oımen...

— Tamasha!

— ...men oǵan qosa, eger qazir, jurt oılaǵandaı emes, ár túrli sebeptermen aqshadan qysylyp júrseńiz, men sizge elý pıstol aqsha usynsam dep edim...

— Keremet! Biraq, Bonase myrza, siz sonda baı kisi boldyńyz ba, qalaı?

— Durysyraq aıtqanda, men orta dáýlettiń ǵana adamymyn. Ýaq-túıek zattarmen saýda jasap júrip, jylyna eki-úsh myń ekú paıda túsiretin qor jınaǵan edim. Munyń ústine men áıgili teńizshi Jan Mokeniń sońǵy saparyna biraz qarjy jumsaǵan bolatynmyn. Endi qalǵanyn ózińiz túsinesiz ǵoı, sýdar... ıapyr-aı, mynaý ne pále? — dedi Bonase myrza kenet daýystap.

— Ol ne? — dedi d'Artanán.

— Anda, anda...

— Qaıda?

— Kóshege, terezeniń qarsy aldyndaǵy podezge qarańyzshy! Plashyna oranyp bir kisi tur!

— Bul — sonyń tap ózi! — dep d'Artanán men Bonaseniń ekeýi birdeı daýystap jiberdi, bulardyń ekeýi de ózderiniń ata jaýyn tanyp edi.

— Á, bálem, tap osy joly... — dedi d'Artanán tistenip, — tap osy joly menen qutyla almassyń!

Shpagasyn jalańdatyp, bólmeden atyp shyqty.

Ol basqyshta ózine qarsy kele jatqan Atos, Portospen soqtyǵysyp qaldy. Ol ekeýi eki jaqqa yǵysqanda, d'Artanán olardyń arasynan aǵyp óte shyqty.

— Qaıda júgirip barasyń? — dedi mýshketerler aıqaılap munyń sońynan.

— Mengtegi beıtanysty kórdim! — dep daýystady da, d'Artanıan júgirip ketip qaldy.

D'Artanán sol beıtanyspen qalaı kezdeskenin, oǵan tańǵajaıyp bir jolaýshy áıeldiń kelip qosylǵanyn jáne myna kisiniń anaý áıelge mańyzdy bir hatty tapsyrǵanyn joldastaryna talaı ret aıtqan.

Atos: d'Artanán ákesiniń hatyn jurtpen jaǵalasyp júrgende joǵaltyp alǵan dep oılaıtyn.

Onyń pikirinshe, dvoránın — d'Artanánnyń sýretteýine qarap belgisiz kisiniń dvoránın ekenine kúmán keltirmeıtin — ıá, dvorıanın bireýdiń hatyn urlap alý sıaqty jıirkenishti iske baspaýǵa tıis.

Portos bul oqıǵany áıeldiń óz jigitimen nemese jigittiń óz ǵashyǵymen ashynalyq kezdesýi, al oǵan d'Artanán men onyń sary mástegi kesirin tıgizgen dep esepteıtin.

Aramıs bolsa, bul oqıǵada tylsym bir syr jatyr, ony tabam dep bas qatyrýdyń qajeti joq, degen pikir bildirdi.

Sol sebepti de olar d'Artanánnyń asyǵys aıta salǵan birer sózinen onyń kimdi aıtqanyn birden bile qoıdy. Degenmen, olar d'Artanán beıtanys kisini qýyp jeter, nemese odan aırylyp qalsa qaıtyp keler degen oımen basqyshpen joǵary kóterile bastady.

Bular kelip kirgende d'Artanánnyń bólmesinde tiri jan joq eken: úı ıesi pátershisi men beıtanys kisiniń arasynda týatyn janjaldyń zardabynan qaýiptenip jáne d'Artanánnyń minez-qulqynyń ózi aıtyp bergen sıpatyna súıene otyryp, dereý taıyp turýdy jón kórdi.

IX

DARTANÁNNYŃ MİNEZ -QULQY AIQYNDALA BASTADY

Atos pen Portos oılaǵandaı, arada jarty saǵat ótkennen keıin d'Artanán úıine qaıtyp keldi. Bir sıqyrdyń kúshimen ǵaıyp bolǵan sıaqty, beıtanys kisi taǵy da ustatpaı ketipti. D'Artanán shpagasyn ustap, júgirgen kúıi taıaýdaǵy kóshelerdiń bárin aınalyp shyǵypty, biraq izdegen kisisine uqsas eshkimdi de kezdestirmepti. Aqyrynda ol áýel basta-aq jasaýǵa tıis áreketine kóshedi: beıtanys kisi súıenip turǵan esikti baryp qaǵady. Biraq ol esikti balǵamen on-on eki ret qaqsa da — ishten eshkim dybys bermeıdi. Álgi úıdiń osy bir tarsyl-gúrsili esitken kórshileri tabaldyryqqa shyǵysyp nemese terezelerinen qarasyp: kúlli esikteri bekitýli bul úıde alty aıdan beri tiri jan turmaıtynyn aıtady.

D'Artanán kóshe kezip, esik qaǵyp júrgende óz joldastarynyń qataryna Aramıs te kelip qosylǵan edi, d'Artanán qaıtyp kelse, báriniń tórt kózi túgel otyr eken.

— Ne boldy? — desti úsh mýshketerdiń úsheýi de bir daýyspen, qara ter bolyp, yzaǵa tunshyǵyp kelgen d'Artanánǵa qarap.

— Ne bolýshy edi! — dedi bozbala qalpaǵyn kerýettiń ústine atyp jiberip. — Onyń ózi naǵyz jyn, peri bolsa kerek. Kóleńke sıaqty, arýaq, eles sıaqty qapelimde joq boldy.

— Siz eleske senesiz be? —  dedi Atos Portosqa.

— Men tek kózimmen kórgen nársege ǵana senemin, al, óz basym ómirde eles ataýlyny kórgen emespin, endeshe oǵan sirá da senbeımin, — dedi Portos.

— Bıblıa bizdi arýaqtarǵa sen deıdi, — Aramıs múláıim til qatty. — Samýıldiń arýaǵy Saýlǵa kelip aıan bergen ǵoı, dinniń osy súresine men tipti de shúbá keltirýge bolmaıdy dep sanaımyn.

— Meıli ol kim bolsa ol bolsyn; adam ba, álde ázázil me, tiri jan ba, álde kóleńke me, qıal ma, álde shyndyq pa maǵan báribir, tek sonyń meniń soryma jaratylǵany haq. Sol soqqan qashyp ketpegende men júz shaqty pıstol, tipti odan da kóbirek aqsha tabatyn edim.

— Qalaı, qaıtyp? — dedi Portos pen Aramıs ekeýi birdeı daýystap.

Atos ádetinshe artyq sóz aıtqysy kelmeı, d'Artanánǵa suraýly kózben bir qarap otyra berdi.

— Planshe, — dedi d'Artanán, birdeńe esitem be degen úmitpen esikti ashyp, syǵalaı bergen dáıekshisine qarap, — tómenge túsip, osy úıdiń ıesi Bonase myrzaǵa baryp, bizge Bojansı sharabynyń alty-jeti shynysyn berýin ótinińiz. Men ózge sharaptyń bárinen de sony jaqsy kóremin.

— Mássaǵan! — dedi Portos daýystap. — Siz, shamasy, qojaıynyńyzdan qansha aqsha kerek bolsa, sonsha ala beretin boldyńyz ǵoı?

— Iá, — dedi d'Artanán. — Dál búginnen bastap. Qam jemeı-aq qoıyńyzdar: eger sharaby nashar bolsa, biz ózgesin ákelýge jumsaımyz.

— Alǵan — jaqsy, biraq salmaq salǵan jaman! — dedi Aramıs aqylsymsı sóılep.

— D'Artanán bizdiń bárimizden de aqyldy dep ámanda aıtamyn, — dedi de Atos úırenshikti ádetimen úndemeı otyryp qaldy, d'Artanán buǵan ıilip ısharat etti.

— Degenmen sony bizge aıtsańyzshy? — dedi Portos.

— Iá, sol qupıada bizdi ortaq etseńizshi, qymbatty dosym, — dedi Aramıs onyń sózin ilip ala jónelip. — Onda da eger bul oqıǵaǵa áıeldiń ar-abyroıynyń qatynasy joq bolsa ǵana aıtyńyz, áıtpese, syr shashpaǵanǵa ne jetsin!

— Abyrjymaı-aq qoıyńyzdar, meniń sizderge aıtatyn sózimnen eshkimniń de abyroıy tógilmeıdi.

Sosyn ol dostaryna úı ıesimen sóılesken sózin túgel aıtyp osynaý qadirmendi qala turǵynynyń áıelin urlaǵan kisi anada «Erkin Dıirmenshi» meımanhanasynda menimen shekisip qalatyn beıtanys bolyp shyqty, dedi ol taǵy da.

— Jaman is kórinbeıdi, — dedi Atos, sharaptan bir urttap, onyń jaqsy ekenin basyn bir ızep bildirip qoıdy. — Sol bir qaıyrymdy kisiden elý-alpys pıstoldi shyjymdap alýǵa bolatyn sıaqty. Biraq sol alpys pıstolge bola tórt kisiniń basyn bálege baılaǵany qalaı bolady, sony oılastyryp kórelik.

— Biraq, — dedi d'Artanán daýystap, — gáp áıel jóninde bolyp otyrǵanyn umytpańyzdar jáne ol baıǵusty qorqytyp... tipti azaptap ta jatqan shyǵar, sonyń bári óz ámirshisine adal bolǵany úshin ǵana jasalyp jatyr ǵoı.

— Baıqańyz, d'Artanán, abaı bolyńyz! — dedi Aramıs. — Menińshe, siz Bonase bıkeniń taǵdyryna eligip, eltip bara jatqan sıaqtysyz. Áıel degenińiz bizdiń sorymyzǵa bola jaratylǵan jáne bále-jalanyń bári bizge áıelden keledi.

Aramıs osy sózderdi aıtqan kezde Atos ernin bir tistep, tunjyrap sala berdi.

— Men Bonase bıkeniń qamyn oılap otyrǵanym joq, — dedi d'Artanán, — men koról sýyp ketken, kardınal qyr sońynan qalmaı qoıǵan korolevanyń jáne óz jaqtastarynyń birinen soń biriniń basy alynyp jatqanyn kórip-bilip júrgen korolevanyń qamyn oılap otyrmyn.

— Endeshe koroleva, biz jurttyń bárinen de jek kóretin eldiń adamdaryn — ıspandar men aǵylshyndardy nege jaqsy kóredi?

— Ispanıa — onyń Otany, — dedi d'Artanán, — endeshe ıspandyqtardy, týǵan jeriniń perzentterin jaqsy kórýi tabıǵı nárse. Al, endi sizdiń ekinshi qoıatyn kináńizge kelsek, meniń estýimshe, ol aǵylshyndardy emes, bir-aq aǵylshyndy jaqsy kóredi.

— Ol aǵylshynnyń mahabbatqa laıyq jan ekenin moıyndamasqa bolmaıdy, — dedi Atos. — Men eshqashanda tap sondaı parasatty da keskindi kisini kórgen emespin.

— Onyń keremetteı kıinetinin kórseńiz, — dedi Portos. — Ol marjan monshaqtaryn ońdy-soldy shashyp jatqan kezde Lývrde bolǵanym bar, sonda, ótirik aıtsam qudaı atsyn, eki marjan tasty terip alyp, keıin olardyń árqaısysyn eki júz pıstolden satqanym bar. Aramıs, sen ony bilesiń be? »

— Myrzalar, sizder sıaqty men de ony jaqsy bilemin. Ony Amen baǵynda ustap alatyn kisilerdiń bireýi men edim, meni ol jerge ertip aparǵan korolevanyń atshysy de Pútanj myrza bolatyn. O jyldary meniń áli semınarıada júrgen kezim. Bul oqıǵa maǵan koróldi qorlaý sıaqty bolyp kóringen edi.

— Soǵan qaramastan, — dedi d'Artanán, — eger men gersog Bekıngemniń qaıda ekenin bilsem, kardınalǵa eregiskende, ony qolynan jetelep korolevaǵa aparar edim! Bizdiń ata jaýymyz kardınal ǵoı, eger qudaı aıdap, kardınaldyń sazasyn beretin bir jaǵdaı bolsa, men soǵan basymdy báıgege tigip kirisip keter edim.

— Jalǵan hat jazyp Bekıngemdi osynda shaqyryp aldy dep korolevanyń qaýiptenip júrgenin álgi galantereıshi de tuspaldap bildirdi me? — dedi Atos.

— Koroleva sodan qatty seskenetin kórinedi.

— Tura turyńyzshy... — dedi Aramıs.

— Ne bolyp qaldy? — dedi Portos.

— Eshteńe emes, sóılese berińiz. Men bir jaıtty esime túsire almaı otyrǵanym.

— Tap qazir meniń kózim anyq jetetin bir nárse... — dedi d'Artanán sózin jalǵap, — myna áıeldiń urlanýy biz aıtqan oqıǵamen bálkim, gersog Bekıngemniń Parıjge kelýimen sabaqtasyp jatqan bolar.

— Osy gaskonnyń zeregi-aı! — dedi Portos tańdana daýystap.

— Men onyń sózin tyńdaǵandy keremetteı jaqsy kóremin. Óziniń sóıleý máneri bir túrli qyzyq, — dedi Atos.

— Súıikti myrzalar, tyńdańyzdar! — dedi Aramıs.

— Aramısti tyńdalyq! — dedi dostary daýystap.

— Keshe men bir meńireý kóshe oramyndaǵy oqymysty ǵulamanyń úıinde boldym, ǵylymı eńbekterime qajet bolyp qalǵanda sol kisimen oqta-tekte bir keńes quratynym bar...

Atos bir jymıyp qoıdy.

— Óziniń tilek-kásibine, qabilet yńǵaıyna qaraı ol alys bir oramda turady. Hosh, sonymen álgi kisiniń úıinen shyǵa bergenimde...

Aramıs osy araǵa kelgende toqtap qaldy.

— Sonymen? Álgi úıden shyǵa bergenińizde...

Kóbirek bósińkirep ketip, oılamaǵan jerden bir kedergige kezdesip qalǵan kisi sıaqty, Aramıs kibirtikteı berdi. Biraq tyńdaýshylary budan kózin almaı, áńgimeniń aıaǵyn tyqyrshı kútip otyrǵasyn sheginýge bolmaı qaldy.

— Sol ǵulamanyń jıen qaryndasy bar... — dedi Aramıs sózin sabaqtaı túsip.

— Pále! Onyń jıen qaryndasy bar deńiz — dedi Portos jigittiń sózin bólip.

— Sarqaryn bolyp qalǵan, — dedi Aramıs.

Úsh dos máz bolyp kúlip jiberdi.

— Eger sizder yrjyńdap kúle berseńizder jáne maǵan shúbálansańyzdar — endi menen bir sózdi de estimeısizder.

— Biz saǵan Muhambettiń úmitteri sıaqty senemiz jáne ózimiz tabyt sıaqty meńireýmiz, — dedi Atos.

— Sonymen, áńgimemdi qaıta jalǵaıyn, — dedi Aramıs, — Jıen qaryndasy anda-sanda aǵasyna kelip-ketip júredi. Keshe sol áıel ekeýmiz múlde kezdeısoq ǵulamanyń úıine bir mezgilde baryppyz, sosyn ony kúımesine deıin shyǵaryp salǵanym...

— Ah, solaı deńiz! Dindár ǵulamanyń jıen qaryndasynyń kúımesi bar eken? — dedi Portos taǵy da kıip ketip, onyń basty aıyby — aýzyna múlde ıe bola almaýshy edi. — Munyń bir ásem tanystyq eken, dosym.

— Portos, — dedi Aramıs, — buryn da bir ret aıtqan edim: siz beıpil aýyzdaýsyz, sol sebepti de áıelder sizge onsha sene bermeıdi.

— Myrzalar, myrzalar, — dedi d'Artanán bul oqıǵanyń astaryn birden sezip, — bul ózi mańyzdy is eken! Qolymyzdan kelse, endi muny ázil-qaljyńǵa aınaldyrmaıyq. Káne, sóıleńiz, Aramıs, sóıleńiz!

— Kenet, d'Artanán, sizdiń álgi beıtanysyńyz sıaqty uzyn boıly, qara shashty, júris-turysy dvoránınge uqsaǵan bir kisi...

— Bálkim, sonyń ózi de shyǵar, — dedi d'Artanán.

— ...on shaqty qadamdaı jerde, artyna bes-alty jasaýyl ertip alypty, meniń qasyma kelip: «Gersog myrza» dedi de, sózin jalǵastyra berdi: «Siz de, hanym», dedi meniń qolyma súıenip kele jatqan bıkege qarap... .

— Ǵulamanyń jıen qaryndasyna ma?

— Qoıshy endi, Portos! Tipti turpaıy bolyp ketipsiz, — dedi Atos oǵan zekip.

— «Raqym etip kúımege otyryńyz jáne qarsylyq jasaımyn, shý shyǵaramyn dep áýre bolmańyz», — dedi álgi kisi.

— Ol sizdi Bekıngem dep oılap qalǵan eken, — dedi d'Artanán shydamaı.

— Men de solaı oılaımyn, — dedi Aramıs.

— Áıeldi she? — dedi Portos.

— Ol ony koroleva dep oılaǵan! — dedi d'Artanán,

— Durys aıtasyz, — dedi Aramıs ony qoldap.

— Bul gaskon ba, bul — naǵyz periniń ózi! Onyń kózinen eshteńe de tasa qalmaıdy, — dedi Atos súısinip.

— Shynynda da, — dedi Portos, — boıymen de, júris-turysymen de Aramıs sulý gersogti eske túsiredi. Biraq, menińshe, mýshketerdiń kıimi...

— Ústimde uzyn plashym bolatyn, — dedi Aramıs.

— Iýl aıynda ma! — dedi Portos sampyldap. — Seniń ǵulamań shynymen-aq jurt seni tanyp qoıady dep qoryqqany ma?

— Árıne, shpıon sulbańyzǵa qarap aldanyp qalýy múmkin, biraq bet-aýzyńyz...

— Basyma jalpaq jıekti qalpaq kıgen edim, — dedi Aramıs.

— Qudaıym-aı, qudaı sózin oqý úshin sonsha saqtanbasa da bolady ǵoı!—dedi Portos tańyrqap.

— Myrzalar! Myrzalar! — dedi d'Artanán olardyń sózin bólip. — Ázil-ospaqqa ýaqytty shyǵyn etip qaıtemiz. Jan-jaqqa taraıyq ta, saýdagerdiń áıelin izdeıik — kúlli aıla-sharǵynyń sheshýi sonda.

— Sondaı tómen dárejedegi áıel! Siz shynymen-aq solaı dep oılaısyz ba, d'Artanán? — dedi Portos ernin jıirkene shúıirip.

— Ol áıel — korolevanyń senimdi adamy de La Port myrzanyń kindik qyzy. Men ony sizderge aıtqan joq pa edim, myrzalar. Buǵan qosaıyn degenim, bálkim, uly koroleva osy jolǵy esebinde kómekti tómengi kisilerden alǵysy kelgen shyǵar. Joǵarydaǵy kisilerdiń basy alystan kórinedi, al, kardınaldyń kózi qyraǵy ǵoı.

— Endeshe galantereıshimen kelisińiz, biraq aqysy qymbat bolsyn, — dedi Portos.

— Endi onyń qajeti bola qoımas, — dedi d'Artanán. — Menińshe, eger ol bizge aqy tólemegen kúnde, basqa kisiler tóleıtindeı bolyp kórinedi...

Sol sátte basqyshtan áldekimniń asyǵys kóterilip kele jatqany estildi de, esik shalqasynan ashylyp, keńesip otyrǵan dostardyń ústine galantereıshi baıǵus kelip kirdi.

— Myrzalar! — dedi ol apalaqtap. — Áýlıe-ánbıeler úshin meni qutqaryńyzdar! Tómende tórt soldat jalaqtap tur, meni qamaýǵa alýǵa kelipti. Qutqaryńyz meni! Qutqaryńyz!

Portos pen Aramıs ornynan atyp-atyp turysty.

— Sál qoıa turyńyz! — dedi d'Artanán, jartylaı sýyrylǵan shpagalardy qynabyna qaıta salyńyz degen belgini kórsetip. — Bul jerde batyrlyqtan góri saqtyq kerek.

—Biz sonda mynadaı zorlyqqa... — dedi Portos órekpip.

— D'Artanánnyń ózdiginen áreket jasaýyna erik berelik, — dedi Atos. — Taǵy da aıtam: ol bizdiń bárimizden de aqyldy. Men, óz basym, soǵan baǵynatynymdy ashyqtan-ashyq aıtamyn... D'Artanán, ne isteseń de erkiń bilsin!

So-zamat tórt soldat aýyzǵy bólmeniń esiginen kórine berdi. Biraq shpaga asynǵan tórt mýshketerdi kórgesin olar ilgeri júrýge bata almaı, qıpaqtap turyp qaldy.

— Kirińizder, kirińizder, myrzalar! — dedi d'Artanán daýystap. — Sizder meniń úıime keldińizder, al biz bárimiz de koról men kardınal myrzanyń adal qyzmetshilerimiz.

— Olaı bolsa, meıirimdi myrzalar, siz bizdiń alǵan buıryǵymyzdy oryndaýǵa bóget jasamaısyzdar ǵoı? — dedi olardyń bireýi, shamasy otrádtyń bastyǵy bolsa kerek.

— Myrzalar, eger qajet bolsa, biz senderge tipti kómek kórsetýge de ázirmiz.

— Mynaý ne dep ketti? — dedi Portos kúbirlep.

— Sen aqymaqsyń, úndeme! — dedi Atos sybyrlap.

— Álgi ýádeńiz qaıda... — dep mińgirledi galantereıshi baıǵus.

— Biz sizge azat júrsek qana kómek kórsete alamyz, — dedi oǵan d'Artanán sybyrlap. — Al, eger qazir biz sizge arasha túsetin bolsaq, sizge qosa bizdi de tutqynǵa alady.

— Biraq, meniń oıymsha...

— Kirińizder, myrzalar, kirińizder! — dedi d'Artanán daýsyn kóterip. — Bul kisini qorǵaıtyndaı, ol meniń eki týyp, bir qalǵanym emes. Men ony búgin birinshi ret kórip otyrmyn jáne qandaı jaǵdaıda kórdi deısizder ǵoı... ony ózi aıtar... ol menen páteraqy suraı kelipti!.. Bonase myrza, shyndyqty aıtyp turmyn ba, qalaı? Káne sóıleńiz.

— Tap-taza shyndyq! — dedi galantereıshi mińgirlep. — Biraq mýshketer myrza...

— Men týraly, meniń dostarym týraly, ásirese koroleva týraly jumǵan aýzyńyzdy

ashpańyz, áıtpese, bárimiz de qurımyz! — dedi d'Artanán sybyrlap. — Káne, myrzalar, iske kirisińizder! Myna adamdy áketińizder.

Sosyn d'Artanán sasqalaqtap esi ketken galantereıshini jasaýyldardyń qolyna ıtere saldy.

— Siz topassyz, qymbattym. Jetip kelip aqsha talap etesiz... sonda kimnen deısiz ǵoı, men sıaqty mýshketerden!.. Túrmege qamańdar! Taǵy da qaıtalap aıtam, myrzalar: muny túrmege aparyp qamańyz da, men qashan páteraqyǵa aqsha jınap úlgergenshe shyǵarmańyzdar.

Polıseıler alǵystaryn jaýdyryp, qurbandyǵyna qajet sorlyny ustap alyp, ketip qaldy.

Olar basqyshpen túse bergen kezde d'Artanán kenet bastyǵyn jaýrynynan bir qaǵyp qoıdy.

Siz meniń densaýlyǵym úshin, men sizdiń densaýlyǵyńyz úshin sharap alyp jibersek qaıtedi? — dedi ol Bonase myrzadan alynǵan bojansı sharabyn eki bokalǵa toltyra quıyp.

Qurmetińizge quldyq! Kóp-kóp raqmet! — dedi kúzetshilerdiń bastyǵy kúbirlep.

— Káne, sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, myrza... atyńyz kim edi?

— Býarenar.

— Býarenar myrza!

— Siz úshin, marhabatty myrza! Endi suraýǵa ruqsat etińiz, qurmettim, esimińiz kim edi?

— D'Artanán.

— Sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, d'Artanán myrza!

— Eń aldymen, kimniń densaýlyǵy úshin kóterý kerek — dedi d'Artanán aıqaılap, ol tipti masaırap ketkendeı kórindi. — Koróldiń densaýlyǵy úshin, kardınaldyń densaýlyǵy úshin!

Eger sharap nashar bolǵanda kúzet bastyǵy d'Artanánnyń sóziniń rastyǵyna shúbálanar da edi, biraq sharap jaqsy bolǵasyn ol buǵan birden sendi.

— Bul sizdiń qaı sumdyǵyńyz? — dedi Portos, kúzet bastyǵy qaraýyndaǵy kisileriniń artynan ketip, tórt dos ońasha qalǵannan kıin. — Uıatyń qaıda! Somaladaı tórt mýshketer túgel turyp, járdem surap kelgen bir sorlyny qamaýǵa berip, jaıbaraqat turyp qaldyq! Dvoránın tyńshymen sharap ishedi!

— Portos, — dedi Aramıs, — Atos seni álgide eser dep edi, endi men sonymen keliskeli turmyn... D'Artanán, sen uly adamsyń, keleshekte de Trevıl myrzanyń ornyn basqan kezinde, men senen maǵan qamqor bolyp, monastyrdyń ımamy bolýǵa qol ushyn berýińizdi suraımyn.

— Túsinsem buıyrmasyn! Sizder d'Artanánnyń álgi qylyǵyn maquldap tursyzdar ma? — dedi Portos tań qalyp.

— Shaıtan alǵyr-aý, maquldaǵanda qandaı! —dedi Aramıs.Onyń álgi isin qoldap qana qoımaı, quttyqtaımyn da.

— Al, endi, myrzalar, — dedi d'Artanán óz qylyǵyn Portosqa túsindirip áýre bolyp jatpaı-aq, — birimiz bárimiz úshin, bárimiz birimiz úshin — bizdiń budan bylaıǵy uranymyz osy, solaı emes pe?

— Ay...— dep Portos birdeńeni aıtpaqshy edi.

— Qolyńdy sozdaǵy ant et !— dedi Atos pen Aramıs qosylyp.

Olarǵa qosylaryn qosylsa da, ózinshe birdeńe dep kúbirlep. Portos ta qolyn sozdy, sosyn tórteýi birden qosylyp, d'Artanán shyn sózin qaıtalady.

— Bárimiz — birimiz úshin, birimiz — bárimiz úshin!

— Óte jaqsy. Endi árkim óziniń úıdi-úıine qaıtsyn, — dedi d'Artanán, ómir boıy tek jurtqa ámir etip úırenip qalǵan kisideı-aq. — Jáne abaı bolyńyzdar, óıtkeni osy mınýtten bastap biz kardınalmen arbasýǵa kiristik.

X

ON JETİNSHİ ǴASYRDAǴY QAQPAN

Qaqpan — bizdiń zamannyń oılap tapqan óneri emes. Qoǵam polısıany oılap tapqan kezde, polısıa qaqpandy oılap tapqan.

Oqýshylarymyzdyń áli de bolsa Parıj polısıasynyń ózgeshe tiline daǵdylanbaǵanyn eskere otyryp jáne on bes jyldan beri jazýshylyq jumysymyzda tuńǵysh ret osy bir sózdi álgideı bir jáıtke qoldanyp otyrǵannan keıin, onyń mán-jaıyn túsindirip kórmekpiz.

Qandaı da bolmasyn bir úıden qylmysty delinip kúdikke ilingen kisini qamaýǵa alady, biraq onyń qamalǵany qupıa saqtalady. Páterdiń aýyzǵy bólmesinde tórt nemese bes polıseıden tospa-aran jasaıdy, esikti kim kelip qaqsa, soǵan asha salady, esik jabylysymen álgi kisi qamaýǵa alynady. Sonymen arada eki-úsh kún ótpeı jatyp, osy úıge udaıy kelip turatyn kisiler túgeldeı tutqynǵa túsedi.

Qaqpan degenimiz osy.

Bonase myrzanyń úıine de tap osyndaı qaqpan qurylyp, kim munda basyn suqsa, kardınal myrzanyń adamdary shap berip ustap alyp, tergep jatqan edi. Al, d'Artanán jaıǵasqan ekinshi qabattaǵy bólmelerdiń esigi basqa bolǵandyqtan da onyń meımandary mundaı páleden tipti de aýlaq júrgen-di.

Biraq oǵan úsh dosynan basqa tiri jan kelmeıtin. Árkim óz betimen, bulardyń úsheýi de áıeldi izdeý isimen aınalysqan, biraq, olar ázirge eshteńeni de taba almady, tipti eshteńeni de kóre almady. Múlde bolmaı bara jatqasyn, Atos de Trevıl myrzaǵa birneshe suraq ta qoıdy, ádette, jumǵan aýzyn ashpaıtyn mańǵaz mýshketerdiń bul qylyǵyna kapıtan ań-tań qaldy. Biraq de Trevıl eshteńeni de bilmeıdi eken, onyń ústine kardınaldy, koról men korolevany sońǵy ret kergen kúni kardınal oǵan birdeńeniń qamyn jep, oılanyp júrgendeı, koról áldeneden abyrjyp mazasyzdanyp turǵandaı kóringen, al, korolevanyń qyzaryp ketken kózine qarap, álde túnimen kirpik ilmegen, álde ezilip jylaǵan ǵoı dep te oılaǵan. Degenmen sońǵy jáıtke onsha tańdana qoımaǵan: koroleva kúıeýge shyqqaly beri kóp jaǵdaıda tún balasynda kóz ilmeı jıi-jıi jylaıtyn.

De Trevıl myrza, artyq bolmas dep, Atostyń, korólge, ásirese korolevaǵa jan-tánimen qyzmet etýi kerek ekenin esine saldy jáne osy tilegimdi dos-jarandaryńa da jetkiz dedi.

D'Artanánǵa keletin bolsaq, ol úıinen shyqpaı qoıǵan. Óz bólmesin ol baqylaý ornyna aınaldyrdy. Terezeden el osy úıge kelip ol qaqpanǵa túskenderdiń bárin kórip otyrdy. Sosyn edenniń parshetin sógip, alyp-alyp tastady, endi ony tergeý júrip jatqan tómengi bólmeden tek tóbe ǵana bólip turdy; sol sebepti de ol tyńshylar men aıypty kisiler arasyndaǵy sózdi túgel esitetin boldy. Tergeý bastalmaı turyp, áýeli ustalǵan kisilerdiń tula boıyn muqıat tintip shyǵatyn, sodan keıin bárine de birdeı tómendegi sıaqty saýaldar beriletin:

«Bonase myrza áıeline nemese basqa bir kisilerge tapsyryńyz men sizge birdeńe bergen joq pa?»

«Olar sizge aýyzsha bir qupıa - syr aıtqan joq pa?»

«Eger bularǵa istiń mán-jaıy málim bolsa, — dep oılady d'Artanán, — olar mundaı jáıtterdi suramas edi-aý. Budan týatyn saýal bireý-aq: bular sonda ne bilgisi keledi? Shamasy, olar Bekıngemniń Parıjde bar-joǵyn jáne onyń korolevamen jolyǵyp qoıǵanyn nemese jolyqqaly júrgenin bilgisi keletin shyǵar».

D'Artanán osyndaı bir joramalǵa toqtady, kúlli jáıtti oılastyra otyryp qarasa, bul shyndyqqa janasatyn da sıaqty.

Ázirge qaqpan toqtaýsyz áreket jasap jatyr-daǵy, bizdiń jigitimizdiń de kúlli nazary tómende edi.

Bonase baıǵusty qamaýǵa alǵan kúnniń erteńine, keshqurym, Atos dalaǵa shyǵyp ketip, de Trevıl myrzaǵa qaraı jónelgesin, saǵat toǵyzdy soǵa bergen sátte túngi tósekti áli salyp úlgirmegen Planshe sol iske endi kirise bergen kezde, bireý kóshe jaqtan kelip, kipep esikti qaqty. Esik dereý ashylyp, sart etip jabyla qoıdy: qaqpanǵa taǵy bireý túsken-di.

D'Artanán edenniń taqtaıy alynǵan jerge jetip baryp jata qaldy da, tómenge qulaǵyn tosa qoıdy.

Uzamaı shyńǵyrǵan, yńqyldaǵan daýys shyqty, áldekimder onyń aýzyn basyp, tunshyqtyryp tastaǵysy keletin sıaqty. Tergeý-tekserý múlde estilmeıdi.

«Ázázil! — dep oılady d'Artanán. — Menińshe, osy áıel bolýǵa tıis: ózin tintip jatqanǵa uqsaıdy, áıel qarsylasyp jatyr... Erler kúsh jumsaıdy... Jeksuryndar!..»

Tómende bolyp jatqan oqıǵaǵa kóldeneńnen baryp kıligip ketpes úshin d'Artanán boıyndaǵy bar erik-kúshin saldy.

— Myrzalar, men sizderge osy úıdiń ıesi ekenimdi, Bonase bıke ekenimdi aıtyp turmyn ǵoı, korolevaǵa qyzmet etem dedim ǵoı! — dep baqytsyz áıel ashyna aıqaılady.

— Bonase bıke! — dedi kúbirlep d'Artanán. — Jolym ońǵarylǵanda, jurttyń bári izdep júrgen áıeldi taptym ba qalaı?

— Bizdiń kútkenimiz de ózińiz edińiz! — dep jaýap qatty oǵan.

Áıel daýsy úzilip baryp óshe berdi. Ózderi yrsyldap alysyp-julysyp jatyr. Tórt erkek jabylsa da, áıel jantalasyp qarsylasyp jatqan tárizdi.

— Jiberińiz meni, jiberińiz... — áıeldiń ashshy daýsy shyǵady. Bul beıbaqtyń eń sońǵy jan daýsy edi.

— Olar baıǵustyń aýzyn basyp jatyr, qazir áketedi — dedi d'Artanán ornynan atyp turyp: — Shpagamdy áper!.. Janymda eken ǵoı... Planshe!

— Ámirińizge quldyq?

— Qazir qanat baılap Atosqa, Portos pen Aramıske jet. Úsheýiniń bireýi bolmasa, bireýine tap bolarsyń, bálkim, endigi bári de úıine kelgen shyǵar. Qarý-jaraǵyn alyp, osynda jetsin dereý... Ah, endi esime tústi. Atos de Trevıl myrzanyń úıinde.

— Siz, siz qaıda barasyz, myrza?

— Men terezeden tómenge túspekpin! — dedi d'Artanán daýystap. — Sonda tezirek jetemin. Sen parkettegi tesikti bitep, edendi sypyrdaǵy, esikten shyǵyp, men aıtqan jerge qaraı zyt.

— O, myrza, myrza, moıynyńyz úziledi! — dedi Planshe aıqaılap.

— Óshir únińdi, esek! — dep d'Artanán oǵan zekip tastady.

Sosyn terezeniń erneýinen ustap, sáti túskende, pásteý kelgen ekinshi qabattan jerge qarǵyp tústi, esh jerine de zaqym bolmady.

Tabany jerge tıisimen, ol jalma-jan kiretin esikke baryp, ony jaıymen tyqyldatyp qaǵa qoıdy.

— Qazir qaqpanǵa men de túsem, men sıaqty tyshqanǵa urynǵan mysyq ta ońbas! — dedi ol kúbirlep ózine-ózi.

Balǵa esikke tımeı jatyp, ishtegi ý-shý tym-tyrys tyna qaldy. Bireý adymdap kelip esikti asha berdi, sol-aq eken, d'Artanán shpagasyn jalańashtap, Bonase bıkeniń úıine kımelep kirip keldi, esigi serippeli bolýy kerek, munyń artynan sart etip jabylyp qaldy.

So zamat osynaý qyrsyq shalǵan úıdiń turǵyndary jáne onyń taıaýdaǵy kórshileri jan daýsy shyqqan aıqaıdy, shpagalardyń zyńylyn,aıaq tarsylyn, qozǵalyp synyp jatqan mebelderdiń dybysyn esitti. Birazdan keıin, ý-shý dybystan shoshyp, úrpıisip, ne bolyp qalǵanyn bilmek úshin terezelerinen úńilgen jurttyń bári esiktiń qaıta ashylyp, onyń ishinen úrikken qarǵalar sıaqty, dalbalaqtap atyp-atyp shyqqan qara kıimdi tórt kisini kórdi, edende, stoldardyń burysh-buryshynda olardyń julynǵan qaýyrsyndary, basqa sózben aıtqanda, kıimderiniń jyrtyǵy men shekpenderiniń jurnaǵy túte-túte bolyp qalyp edi.

Maqtaǵanymyz emes, d'Artanán jeńiske kóp qınalmaı-aq jetti, óıtkeni tyńshylardyń bireýiniń ǵana qarýy bar eken, onyń ózi de qarsy turyp jarytpady. Nesin jasyraıyq, qalǵandary qolma-qol oryndyq, stýl, kóze laqtyryp, jas jigitti taldyryp tastamaqshy da boldy. Biraq gaskonymyz shpagasymen dushpandaryn birer ret osyp-osyp jibergennen keıin olardyń záre-quty qalmady. Olardy úıden bóriktirip aıdap shyǵyp, maıdan dalasynyń qojasy bolyp qalý úshin d'Artanánǵa on-aq mınýttaı ýaqyt kerek boldy.

Sol bir bitpes kóterilister men qarýly qaqtyǵystar zamanyndaǵy Parıjdiń turǵyndaryna tán sabyrly salqyn qandylyqpen álgide terezelerin ashqan kórshileri qara kıimdi tórteý qashyp ketisimen, terezelerin qaıtadan jaba-jaba saldy. Olar ázirge oqıǵanyń aıaqtalǵanyn seze qoıdy.

Munyń ústine, ýaqyt ta biraz bolyp qalǵan edi, tap qazirdegi sıaqty ol kezde de Lúksembýrg saraıy tóńiregindegi kóshe oramnyń halqy erte jatyp qalatyn.

Bonase bıkemen ońasha qalǵan d'Artanán burylyp áıelge qarady. Áıel baıǵus kreslo ústinde talyp qalypty. D'Artanán ony kózimen bir sholyp ótti.

Ol jıyrma bes — jıyrma altylar shamasyndaǵy, qolań shashty kógildir kózdi, kertik muryn, marjan tisti súp-súıkimdi áıel eken. Aq mármárdaı appaq júzinde nur qyzyl shyraı bar. Osy bir belgilerine qarap, ony joǵary zıaly qaýymnyń áıeli ǵoı dep te oılap qalýǵa bolatyn edi. Qansha aq bilek bolǵanymen qoly sál ǵana dókirleý. Aıaqtary da asyl tektiden shyqpaǵanyn megzep tur. Biraq baqytyna qaraı, d'Artanán mundaı ýaq-túıekke tipti de mán bermeıtin.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Bonase bıkeni kózimen sholyp turǵan jigitimiz, kenet onyń aıaǵyna qaraı bergen kezde, edende jatqan kip bet oramaldy kórip, ony eńkeıip ala berdi. Oramaldyń burynnan ózi kórgen gerb kózine ottaı basyldy, osy gerbke bola Aramıs ekeýi pyshaqqa túse jazdaǵan.

Sodan beri qaraı d'Artanán gerbi bar oramalǵa úrke qaraıtyn. Sol sebepti de ol edennen alǵan oramaldy, lám demesten, Bonase bıkeniń qaltasyna tyǵa saldy. Kelinshek sol sátte esin jınaı bastady. Kózin ashyp, aınalasyna úrpıe kóz tastaǵan áıel, bólmeniń qańyrap bosaǵanyn, munda óz qutqarýshysymen ekeýi ǵana qalǵanyn kórdi. Ol kúlimsireı jigitke qolyn soza berdi. Bonase bıkeniń kúlkisinde ózgeshe bir sıqyr bar edi.

— Ah, myrza, siz meni bir páleden aman alyp qaldyńyz! Sizge alǵys aıtýyma ruqsat etińiz, — dedi ol sypaıy.

— Meniń ornymda basqa bir dvorán bolsa da, tap osyny jasar edi, bıkem, — dedi d'Artanán. — Sol sebepti de siz maǵan alǵys aıtsańyz da bolady.

— O joq, joq, men ózimniń jaqsylyqty umytpaıtynymdy sizge bir reti kelgende dáleldep beremin ǵoı dep oılaımyn. Biraq álgi kisilerdiń mende nendeı jumysy baryn bilsem buıyrmasyn, áýelgi kezde men olardy urylar eken dep qaldym jáne úıde Bonase myrzanyń joǵyna ne sebep boldy eken?

— Bul kisiler ury-qarylardan áldeqaıda qaýipti, bıkem. Olar — kardınal myrzanyń jansyzdary. Al endi sizdiń kúıeýińiz Bonase myrzanyń jaıyna keletin bolsaq, onyń munda bolmaıtyn sebebi — keshe ony ustap alyp, Bastılıaǵa áketken.

— Meniń kúıeýim Bastılıada deıdi! — Bonase bıkeniń daýsy shyǵyp ketti. — Ol ne búldirip qoıdy eken! Kinásiz jan tap sondaı-aq bolar!

Manadan beri úrkip turǵan jas áıeldiń júzinen endi ǵana kómeski bir kúlki izi bilingendeı boldy.

— Ol ne istep qoıyp edi, bıkem? — dedi d'Artanán. — Menińshe, onyń bar kinásy — sizdiń erińiz atanyp, ári baqytty, ári baqytsyz sorly bolyp júrgeni-daǵy.

— Sonda, myrza, siz myna bir jáıtti...

— Men sizdiń qoldy bolǵanyńyzdy ǵana bilemin.

— Meni urlaǵan kim sonda, kim? Sony bilesiz be? O, eger siz ony biletin bolsańyz, maǵan aıtyńyzshy!

— Sizdi urlaǵan qyryq bes — qyryq altylar shamasyndaǵy qara tory, qara shashty, sol jaq samaıynda tyrtyǵy bar bir kisi...

— Durys, durys-aq! Biraq onyń aty kim?

— Aty deısiz be?.. Men ony bilmeımin.

— Meniń urlanǵanymdy kúıeýim bildi me?

— Ol ony urlaýshy jazǵan hattan bilgen-di.

— Ol meniń nege urlanǵanymnyń sebebin seze me eken? — dedi Bonase bıke qysylyńqyrap.

— Meniń oıymsha, ol buǵan saıasattyń salqyny tıgen dep shamalaıdy.

— Áýelgi kezde men oǵan shúbá keltirgen edim, biraq qazir ózim de sondaı pikirge keldim. Sonymen, qaıyrymdy Bonase myrza maǵan eshbir shúbálanbaıdy eken ǵoı?

— O, eshbir shúbá keltirmeıdi! Ol sizdiń aqylyńyzǵa, ózin súıetinińizge tánti bolyp, maqtan tutady eken.

— Iá, sonymen qalaı qashyp qutyldyńyz? — dedi d'Artanán áıelge qadalyp.

— Búgin tańerteńnen bastap ózimdi nege urlaǵanynyń sebebine kózim anyq jetkennen keıin, ońasha qalǵan bir mınýtty paıdalandym da, prostyná baılap terezeden tústim. Kúıeýim úıde eken dep, júgirip kelgenim osy edi.

— Odan pana izdeıin dep pe edińiz?

— O joq! Ol baıǵus súp-súıkimdi kisi ǵoı. Maǵan pana bola almaıtynyn da bilgem. Biraq basqa bir nársede qolǵabysqa jarar dep eskertip qoıaıyn dep edim.

— Neni eskertpekshi edińiz?

— Joq, ol meniń óz basymnyń qupıasy emes! Sol sebepti de ony sizge aıta almaımyn.

— Aıtpaqshy, — dedi d'Artanán, — bıkem, keshirińiz, óz basym gvardıashy bolsam da, sizdi saqtandyryp qoıaıyn: menińshe, bul jer syr ashýǵa qolaıly jer emes. Álgide qýalap jibergen tyńshylarym qazir qosymsha kúshpen qaıtyp keledi. Eger olar bizdiń ústimizden tússe, qaza tabatynymyz sózsiz. Ras, men úsh dosyma habar ber dep dáıekshimdi jibergenmin, biraq olardy úılerinen tapty ma, tappady ma — bilmeımin...

— Iá-ıá... siz durys aıtasyz! — dedi úreılenip Bonase bıke. — Keteıik, qaramyzdy óshireıik bul aradan!

Osyny aıtty da, kelinshek d'Artanánnyń qoltyǵynan ustap, ony esikke qaraı tarta berdi.

— Sonda qaıda baramyz? Qaıda tyǵylamyz? — degen sóz d'Artanıannyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketti.

Eń áýeli osy úıden aýlaǵyraq ketelik! Qalǵanyn kórermiz.

Artyndaǵy esikti jaba ketýdi de eskermegen bular, úıden shyǵysymen, Kór qazýshylar kóshesine túsip alyp júgirgen kúıi Koról Ory kóshesine burylyp, Sen-Súlpıs alańyna jetip bir-aq toqtady.

— Al, endi qaıtemiz? Sizdi qaı jerge shyǵaryp salaıyn? — dedi d'Artanán.

— Sizge ne dep jaýap bererimdi de bilmeımin... — dedi Bonase bıke. Men kúıeýimdi jumsap, de La Port myrzany shaqyrtyp alyp, sońǵy úsh kúnde Lývrde ne bolyp, ne qoıǵanyn, meniń onda qaip-qatersiz tóbe kórsetýime bola ma eken — sony bilgim kelip edi.

— Páli, de La Port myrzany men de baryp shaqyryp kele alamyn ǵoı, — dedi d'Artanán.

— Álbette. Biraq bir bóget bolatyn nárse: Bonase myrzany Lývrdegiler bilýshi edi de, birden jibere salýshy edi, al, sizdi onda eshkim de bilmeıdi, sol sebepti kúlli esik aldyńyzdan jabylyp qalady.

— Ýaqa emes! — dedi d'Artanán. — Lývrdyń kóp qaqpalarynyń birinde sizdi jaqsy biletin qaqpashy bar shyǵar, ol paróldi estise...

Bonase bıke jas jigitke qadala bir qarady.

— Eger men sol paróldi sizge aıtsam, — dedi kelinshek kúbirlep — bir ret qajetińizge jaratqasyn, birden umyta alasyz ba?

— Shyn sózim, dvoránınniń sózi! — dedi d'Artanán, tipti shúbá keltirmeıtin únmen.

— Maqul endeshe. Sizge sendim. Ózińiz bir ońdy jigit ekensiz. Bálkim, bolashaǵyńyz sol adaldyǵyńyzǵa da baılanysty bolar.

— Maǵan ýádeniń qajeti joq, korólge qyzmet etý úshin, korolevaǵa jaqsy kóriný úshin qolymnan kelgenniń bárin shyn peıilden jasaımyn. Meni dos dep bilińiz de, jumsaı berińiz, — dedi d'Artanıan.

— Ózińiz kelgenshe meni qaıda jasyrasyz?

— De La Port myrza ózińizdi izdep kele alatyndaı bir tanysyńyz joq pa edi?

— Joq, men bul iske eshkimdi de aralastyrǵym kelmeıdi.

— Tura turyńyz, — dedi d'Artanán. — Biz Atostyń úıiniń dál tusynda turmyz... Iá, durys-aq.

— Atos degenińiz kim edi?

— Dostarymnyń bireýi.

Ol úıinde bolyp, meni kórip qoısa qaıtemiz?

— Ol qazir úıinde emes jáne sizdi páterge kirgizemin de, kiltti alyp ketemin.

— Ol kelip qalsa qaıtemin?

— Ol kelmeıdi. Tipti bolmaı bara jatsa, oǵan meniń bir áıeldi ákelip, sonyń páterine tastap ketkenimdi jetkizedi.

— Biraq onda men qarabet atanam ǵoı, siz sony da túsinbeısiz be?

— Oǵan nazar aýdarmaı-aq qoıyńyz. Sizdi tanıtyn bir adam joq onda. Sonshalyq ádep saqtap, syzyla qalatyndaı qaıbir jetisip turmyz.

— Jaraıdy. Dosyńyzǵa baralyq endeshe. Ol ózi qaıda turýshy edi?

Ferý kóshesinde, osy aradan eki-aq attam jerde.

— Kettik.

Olar ári qaraı júgire jóneldi. D'Artanánnyń boljaǵanyndaı, Atos úıinde joq eken. Atostyń dosy bolǵasyn d'Artanánǵa kiltti udaıy suratpaı-aq bere salatyn, ol kiltti alyp, basqyshpen joǵary kóterildi de, Bonase bıkeni ilgeride ózimiz sýrettegen aıadaı páterge ákep kirgize berdi.

— Tap óz úıińizge kelgendeı jaılasa berińiz, — dedi ol. — Esińizde bolsyn, esikti ishinen bekitip alyńyz da, syrttan tap mynadaı etip, úsh ret qaqpasa, eshkimge de ashpańyz. — Ol úsh ret tyqyldatty — alǵash eki ret qatty, sosyn sál úzilis jasap, jaıymen bir ret qaqty.

— Jaqsy, — dedi Bonase bıke. — Endi men sizge biraz tapsyrma bereıin.

— Qulaǵym sizde.

— Tap qazir Lývrǵa baryńyzdaǵy, Eshel kóshesine qaraıtyn qaqpany qaǵyńyz. Sosyn Jermendi shaqyryńyz.

— Jaraıdy. Sosyn qaıtemin?

— Ol sizden: ne kerek, — dep surar, sonda siz jaýaptyń ornyna: Týr men Brússel degen eki sózdi ǵana aıtarsyz. Sosyn.ol sizdiń ámirińizdi birden oryndaıdy.

— Men oǵan qandaı ámir aıtam?

— De La Port myrzany, korolevanyń kamerdınerin shaqyryńyz deısiz.

— Ol ony shaqyrǵasyn, de La Port myrza shyqqasyn ne aıtamyn?

— Siz ony maǵan jiberesiz.

— Tamasha. Al, endi men sizdi qashan, qaı jerde taǵy da kóremin?

— Siz menimen taǵy da qaıta jolyqqyńyz kele me?

— Árıne!

— Endeshe, maǵan senińiz de, jaıbaraqat júre berińiz.

— Sózińizge sendim.

— Senińiz.

D'Artanán Bonase bıkege ıilip, izet kórsetip, onyń shyp-shymyr ásem tulǵasyn bir sholyp, ǵashyq kózben qıyla qarady, sosyn basqyshpen tómen túsip bara jatqanda, esiktiń tars etip jabylyp, qulyp kiltiniń eki ret buralǵanyn estidi. Ol Lývrǵa kózdi ashyp-jumǵansha jetti. Eshel kóshesindegi esikke jete bergende ol saǵattyń kúmbirlep, keshki ondy soqqanyn esitti. Biz sýrettegen osy oqıǵa jarty saǵat ishinde jalt-jult etip óte shyqqan edi.

Bári de tap Bonase bıke aıtqandaı boldy. Paróldi estigesin Jermen ıilip tájim etti. Arada on mınýt ótpeı jatyp, de La Port esikshiniń bólmesine jetip keldi. D'Artanán ne bolyp, ne qoıǵanyn, Bonase bıkeniń qaıda ekenin bir-eki aýyz sózben aıtyp berdi. L a Port adresti eki ret qaıtalap aıtyp dereý syrtqa qaraı bettedi, biraq birer attap baryp, kenet álgi jerge qaıta keldi.

— Jigitim, — dedi ol d'Artanánǵa, — sizge bir aqyl aıtýǵa ruqsat etińiz.

— Ne aqyl aıtaıyn dep edińiz sonda?

— Osy bolǵan jáıtter sizdi bir jamandyqqa aparyp soqtyrýy múmkin.

— Siz solaı oılaısyz ba?

— Iá. Saǵaty kesh qalyp qoıatyn bir dosyńyz joq pa edi?

— Sosyn ne aıtasyz?

— Endeshe soǵan baryńyz, biraq ol keıin toǵyz jarymdar ketkende sizdiń sonyń úıinde bolǵandyǵyńyzǵa kýálik ete alatyn bolýǵa tıis. Zań qyzmetshileri muny alıbı deıdi.

D'Artanán bul keńesti durys dep taýyp, so zamat eki ókpesin qolyna alyp, de Trevıl myrzanyń úıine qaraı júgirdi. Biraq udaıy jurt dúmep jatatyn qonaqjaıǵa barmady, kabınetke kirýge ruqsat surady. Ol munda jıi-jıi kelip-ketip júretin bolǵandyqtan, oǵan á degennen-aq ruqsat etti de, dáıekshi: mańyzdy bir habardy jetkizbekshi bolyp, jas jerlesińiz qabyldaýyńyzdy ótinedi, — demekke de Trevıl myrzaǵa ketip qaldy. Endi bir bes mınýttan keıin de Trevıl myrza kabınetine keldi. Ol d'Artanánnan: sizge ne paıdam tıer eken jáne keshtetip sýyt júrgenińizge jón bolsyn, — dep surady.

— Keshirińiz, myrza! — dedi d'Artanán jalǵyz qalǵan kezdi paıdalanyp, saǵat tilin otyz bes mınýtke keıin jyljytyp qoıǵan edi. — Men toǵyzdan jıyrma bes ótken kezde sizge barsam kesh bolmas dep oılap edim.

— Toǵyzdan jıyrma bes mınýt ótti deısiz be? — dedi de Trevıl myrza, qabyrǵa saǵatyna burylyp qarap. — Qoı, olaı bolýy múmkin emes!

— Endeshe áne, qaraı qoıyńyzshy, sonda ózińizdiń de kózińiz jetedi, — dedi d'Artanán."

— Iá, durys eken, — dedi de Trevıl. — Men ýaqyt kesh qoı dep oılaǵanmyn. Iá, mende qandaı jumysyńyz bar edi?

Sol-aq eken, d'Artanán koroleva jaıly uzaq-sonar bir áńgimeni bastap ketti. Ol hanshanyń jaı-kúıin oılap qatty mazasyzdanyp júrgenin, kardınaldyń Bekıngemge qarsy qysastyq áreket jasaǵany jaıly estigen-bilgenin ortaǵa saldy jáne onyń osynaý sózdi aspaı-saspaı, jaıbaraqat salmaqpen aıtqany de Trevıldi sendirmeı qoımady, munyń ústine, joǵaryda aıtqandaıyn, onyń ózi de kardınaldyń, koról men korolevanyń ara-qatynasynan jańa bir jáıtterdi sezgendeı edi.

Saǵat ondy soqqan kezde d'Artanán de Trevıl myrzamen qoshtasyp ketip qaldy, kapıtan jetkizgen habary úshin oǵan alǵys aıtyp, koról men korolevaǵa ámanda osylaı adal qyzmet etińiz dep aqyl berdi de, meımanjaıǵa qaıta bardy.

Basqyshtan túskennen keıin, d'Artanán kenet asataıaǵyn umytyp ketkenin bildi. Sondyqtan da ol dereý kabınetke qaıta kóterilip, erteń erteńgilik saǵattyń artta qalyp qoıǵanyn eshkim sezbesin dep, onyń tilin ornyna qaraı jyljyta saldy. Sosyn ol óziniń kinásiz ekenin dáleldeıtin bir kýá tabylǵanyna kámil senip, tómen tústi de, kóshege shyǵyp ketti.

XI

AILA-SHARǴY SHIELİNICE TÚSEDİ

De Trevıl myrzadan shyqqannan keıin, d'Artanán bir qalyń oıǵa shomyp ketti de, úıine qaıtý úshin eń burý joldy tańdap aldy.

Júrer jolynan bir búıirge shyǵandap ketken jas gaskon birde kúlip, birde kúrsinip, juldyzdarǵa álsin-áli qarap kele jatyp ne oılady eken?

Ol Bonase bıke jaıly oılap edi. Shákirt - mýshketerge osy bir jas áıel, ashyna áıeldiń úlgisindeı bolyp kóringen edi. Saraı tóńiregindegi kúlli qýlyq-sumdyqtardyń syr -jyryna qanyq bolǵandyqtan da, ózgeshe bir tirlik qamyn oılaǵandaı ásem júzi udaıy qubylyp turatyn osynaý sulýsha kelgen jumbaq kelinshek buǵan onsha «ket ári de» emes sıaqty, al sondaı áıel tájirıbesiz ǵashyqqa keremetteı qylyqty, tartymdy kórinedi. Buǵan qosa d'Artanán onyń tula boıyn tintip, keıin, bálkim, azapqa da salǵysy kelgen jendetterdiń qolynan julyp aldy ǵoı, jigittiń osy bir umytylmas qyzmeti áıeldi buǵan tánti qylǵandaı edi, ıini kelgende ol sezim op-ońaı-aq názik lázzatqa aınalyp keter.

Qıal qanatyna qonǵan armannan ushqyr ne bar — d'Artanán endi jas áıel jibergen kisiniń ózine aldaǵy suqbattasý jaıly hat jáne oǵan qosa altyn shynjyr nemese almas júzik ákelip beretinin kóz aldyna elestetti. Sol zamannyń jas jigitteri koról qolynan ár túrli tartý-taralǵylardy qysylyp-qymtyrylmaı-aq ala beretinin biz joǵarydan aıtqan edik. Buǵan taǵy bir qosatynymyz, salt-sananyń onsha qatal emes, darqan kezinde erler kóńildesteriniń aldynda da tákkapparsynyp kekireıe bermeıtin. Olardyń kóńildes áıelderi jigitteriniń qubylmaly sezimin asyl syımen baılap-matap tastaǵysy kelgendeı, ámanda máńgi belgi bolsyn dep asa qundy qymbat zattar tartatyn.

Sol zamannyń erleri áıelderdiń demeý-jebeýimen tirlikte ózderine jol salatyn jáne odan uıalmaıtyn. Ajarly áıelder qalaýlysyna ajaryn ǵana syılaıtyn, álgi «Eń sulý degen qyzdyń ózi boıyndaǵy baryn ǵana beredi» degen naqyl, shamasy, sodan qalsa kerek. Baı áıelder aqsha-qarajatynyń bir bólegin beretin, sol bir shytyrman oqıǵalarǵa baı zamannyń kóptegen qaharmandary, eger kóńildesteri aqsha toly ámıandardy qanjyǵasyna baılap bermese, joǵary shen-shekpenge de, urys maıdanynda jeńisterge de jete almas edi.

D'Artanán jarly bolatyn. Alys túkpirden ózimen birge erip kelgen ımenshektik, shabdalynyń úpelegi sıaqty osy bir názik gúl, úsh mýshketerdiń qıanpurys dostyq keńesteriniń jelimen baıaǵyda - aq ushyp ketken-di. Óz ýaqytynyń ózgeshe ádet-ǵurpyna moıynsunǵan d'Artanán Parıjde júrgende tap bir jaýlap alynǵan qalada júrgendeı bolyp sezindi: eger Flandrıada júrse: ıspandar — anda, áıelder — mynda dep ózin tap osylaı seziner edi. Qaıtsyn-aı, anda da — jaý, mynda da — jaý, solarmen shaıqasýy kerek, soǵys salyǵyn salý kerek bolsa — salý kerek.

Soǵan qaramastan d'Artanán qazir burynǵydan da parasatty, izgi sezimge boı aldyrǵan edi. Ras, saýdager oǵan edáýir baılyǵy baryn aıtqan. Bonase myrza sıaqty qaradúrsin kúıeýdiń ámıanynyń ıesi, aınalyp kelgende, áıeli shyǵar dep d'Artanán durys boljam jasaǵan eken. Biraq osynyń bári jigittiń bıkeni bir kórgennen-aq lap etip tutanǵan sezimine tipti de áser etpedi jáne onyń júreginde búrshik jarǵan mahabbat qarabastyń qamyn oılaýdan ada-juda aman derlik edi. Bizdiń «derlik» degen sózdi qoldanyp otyrǵan sebebimiz, ótkir tildi, jarqyn júzdi sulý áıel, onyń ústine dáýletti bolyp kezdesse, jigit kóńilin sýytpaı, qaıta ony burynǵydan beter yntyqtyra túsedi dep oılaımyz.

Áıel ajaryna ajar qosatyn aqsúıekke tán ýaq-túıek zattar kóbine-kóp egizdiń syńaryndaı bop baq-dáýletpen qosa júredi. Úlbiregen aqshańqaı shulyq, shilterli jaǵa, qasyqtaı týfel, qolań shashtaǵy ásem lenta kespirsiz áıeldi kórikti ete almaıdy, al, kórikti áıeldi has sulýǵa aınaldyrady, endi jańaǵynyń bári súırik saýsaq aq bilekti múlde jandandyryp jiberetinin aıtpasaq ta bolady. Qoly sol aq boryqtaı balǵyn kúıinde qalýy úshin áıel náýetek bolýǵa tıis.

Munyń ústine d'Artanán mıllıoner emes-tin, onyń aqsha-qarajatynyń shama-sharqyn biz oqýshydan jasyrǵan joqpyz. Ras, ol kezderi baıımyn ǵoı dep úmittenetin, biraq sondaı jaqsylyqqa jetetin kezi onyń oıynsha áli alys jatqan. Al, ázirge janyndaı jaqsy kóretin áıeliń myń san ýaq-túıek nársege qumartsa — ol názik jandardyń kóńiliniń qýanyshy da, jubanyshy da sol bolsa qaıtersin — jáne sen sol myń san ýaq-túıekti oǵan jaınatyp alyp bere almasań, odan ótken sumdyq bola ma! Eger áıeldiń ózi baı bolyp, ashynasy kedeı bolsa, jigiti syıǵa tarta almaıtyn ol-puldy onyń ózi-aq satyp ala beredi ǵoı. Ádette, áıel sol álem-jálemniń bárin kúıeýiniń aqshasyna túsirse de, sol úshin oǵan ishteı razy bolyp, kóńili kónshı qoımaıdy.

D'Artanán keleshekte názik sezimdi ashyna bolýǵa ázirlenip júrse de, janqıar dos kúıinde qaldy. Jáýdiregen Bonase bıkege qansha yntyq bolyp júrse de, ol óziniń dos-jarandaryn da umytqan joq. Ol qasyna Atos, Portos pen Aramısti ertip, osy kelinshekpen Sen-Denı alańyna, Sen-Jermen jármeńkesinde bir serýen salsa, tóbesi kókke jetkendeı-aq bolar edi jáne bir reti kelgende osy áıelmen kóńildes ekenin aıtyp, dostarynyń aldynda maqtanatyn da oıy bar bolatyn. Sosyn, uzaq serýennen keıin, kisiniń tábeti ashylady. Biraz ýaqyttan beri d'Artanán muny da ańǵaryp júr. Endeshe ǵashyǵyńmen bilegin — bilegine, aıaǵyń — aıaǵyńa tıip, aımalasyp otyratyn jarasymdy bir suhbatty otyrystar jasap, álsin-álsin bas qosyp turýǵa bolady. Eń sońynda, ábden jaı-kúıleri ketip, tıtyqtaǵan bir qıyn kúnderde d'Artanán dos-jarandaryn demep, qol ushyn beredi áli.

D'Artanánnyń álgi dushpan kózi retinde, «bastan-qulaq sadaqa» dep kópke estirte bas tartatyn, al, jaıymen: járdemdi de beremin, qutqaryp ta alamyn, dep sybyrlap, tyńshylardyń qolyna jeteletip jiberetin, baıaǵy Bonase myrzanyń hal-ahýaly qalaı eken? D'Artanánnyń ony esine de almaǵanyn biz oqýshylarymyzdyń aldynda lajsyzdan moıyndaımyz, al, eger ony esine ala qalsa, tek qaıda júrseń de, sol jaǵyńnan qaıta kórme, degen tilekti ishteı aıtý úshin ǵana esine alatyn. Amal qansha, qumar-qushtarlyqtyń ishindegi eń ózimshili — mahabbat qoı.

Biraq bizdiń oqýshylarymyz qam jemeı-aq qoısyn: eger d'Artanán óz qojasynyń qaıda jóneltilgenin bilmeı qaldym degendi jeleý etip, ony umytyp qalsa nemese umyttym-aý degen syńaı tanytsa meıli, tanyta bersin, biraq biz ony eshqashanda umytpaımyz jáne onyń qaıda júrip-turyp jatqanyn kámil bilemiz. Degenmen, ázirge biz de ǵashyq bolyp qalǵan gaskon jigitiniń kebin kıelik — qadirmen galantereıshige keıin bir aınalyp soǵarmyz.

Mahabbat qıalyna shomyp ketken d'Artanán, túńgi aspanmen syr shertisip, juldyzdarmen jymyńdasyp, sol jyldary Shersh-Mıdı me, álde, Shass-Mıdı me, áıteýir, birdeńe dep atalǵan kóshemen joǵary qaraı aıańdap kele jatty. Aramıstiń úıine jaqyndap kelip qalǵanyn bilip, ol dosyna soǵa ketpekshi boldy jáne ony dereý qaqpan qurylǵan úıge kel dep Plansheni buǵan nege jibergenin túsindirip aıtpaqshy edi. Eger Planshe kelgen kezde Aramıs úıinde,bolsa, ol zamatynda Kór qazýshylar kóshesine jetip baryp, odan eki joldasynan basqa eshkimdi de kezdestire almaı, bul ne ǵajap dep ań-tań qalǵan shyǵar. D'Artanán dosyna ne sebepten shaqyrǵanyn túsindirip shyǵýy kerek-ti. Onyń ózine-ózi dabyrlap sóılep kele jatqany da sodan bolatyn.

Bul — jigittiń jan júregin tolyq bılep almasa da, oıyn tolyq bılep alǵan ásem kelinshek jaıly áńgime qozǵaýdyń yńǵaıly bir jeleýi — onyń óziniń oıy da osyǵan saıyp edi. Ómirinde alǵash ret ǵashyq bolǵan kisige aýzyna ıe bol deý qıyn-aq. Alǵashqy mahabbattyń jan serigi — sheksiz qýanysh bolady, sol sebepti de, ol á degennen aǵynan jarylmasa, ǵashyq baıǵus qusa bolyp ketedi.

Parıjdiń qarańǵy Tún qoınyna engenine de, eki saǵat bolǵan-dy, endi kósheler qulazyp, qańyrap qala bastady. Jyp-jyly tún maýjyrap tur. Sen-Jermen mekenjaıynyń kúlli saǵaty kúmbirlesip on birdi soqty. D'Artanán qazirgi Assa kóshesiniń ornyndaǵy tyǵyryqpen jaı basyp kele jatqan. Sonaý Vojırar kóshesi jaǵynan, keshki salqynmen túngi shyq túsken baqtan bir jupar ıisti ańqyǵan qońyr samal esip tur. Alystaǵy bir sharaphanadan kóńil kóterip jatqan qydyrympaz jurttyń salǵan áni, berik bekitilgen tereze japqyshtardan da ótip emis-emis talyp estiledi. Tyǵyryqtyń shetine deıin kelip, d'Artanán solǵa qaraı buryldy. Aramıs turatyn úı Kasset kóshesi men Servandonı kóshesiniń aralyǵynan qonys tepken edi.

D'Artanán Kasset kóshesinen ótkesin alystan dosynyń úıiniń esigin kórdi, onyń joǵarǵy jaǵyn jabaıy júzim órkenderi men úıeńki butaqtary birge órilip ósken jasyl shymyldyq jaýyp turǵan. Kenet D'Artanánnyń kózine bireý qarań etip, Servandonı kóshesinen burylǵandaı boldy. Álgi qarań etken kóleńke plashqa oranyp alǵan, ol áýelde d'Artanánǵa erkek sıaqty bolyp kórindi. Biraq, tapal boıyna, burań júrisine qarap, onyń áıel ekenin birden bile qoıdy. Óziniń izdegen úıi osy ma, osy emes pe, dep shúbálanǵandaı, áıel basyn kóterip, aınalasyna jaltaqtap qaraı beredi, birde kúmiljı aıaldap, keıin burylyp birer qadam attaıdy da, qaıtadan ilgeri júredi, shamasy, qaı jerde kele jatqanyn anyqtap alǵysy keletin tárizdi. D'Artanán odan kózin aıyra almady.

«Oǵan qyzmetińizge ázirmin desem qaıtedi? — dep oılady jigit. — Júrisine qaraǵanda, ýyzdaı jas... bálkim, sulý da shyǵar. Álbette! Biraq osyndaı jeti túnde kóshe kezip júrgen áıel tek ǵashyǵymen dıdarlasý úshin ǵana shyqqan shyǵar. Shaıtan alsyn! Kezdesýge kedergi jasaý — tanysýdyń jaqsy ádisi emes».

Bul kezde jas áıel úıler men terezelerdi sanap, ilgeri júrip bara jatty. Ondaı iske eńbektiń de, ýaqyttyń da onsha kóp keregi joq qoı. Kósheniń aldyńǵy jaǵynda endi úsh-aq úı bar, al, ne bári eki-aq tereze kóshe jaqqa qaraıdy. Olardyń bireýi Aramıstiń flıgelimen jarysa, qatar turǵan shaǵyn úıdiń terezesi, ekinshisi — Aramıstiń óz terezesi.

«Qudaı aqy! — dep oılady d'Artanán, tosynnan ǵulamanyń jıen qaryndasy esine túsip. — Qudaı aqy, eger myna keshikken kógershin bizdiń dosymyzdyń úıin izdep júrmese neǵylsyn! Eger bul solaı bolmasa, ımanym men janymdy báske tigýge ázirmin! Káne, qymbatty Aramısim, tap osy joly shyndyqqa kózimdi jetkizerim haq!»

Sonymen d'Artanán bir qarańǵy hujyranyń túkpir jaǵyndaǵy tas oryndyqtyń qasyna, aıadaı jerge tyǵyla qoıdy.

Kelinshek birte-birte jaqyndap keledi. Onyń jas ekeninde kúmán joq; áıel ekenin bildiretin sylań júrisine qosa, úni de ashyq edi: ol jaıymen jótkirinip edi, d'Artanán onyń názik daýysty áıel ekenin seze qoıdy. Sol arada turyp ol taǵy da myna jótel — shartty bir belgi emes pe eken, dep oılady.

Osy belgige taǵy bir osyndaı jaýap boldy ma, álde, ol kózdegen jerine jetkenin eshkimniń, kómeginsiz-aq bildi me, qaıdam, áıteýir, áıel kenet Aramıstiń terezesine qaraı erkin basyp bardy da, saýsaǵyn búgip, tereze qaqpaǵyn bir qalyppen úsh ret qaqty.

— Árıne, ol Aramıstiń terezesin qaǵyp tur! — dedi kúbirlep d' Artanıan. — Syryńyz málim boldy, eki júzdi myrzam! Sizdiń dinı kitapty qalaı oqyp júrgenińizdi endi bildim!

Áıeldiń terezeni qaǵýy muń eken, ishki kásek ashylyp, qaqpaqtyń arasyndaǵy sańylaýdan jaryq kórindi.

— Aha... — dedi, muny esik aldynda emes, tereze qasynda tyńdap turǵan kisi, — aha, bul bıkeshti tyqyrshı tosyp otyrǵan eken ǵoı! Qaziri qaqpaq ashylady da, áıel terezeden kiredi. Keremet!

Biraq d'Artanándy qaıran qaldyrǵan bir nárse — qaqpaq ashylmaı qoıdy. Jylt etip kóringen ot ta ǵaıyp boldy. Álem qaıtadan qarańǵy tún qoınyna endi. D'Artanán qazir taǵy da birdeńe bolatyn shyǵar dep tóńirekke kózin qadap, qulaǵyn tosyp tura berdi.

Onyń oıy durysqa shyqty. Sálden keıin ishten terezeni eki ret qaqqan dybys estildi.

Kóshede turǵan jas áıel jaýap retinde qaqpaqty bir ret qaǵyp edi, ol jaıymen ashyla berdi.

D'Artanánnyń budan qalaı kózin jazbaǵanyn, árbir dybysty múlt jibermegeniń ózderińiz de sezgen bolarsyz.

Qyrsyq shalǵanda, jaryqty basqa bólmege alyp ketti. Biraq jigittiń kezi qarańǵyǵa úırenip qalǵan edi. Iá, munyń ústine, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, gaskondardyń kózi, mysyqtyń kózi sıaqty, qarańǵyda da kóre beredi deıdi ǵoı.

D'Artanán álgi kelinshektiń qaltasynan bir aq túıinshekti alyp, dereý jazyp jibergenin kórdi. Bul — oramaldy. Ony jazyp, áıel ishtegi kisige oramaldyń buryshyn kórsetti.

Sol sátte Bonase bıkeniń aıaǵynyń astynan taýyp alǵan oramaly D'Artanánnyń kóz aldyna kólbeń etip tura qaldy, bul jaıt álgi Aramıs qaltasynan túsirip alatyn oramaldy tabanda esine saldy.

— Shaıtan alsyn, osy oramal sonda qandaı rol atqarǵan bolyp shyǵady?

Jas gaskon óziniń turǵan jerinen Aramıstiń bet-júzin kóre almaıtyn edi, biraq tereze túbindegi áıelmen Aramıstiń sóılesip turǵanyna ol tipti de shúbá keltirmedi. Jigittiń bilmekke qumarlyǵy saqtyǵyn jeńip ketti de, osynaý kórinistiń qos keıipkeriniń nazary oramalǵa aýǵanyn paıdalanyp, ol — turǵan jerinen yń-shyńsyz, jaı oǵyndaı atylyp shyǵyp, kósheni kesip ótti de, Aramıstiń bólmesiniń ish jaǵyn kóretindeı bolyp, qabyrǵanyń eń bir qolaıly jerine baryp jabysa qaldy.

Terezege úńilip bir qaraǵanda, tań qalǵannan d'Artanánnyń daýsy oqys shyǵyp kete jazdady: túńgi jolaýshymen Aramıs emes, áıel sóılesip tur. Ókinishke qaraı, d'Artanán onyń jalpy sulbasyn ajyratqanmen júzin anyqtap kóre almady.

Sol sátte bólme ishindegi áıel ózine bergen oramal ornyna, qaltasynan basqa bir oramal alyp usyna qoıdy. Sosyn eki áıel kúbirlesip birer sóz aıtysty. Aqyrynda tereze qalqany da jabyldy. Kóshede turǵan áıel keıin burylyp, d'Artanándy janaı, eki-úsh qadamdaı jerden óte berdi, sosyn baryp plashynyń búrkemesin betine túsirdi. Biraq bul saqtyǵyn ol sál keshigip jasady, óıtkeni d'Artanán Bonase bıkeni tanyp qalyp edi.

Bonase bıke! Ol álgide oramaldy sýyryp alǵan kezde, jigit ony sol áıel emes pe eken dep kúdiktengen. Biraq osy kelinshek muny de La Port myrzaǵa jumsaǵan, al sol myrza bul bıkeni Lývrǵa ertip aparmaqshy edi, endeshe ol Bonase bıke, taǵy da qoldy bolatynyna qaramaı, túngi saǵat on bir jarym kezinde kóshe-kósheni aralap, dedektep júredi dep kim oılaǵan!

Demek, bul ózi asa mańyzdy bir iske bola jasalyp jatqan sharýa boldy. Jıyrma bes jastaǵy kelinshekke mahabbattan ózge mańyzdy másele bolýshy ma edi.

Biraq ol osyndaı táýekelge qara basynyń qamy úshin bardy ma, álde úshinshi bireý úshin bardy ma? D'Artanán bul suraqty ózine de qoıyp kórdi. Ol sol áıeldiń tap bir syralǵy ashynasy sıaqty, jigitimiz qyzǵanyshtan órtenip kete jazdady.

Bonase bıkeniń qaı jaqqa asyǵyp bara jatqanyn bilýdiń qarapaıym bir joly bar. Bul úshin áıeldiń izinen qalmaý kerek. Osy ádistiń ońaılyǵyna birden kózi jetken d'Artanán ony oılanbastan-aq júzege asyrmaq boldy.

Hujyradan shyqqan tas músin sıaqty, qabyrǵadan sýyrylyp shyǵa kelgen jigitti kórgende jáne onyń aıaǵynyń tyqyryn estigende, Bonase bıke shar etip, qasha jóneldi.

D'Artanán onyń sońyna tústi. Uzyn plashyna oratylǵan áıeldi qýyp jetý jigitke onsha qıynǵa túspedi. Ol áıel qashyp bara jatyp burylǵan kóshesiniń úshten birine jetpeı jatyp qýyp jetti. Baıǵus ábden qaljyrap qalypty, shamasy sharshaǵandyqtan emes, qoryqqandyqtan dińkelep qalsa kerek, d'Artanán qýyp baryp, ıyǵynan ustaǵan kezde ol bir tizelep otyra ketti de:

— Meıli, qalasańyz meni óltire berińiz! Sonda da eshteńeni aıtpaımyn! — degen daýsy shyǵyp ketti.

D'Artanán ony belinen qushaqtap ornynan turǵyzdy, biraq áıel denesiniń aýyrlap, qolyna bylq-sylq súıenip turǵanyna qarap, onyń endi talyp qalýǵa jaqyn ekenin sezdi, sondyqtan da oǵan jan-tánimen berilgenin aıtyp, kelinshekti jubata bastady. Bonase bıke mundaı sózderge tipti de ılanbaıdy: aram pıǵyldy adam da mundaı ýádeniń talaıyn aıtyp, jaqsy sózben jarylqap tastaıdy ǵoı. Biraq naǵyz darý — sóılegen kisiniń daýsy edi. Jas áıel osy bir daýysty tanyǵandaı boldy. Ol kózin ashyp, óziniń záresin alǵan jigitke qarady da, d'Artanándy tanyp, qýanǵannan daýystap jiberdi,

— Ah, bul siz be edińiz? Qudaıdyń munysyna da shúkirshilik! — dedi ol báseń.

— Iá, bul men ǵoı. Sizdi qanattyǵa qaqtyrmas úshin, tumsyqtyǵa shoqyttyrmas úshin meni jibergen bir qudaıdyń ózi-daǵy, — dedi d'Artanán.

— Sol sebepti de siz meni ańdyǵan ekensiz ǵoı? — dedi jas áıel qýlana kúlip, onyń ázilkesh, kúlkisheń minezi endi bel ala bastap edi. Jaý degeni dos bolyp shyqqasyn, áıeldiń júregi opnyna túseıin dedi.

— Joq, — dedi d'Artanán, — joq, shyn syrym da osy. Sizben kezdeısoq toǵysyp qaldym. Men bir áıeldiń óz dostarymnyń bireýiniń terezesin qaǵyp turǵanyn kórip qaldym...

— Dostarymnyń bireýiniń deısiz be? — Bonase bıke onyń sózin bólip jiberdi.

— Árıne, Aramıs — meniń eń jaqyn dostarymnyń biri.

— Aramıs? Ol kim?

— Qoıyńyzshy! Siz maǵan shynymen-aq Aramısti bilmeımin dep aıtpaqshysyz ba?

— Men mundaı esimdi tuńǵysh ret estip turmyn.

— Demek, siz myna úıge birinshi ret keldińiz be?

— Álbette.

— Sonda osy úıde jas jigit turatynyn bilgen joqsyz ba?

— Joq.

— Mýshketer ekenin de bilmedińiz be?

— Jo-ǵa, bilgen joqpyn!

— Endeshe, siz ony izdegen joq ekensiz ǵoı?

— Árıne, solaı. Men sóılesken kisiniń áıel ekenin ózińiz de kórgen shyǵarsyz.

— Munyńyz ras. Biraq ol áıel — Aramıstiń kóńildesi shyǵar?

— Bilmeımin.

— Aý, ol sonyń úıinde turmaı ma?

— Onda meniń sharýam joq.

— Onyń ózi kim?

— O, bul qupıa — meniń qupıam emes.

— Qymbatty Bonase bıke, siz sumdyq súıkimdi jansyz. Biraq sonymen qatar siz sumdyq qupıa áıelsiz.

— Sol da min bolyp pa?

— Joq, siz qaıta keremetteı ádemisiz.

— Sonyńyz ras bolsa, qolyńyzdy berińizshi, súıeneıin.

— Minekıińiz. Al, endi ne buıyrasyz?

— Meni shyǵaryp salyńyz.

— Qaıda?

— Meniń bara jatqan jaǵyma.

— Al, siz qaıda bara jatyrsyz?

— Esikke deıin jetkizip salsańyz, kóresiz ǵoı.

— Sizdi tosý kerek pe?

— Onyń qajeti bola qoımas.

— Bul — sizdiń jalǵyz qaıtpaımyn degenińiz be?

— Iá desem de bolady, joq desem de bolady.

— Sizdi shyǵaryp salatyn kisi — áıel me, erkek pe?

— Tap qazir bilmeımin.

— Biraq men bilemin áli!

— Qalaısha?

— Kúte turamyn-daǵy sizdiń kimmen birge shyqqanyńyzdy kóremin.

— Endeshe — qosh bolyńyz!

— Munyńyz qalaı?

— Endi sizdiń maǵan túkke de keregińiz joq.

— Álgide ózińiz ótinip edińiz

— Men ańdýshy shpıon emes, dvoránınnen kómek ótingenmin.

— Bul sózińiz tym qatal!

— Kisiniń erkinen tys sońynan qalmaı ańdıtyndardy ne dep ataýshy edi?

— Ádepsiz deıdi.

— Bul sóz tym jumsaq.

— Laj bar ma, bıkem. Baıqaımyn, sizdiń kúlli tilegińizdi oryndamasam bolmaıdy eken.

— Osy tilegimdi á degennen-aq oryndap, jaqsy atty kórinýden nege bas tarttyńyz?

— Kisiniń ókinishiniń ózi tilek emes pe?

— Siz shynymen-aq ókinip tursyz ba?

— Sony ózim de bilmeımin... Meniń kámil biletinim: eger siz ózińizdi kózdegen jerińizge deıin shyǵaryp salýǵa ruqsat etseńiz, qalaǵan nárseńizdi túgel oryndaýǵa ázirmin.

— Sosyn meni tastap ketesiz be?

— Iá.

— Jáne izimnen ańdyp júrmeısiz be?

— Joq.

— Ýáde me?

— Dvoránınniń serti!

— Endeshe qolyńyzdy ákelińiz — kettik!

D'Artanán Bonase bıkege qolyn usynyp edi, kelinshek kúlkisi kelip selkildep, oǵan súıene berdi. Sonymen olar Lagarp kóshesiniń aıaǵyna deıin jetti. Buryn Vojırar kóshesinde qalaı kibirtiktese, ol osy araǵa kelgende taǵy da solaı kibirtiktedi, sosyn keıbir belgilerine qarap, qajetti esikti taýyp alǵandaı boldy.

— Al, endi men mynda kirýim kerek, — dedi ol tıisti esikke jaqyndap. — Maǵan jasaǵan jaqsylyǵyńa myń da bir raqmet. Jalǵyz júrsem qandaı bálege kezigerimdi bilmeımin, siz meni sol qaýiptiń bárinen de qutqardyńyz. Endi sizdiń ýádeńizdi oryndaıtyn mezgil jetti. Men qajetti jerime jettim.

— Al, qaıtarda qoryqpaısyz ba?

— Urylar bolmasa.

— Ury ońaı jaý ma?

— Olar menen neni alady? Qaltamda kók tıynym da joq.

— Siz gerb basylǵan kesteli oramaldy umytyp tursyz.

— Qaıdaǵy oramal?

— Aıaǵyńyzdyń astynan taýyp alyp, qaltańyzǵa salyp qoıǵan oramaldy aıtam.

— Úndeme, úndeı kórme, baıǵus! — dedi kelinshek daýystap. — Álde meniń túbime jeteıin dep pe edińiz?

— Mine, kórdińiz be, basyńyzǵa qaýip tónip turǵanyn ózińiz de sezesiz, bir sózge bola dirildep-qalshyldap, degbirsizdenip ketesiz jáne sol jalǵyz aýyz sóz áldekimniń qulaǵyna tıse, ólip ketetinińizdi de moıyndaısyz... Meni tyńdańyzshy, bıkem, — dedi d'Artanán daýystap, áıeldi otty kózimen iship-jep, — ımenshektemeı, batylyraq bolyńyzshy, senińizshi maǵan! Sizge yntyq bolyp, adal qyzmet etýge ázir ekenimdi kózimnen-aq baıqap turǵan joqsyz ba?

— Sony sezemin de. Endeshe menen óz syrym, óz qupıamdy, qansha bolsa da, suraı berińiz, al, ózgeniń qupıasynyń jóni basqa.

— Maqul, — dedi .d'Artanán. — Báribir men olardy ashamyn. Sol qupıa jáıtter sizdiń taǵdyryńyzǵa áser etetin bolsa, olar endeshe meniń de qupıam bolsyn.

— Qudaı ondaıdan saqtasyn sizdi! — dedi jas áıel julyp alǵandaı, onyń daýsynyń úreıli shyqqany sondaı, d'Artanán selk etip, shoshyp ketti. — Jalynamyn sizge, maǵan qatysy bar nárseniń birde-birine aralaspańyz jáne meniń moınyma júktelgen isti oryndaýǵa kómektesem dep áýre bolmaı-aq qoıyńyz. Maǵan degen ystyq sezimińiz úshin jáne qıynshylyqta kórsetken qyzmetińiz, óz basym ómir boıy umytpaıtyn qyzmetińiz úshin, men sizden sony jasaı kórmeńiz dep jalynyp-jalbarynamyn. Meniń aıtqanyma senińiz! Budan bylaı meni eshqashanda oılamańyz, ómirde kórmegen-bilmegen kisi sıaqty, meni joq dep esepteńiz.

— Aramıs te tap myna meniń kebimdi kıýi kerek pe? — dedi d'Artanán áıeldiń sózine shamdanyp.

— Myrza, siz sol bir esimdi osymen ekinshi me, álde, úshinshi ret pe, qaıtalap aıttyńyz. Álgide aıtyp em ǵoı, bul esim maǵan múlde beıtanys.

— Ózińiz terezesin qaqqan kisini bilmeısiz be sonda? Bıkem-aý, sizge ne bolǵan! Meni sonshalyq bir áńgúdik dep oılaısyz ǵoı deımin.

— Jasyryp qaıtesiz, siz maǵan shynymdy aıtqyzý úshin osy oqıǵanyń bárin oılap taýyp, Aramısti de janyńyzdan shyǵardyńyz ǵoı.

— Bıke, men eshteńeni de oılap tappaımyn jáne eshkimdi de janymnan shyǵarmaımyn.

— Óz dostaryńyzdyń bireýi sol úıde turady dep shynymen-aq aıtasyz ba?

— Men ony aıtqanmyn, kerek bolsa taǵy úshinshi ret qaıtalaıyn: bul úıde meniń dosym turady, onyń aty — Aramıs.

— Munyń bári júre kele anyqtalady, al, ázirshe, myrza úndemeı júre berińiz! — dedi kelinshek sybyrlap.

— Eger siz aldyńyzǵa jaıyp tastaǵan júregimde ne baryn oqı bilseńiz, — dedi d'Artanán, — odan ottaı laýlaǵan yntyzarlyqty kórip, men baıǵusty aıar edińiz jáne sonymen birge mazdaǵan mahabbatymdy sezip, sol zamat yntyzar kóńilimniń maýqyn basar edińiz! Ózińizdi súıetin kisiden qaýiptenýdiń qajeti joq.

— Siz qas qaǵym bolmaı jatyp mahabbat kúıin shertip kettińiz ǵoı, — dedi kelinshek basyn shaıqap.

— Mahabbat lezde lap etse jáne tuńǵysh ret tutansa qaıteıin. Men áli jıyrmaǵa da jetkenim joq.

Bonase bıke jigitke kóz qıyǵymen bir qarady da qoıdy.

— Tyńdańyzshy, men bir izge tústim bilem, — dedi d'Artanán, — Osydan úsh aı buryn siz álgi áıelge kórsetken oramal sıaqty bir oramalǵa bola, tap osyndaı gerbi bar oramalǵa bola, men Aramıspen aıqasyp qala jazdaǵan edim.

— Imandaı shynym, sýdar, osy bir jón-josyqsyz tergeýińizben meni ábden qajyttyńyz, — dedi jas áıel.

— Qoıyńyzshy, bıke, ózińiz saýysqandaı saq kisisiz... eger qamaýǵa alynǵan kezde osy oramaldy taýyp alsa, jaman atqa qalmaısyz ba?

— Nege? Onda kestelengen meniń esimim emes pe? «K. B.» Konstansıa Bonase.

— Nemese Kamıl de Býa-Trası.

— Oıbaı, úndemeńiz, sýdar! Úndeı kórmeńiz! Eger maǵan aranyń ashyp turǵan qaýip-qaterdi eskermeseńiz de, óz basyńyzǵa tónip turǵan qaýipti oılasańyz etti.

— Maǵan ba?

— Iá, sizge. Menimen tanysqanyńyz úshin abaqtyǵa qamalýyńyz da, tipti basyńyz ketýi de múmkin.

— Endeshe sizdiń qasyńyzdan ketpeımin!

— Sýdar... — dedi áıel maıysa ún qatyp óz qolyn ózi ýqalap. — Sýdar, sizdiń áskerı namysyńyz ben azamattyq aryńyzǵa júginemin — ketińizshi! Esittińiz be: saǵat tún jarymdy soqty, meni tap osy saǵatta kútýshi edi.

— Bıke, — dedi d'Artanán tájim etip, — osynsha qıylyp ótingen kisiniń tilegin qalaı oryndamassyń. Qam jemeńiz, men kettim.

— Siz meniń sońymnan erip, ańdymaısyz ǵoı áıteýir?

— Dereý úıge qaıtam.

— Ah, sizdi ózim de osyndaı adal jigit dep oılaýshy edim! — dedi Bonase bıke daýystap, bir qolyn buǵan usynyp, ekinshi qolymen tas dýaldyń qýysyndaǵy shaǵyn esikke ilingen balǵany ustaı berdi.

D'Artanán kelinshektiń qolyna shap berip, ony qushyrlanyp súıe bastady.

— Budan da sizben eshqashanda kezdespegenimniń ózi jaqsy edi! — dep jigit oıyn tótesinen qoıyp qaldy, ádette áıelder syńaıylap syzylǵannan góri osyndaı márttikti jaqsy kóredi, óıtkeni budan jigittiń aıaýly sezimi aqyl tusaýyn úzip, býyrqanyp bir kórinip qalady.

— Joq — dedi Bonase bıke, jigit qolyn erkeleı qysyp, d'Artanán onyń qolyn áli ustap turǵan edi, — joq, men olaı deı almaımyn: búgin sáti túspegen istiń, bálkim, bolashaqta bir sáti túser. Meniń de qolym bosaıtyn bir kún týar, sol kezde sizdiń yntyq kóńilińizdi kónshitetin shyǵarmyn, kim bilgen...

— Al, meniń mahabbatym she — onyń da úmit úzbegeni jón shyǵar? — dedi jas jigit qýanyp ketip.

— O, men bul jóninen ózimdi ózim jipsiz baılaı almaımyn! Meniń sezimimdi siz tutata alasyz ba, almaısyz ba — soǵan baılanysty ǵoı.

— Endeshe, bıkem, ázirshe...

— Ázirshe, sýdar, men sizge tek alǵys sezimimdi ǵana bildiremin.

— Siz asa súıkimdi bir perızatsyz, — dedi d'Artanán jabyrqaý únmen, — jáne meniń mahabbatymdy kózge ilmeı turǵan sıaqtysyz,

— Joq, sýdar, men sizdiń kisilik parasatyńyzdy ǵana paıdalanyp turmyn. Biraq óziniń ýádesin umytpaıtyn kisiler de bar ekenine senińiz. __

— Páli, siz meni ajaldy kisilerdiń ishindegi eń baqyttysy etkeli tursyz. Osy keshti umytpańyz, osy ýádeńizdi de umytpańyz!

— Qam jemeńiz. Ýaqyty kelgende bárin de esime alamyn. Al endi, qudaı úshin, tezirek ketińizshi! Meni saǵat on ekide tosqan edi, keshigip qaldym.

— Bes mınýtke ǵana.

— Keıbir kezderi bes mınýt — bes ǵasyrǵa tatıdy.

— Árıne, shyn súıgen kisige.

— Osy másele ǵashyq kisi jaıly emes dep sizge kim aıtty?

— Sizdi erkek kútip otyr eken ǵoı! Erkek! — dedi d'Artanán daýystap.

— Mine, bizdiń egesimiz taǵy qaıta bastaldy, — dedi Bonase bıke jymıa kúlip, biraq úninen tyzaqtap turǵany baıqaldy,

— Jo-joq! Men ketemin, ketemin. Sizge senemin, meniń ózińizge jan-tánimen berilgenime siz de senińiz, osy kózsiz berilgenim eserlikpen shektesip jatsa da laj bar ma, qaıteıin. Hosh, bıkem, hosh bolyńyz!

Kelinshekten qazir aırylyp ketpese, qolyn jibere almaıtynyn sezgen kisideıin, ol kenet burylyp júre berdi. Al, Bonase bıke qolyna balǵany alyp, buryn terezeni qalaı qaqsa, tap solaı etip, esikti de qaqty: arasyn birdeı etip, jaıymen úsh ret qaqty. Buryshqa deıin júgirip baryp, d'Artanán artyna qarady. Esik ashyla túsip, qaıta jabyldy. Galentereıshiniń ásem áıeli kózden ǵaıyp boldy.

D'Artanán óz jónimen júre berdi. Ol Bonase bıkeni ańdymaımyn dep sert etti, endeshe qalǵan ómiri kelinshektiń qaıda baratynyna nemese ony kimniń uzatyp salatynyna baılanysty bolsa da, ol endi tek qana úıine barady, jigitke sertinen taıýǵa bolmaıdy. Arada bes mınýt ótpeı jatyp ol Kór qazýshylar kóshesine kelip jetti.

«Baıǵus, Atos! — dep oılady ol. — Munyń mánisin qaıdan bilsin. Ol meni kúte-kúte, kelmegesin uıyqtap qalǵan shyǵar, álde úıine ketip qalǵan shyǵar, sosyn ózi joqta úıinde bóten áıel bolǵanyn esitken shyǵar. Atostikinde áıel bolǵany qandaı ǵajap! Páli, Aramıstiń úıinde de álgide bir áıel boldy ǵoı. Osynyń bárinde bir syr jatyr-aý, aqyry nemen biterin biler me edi».

— Jaǵdaı jaman, sýdar, jaman! — dedi áldekim.

D'Artanán onyń Planshe ekenin bile qoıdy.

Basyna beımaza bir oı kelgen kisi kóńilindegi nárseni estirtip ózimen sóılesip ketedi ǵoı, d' Artanán da óz-ózimen kúbirleı sóılesemin de, esiginiń aldyna qalaı kelgenin baıqamaı da qalypty, endi ishte óz páterine kóteriletin basqysh bar.

— Jamany nesi? Onymen ne aıtqyń keledi, aqymaq! — dedi l' Artanán. — Ne bolyp qaldy sonsha?

— Qaıdaǵy joq bir báleler.

— Ne ol?

— Birinshiden, Atos myrzany qamaýǵa aldy.

— Qamaýǵa deıdi? Atosty qamady ma? Ne úshin?

— Ony sizdiń úıden tapty. Jáne ony siz dep oılady.

— Ony qamaýǵa alǵan kim?

— Jasaýyldar. Olardy kómekke shaqyrǵan álgi ózińiz qýyp jibergen qara kıimdi kisiler.

— Aý, ol óziniń kim ekenin,- bul iske eshqandaı qatysy joq ekenin aıtyp, jón-josyqty túsindirmedi me?

— Myrza, ol kisi ólse de syr shashpas edi. Óıtkeni maǵan taqap kelip, bylaı dep sybyrlady: «Tap qazir menen góri seniń qojańnyń azat júrgeni jon. Oǵan jaı-jaǵdaıattyń bári málim, men eshteńeni de bilmeımin. Mynalar ony qamadyq dep oılaı bersin, al, ol ózinshe áreket jasaı beredi ǵoı. Endi bir úsh kúnnen keıin men bularǵa ózimniń kim ekenimdi aıtamyn, sosyn meni lajsyzdan bosatyp jiberedi».

— Bárekelde, Atos! Jigittiń sultanysyń ǵoı! — dedi kúbirlep d'Artanán. — Ózin osy bir áreketinen tanyǵanymdy qarashy. Jasaýyldar ne istedi?

— Olardyń tórteýi Atosty aıdap áketti, qaıda áketkenin — Bastılıaǵa ma, álde For-Lebekke me — bilmeımin. Ekeýi úı ishin tintip, kúlli qaǵazdy áketken qara kıimdi kisilerdiń qasynda qaldy. Al, qalǵan ekeýi esikti kúzetip turdy. Sosyn olar óz jumysyn tyndyryp, úı ishin túgel tonap, esikti ańqıtyp ashqan kúıi, óz jónine ketip qaldy,

— Portos pen Aramıs qaıda?

— Men olardy taba almadym, sol sebepti de o kisiler kelgen joq.

— Biraq olar endi keletin shyǵar. Sen olarǵa meniń kútip otyrǵanymdy aıt dep tapsyryp kettiń ǵoı?

— Iá, sýdar.

— Durys. Endeshe osynda bol. Eger olar kele qalsa, ne bolyp, ne qoıǵanyn túgel aıt. Olar meni «Qaraǵaı jańǵaǵy» sharaphanasynan kútsin. Olardyń munda qalýyna bolmaıdy — qaýipti. Úıdi ańdıtyn da shyǵar. Men de Trevıl myrzaǵa baramyn da, bolǵan jáıtti baıandap beremin, sosyn olardy izdep sharaphanaǵa soǵamyn.

— Maqul, sýdar, — dedi Planshe.

— Sen osynda bolasyń ǵoı? Qoryqpaısyń, ǵoı? — dedi d'Artanán qaıta oralyp kelip, qyzmetshisiniń kóńilin aýlap jigerlendirmek bolyp.

— Qam jemeı-aq qoıyńyz, sýdar, — dedi Planshe. —Siz meni áli bilmeısiz. Senseńiz, kóńilim qalasa — batyr da bolyp ketem. Gáp kóńildiń qalaýynda ǵoı. Onyń ústine men Pıkardıadan shyqqan kisimin.

— Sonymen, bir túıinge keldik qoı: Osy aradan ólseń de ketpeısiń, solaı ma?

— Iá, sýdar. Myrzama jan-tánimen berilgenimdi dáleldeý úshin men baıǵus ne istemeıdi deısiz.

«Keremet!» — dep oılady d'Artanán. — Osy jigitke qoldanǵan tásilim óte durys tárizdi. Reti kelgende taǵy da qoldanarmyn».

Búgin kúni uzyn júgire-júgire ábden talyp qalǵan aıaǵynyń ál-qadarynsha ol endi Eski kepter uıasy kóshesine qaraı júgire jóneldi.

De Trevıl myrza úıinde joq bolyp shyqty. Onyń rotasy Lývrda kúzette eken. Ol rotasymen birge sonda júrgen kórinedi.

Qaıtse de de Trevıl myrzaǵa jetýi kerek. Oǵan bolǵan oqıǵany jasyrmaı aıtqan jón.

D'Artanán esebin taýyp Lývrǵa kirmekshi boldy. Dezessar myrza rotasy gvardıashysynyń formasy kýálik kádesine jarar dep oılady ol.

Ol Kishi Avgýstın kóshesimen júrip, árirek barǵasyn jaǵalaýdy boılap, Jańa kópirden ótpek boldy. Parommen ótsem be eken degen bir oı jylt etti, biraq ózenge qaraı yldılap kele jatqanda qaltasyna qolyn salyp edi, qaıyqqa tóleıtin kók tıyny joq eken.

Genego kóshesine jetken kezde ol Dofın kóshesiniń buryshyn aınalyp kele jatqan bir kisilerdi kórdi. Olar ekeý — erkek pen áıel edi. Olardyń syrt beınesi d'Artanándy qaıran qaldyrdy.

Áıeldiń syrt beınesi Bonase bıke tárizdi, al, erkegi Aramısten aınymaıdy eken.

Áıel bir qara plashqa oranyp alypty, onyń osy beınesi Vojırar kóshesindegi tereze aldy men Lagarp kóshesindegi esik qasynda kórgen kúıi D'Artanánnyń jadynda tasqa basqan tańbadaı jattalyp qalypty. Erkek ústine mýshketer formasyn kıipti.

Plashtyń kımeshegin áıel betine túsirip qoıypty, al jigit júzin bet oramalymen kólegeılep keledi. Myna saqtyǵyna qaraǵanda, ekeýi de jurtqa tanylǵysy kelmeıtin sıaqty.

Olar kópirmen júrdi. Lývrǵa bara jatqasyn munyń joly da osy kópirmen ótetin. D'Artanán olardyń sońyna erdi.

On qadamdaı júrmeı jatyp-aq, áıeldiń Bonase bıke ekenine, al erkektiń Aramıs ekenine onyń kózi anyq jetti.

Qyzǵanysh býǵan jigit júreginde taǵy da kúdik pen shúbá oıana bastady.

Ony qatty aldapty, eń áýeli dosy aldapty, sosyn kóńildesim dep asyq bolǵan áıel aldapty. Bonase bıke álemdegi qudaı ataýlynyń atymen Aramısti bilmeımin dep ant etip edi, endi mine, arada shırek saǵat ótpeı jatyp Aramıspen qoltyqtasyp kele jatqam túri mynaý.

D'Artanán galantereıshiniń ásem áıelimen osydan úsh saǵat buryn ǵana tanysqanyn oılap bas qatyrmady, áıeldi urlaǵysy kelgen tyńshylardan qutqarǵanyna alǵys aıtýdan basqa muny kelinshekpen eshteńe jýystyra almaıtynyn, onyń buǵan eshbir ýáde bermegenin jigit aqylǵa salyp jatpady. Ol ózin aldanyp, qor bolyp qalǵan, masqaraǵa ushyraǵan er jigitteı sezindi. Arqany qozyp, qutyrynyp, qany basyna tepti. Ol qaıtse de aqıqat shyndyqty bilmek boldy.

Kelinshek pen onyń serigi ózderin bireýdiń ańdyp kele jatqan sezdi de, júrisin jyldamdatty. D'Artanán júgirińkirep baryp, bulardan oza tústi de, sosyn keıin burylyp, olar fonar jaryǵy túsip turǵan Samarıt áıeldiń músinin janap óte bergen kezde, solarmen betpe-bet jolyǵysyp qaldy, sham sáýlesi kópirdiń osy bólegin tegis nurlandyryp tur edi.

D'Artanán bulardyń qarsy aldyna kelip tura qalǵasyn, olar da lajsyzdan aıaldaı berdi.

— Sýdar, sizge ne kerek? — dedi mýshketer, bir qadam keıin sheginip, onyń sheteldik ekenin sóıleýinen ańǵarǵan d'Artanán, oıyna alǵan kóp kúdiginiń biri qate ekenin sezdi.

— Bul Aramıs emes qoı! — dedi ol daýystap.

— Joq, myrza, Aramıs emespin. Myna sózińizge qaraǵanda, siz meni basqa kisi eken dep qalypsyz, sol sebepti de sizdiń bul ábestigińizdi keshirdim.

— Keshirdim deısiz be? — dedi d'Artanán órekpip.

— Iá, — dedi beıtanys kisi báseń únmen. — Mende eshqandaı jumysyńyz joq bolsa, ótip ketýime ruqsat etińiz.

— Durys aıtasyz, sýdar, meniń sizde eshqandaı da jumysym joq ekeni ras. Biraq sizdiń qasyńyzdaǵy áıelde azǵantaı sharýam bar edi,— dedi d'Artanán.

— Qasymdaǵy áıelde? Siz ony tipti de bilmeısiz ǵoı! — dedi beıtanys tańyrqap.

— Siz qatelesesiz, sýdar, men ony bilemin.

— Ah, — dedi Bonase bıke muny kinálaı til qatyp, — siz maǵan ári dvorán, ári áskerı adam retinde ýáde berip edińiz, men sizdiń sertińizge senip qalyp edim!

— Al, siz, bıke, siz ózińiz... — dedi d'Artanán qyzaraqtap, — ózińizdiń maǵan bergen ýádeńizde...

— Meniń qolyma súıenińiz, bıke, — dedi sheteldik, — endi jónimizben júre berelik.

Oılamaǵan jerde abdyrap sasyp qalǵan d'Artanán, Bonase Pıke men onyń jol seriginiń aldyna qolyn keýdesine aıqastyra ustaǵan kúıi tapjylmaı tura berdi.

Mýshketer ilgeri qaraı bir attap, d'Artanándy jol shetine qaraı ıtere saldy.

D'Artanán keıin qaraı yrshyp tústi de, shpagasyn sýyryp aldy. Sheteldik kisi de qas-qaǵymda shpagasyn jalt etkizdi.

— Qudaı úshin, mılord! — Bonase bıke dyzaqtap bulardyń ornyna túsip, shpagalarynan ustaı aldy.

— Mılord! — Basyna oqys bir oı kelgen d'Artanán qalaı qyshqyryp qalǵanyn ózi de sezbedi. — Mılord!.. Keshirińiz, sýdar!.. Iapyrmaı, siz shynymen-aq...

— Mılord — gersog Bekıngem, — dedi baıaý ǵana Bonase bıke. — Siz endi bárimizdi opat etetin boldyńyz.Mılord, bıkesh, siz de, bir ótinishim, aǵat ketsem keshirińizder!.. Qaıteıin, mılord, myna bıkeni jaqsy kórýshi edim, sol sebepti kózsiz qyzǵanyppyn. Mahabbattyń ne ekenin ózińiz de bilesiz ǵoı, mılord! Meni keshirińiz jáne bir aýyz sózińizge bola siz úshin janymdy pıda etýge ázir ekenimdi bilip qoıyńyz.

— Siz adal azamat ekensiz, — dedi gersog d'Artanánǵa qolyn usynyp, jigit onyń qolyn qoshemetteı qysty. — Siz maǵan qyzmet kórsetýge ázirmin dedińiz, men ol tilegińizdi qabyl aldym. Bizdi Lývrǵa deıin shyǵaryp salyńyz, eger bizdiń sońymyzdan ańdyp kele jatqan bireýdi baıqasańyz boldy, tabanda sulata salyńyz.

D'Artanán shpagasyn qolyna alyp, Bonase bıke men gersogti alǵa jıyrma qadamdaı ozdyryp jiberdi-daǵy, ózi sol ekeýiniń sońynan ere berdi jáne Karl İ-niń asyl tekti, ásem mınıstriniń ámirin buljytpaı oryndaýǵa bel baılaǵan edi.

Sáti túskende bul keshte bizdiń jas batyrymyzǵa óziniń shyn kóńilin is júzinde kórsetýge qajetti jaǵdaı týmaı qaldy, al sylqym kelinshek qasyndaǵy kórnekti mýshketerimen birge, suq kózge shalynbaı, Lývrǵa jetti de, Eshel kóshesiniń qarsysyndaǵy esikten ishke kirip ketti. Endi d'Artanánǵa keletin bolsaq, ol dereý ózin Portos pen Aramıs kútip otyrǵan «Qaraǵaı Jańǵaǵy» sharaphanasyna qaraı jedel basyp júrip ketti.

Ol dostaryna nege shaqyrǵanyn túsindirip jatpaı: «áýelde bir iske kómekteriń kerek bola ma dep oılap qalyp edim, biraq álgide ony ózim-aq rettedim», — dedi ol.

Al endi osy hıkaıanyń qyzyǵyna túsken biz, úsh dosymyzdy úıdi-úılerine qaıtaryp jiberelik te, ózimiz Lývrdyń jyqpyl-yqpylyna túsip, gersog Bekıngem men onyń áıel seriginiń sońynan erelik.

XII

DJORDJ VILLERS, GERSOG BEKINGEMSKII

Bonase bıke men gersog Lývrǵa kóp qıyndyq kórmeı erkin kirip ketti. Saraıdaǵylar Bonase bıkeni korolevanyń qyzmetindegi áıel dep biletin, al gersog de Trevıl myrza mýshketeriniń formasyn kıip alǵan edi, joǵaryda aıtqanymyzdaı, bul myrzanyń rotasy sol keshte saraı kúzetinde turǵan. Onyń ústine Jermen korolevaǵa kózsiz berilgen kisi edi, eger birdeńe bola qalsa, jurt Bonase bıkeni Lývrǵa ashynasyn alyp kirdi dep aıyptar edi. İs osymen tamam bolar edi. Bar kinány ol óz moınyna alar edi, shynyna kelsek, onyń abyroıy aırandaı tógiler edi, biraq bu dúnıeniń myqtylary qaıdaǵy bir galantereıshiniń baıǵus áıeliniń ar-abyroıyn qaıtsin!

Aýlaǵa kirgesin gersog pen Bonase bıke tas qorshaýdy jaralap jıyrma bes qadamdaı júrdi. Sodan keıin Bonase bıke ádette túnde jabylyp, kúndiz ashyq turatyn bir shaǵyn esiktiń tutqasyn basyp qaldy. Esik ashylyp ketti. Olar ishke kirdi. Aınala tastaı qarańǵy, biraq Lývrdyń saraı qyzmetshilerine bólingen osy jaq qanatynyń kúlli esik-tesigin Bonase bıke bes saýsaǵyndaı biletin. Artyndaǵy esikti japqasyn, áıel gersogti qolynan jetelep, abaılap birneshe qadam júrip kelip, basqyshtyń qorshaýynan ustap, aıaǵymen tepkishekti basyp kórip, joǵary kóterile bastady. Gersog áıel sońynan ere berdi. Olar úshinshi qabatqa shyqty. Osy arada Bonase bıke ońǵa qaraı jalt burylyp, qasyndaǵy serigin uzyn dálizben ertip, bir qabat tómen tústi de, taǵy birneshe qadamnan keıin qulypqa kiltti salyp, bir esikti ashty, sosyn gersogti túngi , sham ǵana jaǵylǵan bir bólmege kirgizdi.

— Osy arada tosa turyńyz, mılord. Qazir keledi, — dedi áıel sybyrlap.

Sodan keıin áıel álgi esikten shyqty da, ony kilttep jaýyp tastady, sóıtip gersog naǵyz tutqynǵa aınaldy.

Biraq soqa basy sopaıyp jalǵyz qalǵanymen gersog tipti saspady. Onyń minez-qulqyndaǵy ǵajaıyp bir qasıeti — shytyrman oqıǵalarǵa ólerdeı qumartyn jáne romantıkalyq nárseniń bárin janyndaı jaqsy kóretin. Tiri jannan beti qaıtpaǵan, alymdy da shalymdy batyr jigit, basyn tap osylaı talaı ret báıgege tikken. Ózine qanat baılatyp Parıjge ákelgen bir sebep — Anna Avstrııskaıanyń haty jalǵan ekeni, ol muny ádeıi arandatýǵa jasalǵan aıla ekeni buǵan málim bolǵany qashan. Biraq Londonǵa qaıtýdyń ornyna, ol bolǵan isti jeleý etip, sizben dıdarlaspaı ketpeımin dep korolevaǵa sálem joldady. Áýelgi kezde koroleva budan úzildi-kesildi bas tartty, biraq jany kúıgen gersog taǵy bir esýastyq jasar dep qaýiptenip, kezdeskende tezirek ketýin surarmyn degen oımen ony qabyldamaq boldy. Amal qansha, koroleva osyndaı sheshimge kelgen kúnniń keshinde áldekimder Bonase bıkeni urlap ketti, al oǵan gersogke arnaıy baryp, ony Lývrǵa jasyryn ertip ákelý tapsyrylǵan edi. Eki kún boıy ol áıelge ne bolyp, ne qoıǵanyn tiri jan bilmedi, sonymen oıǵa alynǵan is oryndalmaı toqtap qaldy. Al, Bonase bıke azat bolyp, de La Port myrzamen jolyǵysqannan keıin, bári de qaıtadan bastaldy, eger qoldy bolmaǵanda osydan úsh kún buryn júzege asyrylatyn qaýipti isti ol endi oıdaǵydaı oryndap shyqty.

Ońasha qalǵasyn gersog aına aldyna bardy. Mýshketer kıimi oǵan ábden jarasady eken.

Ol otyz bes jasta edi, onyń tek kúlli Fransıa ǵana emes, Anglıa elindegi eń sulý bekzat, eń sypaıy, sal jigit atanyp júrgeni teginnen-tegin emes-ti.

Eki koróldiń erkesi, mıllıondaǵan ıen baılyq ıesi Djordj Bıllers, gersog Bekıngem el ishiniń kóz kórip, qulaq estimegen óktem bıligi qolynda bolǵasyn, oıyna ne kelse sony istep, qalyń jurtty «áıt» dep órgizip, «sháıt» dep qaıyryp, ertegi-ańyzda ǵana bolatyn ǵajaıyp bir tirlik keship jatty, onyń bul tirligi, arada júzdegen jyldar ótse de, keıingi urpaqtardy tań qaldyryp, tamsandyryp keledi.

Ózine ózi kámil senetin jáne ózge jurtty basqaryp jatatyn zań-zakúnderdiń buǵan záredeı de qatysy joq ekenine aıqyn kózi jetetin bul sabazymyz óz qudiretine ózi máz bolyp, aldyna qoıǵan maqsatyna tóteleı tike tartty, al, bul maqsattyń aspandaǵy juldyzdaı jarqyrap alys turǵany sonsha, báz bireýler ony oıyna alyp, qıaldaýdyń ózin esýastyq dep uǵar edi. Osynyń bári qosylyp kelgende, gersog bir táýekelge bel baılap, sozsań qol jetpeıtin asqan sulý Anna Avstrııskaıamen dıdarlasyp, ony aqyl-esten aıyryp, júregine mahabbat otyn salmaq boldy.

Sonymen, biz álgide ǵana Djordj Vıllers aına aldyna kelip turdy dep edik qoı. Mýshketer qalpaǵy basyp, biraz uıysyp qalǵan altyndaı sary shashyn jóndep, murtyn shıratyp, kópten ańsap, saǵynǵan sáti jaqyn qalǵanyna jany jadyraı qýanǵan seri jigit júreginde maqtanysh pen úmit oty mazdap, aınadaǵy óz beınesine kúlimsireı kóz tastady.

Sol mezette qabyrǵa kómkermesinen baıqalmaıtyn qupıa esikten bir áıel kelip kirdi. Gersog ony aldyndaǵy aınadan kórdi. Daýsy eriksiz shyǵyp ketti — ol koroleva edi!

Ol kezde Anna Avstrııskaıa jıyrma alty, jıyrma jeti jastar shamasynda, tolǵan aıdaı tolysqan eń bir sulý shaǵynda edi.

Ol áıeldiń júris-turysy hanshadaı, haq táńiriniń ózindeı tabyndyratyn. Zúbárjat atqan janary kemel kórikke tolyp, názik te tákappar kórinetin.

Avstrıa korólderiniń barsha áýletine tán sál shyǵyńqy tómengi erininiń ózi de onyń oımaqtaı al qyrmyzy aýzyna sonshalyq jarasyp turatyn, — kúlimsiregen shaǵynda tańǵajaıyp kórinip, qalasa tárk-talaq ete de biletin.

Jup-jumsaq úlbiregen maqpal denesi, jup-jumyr qoldary men eki ıyǵy kórgenniń kóz jaýyn alyp, óz tusyndaǵy aqyn bitkenniń óleń-jyryna arqaý boldy.

Eń qatal synshynyń ózi sál kómeskileý bolsa deıtin, eń talǵampaz músinshiniń ózi muryn tusy sál pisteleý bitse deıtin bet álpetin kele-kele jıren tartqan, biraq balǵyn kezindegi aqshańqan shashy opalanyp, tolqyndaı tógilip, ásem ádiptep turatyn.

Gersog Bekıngem bir sát kózi qaryǵyp sileıip turyp qaldy: buryn baldarda, toı-tomalaq, saýyq-saırandarda Anna Avstrııskaıa tap qazirgideı, ústine jupyny ǵana aq jibek kóılek kıip, sońyna doná Estefanıany ertip osy bólmege kirip kelgendegideı tańǵajaıyp sulý bolyp kórgen emes, doná Estefanıa korolevanyń ıspan kútýshileriniń ishindegi koróldiń qyzǵanyshy men kardınal Rısheleniń qýlyq-sumdyǵynyń qurbandyǵyna áli de shalyna qoımaǵan birden-bir kútýshisi edi.

Anna Avstrııskaıa gersogke qaraı bir basyp turyp qaldy. Bekıngem onyń aıaǵyna qulaı ketti de, koroleva boı tartam degenshe, onyń kóıleginiń etegin ernine taqaı berdi.

— Sol bir hatty meniń jazdyrmaǵanymdy bilesiz ǵoı, gersog.

— O, ıá, hanym, bilemin, ardaǵym! — dedi gersog daýystap. — Mármár tasqa jan bitedi, aq qardan jylý shyǵady dep júrgen symaq, esýas ekenimdi ózim de bilemin. Biraq amal qansha: óziń ǵashyq bolǵasyn ózgeni de solaı eken dep oılap qalasyń! Al, shyntýaıttap kelgende, meniń osy saparym da bekerge ótpepti, óıtkeni ózińizdi kórip turmyn ǵoı!

— Iá, solaı, — dedi Anna Avstrııskaıa, — biraq siz meniń ózińizben kezdesýge nelikten keliskenimdi bilesiz be? Meniń basymdaǵy renish-kúıinishimdi kóńilińizge de ilmeı, siz qasarysyp osy qaladan ketpeı qoıdyńyz jáne osynda qalsańyz, opat bolatynyńyzdy da, meniń ar-abyroıyma daq salatynyńyzdy da eskermedińiz. Meniń sizben júzdesýge kelisken sebebim, kúlli álem — tuńǵıyq teńiz de, elimizdiń ózara jaýlasýy da, bir kezde bergen ant pen sertimizdiń qasıettiligi de — bizdi aıyryp-ajyratyp turǵanyn aıtqym keldi. Mine, osynyń bárine qasqaıyp qarsy turý — arýaq attaǵanmen birdeı, mılord! Meniń sizben kerisýge kelisken taǵy bir sebebim, myrza, biz endi qaıtyp kezdespeýimiz kerek degendi aıtqym keldi.

— Taǵy ne deısiz, hanym, aıtyńyz, aıta berińiz, koroleva! — dedi Bekıngem. — Qatal sózińizdi názik únińiz ǵana jumsartyp tur... Siz arýaq, attaǵandyq, dedińiz. Biraq qudaı bir-birine ǵashyq etip jaratqan qos júrekti ajyratýdyń ózi naǵyz arýaq attaǵandyq emes pe!

— Mılord, — dedi koroleva daýystap, — men sizdi súıemin dep eshqashanda aıtqan emespin, sony umytpańyz!

— Biraq siz meni súımeımin dep te aıtqan joqsyz ǵoı. Shynynda da, eger mundaı sózdi aıtsańyz, uly mártebeli hanym, ol sizdiń tarapyńyzdan jasalǵan qatal jaza bolar edi. Óıtkeni uzaq ýaqytta, úmit-senim kesilip, aırylysyp ketkende de eshbir sónbegen meniń mahabbatym sıaqty mahabbatty siz qaıdan tabasyz? Ańdaýsyzda túsip qalǵan lentany, jáýdirep bir qaraǵanyńyzdy, oqys shyqqan bir aýyz sózińizdi qanaǵat tutyp júre beretin mahabbatty qaıdan tabasyz? Meniń sizdi tuńǵysh ret kórgenime, mine qazir úsh jyl boldy, hanym, sizdi osylaı es-tússiz súıgenime de úsh jyl toldy! Eger kóńilińiz qalasa, ózińizdi alǵash ret kórgenimde qalaı kıingenińizdi aınytpaı aıtyp bereıin? Tipti kóılegińizdiń áshekeı-kestelerine deıin aıtyp bereıin. Siz tap qazirgideı áli de kóz aldymdasyz. Ispan salty boıynsha, siz kópshik tósep otyrǵan edińiz. Ústińizde altyn-kúmispen ádiptelgen jasyl atlas kóılegińiz bardy, kóılektiń keń de uzyn jeńi, sizdiń osynaý aq boryqtaı balǵyn bilegińizdi jalańashtap, badanadaı almaz kózdi túıreýishpen túrilip qoıylǵan-dy. Aqqý moınyńyz aq shiltermen kómkerýli edi.

Basyńyzda kóılegińiz tústes taqıańyz bar-dy, al oǵan aqqutannyń qaýyrsyny qadalǵan edi... O, dúnıe, kózimdi jumsam bolǵany, sizdi tap sol kezdegi qalpyńyzda kóremin! Al, ashsam — sizdi tap osy qazirgi kúıińizde, burynǵydan júz ese sulý kúıińizde kóremin!

— Netken esýastyq! — dedi kúbirlep Anna Avstrııskaıa, óz beınesin júreginde aıalaı saqtap júrgen jigitke ashýlanýǵa dáti shydamaı. — Jan qumarlyǵyn osyndaı estelikpen qandyrýdyń ózi esýastyq qoı!

— Sonda men qaıtip kún kóremin? Estelikten basqa men sorlyda ne qaldy deısiz. Sizben árbir kezdesýim — janymnyń qazynasyna qosylatyn asyl almaz. Búgingi kezdesý — siz abaısyzda túsirip, men qaǵyp alǵan tórtinshi asyl tas. Sońǵy úsh jylda, hanym, men sizdi ne bári tórt-aq ret kórdim. Tuńǵysh kezdesýdi álgide ǵana aıttym, ekinshi ret men sizdi de Shevrez hanymnyń úıinde kórdim, úshinshi ret — Amen baýlarynda kórdim...

— Gersog, — dedi koroleva qyzara sybyrlap, — so bir keshti eske salmaı-aq qoıyńyzshy!

— O joq, hanym, qaıta sony búgin eske alaıyqshy! Ol meniń ómirimdegi eń baqytty, eń qýanyshty kesh edi. Sondaǵy ǵajaıyp tún esińizde shyǵar. Bir hosh ıisti jumsaq samal esip turdy-aý. Barqyn aspanda juldyzdar jamyraǵan. O, so joly, hanym ózińizben bir sát qana ońasha qalyp em-aý. Sonda siz maǵan bar syryńyzdy — jalǵyz júrip jabyǵatynyńyzdy, janyńyzdy jegen qasiret-sherińizdi aıtqyńyz kelgen-di. Siz meniń qolyma, mine, myna qolyma súıengen edińiz. Sál ǵana eńkeıgende sizdiń jibek shashyńyzdyń betime tıgenin sezip, ón boıym shymyrlap, dýyldap ketken em. Qaıran, korolevam — hanymym meniń! Sondaı bir qaıtalanbas sátterde qansha baqyt, ujmaqqa kirgendeı baqyt-lázzat baryn siz bilmeısiz ǵoı!.. Men ózimniń kúlli baq-dáýletimdi, baılyǵymdy, ataq-dańqymdy, endi qalǵan azdy-kópti ómirimdi tap sondaı bir sátke, tap sondaı bir túnge ókinbeı-aq berer edim! Óıtkeni sol bir túni, hanym, ımanym kámil, siz meni aqıqat jaqsy kórgen edińiz!..

— Bálkim, solaı bolǵan da shyǵar, mılord... ıá, sol aranyń ǵajaıyp keshi, sizdiń qıyla qaraǵanyńyz, áıel baıǵusty apatqa ıtermeleıtin san alýan jaı-jaǵdaıattar keıde solaı qat-qabat keledi, so bir qaterli túnde meniń basymda sondaı bir háldiń bolǵany ras. Biraq, mılord, názik áıelden ál kete bastaǵanda korolevanyń kómekke kelgenin ózińiz de kórdińiz: siz júrek toqtatyp, maǵan tikeleı til qatyp erkinsı bastaǵanyńyzdan-aq, men oǵan jaýap qaıtarýdyń ornyna kútýshi áıeldi shaqyrdym ǵoı.

— O, onyńyz ras. Menen basqa jannyń mahabbaty mundaı synǵa tótep bere almas edi. Biraq meniń mahabbatym bul qorlyqqa da tózdi, qaıta burynǵydan beter mazdap, jan-júregimnen máńgi oryn aldy. Parıjge qaıtyp kelgesin siz, shamasy, menen qutyldym dep oılaǵan bolýyńyz kerek, al meni bıleýshi qojam kúzettirip qoıǵan asyl qazynany tastap kete almaıdy dep esepteseńiz kerek. Biraq meniń búkil jer sharyndaǵy qazynalar men korólderde qansha sharýam bar! Arada bir apta ótpeı jatyp qaıta keldim, hanym. So joly siz maǵan eshbir kiná qoıa almadyńyz. Sizdi bip ret qana kórý úshin men koróldiń sharapatyn da talaq ettim, tipti óz janymdy da shúberekke túıip kelip, sizdiń qolyńyzdan bir ustaýǵa da jaramadym, meniń óz aǵattyǵymdy ózim moıyndap, quldyq urǵanymdy kórgesin, siz sonda bar kúnámdy keshirińiz.

Iá solaı, biraq ósekshiler sizdiń sol essizdigińizdi qatty paıdalandy, ózińizge málim, mılord, meniń bunda eshbir kinám joq edi ǵoı. Kardınal myrza qoltyǵyna sý búrikkesin koról qaharyna mindi. De Berne hanym qyzmetinen aıryldy, Pútanj Fransıadan qýyldy, de Shevrez hanym koróldiń qyryna alyndy. Siz elshi retinde Parıjge qaıta kelmek bolǵanyńyzda, buǵan koróldiń ózi — esińizde me, mılord — koróldiń ózi qarsy boldy.

— Iá, koról qarsy bolǵannan keıin endi Fransıa soǵysqa shyǵýy kerek. Hanym, men sizdi kórý múmkindiginen aırylǵan janmyn, biraq siz meniń habarymdy kún saıyn esitseńiz eken deımin. Re aralyna jiberilgen ekspedısıanyń maqsaty ne ekenin, áıtpese, ózim oılastyryp júrgen is — La-Roshel protestanttarymen odaqtasýdyń maqsaty ne ekenin siz bilesiz be? Sizdi bir kórý ǵanıbeti. Qolyma qarý ustap Parıjdi jaýlap ala almaıtynym aqıqat. Biraq myna soǵystan keıin bitim sharty jasalady, ol úshin kelissóz júrgiziledi, al kelissózdi júrgizý maǵan tapsyrylady. Sol kezde bular meni qabyldamaı kórsin, qabyldaıdy, sosyn men Parıjge qaıtyp kelemin de, kózimniń qıyǵymen bolsa da, sizdi áıteýir bir kóremin, men úshin baqyt degen osy. Ras, sol baqyt úshin myńdaǵan adam qurban bolady. Biraq meniń onda eshbir jumysym joq, sizdi bir kórsem bolǵany. Bálkim, osynyń bári esýastyń sandyraǵy da shyǵar, biraq ımandaı shynyńyzdy aıtyńyzshy, qaı eldiń men sıaqty yntyzar ǵashyǵy bar eken? Qaı korolevanyń menen ótken adal qyzmetshisi bar eken?

— Mılord, mılord, siz ózińizdi aqtaımyn dep dattap tursyz. Mılord, mahabbatyńyzdy dáleldeýge keltirgen mysaldaryńyz qylmyspen para-par ǵoı.

— Hanym, siz meni súımeıtin bolǵandyqtan da solaı kórinetin shyǵar. Eger siz meni jaqsy kórseńiz ol tipti basqasha bolyp kóriner edi. Qaıran dúnıe, eger siz meni shynymen jaqsy kórseńiz... shynymen jaqsy kórseńiz, sheksiz baqyttan jyndanyp keter me edim, qaıdam! Iá, siz álgide ǵana esińizge alǵan de Shevrez hanym sizge qaraǵanda meıirimdi edi: Goland ony jaqsy kórip edi, ol jigitke ket ári demedi.

— De Shevrez hanym koroleva emes qoı, — dedi sybyrlap Anna Avstrııskaıa, shyn ǵashyqtyń sózine shydamaı boıy balqyp ketip.

— Endeshe, hanym, eger koroleva bolmasańyz siz meni shynymen-aq súıer me edińiz? Aıtyńyzshy, súıer me edińiz? Sizdi qasarystyryp qoıǵan tek korolevanyń dárejesi ǵana dep oılaýyma bolar ma eken? Eger siz de Shevrez hanym bolsańyz, Bekıngem baıǵustyń sizden úmit úzbeýine bolar edi ǵoı, solaı ma?.. Osy bir tátti sózderiniń sadaǵasy keteıin, bir raqmet sizge!

— Mılord, mılord, siz meni jańsaq túsinip, tursyz. Meniń aıtaıyn degenim basqa...

— Qoıyńyzshy, úndemeı qoıa turyńyzshy! — dedi gersog. — Eger maǵan ıen baqytty syılaǵan sizdiń bir qateligińiz eken, endeshe ony jóndeımin dep tas júrek atalmaı-aq qoısańyz etti. Ózińiz álgide ǵana aıttyńyz ǵoı, meni arandatqaly júr dep. Bálkim, men osydan ómirmen de qoshtasarmyn... Bir ǵajaby, sońǵy kezderi ajal taqap qalǵandaı-aq ólimdi kóp oılaımyn... — Gersog asa bir súıkimdi keıippen muńaıa bir jymıyp kúldi de qoıdy.

— Qudaı-aı, qaıdaǵyny aıtpańyzshy! — dedi Anna daýystap, syrtqa qansha syr bildirmese de, hanymnyń úreıli úninen onyń gersogke ǵashyq ekeni birden baıqalyp qaldy.

— Men ony aıtqanda sizdi qorqytaıyn dep aıtqanym joq, hanym. O joq! Ony men ásheıin kúlý úshin aıttym, ondaı sóz meniń qaperime de kirip shyqpaıdy. Biraq sizdiń álgi bir aıtqan sózińiz keýdemde úmit otyn qaıta tutatty, endi mende arman joq, ólsem de armanym joq!

— Endeshe men de oıymdy jasyrmaıyn, gersog, — dedi Anna. — Men de áldebir báleni sezgendeımin, udaıy bir qorqynyshty tús kórip, shyrmalyp jatamyn... Birde túsime siz enipsiz: jaralanyp, qansyrap jatyr ekensiz...

— Sol búıirime pyshaq salyp pa? — dedi gersog, onyń sózin bólip.

— Iá, tap solaı, mılord: sol búıirińizge pyshaq salypty. Meniń osyndaı tús kórgenimdi sizge kim aıtyp qoıdy eken? Men ony duǵa qaıyrǵanda bir qudaıǵa ǵana jalbarynyp aıtqan edim.

— Maǵan osy sózińiz de jetip jatyr, hanym. Siz meni jaqsy kóredi ekensiz, osymen is támam.

— Men sizdi jaqsy kóremin be? Myna men?

— Iá, siz. Eger siz meni súımeseńiz, qudaı sizge meniń túsime engen tústi kórseter me edi? Eger júregimiz ben júregimiz jalǵasyp bir soǵyp jatpasa, ekeýmiz birdeı bir nárseden seziktenbes edik qoı! Korolevam meniń, siz meni janyńyzdaı jaqsy kóresiz! Men ólgende joqtap jylaısyz ba, qalaı?

— O, qudaı, qudaıym-aı! — dedi daýystap Anna Avstrııskaıa. — Meniń endi buǵan shydaýǵa álim jetpes. Gersog, bir ótinishim, qudaı úshin, endi meni tastap tezirek ketińizshi! Sizdi súıemin be, súımeımin be, bilmeımin, biraq anyq biletin bir nárse: men bergen antymdy buzbaımyn. Aıańyzshy meni, ketińizshi! Eger sizdi Fransıada jaralasa, eger siz Fransıada qaza tapsańyz, eger siz maǵan degen mahabbat áleginen qaza tapty degen bir oı kóńilime keldi bar ǵoı, onda meniń quryǵanym, jyndanyp keterim haq! Ketińizshi, ketińizshi, jalynyp, ótinemin sizden!

— O, siz qandaı ǵajaıyp edińiz. Janymnan beter súıemin sizdi! — dedi Bekıngem tebirenip.

— Ketińizshi! Ketińizshi! Jalynamyn! Keıinirek qaıtyp soǵarsyz. Munda elshi nemese mınıstr retinde qaıtyp kelersiz, ózińizdi ámanda qorǵap júretin kúzetshilermen birge, ózińizdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtaıtyn qyzmetshilerińizben birge kelersiz... Sonda ǵana men sát saıyn sizdiń aman-saýlyǵyńyzdy oılap, qaltyraýmen kún keshpeı, sonda ǵana men sizdi qýana-qýana kóretin bolamyn.

Osy aıtyp turǵanyńyz shynymen-aq ras pa?

— Iá, ras...

Endeshe... endeshe meniń kinámdy keshirgenińizdiń belgisi retinde maǵan ózińiz tutynyp júrgen bir zatty berseńiz, ol jáne maǵan osy ǵajaıyptyń bári túsime engen nárse emes ekenine taǵy bir aıǵaq bolar edi. Ózińiz salyp júrgen birdeńe bolsa... júzik, alqa sıaqty... ony men de salar edim...

— Eger men sizdiń tilegińizdi oryndasam — dereý ketesiz be?.. Ras ketesiz be?..

— Ia, ketem...

— Kidirmeısiz ǵoı?

— Ia.

— Siz Fransıadan ketesiz ǵoı? Anglıaǵa qaıtyp barasyz ǵoı?

— Iá, ant etemin sizge.

— Endeshe sál kidirińiz, kidire turyńyz...

Anna Avstrııskaıa óz bólmesine ketip qalyp, tabanda qolyna bir qyzyl aǵashtan jasalyp, esiminiń bas árpi basylǵan qobdıshany ustap qaıtyp keldi.

— Myna bir zatty alyńyz, mılord. Alyńyz da, kózimdeı etip aqtańyz, — dedi ol.

Gersog Bekıngem qobdıshany alyp, taǵy da korolevanyń aldyna tizerlep otyra ketti.

— Siz maǵan ketemin dep ýáde bergensiz, — dedi koroleva.

— Men ýádemde turamyn. Qolyńyzdy berińizshi, hanym, qolyńyzdy berińizshi, sosyn ketemin.

Koroleva Anna kózin jumyp, qolyn usyna berdi, boıynan ál-dármeni ketip bara jatqasyn ol ekinshi qolymen Estefanıaǵa súıene qoıdy.

Bekıngem osy bir appaq balǵyn qolǵa erinimen jabysa ketti.

— Endi bir jarty jyldan qalmaı sizdi kórýim kerek, — dedi ol edennen tura berip, — ol úshin jer men aspandy qosaqtap tóńkerip tastaýdan da taıynbaımyn!

Sosyn aıtqanynda turaıyn dep bólmeden júgirip shyǵyp ketti.

Dálizden ol Bonase bıkeni jolyqtyrdy, kelinshek ony burynǵysha saqtyqpen ertip otyryp, Lývrdan aman-esen alyp shyqty.

HIII

BONASE MYRZA

Oqýshynyń ózi baıqaǵanyndaı, osy oqıǵanyń ishide hal-ahýly qansha múshkil bolsa da, eshkim kózine ilmegen bir miskin jan bar. Sal-seri, batyr-noıandardyń erligi men mahabbat shyrǵalańyna baı so bir dúrbeleń dáýirdiń ózara jymdasyp, tabysyp-tanysyp ketken saıası jáne ashynalyq aıla-tásil, qýlyq-sumdyqtardyń qurbanyna shalynǵan bul qadirli kisimiz Bonase myrza bolatyn.

Oqýshy jadynda saqtap qaldy ma, álde umytyp ketti me, bilmeımin, áıteýir, bir sáti túskende biz ony nazardan tys qaldyrmaımyz dep ýáde etkenbiz.

Ony tutqynǵa alǵan tyńshylar baıǵusty dedektetip otyryp Bastılıadan bir-aq shyǵarǵan edi, osynda kelgesin ony qalshyldap dirildegen kúıi mýshketterin oqtap jatqan bir vzvod soldattyń qasynan aıdap ótken-di.

Sosyn jartylaı jer astyndaǵy uzyn dálizge kelip kirgesin aıdaýshylary ony boqtap-boralap, túıgishtep-tómpeshteı bastady. Shyqqan tegi aqsúıek emes ekenin bilgesin, tyńshylar ony tilenshiden beter qorlady.

Arada jarty saǵat ótkennen keıin hatshy kelip, muny tergeý bólmesine aparyńdar dep ámir etti de, baıǵusty azap-tozaqtan bir qutqardy, biraq mazasyz oıdan arylta almady. Ádette qamaýǵa alynǵan kisilerdi kameralarynda tergeıtin, al, Bonase myrzaǵa kelgende ol ádetti saqtap bas qatyryp jatpady.

Eki aıdaýshy qyrsyq shalǵan galantereıshini ustap, jelkelep aýladan ótkizip, úsh qaraýyl turǵan bir dálizge kirgizdi, sosyn bir esikti ashyp, tóbesi doǵasha ıilip baryp qosylatyn, ishinde stol men oryndyqtan basqa eshteńesi joq bólmege muny jelkesinen bir túıip kirgize saldy, komısar da osynda eken. Ol oryndyqqa jaıǵasyp alyp, stol basynda birdeńe jazyp otyr.

Aıdaýshylar tutqyndy stol qasyna ákelgesin komısardyń belgisimen shetkerirek, daýys estilmeıtin jerge baryp turysty.

Osy kezge deıin qaǵazyna shuqshıyp otyrǵan komısar, aldynda turǵan kisiniń kim ekenin bilgisi kelgendeı kenet basyn kóterdi. Komısardyń túsinen kisi shoshyrlyq — istik muryn, bet-aýzy zapyran tústi, shyqshyty shyǵyńqy, kishkene ótkir kózdi kisi eken. Túr-pishini túlki nemese sasyq kúzenge uqsas. Qara sot mantıasynyń qatyrma jaǵasyna soraıyp shyǵyp turǵan qaltyldaq uzyn moıyny men basy, saýyt ishinen moınyn sozyp qaraıtyn tasbaqanyń basy sıaqty qozǵalaqtap tynym tappaıdy.

Komısar eń áýeli Bonase myrzanyń aty-jónin, famılıasyn, isteıtin kásibin, turaqty mekenin surady.

Ol óziniń aty Jak-Mıshel Bonase ekenin, elý bir jasqa shyqqanyn, buryn shaǵyn dúkenshiniń ıesi bolǵanyn, endi saýda-sattyqty bir jolata tastaǵanyn, qazir Kór qazýshylar kóshesindegi eń birinshi úıde turatynyn aıtyp berdi.

Osydan keıin komısar tergeýdi jınastyryp qoıyp: eger qaımana bir kishkentaı kisi jón-josyqsyz saıasatqa baryp kılikse qandaı qaýip-qaterge ushyraıtynyn aıtyp uzaq sóılep ketti. Bunymen qosa ol kardınal myrzanyń, aldyna jan salmaıtyn mınıstrdiń, burynǵy mınıstrlerdiń bárin de qanjyǵasyna qystyryp ketken jeńimpaz mınıstrdiń qudiretin, qajymas qaırat-jigerin, onyń keleshektegi mınıstrlerge úlgi-ónege ekenin, ókimi men bıligine, is-áreketine eshkim de qarsy tura almaıtynyn baıandap, tutas bir dáris oqyp shyqty.

Sóziniń osy bir bólegin aıtyp taýysqannan keıin komısar jyrtqysh qarshyǵa kózin Bonase baıǵustyń óńmenine qadap, ózińniń hal-ahýalyńdy aqylǵa salyp, oılanyp kórgin dep ámir etti.

Baqalshyda qaıbir kúrdeli oı bolýshy edi: ol de La Port myrzanyń muny óziniń kindik qyzyna úılendirgen kúndi, ásirese, so inikesh korolevanyń kıim-keshek jaǵyndaǵy qyzmetshileriniń qataryna qosylǵan kúndi tili jetkenshe qarǵap-siledi.

Bonase myrza tabıǵatynda áýel bastan-aq qara basynyń qamynan bóten eshteńeni oılamaıtyn asa sarań, qoıan júrek qorqaq qan edi. Onyń jas kelinshegine degen mahabbat sezimi, biz joǵaryda aıtqan, ana sútimen birge sińgen qasıetterine astar bola almaıtyn, ber jaǵyndaǵy jasandy, ústirt sezim-di.

Bonase ózine aıtylǵan sózdi aqylyna salyp kóp oılandy.

— Komısar myrza, — dedi ol sabyrly salmaqpen, — bizdi basqarǵanynyń ózi qurmet bolyp tabylatyn, jan teń kelmes, bıik mártebeli taqsyrdyń kúlli qadir-qasıetin men kimnen de bolsa artyq biletinime jáne ony qatty baǵalaıtynyma senińiz.

— Solaı ma? — dedi komısar shúbálanyp. — Bul ımandaı shynyńyz bolsa, sizdi Bastılıaǵa aıdap kelgen qaı shaıtan?

— Osynda qalaı, dálirek aıtqanda, ne úshin kelip túskenimdi sizge aıtyp bere almaımyn, óıtkeni ony ózim de bilmeımin. Biraq bir shamalaıtynym, áıteýir, kardınal myrzaǵa unamaıtyn qylyqtarym úshin otyrmasam kerek.

— Sizdi memleketke opasyzdyq jasady dep aıyptap otyr, endeshe bir aýyr qylmys jasaǵan bolýyńyz kerek.

— Memleketke opasyzdyq jasady deısiz be? — Bonase úreılene daýystap jiberdi. — Memleketke opasyzdyq jasady?.. Gýgenottardy kisi dep sanamaıtyn, ıspandardy ıt etinen de jek kóretin baıǵus baqalshy qalaısha memleketke opasyzdyq jasady dep aıyptalady? Ózińiz oılap kórińizshi komısar myrza! Ol tipti aqylǵa syımaıdy ǵoı!

— Bonase myrza...— dedi komısar, tap bir baqalshynyń ishinde ne jazýly turǵanyn oqıtyn kisi sıaqtanyp tesile qarap. — Bonase myrza, áıelińiz bar ma?

— Iá, myrza, — dedi galantereıshi dirildep, ol báleniń endi bastalatynyn seze qoıdy. — Meniń áıelim... áıelim bolǵan.

— Bolǵany qalaı? Áıelińiz bolǵan eken, endeshe ony qaıda jiberdińiz?

— Ony menen urlap áketken, myrza.

— Urlap áketken? — dedi komısar saýalyn qaıtalap. — Solaı deńiz!

Osy bir «solaı deńiz!» degen sózden-aq Bonase istiń shatasyn, shıelenisip bara jatqanyn túsine qoıdy.

— Hosh, ony urlap áketti-aq delik! — Komısar sózin sabaqtaı tústi. — Sonda ony kim urlap áketkenin bilesiz be?

— Biletin sıaqtymyn.

— Ol kim?

— Esińizde bolsyn, komısar myrza, men eshteńeni de «tap solaı» dep kesip aıta almaımyn. Tek kúdigimdi ǵana aıtamyn.

— Kimnen kúdiktenesiz sonda? Káne, ashyp aıtyńyzshy.

Bonase myrza abdyrap sasyp qaldy: túk bilmeımin dep otyrǵany jón be edi, álde, aǵynan jarylǵany durys bola ma? Eger ol azarda-bezer bolyp, bárin joqqa shyǵarsa, bul soqqan kóp nárseni biledi, sol sebepti de eshteńeni moıyndamaı tur dep oılaıdy. Eger biletinin aıtsa, ózderine tileýles dep quptaıdy. Sol sebepti de ol biletininiń bárin de aıtpaq boldy.

— Men bir túr-pishini kelisken, asyl tekti bekzatqa uqsas, uzyn boıly, qara shashty, qaratory kelgen bir kisiden qatty kúdiktenem. Áıelimdi Lývrdan shyǵar jerde kútip alyp, úıge ertip áketip júrgenimde áldeneshe ret bizdiń izimizge túsip ańdyǵanyn baıqap qalǵanym bar.

Komısar biraz qıpaqtap, mazasyzdanyp ketkendeı boldy.

— Onyń aty kim? — dedi ol.

— O, men onyń atyn bilmeımin. Biraq onymen kezdese qalsam, ol kisini myń san adamnyń ishinen, ollahı, aınytpaı tanyr edim.

Komısardyń qabaǵy túsip ketti.

— Siz ony myń san adamnyń ishinen tanyr edim deısiz be? — dedi ol qaıtalap.

— Meniń aıtaıyn degenim... — dedi Bonase kúbirlep, jaýabynyń sátsiz shyqqanyn sezip... — Meniń aıtaıyn degenim...

— Siz ony tanyr edim dep jaýap berdińiz, — dedi komısar, — jaraıdy. Búginge osy da jetedi. Áńgimemizdiń aıaǵyn ári qaraı jalǵastyrmaı turǵanda men áýeli: siz áıelińizdi urlaǵan kisini biledi dep keıbir kisilerge habarlap qoıýym kerek.

— Oıbaı-aý, men sizge ony bilem dep aıtqan joqpyn ǵoı! — dedi Bonase dyzalaqtap. — Men tipti basqa nárseni aıttym ǵoı...

— Tutqyndy áketińder! — dep ámir etti komısar, sol aradaǵy eki kúzetshige.

— Muny qaıda apar deısiz? — dedi hatshy.

— Kameraǵa.

— Qaısysyna?

— Qudaı-aý, kez kelgenine aparyp tyǵyńdar! Tek berik jabylsa bolǵany, — dedi komısar samarqaý ǵana, budan Bonase baıǵustyń tóbe shashy tik turdy.

«O qudaı-aı, saqtaı gór! — dep oılady ol. — Basqa bále jabysty degen osy da! Áıelim bir aýyr qylmys jasaǵan ǵoı. Meni sonyń sybaılasy dep qosa jazalaıtyn boldy endi. Ol kinásyn moıyndaǵan shyǵar, meni bárin de biledi dep aıtqan shyǵar. Áıel degen náýetek álsiz halyq... Kez kelgen kameraǵa tyǵa sal! — dedi. Árıne sóıtpegende qaıtedi! Tún degeniń qyp-qysqa... Al, erteń jaza, dar aǵashy... O qudaı, qudaı-aı, saqtaı gór! Aıa meni!»

Bonase myrzanyń jalynyp-jalbarynǵanyn kózine de ilmeı, shamasy, oǵan qulaǵy úırenip ketse kerek, kúzetshiler tutqyndy eki jaǵynan ustap kameraǵa ala jóneldi. Komısar dereý asyǵys bir hatty jaza bastady. Hatshy onyń ámirin kútip qasynda turyp qaldy.

Bonase sol túni kóz ilmedi, sonda kamerasy asa jaısyz bolǵandyqtan emes, qorqynyshtan kirpik ilindire almady. Bolmashy dybystan selk etip shoshyp ketip, uzaqty tún sáki ústinde seltıip otyrdy da qoıdy. Erteńgisin kúnniń alǵashqy shuǵylasy tereze torynan jyljyp túsken kezde oǵan kúnniń ózi qaraýytyp ketkendeı bolyp kórindi.

Bir kezde ol esiktiń jappasynyń ashylyp jatqanyn esitip, záre-quty qalmaı ornynan atyp turdy. Ol ózin darǵa tartý úshin áketýge kelgen eken dep oılady.

Sol sebepti de esikten jendettiń ornyna hatshysyn ertip keshegi komısar kelip kirgende, ol bulardyń moınyna asyla ketkisi keldi.

— Qymbattym meniń, keshegiden keıin sizdiń isińiz qatty shıelenisip ketti, — dedi komısar. — Men sizge tek aqıqat shyndyqty aıtyńyz dep keńes beremin. Siz kináńyzdy shyn júrekten moıyndasańyz ǵana kardınaldyń qaharynan qaıtatyn túri bar.

— Oıbaı-aý, men bárin de aıtam ǵoı! — dedi daýystap Bonase. — Áıteýir, bilgenimdi jasyrmaımyn. Ótinemin, káne, surańyzshy.

— Eń áýeli áıelińizdiń qaıda ekenin aıtyńyzshy?

— Ony urlap áketti dep aıtyp em ǵoı.

— Iá, aıttyńyz, biraq keshe kúndizgi saǵat besten keıin ol sizdiń kómegińizben qashyp ketti ǵoı.

— Meniń áıelim qashyp ketti me? — dedi Bonase daýystap. — O beıshara! Biraq, myrza, ol eger shynymen qashyp ketse, ant eteıin, oǵan men kináli emespin!

— Keshe kúndiz álgi úıińizde turatyn d'Artanán myrzaǵa ne úshin bardyńyz jáne onymen ne jóninen sonshama uzaq sóılestińiz?

— Iá, ol ras, komısar myrza. Ony moıyndaımyn jáne onyń qate bolǵanyn da moıyndaımyn. D'Artanán myrzanyń bólmesinde bolǵanym aqıqat.

— Siz oǵan ne maqsatpen bardyńyz?

— Áıelimdi taýyp berýge járdemdesińiz degendi aıtý úshin barǵanmyn. Men ony qaıtaryp alýǵa haqym bar ǵoı dep oılaǵan edim. Shamasy, men taǵy da qate bassam kerek,sizden suraıtynym, osy kúnámdy keshirińiz.

— D'Artanán myrza sizge ne dep jaýap berdi?

— D'Artanán myrza maǵan kómektesem dep ýáde etti. Biraq kóp uzamaı onyń meni aldap júrgenine kózim jetti.

— Siz sotty adastyrýǵa tyrysyp otyrsyz! Áýeli d'Artanán sizben kelisip aldy da, sosyn osy ýádege súıenip, sizdiń áıelińizdi qamaýǵa alýǵa kelgen polıseılerdi qýalap jiberip, sol bıkeshti qýǵyn-súrginnen jasyryp qalǵan.

— D'Artanán myrza meniń áıelimdi urlady deısiz be? Siz osy maǵan ne aıtyp, basymdy qatyryp otyrsyz?

— Sáti kelgende, d'Artanán myrza bizdiń qolymyzǵa tústi, endi biz siz ekeýińizdi bettestiremiz.

— Jaraıdy, endeshe men oǵan qýanbasam renjimeımin! — dedi Bonase myrza jandanyp. — Tym bolmasa bir júzi tanys kisini keretin boldym.

— D'Artanán myrzany kirgizińiz! — dep ámir etti komısar kúzetshilerge qarap.

Kúzetshiler Atosty aıdap keldi.

— D'Artanán myrza, — dedi komısar Atosqa burylyp, — myna myrzamen ekeýińizdiń arańyzda qandaı áńgime bolyp edi?

— Aý, myna kisi d'Artanán myrza emes! — dedi Bonase yshqynyp.

— D'Artanán myrza emesi qalaı? — dedi endi komısar daýystap.

— Árıne ol emes! — dedi Bonase.

— Endeshe, bul myrzanyń aty kim? — dedi komısar shuqshıyp.

— Sizge ony aıta almaımyn: bul kisini múlde bilmeımin.

— Siz ony tanymaısyz ba?

— Joq, tanymaımyn.

— Siz ony buryn kórgen joqsyz ba?

— Kórgenmin, biraq atyn bilmeımin.

— Sizdiń esimińiz kim? — dedi komısar.

— Atos, — dep jaýap qatty mýshketer.

— Páli, munyńyz kisi esimi emes, qaıdaǵy bir taýdyń aty ǵoı! — dedi, komısar baıǵus óziniń shatasyp bara jatqanyn baıqap.

— Ol meniń atym, — dedi Atos jaıbaraqat.

— Aý, siz keshe ózińizdi d'Artanán dep ataıtynyn aıtypsyz ǵoı.

— Ony myna men aıtyppyn ba?

— Iá, siz aıtqansyz.

— Ruqsat etińiz! Menen: «d'Artanán myrza siz bolasyz ba?» — dep surady; men oǵan: «siz solaı oılaısyz ba?» — dep jaýap berdim. Jasaýyldar: oǵan kózimiz aıqyn jetedi, — dep shýlasty da qaldy. Sosyn men olarmen daýlaspadym. Munyń ústine, meniń de qatelesýim múmkin ǵoı.

— Myrza, siz sot qadirin túsirip, qorlap otyrsyz.

— Tipti de olaı emes, — dedi Atos salmaqpen,

— Siz d'Artanán myrzasyz ba?

— Mine qarańyzshy, ózińiz de sony aıtyp otyrsyz.

— Komısar myrza, — dedi Bonase shyjyldap, — maǵan senseńiz, oǵan shúbálanbaı-aq qoıyńyz! D'Artanán myrza — meniń pátershim, demek — ol maǵan páteraqyny qansha tólemese de, men ony sol sebepti de bilýge tıispin. D'Artanán myrza eń ári degende on toǵyz — jıyrmalar shamasyndaǵy jas jigit, al, myna myrza eń kem degende otyz jasta. D'Artanán myrza Dezessar myrzanyń gvardıalyq rotasyna tirkelgen, al, myna myrza — de Trevıl myrza rotasynyń mýshketeri. Ózińiz bu kisiniń kıimine qarańyzshy, komısar myrza, anyqtap qarańyzshy!

— Durys! — dedi komısar mińgirlep. — Shaıtan alsyn, munyńyz durys!

Sol mezette esik shalqaıa ashyldy da, Bastılıanyń bir qaraýylshysy ishke shabarmandy kirgizdi, shabarman komısarǵa bir hatty usyna berdi.

— Ah, ońbaǵan! — dedi komısar daýystap.

— O ne? Birdeńe aıttyńyz ba osy? Kimdi aıttyńyz? Meniń áıelim emes shyǵar, áıteýir?

— Ia, tap sizdiń áıelińizdi aıtamyn. Ony sóz etip qaıtemiz, hálińiz qıyndap barady.

— Bul ne sumdyq! — dedi galantereıshi jan ushyra dyzalaqtap. — Komısar myrza, ózim túrmede otyrǵanda áıelim jasaǵan isten qalaısha meniń hal-ahýalym nasharlaıdy, sony túsindirip berińizshi.

— Olaı deıtinim, áıelińizdiń jasap júrgen isiniń bári — myna siz ekeýińizdiń birigip jasaǵan jospar-jobańyzdyń jalǵasy! Jan túrshigerlik jospardyń jalǵasy!

— Qudaı aqy, siz sumdyq qatelesip tursyz, komısar myrza, men áıelimniń ne jasaǵysy kelgenin múlde bilmeımin jáne ol istegen iske eshbir qatysym joq, al eger ol bir esýastyq jasap qoıǵan bolsa, men ony qarǵaımyn da talaq etemin!

— Komısar myrza, — dedi oqystan Atos. — Eger men sizge qajet bolmasam, basqa bir jaqqa áket dep ámir etińizshi. Sizdiń myna bir Bonase degen myrzańyz tipti júregimdi aınytyp jiberdi.

— Tutqyndardy kameralaryna apar! — dedi komısar, qolyn bir siltep, Atos pen Bonaseni kórsetip, — ekeýinen de kóz jazbasyn.

— Eger sizge asa qajet kisi d'Artanán myrza bolsa, men ony qaı dárejede aýystyra alatynymdy túsine almaı dal bolyp otyrmyn, — dedi Atos, ádettegi baısaldy qalpyn saqtap.

— Ámirdi oryndańyz! — dedi komısar jekip. — Syrtqy dúnıemen eshqandaı qarym-qatynas jasalmasyn! Esittińiz be!

Atos ıyǵyn qıqań etkizip, kúzetshilerdiń sońynan erdi, al Bonaseniń jol boıy eńkildep jylaǵany, yńyrsyp kúrsingeni sonsha, tipti jolbarystaı jyrtqyshtyń ózin eljiretip jiberer edi.

Galantereıshini buryn túnep shyqqan kamerasyna aparyp qamady, ol kúni boıy sonda otyrdy da qoıdy. Jáne kúni boıy naǵyz galantereıshi sıaqty solqyldap jylaı berdi: sóıtpegende qaıtsin, baıǵus, tipti óz sózimen aıtqanda, ol erlik rýhynan maqurym qalǵan kisi ǵoı.

Keshqurym, saǵat toǵyzdar shamasynda, uıqyǵa bas qoıar aldynda ol dálizden áldekimderdiń kele jatqanyn estidi. Olar munyń kamerasyna qaraı jaqyndaı berdi; bir kezde esik ashylyp, ishke qaraýylshy soldattar kirdi.

— Sońymnan erińiz! — dedi soldattarmen birge kirgen polısıa chınovnıgi.

— Sońymnan er deısiz be? — Bonaseniń daýsy shyǵyp ketti. — Osyndaı ýaqytta júr deısiz, a! Qudaı-aı saqtaı gór, sonda qaıda aparasyz!

— Jetkiz degen jaqqa jetkizemiz.

— Mundaı da jaýap bolady eken!

— Budan artyq eshteńe de aıta almaımyz.

— O, qudiretti qudaıym-aı! — dedi galantereıshi baıǵus kúbirlep. — Osy joly shynymen-aq óletin shyǵarmyn!

Sonymen onyń unjyrǵasy túsip, eshbir qarsylyq kórsetpeı qaraýylshynyń sońynan mólteńdep kete bardy.

Ony buryn júrgen dálizben aıdap otyryp, úlken aýladan, sosyn taǵy bir úıden ótkizdi, olar aqyrynda bas aýlanyń qaqpasyna kelip jetti, bu jerde olardy tórt salt atty qorshaǵan bir kúıme kútip tur eken. Bonaseni jabyq kúımege otyrǵyzdy, polısıa chınovnıgi munyń qasyna kelip jaıǵasty, sosyn esikti syrtynan kilttep qoıdy, sóıtip bul ekeýi jyljymaly túrme ishine túskendeı boldy.

Qaraly arba tárizdi kúıme ilgeri qaraı baıaý jyljı berdi. Tereze torynan tutqyn úıler men kósheni ǵana kóre alady. Biraq Parıjdiń baıyrǵy turǵyny Bonase árbir kósheni týmbalarǵa, jarnamalar men fonarlarǵa qarap tanyp kele jatty. Pavel Áýlıeniń shirkeýine jaqyndaǵanda ol esinen tanyp qala jazdady da, eki ret shoqynyp aldy, óıtkeni osy shirkeýdiń túbinde Bastılıanyń ólim jazasyna kesilgen tutqyndary jazalanatyn. Ol kúıme osy araǵa toqtaıdy eken dep oılaǵan. Biraq kúıme bul aradan óte shyqty.

Birazdan keıin ol taǵy da záre-quty qalmaı sumdyq qoryqty. Olar memleket qylmystylary qoıylatyn qorym — Iakov Áýlıeniń zıratyn janaı júrdi. Bir mańyzdy jáıt oıyna kelgesin baryp onyń júregi ornyna túseıin dedi: olardy jerlemeı turyp, áýeli bastaryn shaýyp tastaıtyn, al, onyń basy ázirge óz ornynda. Biraq kúıme Grev alańyna qaraı burylyp, aldyńǵy jaqtan qala ratýshasynyń úshkir shatyry kórinip, bular arqa astyna engen kezde ol sharýam osymen bitken eken dep oılady da, polısıa chınovnıgine aqtyq sózin aıtyp, baquldaspaqshy boldy. Chınovnık sózine qulaq aspaǵasyn ol jaratqanǵa jalbarynyp, zarlap jylaı bastady, sol-aq eken, polısıa oǵan: eger qazir únińdi óshirmeseń, aýzyńdy tyǵyndap tastaımyn dep qorqytty.

Budan keıin Bonase azdap tynyshtalaıyn dedi. Eger meni Grev alańyna ákelip óltirgisi kelse, aýzymdy tyǵyndap qaıtedi, jazalaıtyn orynǵa jaqyn keldik qoı dep oılady ol. Shynynda da, kúıme qaterli alańǵa toqtamaı jeldirtip óte shyqty. Endi Tragýar Kresińdi qaýiptenbese bolmaıdy. Al, kúıme de solaı qaraı buryla berdi.

Osy joly kúdiktenbese de bolady: Tragýar Kresi alańynda qara halyqtyń ólimge kesilgenderin jazalaıtyn. Bonase Pavel Áýlıeniń alańy men Grev alańynda jazalanýǵa laıyq ekenmin dep beker dámelenipti. Onyń osy saıahaty, tirlik-tynysy Tragýarres Kresinde úziledi. Qasiret kresi áli de kórinbeıdi, biraq onyń budan qarsy únsiz jyljyp kele jatqanyn anyq sezgendeı boldy. Qaterli jerge jıyrma qadamdaı qalǵan kezde qalyń nópirdiń ý-shýy estildi, kúıme aıaldap toqtaı qaldy. Basynan keshken kúlli jábir-japa, úreı-qorqynyshtan ábden qaljyraǵan Bonase baıǵus endi muny kótere almady. Úzilip bara jatqan kisiniń sońǵy bir yńqyl-gúrsili sıaqty bir álsiz dybys berdi de, esinen tanyp qaldy.

XIV

MENG QALASYNDA USHYRASATYN BEITANYS

Alańdaǵy nópir darǵa tartqaly jatqan adamdy kórý úshin emes, darǵa tartylyp qoıǵan adamdy kórýge jınalǵan edi.

Sol sebepti de kúıme sál ǵana aıaldap, sosyn qalyń tobyrdy qaq jaryp ilgeri tartty, Sent-Onore kóshesimen júrip, Qaıyrymdy Balalar kóshesine buryldy da, shaǵyn bir podezdiń aldyna kelip toqtady.

Esik aıqara ashyldy da, polıseı qoltyǵynan demep turǵyzǵan Bonaseni eki gvardıashy qushaqtap jerge túsirdi. Sosyn ony ıtermelep, uzyn vestıbúlge ákep kirgizdi, bir basqyshpen joǵary ertip ákelip, aýyzǵy bólme aldyna qaldyryp ketip qaldy.

Ol qalaı júrip kelgenin ózi de bile bermeıdi.

Óń men tús arasyndaǵy bir halde edi, tóńirek oǵan tumandanyp buldyrap kórinedi. Qulaǵyna bir dybystar estilip jatsa da, onyń mán-maǵynasyna túsinbeıdi. Eger ony osy kezde darǵa asa qalsa, osydan qorǵanaıyn dep «tuıaǵyn da serippes edi», keshirim surap, lám dep til qatpas edi.

Ol qaraýylshylar qaldyryp ketken jerde, shaǵyn dıvanda, ıini salbyrap, qabyrǵaǵa súıengen kúıi meń-zeń otyra berdi.

Birazdan keıin abaılap aınalasyna qarap edi, ózin tirlikten aıyratyndaı nemese qaýip-qater týǵyzatyndaı kúmándy eshteńeni kórmedi, úı qabyrǵalary jup-jumsaq kordova bylǵarysymen kómkerilipti, qalyń qyzyl jibek perdeler altyn baýlarmen tartylypty, al ózi otyrǵan shaǵyn dıvan jaıly da jumsaq eken, endeshe kúni buryn qorqyp qaıtem dep oılady da, jaıymen ońdy-soldy, joǵary-tómen kóz toqtatyp qaraı bastady.

Onyń bul qımyl-qozǵalysyn eshkim ántek kórmegesin ol júregin toqtatyp, áýeli bir aıaǵyn, sosyn ekinshi aıaǵyn jıyp aldy.

Aqyrynda dıvan jaqtaýyna súıenip, sozalańdap jaıymen ornynan turdy.

So zamatta kelisti kelgen bir ofıser kórshi bólmedegi bireýmen sóılesip turyp esik shymyldyǵyn ysyra berdi. Sosyn tutqynǵa burylyp qarady.

— Bonase degen sizbisiz? — dedi ol.

— Iá, menmin, ofıser myrza, — dep mińgir etti galantereıshi taǵy da úreıi ushyp, — quzyryńyzǵa ázirmin.

— Kirińiz, — dedi ofıser.

Ol tutqyndy ishke engizbek bolyp shegine qoıdy. Bonase ún-túnsiz moıynsunyp, ózin tosyp otyrǵan bólmege kire berdi.

Bul — qabyrǵalaryna alýan túrli qarý-jaraq ilinip qoıylǵan keń kabınet eken; munda syrttan birde-bir dybys estilmeıdi. Mezgil sentábrdiń aıaq kezi bolsa da, kamınde ot mazdap jatyr. Bólmeniń dál ortasynda tórt buryshty qomaqty stol tur, onyń ústindegi kitaptar men qaǵazdardy bastyra La-Roshel qalasynyń asa úlken kartasy jaıyp tastalypty.

Kamın aldynda orta boıly, ótkir kózdi, jazyq mańdaıly, tákappar da menmen pishindi bir kisi tur. Júdeý júzin shıratylǵan murty men shoqsha saqaly uzartyp kórsetedi eken. Bul kisiniń jasy otyz alty — otyz jeti shamasynda ǵana bolsa kerek, biraq saqal-shashyn aq shala bastapty. Beline qystyrýly shpagasy bolmasa da, ózi áskerı kisige uqsaıdy, etigine qonǵan shań-tozańǵa qarap, onyń búgin atpen bir jaqqa baryp qaıtqanyn ańǵarýǵa bolatyn edi.

Bul kisi Arman-Jan dú Plessı, kardınal de Rıshele edi, ádette, bizde ony aýyr naýqastan azap shegip, ábden álsiregen, daýsy sónip, beli búgilgen, kúni jetpeı kórge túsken kisi sıaqty jumsaq kresloǵa shomyp ketken, tek aqyl-oıynyń kúshimen ǵana kún kórip, shamyrqanǵan shabytty oı arqyly búkil Evropamen jalǵyz aıqasqan shal keıpinde beıneleıdi, al, so zamanda ol múlde basqa — asa jylpos, tilinen baly tamǵan juǵymdy jigit edi, áljýaz denesin qaınaǵan qaıratty jiger-rýhy udaıy shıratyp, shıyrshyq atqyzyp turatyn edi, sol sebepti de ol óz dáýiriniń eń tamasha adamdarynyń biri boldy. Gersog Neverskııdiń Mantýan aımaǵyndaǵy atamekenin saqtap qalýǵa járdemdese otyryp, ol Nım, Kastr, Iýzesti basyp alyp, endi aǵylshyndardy Re aralynan aıdap shyǵýǵa, sosyn La-Rosheldi qamaýǵa alýǵa ázirlik jasap jatqan-dy.

Sonymen, áýeli kórgen kezde bul sirá de kardınal bolyp tanylmas edi, al ony bilmeıtin adam, aldynda turǵan kisiniń kim ekenin aıyra almaı dal bolar edi.

Galantereıshi baıǵus esik aldynda sileıip turyp qaldy, al, joǵaryda ózimiz sýrettegen kisi onyń ótken tirligin bilgisi kelgendeı-aq, buǵan qadalyp qaraı berdi.

— Álgi Bonase degen kisi osy ma? — dedi ol biraz únsiz turǵasyn.

— Iá, sharapattym, — dedi ofıser.

— Jaqsy. Maǵan onyń qaǵazyn bergesin bizdi ońasha qaldyrarsyz.

Ofıser stol ústinen qajetti qaǵazdy taýyp usyndy da, ıilip tájim etip, syrtqa shyǵyp ketti.

Bonase bul qaǵazdyń Bastılıada jasalǵan tergeýdiń protokoly ekenin bile qoıdy. Kamın aldynda turǵan kisi oqtyn-oqtyn qaǵazdan kózin alyp, tutqyn bısharaǵa baıyptaı qaraıdy, sol kezde onyń dál júreginen qos qanjar kelip qadalǵandaı bolady.

Qaǵazdy on mınýttaı oqyp, tutqyndy on sekýndtaı baqylaǵannan keıin, kardınal barlyq jaǵdaıatty aıqyn túsindi.

— Bu sorly qaskúnemdikke eshqashanda qatyspaǵan, — dedi ol kúbirlep. — Degenmen baıqap kórelik...

— Sizge memleketke opasyzdyq jasady degen aıyp taǵylady — dedi kardınal jaıymen.

— Maǵan ony burynyraq ta aıtqan edi, sharapattym! — dedi Bonase daýystap, janaǵy ofıser muny qalaı laýazymdasa, bul da ony solaı laýazymdady. — Biraq men birdeńeni biletin bolsam, onda meni ant atsyn!

Kardınal kúlimsirep baryp ezýin jıa qoıdy.

— Siz áıelińizben, de Shevrez hanymmen jáne gersog Bekıngemmen birigip qaskúnemdik jasamaq bolǵansyz.

— Rasynda da, sharapattym, meniń kózimshe áıelim osy kisilerdiń attaryn ataǵan edi, — dedi Bonase.

— Qandaı jaǵdaıǵa baılanysty atady?

— Kardınal Rıshele gersog Bekıngemdi Parıjge aldap shaqyrtyp aldy, kózdegen maqsaty — ony, oǵan qosa korolevany da qurtpaq, — dedi áıelim.

— Áıelińniń solaı degeni ras pa? — dedi kardınal sańq etip.

— Iá, sharapattym, aıtqany ras, biraq men oǵan mundaı sózderdi aıtpa, óıtkeni mártebeli taqsyr ondaıǵa barmaıdy dedim...

— Óshir únińdi, esýas! — dedi kardınal zekip.

— Meniń áıelim de tap osylaı dedi, sharapattym.

— Áıelińizdi kim urlaǵanyn bilesiz be?

— Bilmeımin, sharapattym.

— Biraq siz bireýlerden kúdiktenetin shyǵarsyz?

— Iá, sharapattym. Biraq ol kúdigim komısar myrzaǵa unamaı qalǵan tárizdi, sol sebepti de odan bas tarttym.

— Sizdiń áıelińiz qashyp ketken. Ony bilýshi me edińiz?

— Joq, sharapatty myrzam. Men ony tek túrmede komısar myrzadan esittim. Ol ózi súıkimdi kisi eken.

Kardınal ekinshi ret jymıdy da, kúlkisin tıa qoıdy.

— Demek, siz áıelińiz qashyp ketkennen keıin onyń qaıda júrgenin bilmeısiz ǵoı?

— Bilsem buıyrmasyn, sharapatty myrza. Ol, bálkim, Lývrǵa qaıtyp barǵan shyǵar.

— Túngi saǵat bir kezinde ol Lývrda joq bolatyn.

— Qudaı-aı, jar bola gór! Oǵan ne boldy eken?

— Oǵan qam jemeı-aq qoıyńyz, bári de belgili bolady. Kardınaldyń nazarynan eshnárse de tys qalmaıdy. Kardınalǵa biri de aıan.

— Endeshe, sharapatty myrzam, siz qalaı oılaısyz, kardınal maǵan áıelimniń qaıda ketkenin aıtyp bere almas pa eken?

— Bálkim. Biraq siz eń áýeli bizge áıelińiz ben de Shevrez hanymnyń qarym-qatynasy jaıly ózińiz biletin jáıtterdi túgeldeı aıtyp berýińiz kerek.

— Sharapatty myrza, biraq men eshteńeni de bilmeımin ǵoı. Ol áıeldi men ómirde kórgen jan emespin.

— Siz áıelińizdi ala ketý úshin Lývrǵa barǵanyńyzda ol jumystan keıin úıge tikeleı qaıtýshy ma edi?

— Eshqashanda týra qaıtpaıtyn desem de bolady. Onyń bir mata satatyn saýdagerlerde sharýasy bolatyn, soǵan ertip aparatynmyn.

— Ondaı saýdagerler kóp pe edi?

— Ekeý-aq, sharapatty myrzam.

— Olar qaıda turýshy edi?

— Bireýi Vojırar kóshesinde, ekinshisi Lagarp kóshesinde turatyn.

— Siz olarǵa áıelińizben birge enip pe edińiz?

— Eshqashanda. Men ony esik aldynda tosyp turatynmyn.

— Al, ol óziniń saýdagerge jalǵyz kirgisi keletinin sizge qalaı túsindirip júrdi?

— Túsindirip kórgen emes. Meni osy arada tosa tur deıtin — men mańqıyp tura beretinmin.

— Siz keremetteı kónbis kúıeý ekensiz, súıikti Bonase myrzam! — dedi kardınal.

„Bu kisi meni «súıikti Bonase myrza» dedi ǵoı. Shaıtan alsyn, isim osy ońǵa basyp keledi-aý shamasy!» — dep oılady galantereıshi.

— Áıelińiz kirgen úılerdiń esigin tanyr ma edińiz?

— Iá.

— Nomerleri esińizde me?

— Iá, esimde.

— Káne, aıtyńyzshy.

— Vojırar kóshesindegi úıdiń nomeri jıyrma bes, al, Lagarp kóshesindegi úıdiń nomeri jetpis bes.

— Jaqsy! — dedi kardınal. Sosyn stol ústinen kúmis qońyraýdy alyp qaǵyp qaldy.

Álgi ofıser jetip keldi.

— Roshforǵa baryńyz, eger qaıtyp kelse, maǵan dereý jetsin, — dep ámir etti Rıshele báseń ǵana.

— Graf osynda, Ol, mártebeli taqsyr, sizdiń qabyldaýyńyzdy qatty ótinip tur, — dedi ofıser.

— Endeshe kirsin! Dereý kirsin! — dedi daýystap kardınal.

Kardınaldyń kúlli qyzmetshileri ádette qojasynyń ámirin oryndaýǵa qalaı janyn salatyn bolsa, bul ofıser de solaı bólmeden júgirip shyǵyp ketti.

— Ah, «mártebeli taqsyr!» — dedi kúbirlep Bonase, qoryqqanynan kózi atyzdaı bolyp.

Ofıser ketisimen, arada bes sekýnd otpen jatyp esik ashyldy da ishke jańa bir kisi kelip kirdi.

Mynaý sol! — dep aıqaılap jiberdi Bonase. Ol kim? — dedi kardınal. Áıelimdi urlaǵan kisi osy!

Kardınal taǵy da qońyraýdy qaqty. Ofıser jetip keldi.

— Myna kisini aparyp, álgide osynda ákelgen soldattarǵa tapsyryńyz. Men qaıta ony shaqyrǵansha kidire tursyn.

— Joq, sharapatty myrza, bul kisi ol emes eken! — dedi Bonase bajyldap. — Men qatelesippin! Áıelimdi urlaǵan kisi tipti basqa, mynaǵan uqsamaıdy! Myna myrza — adal adam!

— Myna aqymaqty áketińder! — dedi kardınal.

Ofıser Bonaseni qarynan ustap ıtermelep, aýyzǵy bólmede kútip otyrǵan qaraýylshylarǵa tabys etti.

Kardınalǵa endi ǵana kirgen kisi, Bonaseni kózimen shydamsyzdana uzatyp saldy da, esik jabylysymen Rısheleniń qasyna jetip keldi.

— Olar dıdarlasty, — dedi ol.

— Kim? — dedi kardınal.

— Ekeýi.

— Koroleva men gersog pe? — Rısheleniń daýsy qattyraq shyǵyp ketti.

— Iá.

— Qaı jerde?

— Lývrda.

— Anyq kózińiz jete me?

— Jetkende qandaı.

— Ony sizge kim aıtty?

— Lannýa hansha aıtty, ózińizge málim, ol sizge, mártebeli taqsyr, jan-tánimen berilgen áıel.

— Ol sony nege erterek habarlamaǵan?

— Jaı ánsheıin kezdeısoq pa, álde senbedi me, kim bilgen, áıteýir koroleva de Farjı hanymǵa ózimen birge qalyp, uıyqtaıtyn bólmesinde túnep shyǵýǵa ámir etedi, sosyn kúni boıy ony qasynan jibermeı qoıady.

— Hosh... Biz osymen jeńildik. Endi esemizdi jibermeske tyrysyp kórelik.

— Sharapatty myrzam, sizge járdem berý úshin men bar kúsh-jigerimdi jumsaımyn. Oǵan shúbá keltirmeńiz.

— Oqıǵa qalaı bolǵan sonda?

— Saǵat túngi on eki jarymdar kezinde koroleva saraı tóńiregindegi bıbi-bıkeshterimen birge otyrady.

— Qaı jerde?

— Óziniń uıyqtaıtyn bólmesinde...

— Hosh...

— Kenet oǵlan kútýshi áıel jibergen bet oramaldy aparyp beredi...

— Sosyn!

Taban astynda koroleva bir túrli qubyla qobaljyp, betine dalap jaǵyp shyraılandyryp qoıǵanyna qaramastan, reńi qýqyl tartady...

— Sosyn, sosyn ne bolǵan?

— Ol ornynan turyp, daýsy qarlyǵyp: «Meni on shaqty mınýttaı kúte turyńyzdar, kóp uzamaı kelemin», — deıdi de, esikti ashyp shyǵyp ketedi.

— De Lannýa hanym osynyn bárin sizge nege dereý habarlamaǵan?

— Ol áýelde mán-jaıǵa birden túsinbeı qalady. Onyń ústine koroleva: «meni kútińder» degen ǵoı. Sol sebepti de hanymnyń ámirine qalaı qulaq aspasyn.

— Koroleva qansha ýaqyt joǵalyp ketedi?

— Qyryq bes mınýttaı.

— Onyń qasyna ergen áıel bar ma?

— Doná Estefanıa ǵana birge bolady.

— Sosyn koroleva qaıtyp kelgen ǵoı?

— Iá, biraq qyzyl aǵashtan jasalyp, syrtyna esiminiń bas árpi jazylǵan qobdıshany alyp qaıta shyǵyp ketedi.

— Koroleva qaıtyp kelgende qolynda qobdıshasy bar ma eken?

— Joq.

— Qobdıshanyń ishinde ne baryn de Lannýa hanym bile me eken?

— Iá, biledi. Onyń ishinde Uly aǵzam syılaǵan gaýhar alqa bolǵan deıdi.

— Koroleva qaıtyp kelgende qobdıshasyz kelgen ǵoı?

— Ia.

— De Lannýa hanym koroleva qobdıshany gersog Bekıngemge bergen dep esepteıdi ǵoı?

— Ol sony anyq biledi.

— Qaıdan biledi?

— Kúndiz korolevanyń kamer-freılınasy esebinde de Lannýa hanym sol qobdıshany sharq uryp izdeıdi, ol joǵalyp ketti me dep kóńili baıyz tappaı, aqyrynda korolevadan: sol qobdısha kózińizge túspedi me? — dep suraıdy.

— Sonda koroleva ne depti?..

— Koroleva qyzaryp ketip, alqanyń bir sholpysy synyp qalyp edi, jóndetýge zergerge berip jiberdim deıdi.

— Endeshe koróldiń zergerine baryp, sonyń ras-ótirigin bilý kerek.

— Men mana baryp qaıtqam.

— Qalaı eken? Zerger ne dedi?

— Zerger ondaıdy tipti estimepti de.

— Bárekelde, Roshfor! Úmitsiz shaıtan, ne bolaryn kim biledi... bálkim, isimiz ońǵa basar.

Mártebeli taqsyr, sizdiń danalyǵyńyzǵa óz basym eshqashanda shek keltirmeımin...

— Óz shpıonynyń qatesin jóndeıtinine shek keltirmeımin degisi keledi ǵoı?

— Mártebeli taqsyr, eger siz meniń oıymdy túgel aıaqtatqyzbasańyz da, men de tap osy sózderdi aıtaıyn dep edim.

— Al, endi... siz gersogıná de Shevrez ben gersog Bekıngemniń qaıda jasyrynyp jatqanyn bilesiz be?

— Joq, sharapattym. Meniń tyńshylarym ol jaıly maǵan áli naqty málimetterdi aıta almaı jatyr.

— Endeshe men bilemin.

— Siz bilesiz be, sharapattym?

— Iá. Anyq bilmesem de, shamalaımyn.

— Mártebeli taqsyr, siz qalasańyz, onyń ekeýin de qamaýǵa jarlyq bereıin.

— Keshigip qaldyq. Olar endigi attanyp ta ketken shyǵar.

— Tym bolmasa bar-joǵyn bilelik...

— Ózińizben birge meniń on jasaýylymdy alyńyz da, eki úıdi de jaqsylap tintińiz.

— Qup bolady, mártebeli taqsyr.

Roshfor asyǵys shyǵyp ketti.

Jalǵyz qalǵasyn biraz oılanyp turyp, kardınal qońyraýdy úshinshi ret qaqty.

Esikten baǵanaǵy ofıser kórindi.

— Tutqyndy kirgizińiz! — dedi kardınal.

Bonase myrzany taǵy da kabınetke kirgizdi. Kardınaldyń syńaıyn tanyp, ofıser ketip qaldy.

— Siz meni aldadyńyz, — dedi kardınal qatýlanyp.

— Men be? — dedi Bonase kúıgelektep. — Mártebeli taqsyr, sizdi aldap maǵan ne kórinipti sonsha!..

— Sizdiń áıelińiz Vojırar kóshesi men Lagarp kóshesine barǵanda mata satýshylarǵa barmapty ǵoı.

— Qudaı-aı, sonda kimge barypty ol júziqara?

— Ol gersogıná de Shevrez ben gersog Bekıngemge baryp jolyǵypty.

— Ia... — dedi Bonase, ótken-ketken jáıtterdi esine túsirip. — Iá, ábden durys aıtasyz, mártebeli taqsyr. Men áıelimnen: bir ǵajaby — mata satýshylar mańdaıshasynda jarnamasy joq úıde turatyny qalaı? — dep talaı ret suraǵanmyn. Men suraǵan saıyn áıelim máz bolyp, syqylyqtap kúletin. Ah, sharapatty myrza, — dedi Bonase, mártebeli taqsyrdyń aıaǵyna jyǵylyp, — siz naǵyz kardınalsyz, uly kardınalsyz, jurttyń bári bas ıetin danyshpansyz!

Bonase sıaqty sorlyny tabyndyrýdan esh mánpaǵat shyqpasa da, bir sát kardınaldyń aıyzy qanǵandaı boldy.

Sodan keıin basyna oqystan bir jaqsy oı kelip túskendeı-aq jymıyp kúldi de, galantereıshige qolyn soza berdi.

— Turyńyz, dosym. Siz adal adamsyz, — dedi ol.

— Kardınal meniń qolymdy aldy, men uly adamnyń qolyn aldym! — dedi masaırap Bonase. — Uly adam meni dosym dep atady!..

— Ia, dosym, ıá! — dedi kardınal, ákesindeı qamqor únmen. Rısheleniń syryn bilmeıtin kisiler buǵan aldanyp ta qalatyn. — Sizdi beker aıyptapty, sol sebepti de endi sizge aıyp-syı tartqanymyz jón. Mine, myna ámıandy alyńyz, munyń ishinde júz pıstol aqsha bar, sony alyńyz-daǵy, meniń aǵattyǵymdy keshirińiz.

— Sharapatty myrzam-aý, keshirińiz degenińiz uıat! — dedi Bonase, aqshaly ámıanǵa qolyn sozýǵa júreksinip, ol, shamasy, muny ázil-oıyn dep seziktense kerek. — Siz bizdiń bıleýshi qojamyzsyz, siz meni qamaı da alasyz, azaptap qınaı da alasyz, tipti darǵa da asýyńyzǵa bolady, sonda da qyńq ete almaımyn. Keshir deısiz, sharapatty myrza! Qudaı saqtasyn, bul kisi oıyna da kelmeıtin bir sumdyq qoı!

— Ah, súıikti Bonase myrza, siz keremetteı keń peıildi kisi ekensiz! Sony óz kózimmen kórgesin shyn kóńilden alǵys aıtamyn. Hosh, siz endi myna ámıandy alyńyz, osy aradan onsha narazy bolyp ketpessiz.

— Men sizge tánti bolyp ketemin.

— Endeshe, hosh bolyńyz. Iakı, kóriskenshe cay bolyńyz, óıtkeni biz áli kezdesemiz ǵoı dep oılaımyn.

— Qalaǵan kezińizde, mártebeli taqsyr! Men sizdiń qyzmetińizge ázirmin, mártebeli taqsyr.

— Biz áli jıi-jıi kórisetin bolamyz, alańdamaı-aq qoıyńyz. Sizben sóılesýdiń ózi bir ǵanıbet eken.

— O, mártebeli taqsyr...

— Kóriskenshe, Bonase myrza, kóriskenshe.

Kardınal qolyn bir qozǵap, «júre ber» degendeı belgi berdi, buǵan Bonase jerge basy jetkenshe ıilip tájim etti. Sosyn sheginshektep baryp bólmeden shyqty da, aýyzǵy bólmede: «Sharapatty myrza jasasyn! Mártebeli taqsyr jasasyn! Uly kardınal jasaı bersin!» — dep bar daýsymen aıqaı saldy.

Kardınal Bonase beısharanyń qýanyshyn jasyra almaı, máz-meıram bolyp aıqaı salǵan daýsyn kúlimsirep tyńdaı berdi.

— Mine, bul kisi endi men úshin ólip ketýge de razy, — dedi ol Bonaseniń daýsy alystap baryp estilmeı qalǵan kezde.

Sodan keıin kardınal biz joǵaryda aıtqan La-Roshel qalasynyń stol ústinde jaıýly jatqan kartasynyń qasyna baryp eńkeıip, ony muqıat qaraı bastady. Sosyn, keıin, arada jyl jarymdaı ýaqyt ótkesin, qamaýdaǵy qalanyń gavanine kiretin joldy bitep tastaǵan, atyshýly bóget jobasyn qaryndashymen syzyp kórsete berdi. Ol osy bir bolashaq josparynyń jaı-japsaryn tolǵap oıǵa shomyp otyrǵanda, kenet esik qaıta ashylyp, ishke Roshfor kirdi.

— Iá, ne boldy? — dep eleń etti kardınal, onyń ornynan dereý ushyp turǵanyna qarap, grafqa júktegen tapsyrmasyna ózgeshe mán beretinin ańǵarýǵa bolatyn edi.

İstiń mán-jaǵdaıy mynadaı eken. Mártebeli taqsyr, siz megzegen úılerde shynynda da jıyrma alty - jıyrma segizder shamasyndaǵy bir jas áıel men otyz alty — qyryqtar mólsherindegi bir er kisi turypty. Áıel túnde, erkek tańerteń ketip qalypty.

— Solardyń tap ózi! — dedi kardınal daýystap, sosyn qabyrǵasyndaǵy saǵatqa qarap sózin sabaqtady: — Endi olardyń sońynan qýǵyn jiberýdiń qajeti joq, gersogıná qazir Týrda, gersog Bekıngem Býlonda. Ony biz Londonnan tabarmyz.

— Mártebeli taqsyr, ne buıyrasyz?

— Bolǵan oqıǵany tisińnen shyǵarma. Koroleva eshteńeden de seziktenbesin, onyń qupıa syryna qanyq ekenimizdi bilmeı-aq qoısyn. Biz bir qaskúnem uıymdy áshkereleý isimen aınalysyp júr eken dep oılaı bersin... Maǵan kansler Segeni shaqyryńyz.

— Mártebeli taqsyr, álgidegi bir kisini qaıttińiz?

— Qaıdaǵy kisi? — dedi kardınal.

— Álgi Bonaseni aıtamyn.

Oǵan ne jasaý kerek bolsa, sonyń bárin de jasadym. Men ony óz shpıonyma aınaldyrdym, endi ol óz áıelin ózi ańdıtyn bolady.

Graf Roshfor óz qojasynyń qol jetpes artyqshylyǵyn moıyndaǵan kisideıin, ıilip qurmet kórsetip, syrtqa shyǵyp ketti.

Ońasha qalǵasyn kardınal kresloǵa qaıta otyryp, bir hat jazyp, oǵan óziniń mórin basyp jelimdep, qońyraý qaqty. Baǵanaǵy kezekshi ofıser tórtinshi ret kelip kirdi.

— Maǵan Vıtreni shaqyryńyz jáne ol alys jolǵa júrýge ázir bolsyn dep eskertip qoıyńyz, — dedi kardınal.

Arada birneshe mınýt ótkennen keıin, kardınaldyń shaqyrǵan kisisi saptamasynyń shporyn syldyratyp, jolǵa shyǵýǵa ázir ekenin bildirip, aldyna kelip tura qaldy.

— Vıtre, — dedi Rıshele, — siz qazir dereý Londonǵa qaraı qanat baılap ushasyz. Siz jolaı bir sekýnd te kidirmeısiz. Myna hatty mıledıdiń óz qolyna aparyp tabys etesiz. Eki júz pıstol berý jónindegi jarlyq mynaý. Qazir meniń qazynashyma baryńyz, ol sizge qolma-qol tóleıdi. Eger meniń tapsyrmamdy oıdaǵydaı oryndap, alty kúnnen keıin qaıtyp kelseńiz, taǵy da osyndaı aqsha alasyz.

Shabarman lám demesten ıilip tájim etti de, hat pen eki júz pıstoldiń chegin alyp shyǵyp ketti.

Hatqa tómendegi sózder jazylǵan edi:

«Mıledı! Gersog Bekıngem baratyn eń birinshi balǵa (toıǵa) siz de baryńyz. Onyń qamzolynan siz on eki gaýhar monshaq taǵylǵan alqany kóresiz; qasyna taıap baryp, amalyn taýyp, sonyń ekeýin qıyp alyńyz.

Asyl monshaqtar qolyńyzǵa túsisimen, so zamat maǵan habarlańyz».

XV

ÁSKERI ADAMDAR MEN SOT QYZMETKERLERİ

Osy oqıǵa bolyp ótken kúnniń erteńine, Atos ushty-kúıli kórinbeı qoıǵasyn, d'Artanán men Portos onyń joǵalyp ketkenin do Trevıl myrzaǵa habarlady.

Al, Aramıske keletin bolsaq, jurttyń aıtýynsha, bes kúnge dem alys surap alyp, úı ishiniń tyǵyz bir sharýasymen Rýanǵa ketip qalypty.

De Trevıl myrza óz soldattaryna áke ornyna áke bolyp júrgen kisi edi. Mýshketerlerdiń, qudaıdyń tiri jany tanyp-bilmeıtin eń eleýsiz degeniniń ózi, ústine forma kıisimen ózderiniń týǵan baýyrynan qandaı járdem kútse, kapıtanynan da sondaı járdem kútetin.

Sol sebepti de de Trevıl myrza dereý qylmystar jónindegi bas sýdıaǵa qaraı bet aldy. Qyzyl Kres kúzet ornynda turǵandardy basqaratyn ofıserdi shaqyryp alyp, qolǵa túsken ár alýan málimetterdi salystyra otyryp, Atostyn For-Levek abaqtysyna qamalǵanyn anyqtady.

Bonase ótken, ózimiz kýá bolǵan, syn-synaqtyń bárinen Atos ta aman-esen ótip edi.

Biz eki tutqyndy betpe-bet kezdestirip, jaýap alǵan kezde bolǵanbyz. Osy ýaqytqa deıin, tyńshylar d'Artanándy áýrelep, onyń emin-erkin áreket jasaýyna bóget bolar degen qaýippen kúlli jaı-japsardy jasyryp kelgen Atos, endi óz aty d'Artanán emes, Atos ekenin ashyq moıyndady.

Munyń ústine ol Bonase myrzany da, Bonase bıkeni de bilmeıtinin, olarmen eshqashanda sóılesip kórmegenin aıtty. Keshki saǵat ondardyń kezinde ol qımas dosy d'Artanánnyń úıine soǵyp ketpekshi bolady, oǵan deıin ol de Trevıl myrzanyń úıinde bolyp, tústengen eken. Munyń ras ekenin jıyrma shaqty kisi dáleldep bere alady. Sosyn birneshe ataqty kisilerdiń esimin ataıdy, onyń ishinde tipti gersog de La Tremýldiń esimi de bar edi.

Ádette sot qyzmetkeri áskerı adammen shekisip qalǵanda ony bir súrindirip ketýge qushtar bolyp turady, biraq qansha jantalasqanymen, birinshi komısar sıaqty, ekinshi komısar da mýshketerdiń jaıbaraqat otyryp, salmaqpen aıtqan tıanaqty jaýabynan asyp kete almady. Ol de Trevıl myrza men gersog de La Tremýldiń esimderinen qatty qaımyqty.

Ózgeler sıaqty, Atosty da kardınalǵa aparǵan, bir ókinishti jeri, kardınal Lývrda korólmen otyr eken.

Bul de Trevıl myrza qylmys jónindegi bas sýdıa men For-Levektiń komendantynan shyǵyp, Atosqa kire almaı dal bolyp, korólge kelgen kezde bolǵan edi.

Mýshketerlerdiń kapıtany retinde de Trevıl myrza korólge qalaǵan kezinde kire beretin.

Koróldiń óz áıeline múlde senbeıtinin biz jaqsy bilemiz jáne kardınaldyń oǵan ot tastap otyratyny da bizge málim ǵoı, al, aıla-tásil , qýlyq-sumdyqqa kelgende koról erkekten góri áıel ákkileý keledi dep qatty qaýiptenetin. Anna Avstrııskaıaǵa shúbá keltiretin taǵy bir basty sebebi, ol korolevanyń de Shevrez hanymmen syrlas bolyp júrgenin jaqtyrmaıtyn. Osy eki áıeldiń qylyǵy ony Ispanıamen júrip jatqan soǵystan beter, Anglıamen aradaǵy dúrdarazdyqtan, fınans isiniń bylyǵyp ketkeninen beter alań etip maza bermeıtin. Onyń pikirinshe jáne qanyna sińgen senim-nanymy boıynsha, de Shevrez hanym korolevanyń saıasattaǵy aıla-tásilderine ǵana emes, eń sumdyǵy, ashynalyq aıla-amaldaryna da qol ushyn berip, demep-jebep júredi dep esepteıtin.

Týr qalasyna jer aýdarylyp, sol qalada turyp jatyr delinip júrgen de Shevrez hanymnyń Parıjge jasyryn kelip, osynda bes kún bolǵanyn, polısıany áýre-sarsańǵa salyp, ketip qalǵanyn kardınal aıta bastaǵannan-aq, koról ashýyna mindi. Tentek te opasyz koról ózin Ádil Lúdovık, Áýlıe Lúdovık dep ataǵandy jaqsy kóretin. Onyń minez-qulqyna keler urpaq túsine qoıar ma eken, óıtkeni, tarıh sansyz kóp mysaldar keltirip, ony dáleldeýge tyrysqanymen, áli de aqylǵa salyp, oı toqtatyp kórgen emes.

Kardınal Parıjge de Shevrez hanymnyń óz betimen kelmegenin so zamanda kabalıstıka dep atalatyn shıfr (jumbaq jazý) arqyly koroleva sol áıelmen qaıta baılanys jasaǵanyn aıtty, sodan keıin ol óziniń osy bir sumdyq aıla-tásildiń óte názik tamyrlaryn dóp basyp, qolyna kúlli aıǵaq-dáleldiń bárin jınap alyp, álgi aıdalyp ketken áıel men korolevanyń arasynda dáneker bolyp júrgen bir bıkeshti qylmys ústinde ustaıyn dep jatqanda, qaıdaǵy joq, bir mýshketer kıip ketip, tergeý-tekserý júrgizip jatqan sot isin úzip tastaıdy, shpagasyn jalaqtatyp, adal chınovnıkterge shabýyl jasaıdy, al álgi chınovnıkterge sol isti muqıat zerttep, nátıjesin korólge jetkizý júktelgen edi — dep baıandaýy muń eken — Lúdovık XIII ózin-ózi bıleı almaı qaldy. Únsiz ashýǵa býlyǵyp, artynan sol ashýy burqyrap syrtqa shyqqan kezde, bul monarh raqymsyz qatal áreketterge baratyn, sol ádetimen ol elikteı qýaryp, korolevanyń meken-jaıyna aparatyn esikke qaraı betteı berdi. Al, kardınal bolsa, oǵan áli Bekıngemniń atyn aıtyp úlgirmegen edi.

Tap sol mezette tal boıynda bir mini joq, sypaıy da sýyq júzi surlanyp de Trevıl myrza kirip keldi. Kardınaldyń osynda ekenin, koróldiń túri buzylyp, qaharlanyp turǵanyn kórisimen, de Trevıl munda ne bolyp, ne qoıǵanyn birden ańǵardy. Sol-aq eken, fılıstımlándarǵa jalǵyz qarsy shyqqan Samson sıaqty, óziniń kúsh-qudiretin seze qoıdy.

Lúdovık Hİİİ-shi esik tutqasynan ustaı bergen edi. De Trevıldiń kelgenin estip, artyna salt buryldy.

— Siz dál kezinde keldińiz, — dedi koról ashýǵa boı aldyrǵan kezde eshteńeni jasyra almaı qalatyn ádetine basyp. — Sizdiń mýshketerler jaıly nebir keremetterdi estip jatyrmyz.

— Al, men sizge, uly aǵzam, sot qyzmetkerleri jóninde de talaı-talaı tamashalardy aıtyp bere alamyn.

— Men sizge túsinbeı turmyn, — dedi koról tákapparsyp.

— Uly aǵzam, — de Trevıl sol baısaldy qalpy sózin jalǵaı berdi, — bir top chınovnıkter, komısarlar men polıseıler, asa qadirli, biraq áskerı adamdardy ata jaýyndaı kóretin kisiler, qalaı dáti barǵanyn bilmeımin, qaıdaǵy joq bir buıryqqa súıenip (ony maǵan kórsetýden de bas tartty), meniń mýshketerlerimniń, dálirek aıtsam, sizdiń, uly aǵzam, mýshketerińizdiń bireýin, asa tártipti ári áıgili adamdy, ózińizge uly aǵzam, tek jaqsy ataǵymen málim desem artyq bola qoımas, Atos myrzany bir úıde otyrǵan jerinen tutqynǵa alyp, kóshe-kóshemen aldaryna salyp aıdap, For-Levekke aparyp qamap tastaıdy.

— Atosty ma? — dedi koról eriksiz qaıtalap. — Iá, osy bir kisiniń aty maǵan tanys tárizdi.

— Uly aǵzam, esińizge túsirip kórińizshi, — dedi de Trevıl myrza. — Álgi ózińizge málim, qyrsyq shalǵan jekpe-jekte de Kaıýzak myrzany aýyr jaralap, basy bálege qalǵan kisi sol Atos myrza... Aıtpaqshy, mártebeli taqsyr, — dedi de Trevıl, kardınalǵa qarap, — Kaıýzak myrza qulantaza jazylyp ketti ǵoı, solaı emes pe?

Iá, raqmet, — dedi kardınal ashýlanǵannan ernin tistep.

— Sonymen, Atos myrza, — dedi áńgimesin jalǵap de Trevıl, — óziniń dosy, Bearnnan kelgen jas jigit, uly aǵzam, óz gvardıańyzdyń kadeti, Dezessar rotasy shákirtiniń hal-jaǵdaıyn bilmekke barady. Jas jigit úıinde joq eken. Dosyn kúte turmaqshy bolyp, Atos myrza qolyna bir kitapty alyp oryndyqqa otyra bergen kezde, soldattar men tyńshylary aralas bir qalyń tobyr úıdi qorshap alady da, birneshe esikti syndyrady...

Kardınal bir belgi jasap, korólge: «Bul álgide ózińizge aıtqan istiń jaıy ..» — dep túsinik berdi.

— Munyń bári bizge belgili, — dedi koról. — Óıtkeni sonyń bári bizdiń paıdamyzǵa bola jasalǵan.

— Endeshe, — dedi de Trevıl sózin sabaqtap, — sizdiń paıdańyzǵa bola meniń, eshbir kinási joq mýshketerlerimniń biri ustalyp, sizdiń paıdańyzǵa bola eki soldat, tap bir qaskúnem jaýyz sıaqtandyryp, qala kóshelerimen aıdap ketken, sonda, uly aǵzam, siz úshin buryn da on san ret qanyn tókken, qajet bolsa taǵy da qanyn tógýge daıyn turǵan sol asyl tekti azamatty olar erikken tobyr arasynan ótkizip qatty qorlaǵan ǵoı.

— Sózińiz ras bolǵaı. Oqıǵa shynymen-aq tap solaı bolǵan ba? — dedi koról qobaljyp.

— De Trevıl myrza, — dedi kardınal salmaqty da salqyn qalpy, — osy bir beıkúná mýshketerińiz, asyl tekti parasatty kisińiz, sodan bir saǵat buryn shpagasyn sýyryp alyp, asa mańyzdy isti zerttep-tekserýge jibergen meniń tórt komısaryma tarpa bas salǵanyn men áli sizge aıtqan joqpyn ǵoı.

— Endeshe siz ony, mártebeli taqsyr, dáleldep berersiz! — de Trevıl gaskonǵa ǵana tán adaldyq pen jáne áskerı kisige tán qataldyqpen tap osylaı daýystap jiberdi. — Meniń aıtaıyn degenim, sodan bir saǵat buryn Atos myrza — uly aǵzam ádepten asty demeseńiz — sol asyl tekti kisi túski asqa kelip, maǵan qatty qurmet kórsetken jáne meımanjaıda otyryp gersog de La Tremýlmen, graf de Shalúmen áńgime-dúken qurǵan-dy.

Koról kardınalǵa qarady.

— Men aıtqan jáıttiń bári,— dedi kardınal, koróldiń únsiz qoıǵan suraǵyna jaýap retinde, — jábir kórgen kisilerdiń protokolynda tolyq jazylǵan. Uly aǵzam, ony sizge tabys eteıin.

— Sot chınovnıkteriniń protokoly, shynymen-aq, áskerı kisiniń adal sózinen artyq bolǵany ma? — dedi de Trevıl tákapparlanyp.

— Boldy, boldy, Trevıl, qoıyńyz endi! — dedi koról.

— Eger mártebeli taqsyr meniń mýshketerimniń bireýine kúdik keltiretin bolsa, — dedi Trevıl, — kardınal myrzanyń ádildigi jurttyń bárine de aıan, endeshe tekserip, tergeý júrgizýdi ózim-aq talap etemin.

— Tintý júrgizilgen úıde, eger men qatelespesem, álgi mýshketerdiń dosy bearndyq jigit tursa kerek-ti, — dedi kardınal, sol salmaqty kúıinen aınymaı.

— Mártebeli taqsyr, d'Artanándy aıtyp otyrǵan shyǵarsyz?

— Men álgi sizdiń ózińiz, de Trevıl myrza, qamqorlyq jasaıtyn jas jigitti aıtyp otyrmyn.

— Mártebeli taqsyr, óte durys aıtyp otyrsyz.

— Osy bir jas jigit álgi myrzaǵa jaman áser etýi múmkin dep eseptemeısiz be?..

— Atos myrza odan kóp úlken ǵoı, — dedi kapıtan. — Joq, sharapatty myrza, ony múmkin dep eseptemeımin. Taǵy bir aıtarym, d'Artanán myrza da keshqurym bizdikinde bolǵan.

— Páli, sózińizge bolaıyn! Shamasy, jurttyń bári keshti sizdiń úıde ótkizgen boldy ǵoı! — dedi kardınal daýystap.

— Mártebeli taqsyr, meniń sózimniń rastyǵyna da shúbálanyp otyr bilem? — de Trevıl qyp-qyzyl bolyp ashýlanyp ketti.

— Joq, qudaı saqtasyn! — dedi kardınal. — Biraq d'Artanán sizdiń úıde qaı ýaqytta bolyp edi?

— O, men ony sizge, mártebeli taqsyr, dál aıtyp bere alamyn: ol jigit kelgen kezde saǵat toǵyz jarymdy kórsetip turǵan, al maǵan ýaqyt odan áldeqaıda keshteý sıaqty bolyp kóringen edi.

— Ol sizdiń úıden qaı kezde ketip edi?

— On jarymdar shamasynda. Álgi oqıǵadan bir saǵat keıin ketken.

— Degenmen bir daýsyz nárse... — dedi kardınal, de Trevıldiń adal aıtyp turǵanyna bir sát te shák keltirmeı, sosyn ol daıyn jeńistiń qolynan syrǵyp shyǵyp bara jatqanyn sezip, — degenmen bir daýsyz nárse, Atosty sol Kór qazýshylar kóshesindegi úıden ustaǵan ǵoı.

— Dos kisiniń óz dosyna baryp turýyna, meniń rotamnyń mýshketeri Dezessar myrza rotasynyń gvardıashysymen týystasyp, dostasyp ketse — oǵan tyıym salyna ma eken?

— Eger onyń óz dosymen kezdesip júrgen úıi kúmándi bolsa, ıá, onda tyıym salynady.

— Gáp, sol úıdiń kúmándy bolyp turǵanynda ǵoı, Trevıl. Bálkim, siz ony bilmegen shyǵarsyz, — dedi koról.

— Iá, uly aǵzam, men ony rasynda bilmep edim. Biraq bul kúdiktiń sol úıdiń d'Artanán myrza turatyn jaǵyna eshbir qatysy joq ekenine meniń kózim anyq jetedi, óıtkeni uly aǵzamnyń sol jigitten adal qyzmetshisi, al kardınal myrzany sol jigitten beter qasterlep, qurmet tutatyn kisiniń joq ekenine sizderdi sendire alamyn.

— Ol álgi karmelıt áıelder monastyrynyń túbindegi sátsiz aıqasta de Jússakty jaralaıtyn d'Artanán emes pe? — dedi koról, namystan qyzaryp ketken kardınalǵa qarap.

— Al, ekinshi kúni Bernajýdy sulatqan, — dedi de Trevıl jyldamdata sóılep. — Iá, uly aǵzam, sonyń tap ózi. Uly aǵzamnyń zeıin-zerdesi keremet!

— Biz sonymen qandaı sheshimge keldik? — dedi koról.

— Uly aǵzam, bul is menen góri sizge jatyńqyraıdy, — dedi kardınal. — Men álgi bir Atost áli de bolsa kináli dep sanaımyn.

— Al, men ony joqqa shyǵaramyn! — dedi de Trevıl órepkip. — Uly aǵzamnyń ádil qazylary bar emes pe, isti solar sheshsin.

— Óte durys, — dedi koról. — Bul isti túgeldeı sýdıalarǵa tapsyralyq. — Tergeý-tekserý solardyń isi, anyq-qanyǵyn ózderi aıtar.

— Qansha aıtqanmen, osynyń bir jaman jeri, — dedi Trevıl taǵy sóz bastap, — bizdiń zaman sıaqty sorly zamanda eń taza, móldir tirlik, aıdan-anyq qadir-qasıettiń bári jınalyp kisini qorlaý-zorlaýdan, qýǵyn-súrginnen qutqara almaıdy. Sizdiń kózińizdi jetkizgim keletin bir jáıt, qaıdaǵy bir polısıa oqıǵasynyń áleginen qatal qýǵyn-súrginge ushyraǵanyna armıa yrza bola qoıar ma ekeni.

Bul ańdamaı, aǵat aıtylǵan sóz edi. Biraq Trevıl sol sózdi salmaqtap ádeıi aıtty. Ol janartaýdyń atqylaýyn kútken, al taý atqylaǵanda alaýlap tóńiregin nurlandyryp jiberedi ǵoı.

— Polısıalyq oqıǵalar! — dedi koról mińgirlep de Trevıldiń sózine jarmasyp. — Polısıalyq oqıǵalar! Osylaı degende neni aıtqyńyz keldi, myrza? Ana mýshketerlerińizge ıe bolyńyz, mende sharýańyz bolmasyn! Sizdiń sózińizge qaraǵanda, bir mýshketerdi tutqyndasaq boldy — Fransıaǵa qaýip tónedi eken ǵoı! Qaıdaǵy bir mýshketerge bola sonsha shý kóterip! Shaıtan soqsyn, senderge eregeskende men olardyń on shaqtysyn birdeı qamaýǵa alýǵa buıryq beremin! Júzin, kúlli rotany qamaýǵa aldyramyn. Qane, qaısysyń qarsy turar ekensiń!

— Eger mýshketerlerden kúdiktenseńiz, uly aǵzam, olardyń kinály bolǵany, — dedi Trevıl. — Sol sebepti de, uly aǵzam, men sizge shpagamdy berýge ázirmin. Óıtkeni meniń soldattaryma aıyp taǵyp otyrǵan kardınal myrza júre kele meniń ózime de aıyp taǵady. Endeshe osy bálege ushyraǵan Atos myrzamen birge, taıaý ýaqytta sonyń kebin kıetin d'Artanán myrzamen birge, men de tıimdi tutqynǵa alyndym dep eseptegenim jón bolar.

— Gaskonnyń qyrsyǵy, sózdi qoıyńyz dedim ǵoı sizge! — dedi koról keıip.

— Uly aǵzam, — dedi de Trevıl daýsyn báseńdetpeı, — meniń mýshketerimdi ózime qaıtyp bersin nemese sotqa tartsyn.

— Ony sotqa tartady da, — dedi kardınal.

— Olaı bolsa — jaqsy boldy. Endeshe, uly aǵzam, men sizden ony qorǵaýǵa ruqsat suraımyn.

Koról taǵy qyzyp ketermin dep qoryqty.

— Eger mártebeli taqsyrdyń jeke basynyn sebepteri bolmaǵanda... — dedi koról.

Kardınal koróldiń neni megzep otyrǵanyn seze qoıdy da, bulań quıryqqa saldy.

— Keshirińiz, — dedi ol, — eger uly aǵzam, meni áldekimge shuqshıyp otyr dese, onda men sotqa qatysýdan bas tartamyn.

— Endeshe bylaı bolsyn, — dedi koról, — osy oqıǵalar ótip jatqanda Atos bizdiń úıde boldy, oǵan tipti de qatysqan joq dep meniń ákemniń atymen ant etińizshi.

— Sizdiń qadirmendi ákeńizdiń atymen jáne álemdegi eń jaqsy kóretin jáne oǵan jan teńgermeıtin kisim — sizdiń ózińizdiń atyńyzben ant etemin!

— Oılanyńyz, uly aǵzam, — dedi kardınal. — Eger biz tutqyndy bosatyp jibersek, aqıqat shyndyqty eshqashanda bile almaımyz.

— Atos myrza árqashanda kerek bolǵan jerden tabylady, sot myrzalar ony tergeý qajet dep tapsa, ol jaýap berýge ázir turady. Kardınal myrza, abyrjymaı-aq qoıyńyz, ol esh jaqqa da ketpeıdi. Men oǵan degen jaýapkershilikti óz moınyma alamyn, — dedi de Trevıl.

— Rasynda da ol eshqaıda da qashyp ketpeıdi, — dedi koról ony maquldap. — De Trevıl myrza aıtqandaıyn, ony kez kelgen ýaqytta taýyp alýǵa bolady. Buǵan qosatynym, — dedi koról báseńirek, kardınalǵa jalyna kóz tastap, — olardyń shamyna tımeı-aq qoıalyq, eń jaqsy saıasat sol bolar.

Lúdovık Hİİİ-niń bul saıasatyna Rıshele jymıyp kúldi de qoıdy.

— Uly aǵzam, buıyryńyz. Sizdiń keshirim jasaýǵa qaqyńyz bar.

— Kinály kisige ǵana keshirim jasalady, — dedi de Trevıl sońǵy sózdi ózi aıtyp. — Al meniń mýshketerim aıypty emes. Sol sebepti de, uly aǵzam, oǵan keshirim jasamańyz, tek ádildik jasaǵanyńyz bolǵany.

— Ol For-Levekte me? — dedi koról.

— Iá, uly aǵzam, ol ońasha kamerada, naǵyz qylmysty sıaqty, syrtqy dúnıemen qarym-qatynas jasaý quqynan aıyrylyp, beıshara bolyp otyr.

Shaıtan alsyn! Endi qaıtemiz? — dedi koról kúbirlep.

— Bosatý jónindegi buıryqqa qol qoıyńyz, sonymen is tamam, — dedi kardınal — Meniń pikirim de sizdiń pikirińizben birdeı, uly aǵzam, de Trevıl myrzanyń, kepildigine óz basym toqtaımyn.

Koról mýshketerdi bosatý týraly buıryqqa qol qoıdy, de Trevıl ony alyp, asyǵys ketip qaldy.

Ol asyǵyp bara jatqan kezde kardınal oǵan qarap jadyrap kúldi de, sózin korólge arnady:

— Uly aǵzam, sizdiń mýshketerlerińizdiń bastyǵy men soldattarynyń shyǵarda jany bir eken! Qyzmet babynda bul óte paıdaly nárse jáne rotanyń abyroıyn arttyra túsedi, — dedi jymysqylap.

«Bul sum taıaý ýaqytta meni aıaǵymnan bir shalatynyna kúmándanbasam da bolady, — dep oılady de Trevıl — Dúnıede onyń ne oılap otyrǵanyn bilý qıyn. Qoı, asyqpasam bolmaıdy. Koról óz sheshiminen kez kelgen sátte aınyp qalýy múmkin, túptep kelgende, qamaýdan shyǵarylǵan kisini qaıtadan Bastılıaǵa nemese For-Levekke aparyp tyǵa salý, buryn qamaýda otyrǵan kisini qozǵamaı, sonda qaldyra salýdan áldeqaıda qıyn».

De Trevıl myrza For-Levekke sán-saltanatpen kirip, burynǵysha sabyrly da samarqaý qalpyn saqtap otyrǵan Atosty bosatyp alyp ketti.

Sosyn d'Artanánmen alǵash jolyqqan zamat:

— Osy joly aman qutyldyńyz. Bul — de Jússakty jaralaǵandyǵyńyzdyń aqysy. Endi Bernajýdyń jeńilgen esebi moınyńyzda. Saq bolarsyz.

Kardınalǵa senbeı, bul is áli aıaqtalǵan joq dep eseptegende de Trevıl ábden durys jasaǵan edi. Mýshketerlerdiń kapıtany esikti jabysymen, mártebeli taqsyr korólge shuǵyl buryldy.

— Endi ekeýmiz ońasha qalǵanda, — dedi ol, — uly aǵzam, eger kóńilińiz qalasa, mańyzdy máselelerdi sóz etelik. Uly aǵzam! Gersog Bekıngem bes kún udaıy Parıjde bolyp, búgin erteńgisin ǵana ketip qalǵan.

XVI

ÚIRENSHİKTİ ÁDETİ BOIYNSHA KANSLER SEGE QOŃYRAÝDY QAQPAQ BOLYP İZDEGENDE ONY TABA ALMAI QALǴANY JAILY

Bul sózdiń Lúdovık Hİİİ-shige qandaı áser etkenin kóz aldyna elestetýdiń ózi qıyn. Ol bir qyzaryp, bir bozardy. Jalǵyz aýyz sózben álgide joǵaltqan senimdi qaıtaryp alǵanyn kardınal birden bile qoıdy.

— Gersog Bekıngem Parıjde! Ol munda nege kelipti? — dedi koról daýystap.

— Sizdiń jaýlaryńyz — ıspandyqtarmen, gýgenottarmen birigip qaskúnemdik jasaý úshin kelgen shyǵar.

— Joq! Olaı emesine, ant etem! De Shevrez hanym, de Longnıl hanymmen, kúlli Kondelermen aýyz jalasyp, meniń ar-namysyma tıý úshin kelgen!

— Uly aǵzam, siz qalaısha sondaı oıǵa barasyz! Koroleva — asa aqyldy áıel, eń bastysy — sizdi, uly aǵzamym, janyndaı jaqsy kóredi.

— Áıel degen álsiz jan, kardınal myrza! Al, shyn ǵashyqtyq jaıyna keletin bolsaq, meniń ol jónindegi pikirim ózgeshe.

— Sonda da men gersog Parıjge tek saıası maqsatpen kelgen dep esepteımin, — dedi kardınal.

— Men onyń múlde basqa maqsatty kózdep kelgenine kámil senemin. Osydan koroleva aıypty boldy bar ǵoı, onda óz obaly ózine!

— Rasynda da, — dedi kardınal, — maǵan sondaı bir nárseni oılaýdyń ózi bir azap... Uly aǵzamym, siz meniń esime qaıdaǵy bir jáıtti ákep saldyńyz: uly aǵzam, sizdiń ámirińizge júginip men de Lannýa hanymnan birneshe ret jaýap alǵan edim, búgin erteńgilik ol maǵan keshe emes, aldyńǵy kúni túnde uly mártebeli hanymnyń óte kesh jatqanyn, búgin erteńgisin uzaq ýaqyt egile jylap, kúni boıy hat jazǵanyn aıty.

— Endi bári de túsinikti!— dedi koról ózeýrep.— Árıne, hatty soǵan jazǵan! Kardınal, korolevanyń kúlli qaǵazyn meniń qolyma túsiresiń!

— Uly aǵzam, ony qalaı alamyz? Menińshe, uly aǵzamym, siz de, men de bul isti óz moınymyzǵa ala almaımyz.

— Aý, marshal d'Ankrdiń áıeline qandaı ádis qoldanyp edińizder? — dedi digerlep ashý býǵan koról. — Áýeli onyń shkaftaryn aqtaryp, sosyn ózin tintip edińiz ǵoı.

— Marshal d'Ankrdiń áıeli qansha aıtqanmen marshal d'Ankrdiń ǵana áıeli, bar bolǵany Florensıa qalasynan shyǵyp, qyzyq qýalap júrgen qaıdaǵy bir áıel ǵana, al, uly aǵzam, sizdiń qasıetti zaıybyńyz Anna Avstrııskaıa bolsa Fransıanyń korolevasy ıaǵnı dúnıe júziniń eń uly, eń dáýletti hanymdarynyń biri.

— Sol sebepti de onyń kúnásy aýyrlaı túsedi, gersog! Ol óziniń bıik mártebesin neǵurlym tez umytsa, soǵurlym mol kúnáǵa batqany. Iá, onyń ústine men baıaǵyda-aq osy bir taýsylmas qýlyq-sumdyqty — saıasat pen mahabbattyń shyrǵalańyn qurtsam degen bir toqtamǵa kelgenmin... Eger qatelespesem, onyń qol astynda La Port degen bireý isteıdi ǵoı deımin?

— Nesin jasyraıyn, osy oqıǵanyń eń negizgi serippesi sol kisi dep esepteımin, — dep kardınal da sózin qystyra saldy.

— Demek, men sıaqty siz de koroleva meni aldap júr dep oılaısyz ǵoı?

— Uly aǵzam, koroleva koróldiń bıligine qarsy qaskúnemdik topqa qatysyp júr dep oılaımyn jáne ony taǵy da qaıtalap aıtamyn, biraq men ony sizdiń ar-namysyńyzdy aıaqqa basqaly júr dep aıtqan emespin.

— Dál, men sizge ol áıel ekeýine de qatysyp júr deımin. Men sizge koroleva meni jaqsy kórmeıdi, ol ózgeni jaqsy kóredi deımin. Men sizge ol álgi ońbaǵan Bekıngemdy súıedi deımin. Parıjde bolǵan kezde siz ony nege qamaýǵa almadyńyz?

— Gersogti qamaýǵa bola ma eken? Koról Karl Birinshiniń mınıstrin qamaýǵa bola ma eken? Sizge ne bolǵan, uly azǵam! Álem túgel shýlaıdy! Al, eger — oǵan men áli de bolsa qatty shúbálanamyn — eger uly aǵzam, sizdiń kóńilińizdegi kúdigińiz az da bolsa rastalsa ósek-ótiriktiń órship, qulaq estip, kóz kórmegen masqaraǵa ushyraıtynymyzdy bilesiz be!

— Eger ol qaıdaǵy bir qańǵybas ury-qary sıaqty óz basyn qaýip-qaterge baılaǵan eken, endeshe biz ony nege...

Aýzynan shyqqaly turǵan sózden Lúdovık Hİİİ-shi ózi shoshyp ketti bilem, úndemeı turyp qaldy, Rıshele qansha moınyn sozǵanymen, koról aýzynan bul sózdi estı almady.

— Ne dedińiz?..

— Eshteńe emes, — dedi koról, — eshteńe degenim joq... Parılde bolǵan kezde siz odan kóz jazyp qalǵan joqsyz ǵoı?

— Joq, uly aǵzam.

— Ol qaıda toqtady?

— Lagarp kóshesi jetpis besinshi úıde.

— Ol qaı jerde?

— Lúksembýrg saraıynan qol sozym jerde.

— Siz onyń korolevamen dıdarlaspaǵanyna aqıqat kózińiz jetedi ǵoı?

— Men korolevany óz boryshyna sheksiz berilgen áıel dep esepteımin.

— Biraq ol hat alysyp turady. Koroleva hattaryn kúni boıy soǵan arnap jazǵan. Gersog, sol hattardy alýym kerek!

— Uly aǵzam, onyń ózi...

— Gersog! Eshteńege qaramastan ol hattardy qaıtsem de qolǵa túsirýim kerek.

Biraq, uly aǵzam, sizge aıtaıyn degenim...

Siz meni shynymen-aq satyp keteıin dep júrsiz be, kardınal myrza? Siz udaıy meniń aıtqanyma qarsy shyǵasyz da júresiz. Osy siz shynymen-aq ıspandarmen, aǵylshyndarmen, de Shevrez hanymmen jáne korolevamen sóz baılasyp qoıǵan joqsyz ba?

— Uly aǵzam, — dedi kardınal kúrsinip, — maǵan ondaı kúdik darymaıdy dep oılap júrsem.

— Kardınal myrza, ózińizge aıttym ǵoı: so hattardy qalaıda qolǵa túsirgim keledi.

— Onyń bir-aq amaly bar...

— Qandaı?

— Bul mindetti kansler Sege myrzaǵa júkteý kerek. Bul is túgeldeı sonyń qaraýyna jatady.

— Endeshe ony dereý shaqyrsyn!

— Uly aǵzam, ámirińizge quldyq, biraq...

— «Biraq» degenińiz qalaı?

— Korolevanyń kónbeı qoıýy múmkin.

— Meniń ámirime kónbeı me?..

— Eger bul buıryq koróldiń ózinen shyǵyp jatqanyna kámil senbese, ol baǵynbaıdy.

— Endeshe koroleva shúbá keltirmes úshin men ony ózim eskertip qoıarmyn.

— Uly aǵzam, aralaryńyzdy ajyratpas úshin meniń qoldan kelgenniń bárin jasaǵanymdy umytpassyz dep senemin.

— Iá, gersog, men sizdiń korolevaǵa kelgende keshirimpaz bolyp ketetinińizdi bilemin... bálkim, tipti eljirep erip te ketetin shyǵarsyz. Eskertip qoıaıyn, biz keıin bul máselege áli de oralamyz.

— Uly aǵzam, qalaýyńyz bilsin. Biraq men ózimdi siz ben Fransıa korolevasy arasynda tynyshtyq pen kelisim bolýy úshin qurbandyqqa shalýdy maqtan tutyp, baqyt dep sanar edim.

— Tamasha, kardınal, tamasha! Al, endi kansler myrzaǵa kisi jiberińiz. Men korolevaǵa baraıyn.

Sodan keıin Lúdovık Hİİİ-shi esikti ashyp, óz mekenin Anna Azstrııekaıanyń apartamentimen qosatyn dálizden kelip shyqty.

Koroleva saraı mańyndaǵy kóńildes áıeldermen: de Gıto hanymmen, de Sable, de Monbazon, de Gemene hanymdarmen birge otyr eken. Bir buryshqa, korolevamen Madrıdten birge kelgen kamerıstka, doná Estefanıa jaıǵasqan edi.

De Gemene hanym kitapty estirte oqyp, bári de zeıin qoıa tyńdap otyrǵan, tek koroleva ǵana ony tyńdaǵansyp, óz oıymen ózi bolýy úshin osy bir amaldy tapqan edi.

Mahabbattyń sońǵy bir jalyny sharpyp ótse de, bul oılarda qaıǵy men muń basym edi. Kúıeýiniń seniminen aırylǵan, kardınaldyń óshpendiligi ókshelep sońynan qalmaǵan (kardınal ózinin názik sezimin qabyldamaı tastaǵan áıel qylyǵyn keshirmegen edi) Anna Avstrııskaıa osyndaı óshpendiliktiń ómir boıy qurbany bolǵan koroleva-ana úlgisine tánti edi, biraq sol zamannyń ómirbaıandyq týyndylaryna sensek, Marıa Medıchı áýelgi kezde, Anna qaısarlyqpen jibimeı, syılamaı qoıǵan lázzatpen kardınaldy jarylqaǵan deıdi ǵoı. Ózine jan-tánimen berilgen qyzmetshileriniń, qımas-syrlas dostarynyń, jany súıetin jaqyn jandarynyń qulap-quryp jatqanyn Anna Avstrııskaıa óz kózimen kórip keledi. Kúlli taǵdyr-talaıyn qyrsyq shalǵan baqytsyz jandar sıaqty, koroleva ózine jýysyp ketken kisilerdiń bárin de bálege uryndyryp jatty. Onyń dos peıili kisige sor bolyp jabysatyn da, álgi baıǵus birden qýǵyn-súrginge ushyraıtyn. De Shevrez hanym men de Berne hanym jer aýdaryldy, tipti La Porttyń ózi bıleýshi hanymynan kez-kelgen ýaqytta qamaýǵa alynýy múmkin ekenin jasyrmady.

Esik shalqaıa ashylyp, bólmege koról kelip kirgen kezde, koróleva osyndaı bir aýyr oılarǵa shyrmalyp otyrǵan edi.

Kitap oqyp otyrǵan áıel úndemeı qaldy, bári de oryndarynan atyp-atyp turysty, bólmeni óli tynyshtyq basty.

Áıeldermen sálemdesýdi ar kórgen koról ordańdaı basyp korolevanyń aldyna kelip tura qaldy.

— Qurmetti hanym, — dedi ol ózgeshe bir daýyspen, — qazir sizge kansler myrza keledi. Ol meniń sizge málim etińiz dep tapsyrǵan bir habarymdy jetkizedi.

Udaıy ajyrasamyn, jer aýdaramyn, tipti sottatamyn dep qorqytyp qoıǵan koroleva beıbaq betin dalaptap alsa da, appaq bolyp bozaryp ketti.

— Uly aǵzam, osy kelýińizdiń qandaı sebebi bar edi? — dep surady koroleva shydaı almaı. — Ózińiz aıta almaǵan nárseni maǵan kansler myrza qalaı aıtpaq?

Koról lám dep jaýap qatpaı jalt buryldy, tap sol sátte kezekshi, gvardıa kapıtany Gıto kanslerdiń kelgenin habarlady.

Kansler kelip kirgende bólmede koról joq edi: ol basqa bir esikten shyǵyp ketken.

Kansler uıalǵannan qyzaryp ketse de, jymıa kúlip keldi. Bizdiń hıkaıamyzdyń damý barysynda bul kisiniń áli talaı kezdesetinin eske alsaq, oqýshylarymyz onymen kúnilgeri tanysa berse artyq bolmaıdy.

Kansler tanysýǵa turarlyq qyzyq kisi edi. Bir kezde kadınaldyń kamerdıneri bolǵan, Qudaı-ana shirkeýiniń kanonıgi De Rosh Le Mal, mártebeli taqsyrǵa de Sege myrzany iske jan-tánimen berilgen senimdi kisi retinde qyzmetke usynǵan bolatyn. Kardınal onyń sózine birden sendi, abyroı bolǵanda, keıin munysyna ókingen joq.

De Sege myrza jaıly alýan-alýan sybys júretin. Sonyń biri mynadaı bir oqıǵa edi.

Jas kúninde basyn taýǵa da, tasqa soqqan sabaz keıin monastyrdy panalap, jas keziniń — mas keziniń talaı esýastyǵynan az da bolsa arylmaq bolady.

Biraq osynaý qasıetti ımaratqa kelerinde kúnákar baıǵus áreń qashyp qutylǵan qumarlyq-qushtarlyq seziminen birjola arylý úshin esikti dereý jaýyp qoıa almaıdy da, nápsi shaıtany munyń izinshe osynda kelip kiredi. Ol udaıy kúnáǵa boı aldyra bergesin boıyndaǵy qasyret-qaıǵysyn qazyretke syr qylyp aıtady, sonda álgi jaryqtyq buǵan nápsi shaıtany azǵyrǵan kezde dereý nán qońyraýdyń arqanyn aldaǵy, bar kúshińdi jumsap qaǵa ber, qaǵa ber deıdi. Qońyraýdyń daýsyn estigesin monahtar bir baýyryn shaıtan azǵyryp jatqanyn biledi de, jumylyp duǵaǵa bas qoıady.

Bul keńes bolashaq kanslerdiń janyna qatty jaǵady. Ol kúlli monahtar qaýymy oqyǵan duǵa tasqynymen ázázildi alastamaq bolady. Biraq ázázil qolyna túsken oljadan ońaılyqpen aıryla almaıdy. Monahtardyń duǵa-namazy kúsheıgen saıyn ázázil de azǵyrýyn, qyzyqtyrýyn kúsheıtedi, óz kúnásinen arylǵysy kelgen baıǵustyń nápsige ergisi kelmeı, jantalasa etken áreketiniń habaryndaı bolyp, qońyraý kúndiz-túni birdeı kúmbirlep kúńirenip jatady.

Monahtar demalý, tynyǵýdan qalady. Kúndiz olar joǵaryǵa munara basyna aparatyn basqyshpen túsip-shyǵýdan qoly tımeıdi tún balasynda úırenshikti duǵalaryna qosa tósekterinen jıyrma shaqty ret atyp-atyp turyp, óz qujyralarynyń edenine bas qoıyp, jaratqanǵa jalbarynyp jatqany.

Sonymen ázázil aq jolynan taıdy ma, álde bul isten monahtar jalyǵyp ketti me, kim bilgen,áıteýir araǵa úsh aı salyp, kúnásynan arylǵan adal pende sypaıy qaýymǵa qaıta kelip qosylady jáne jurt ony qudaı jolyn ustanǵan, álemdegi eń qatal kisi dep atap ketedi.

Monastyrden shyǵysymen ol sýdıa ataǵyn alyp, aǵasynyń ornyn basty, parlamenttiń prezıdenti mindetin atqardy, sóıtip kardınal jaǵyna shyǵyp, óziniń asa kóregen kisi ekenin tanytty, sosyn kansler bolyp taǵaıyndaldy da, mártebeli taqsyrdyń koról-anaǵa degen óshpendiligin, Anna Avstrııskaıaǵa qarsy júrgizgen qýlyq-sumdyǵyn júzege asyrýdyń senimdi quralyna aınaldy; Shale isi bitkenshe sottardy oǵan udaıy aıdap salyp otyrdy, uly ekonom Lafemniń kúlli bastamalaryn dál kezinde qoldap-qostap berdi, osyndaı qısapsyz kóp eńbek sińirip, aqyrynda kardınaldyń senimine ıe boldy, endi, mine ózgeshe bir tótenshe tapsyrma alyp, sony oryndaý úshin korolevaǵa kelgen edi.

Bul kirip kelgende koroleva áli túregep turǵan, ony kórisimen jaıymen kresloǵa otyrdy da, qasyndaǵy nóker áıelderine kópshikteri men mamyqtaryna otyrýǵa belgi berdi. Sosyn ol kelgen kisige tákappar burylyp, kóz qıyǵyn saldy.

— Sizge ne kerek, sýdar? Qandaı maqsatpen keldińiz munda? — dedi Anna Avstrııskaıa.

— Mártebeli hanym, sizdi shyn kóńilden qansha qatty qurmettesem de, koróldiń tapsyrýymen, qaǵazdaryńyzdy muqıat tekserip shyǵýym kerek.

— Ne dedińiz, sýdar! Meniń múlkimdi tintem deısiz be?.. Myna meni?.. Bul ne degen ońbaǵandyq! — dedi koroleva kúıinip.

— Keshirińiz, mártebeli hanym, men — qazir koróldiń qolyndaǵy qarýymyn. Uly aǵzam jańa ǵana osynda bolyp, meniń kelýime sizdiń ázir turýyńyzdy eskertip ketken joq, pa?

— Endeshe tintýge kirisińiz, sýdar. Shamasy, men qylmysty bolsam kerek... Estefanıa, meniń barlyq stoldarym men búronyń kiltterin berińiz.

Koroleva búgin kúndiz jazǵan mańyzdy hatty stolǵa saqtamaıtynyn bilse de, kansler loshikterdi qaraǵan syńaı tanytty.

Kansler búronyń jáshikterin qaıta-qaıta aqtaryp, tintip bolǵannan keıin, júregi daýalamasa da, uıatty qoıyp, bul istegi eń sońǵy áreketti jasamaq boldy, ıaǵnı basqa sózben aıtqanda, korolevany tintpek edi.

Kansler Anna Avetrııskaıaǵa qaraı buryldy.

— Qazir, — dedi ol abyrjyp, uıalyp qalǵanyn jasyra almaı, — tintýdiń eń basty bóligine kóshýim kerek.

— Qaı bóligi? — dedi koroleva, shamasy, ol kanslerdiń kózdegen maqsatyn túsinbegen nemese ádeıi túsingisi kelmegen tárizdi.

— Uly aǵzam, korolevanyń búgin kúndiz hat jazǵanyn kámil biledi. Sol hattyń tıisti jerine áli jiberilmegeni uly aǵzamǵa málim bolǵan. Sol hat sizdiń stolyńyzda da, búrońyzda da bolmaı shyqty. Endeshe ol bir jerge tyǵýly jatyr.

— Sizdiń korolevańyzǵa qol tıgizýge de batylyńyz bara ma? — dedi Anna Avstrııskaıa boıyn túzep, kanslerge yzǵarlana qarady.

— Men koróldiń adal tóleńgitimin, sol sebepti de uly aǵzam ne buıyrsa sony oryndaımyn.

— Endeshe munyńyz ras! — dedi koroleva. — Kardınal myrzanyń shpıondary da oǵan adal qyzmet atqarypty. Búgin meniń hat jazǵanym ras, ol áli jiberilgen de joq. Hat myna jerde.

Osyny aıtyp koroleva ásem qolymen keýdesin basa qoıdy.

— Olaı bolsa sol hatty maǵan berińiz, mártebeli hanym, — dedi kansler.

— Myrza men ony koróldiń ózine ǵana beremin, — dedi koroleva.

— Eger koról, mártebeli hanym, bul hatty sizden ózi alǵysy kelse, álgide surap alar edi ǵoı. Biraq taǵy da qaıtalap aıtaıyn: ol osy hatty sizden surap alýdy maǵan tapsyrdy, eger siz buǵan kónbeseńiz...

— Aıta berińiz!

— Onda eriksiz alýdy taǵy da maǵan júktedi.

— Qalaısha? Siz ne aıtqaly tursyz?

— Men be? Men óz ókildigimniń tereńde jatqanyn, eger qajet bolsa, sol hatty tabý úshin, mártebeli hanym, sizdiń ózińizdi tintýge de ruqsat berilgenin aıtqym keledi.

— Bul ne qorlyq! — dedi korleva ashynyp.

— Sol sebepti de, hanym, bir jolǵa kónýińizdi suraımyn.

— Siz bizge el estimegen dóreki minez kórsetip tursyz, ózińiz soǵan túsinesiz be, jarqynym?

— Mártebeli hanym, koról buıyryp jatyr. Keshirińiz meni.

— Men buǵan kónbeımin. Odan da ólgen artyq! — dedi koroleva shıryǵyp, qansha aıtqanmen Ispanıa men Avstrıany erkin bılegen tákappar áýlettiń qany qaınap shyǵa kelgen sıaqty.

Kansler qarmaqtaı ıilip taǵzym etti de, ózine tapsyrylǵan mindetti oryndaý úshin bir súıem de sheginbeıtinin bildirgisi kelgendeı, tar qamaýda qanypezer jendet qalaı áreket jasasa, bul da sondaı áreket jasap, korolevaǵa jaıymen jaqyndaı berdi, so zamat korolevanyń kózinen ashý men yza jasy yrshyp tústi.

Korolevanyń asqan sulý ekenin biz joǵaryda aıtqanbyz. Sol sebepti de basqa bireýge tap osyndaı tapsyrma berý táýekelge bel baılaýmen birdeı edi, biraq koról gersog Bekıngemge degen kózsiz qyzǵanyshqa berilip, áıelin basqa jurttan qyzǵanýdy qoıǵan edi,

Kim bilgen, so zamat kansler Sege álgi ózine ǵana málim qońyraýdy qaǵý úshin onyń baýyn izdegen de shyǵar, biraq ony tabylmaǵasyn, korolevanyń ózi aıtqan, hat tyǵýly jatqan jerge qolyn sozdy.

Anna Avstrııskaıa bir qadam keıin shegindi, qazir úziletin kisi sıaqtanyp qup-qý bolyp ketti. Qulap qalmas úshin artynda turǵan stolǵa sol qolymen súıendi de, oń qolymen qorjynnan hatty alyp, kanslerge usyndy.

— Myna hatty alyńyz, sýdar! — dedi koroleva qobaljyǵan daýyspen, — Mynany alyńyz, sosyn meni ózińizdiń jeksuryn beıneńizdi kórýden qutqarsańyz.

Bárimizge túsinikti jaıtten jany tolqyp ketken kansler, qoly dirildep hatty aldy da, basy jerge jetkenshe ıilip qurmet kórsetip, shyǵyp ketti. Ol shyǵyp úlgirmeı jatyp, koroleva sana-sezimnen aırylyp, qasyndaǵy áıelderdiń qolyna qulap tústi.

Kansler hatqa kóz salmastan korólge aparyp berdi. Hat qolyna tıgenshe shydamaı koról dirildep ketti. Ol hat syrtynan adresin taba almaı, bir qýaryp bir bozardy, sosyn hatty jaıymen jazyp, alǵashqy sózderden-aq onyń ıspan koroline arnalǵanyn kórip, aıaǵyna deıin kóz júgirtip oqyp shyqty.

Bul kardınalǵa shabýyl jasaýdyń tolyq jospary eken; Koroleva óziniń aǵasymen Avstrıa koroline Fransıaǵa soǵys jarıalaımyz dep qyr kórsetińiz, beıbitshilikti saqtaýdyń birden-bir sharty — kardınaldy otstavkaǵa shyǵarý bolsyn dep keńes beripti, al, ıspan men Avstrıa korólderi Rısheleniń udaıy Avstrıa koroliniń úı ishin kemsitip mensinbeýge tyrysatyn jádigóı saıasatyn ózderin qorlaý dep túsinetin. Bul hatta mahabbat jaıly birde-bir sóz joq eken.

Koróldiń kóńili birden kóterilip, jadyrap sala berdi de kardınal áli saraıda ma, bilip kel dep kisi jiberdi. Buǵan mártebeli taqsyr óz kabınetinde, uly aǵzamnyń jarlyǵyn kútip otyr degen jaýap keldi.

Koról dereý kardınalǵa keldi.

— Gersog, bilesiz be, men emes, siz durys aıtqan bolyp shyqtyńyz, — dedi koról. — Bul hattaǵy kúlli aıla-árekettiń bári saıası sypatta, mahabbat jaıly bir aýyz sóz bolsaıshy. Onyń esesine munda siz týraly óte kóp aıtylypty.

Kardınal hatty alyp, úlken yqylaspen oqyp shyqty. Aıaǵyna jetkesin ony qaıta, taǵy bir oqydy.

— Meniń jaýlarymnyń aıanyp qalmaıtynyn, mine ózińiz de kórip otyrsyz, uly aǵzam, — dedi kardınal, — eger siz meni qýalap jibermeseńiz, eki jaqtan soǵys ashamyz deıdi. Uly aǵzam, sizdiń ornyńyzda ózim bolsam bar ǵoı, nesin jasyraıyn, mynadaı qudiretti qysymǵa kóner edim. Al, men óz basym, osy isten qýana-qýana keter edim.

— Gersog, siz ne aıtyp tursyz!

— Uly aǵzam, meniń aıtaıyn degenim, osy bir asa qıyn kúreste, shet-shegi joq taýsylmaıtyn jumysta densaýlyqtan aırylatyn túrim bar. Meniń taǵy bir aıtaıyn degenim, La-Rosheldi qorshaýǵa alǵan kezde qıyndyqty kótere almaımyn ba dep qorqamyn, sol sebepti de oǵan meni emes, soǵys júrgizý óziniń tól isi bolyp tabylatyn Konde myrzany taǵaıyndaǵanyńyz jaqsy bolar edi, al, men bolsam shirkeý qyzmetshisimin, óziniń qudaı qosqan tirligimen aınalyspaı, ynta-yqylasynan aýlaq jatqan isterge jegilip qoıǵan bir sorlymyn. Bul sizdiń úı ishindik tirligińizdi baqytqa bóleıtinine kóne shetelderde dańqyńyzdy arttyra túsetinine kámil senemin.

— Qam jemeńiz, gersog, — dedi koról oǵan. — Men bárine de túsinemin. Myna hatta aty atalǵan kisilerdiń bári tıisti jazasyn alady. Odan koroleva da qutylmaıdy.

— Túh, uly aǵzam, ne aıtyp kettińiz! Meniń kesirimnen koroleva záredeı de bolsa zábir shegedi degennen qudaı saqtasyn! Uly aǵzam, ózińiz de jaqsy bilesiz, men udaıy korolevany jaqtap kelemin, tipti ózińizdiń aldyńyzda jaqtaǵanmyn, soǵan qaramastan koroleva meni dushpan kóredi. O, eger ol sizge, uly aǵzam, opasyzdyq, jasap, ar-namysyńyzǵa tıse — sóz basqa, onda men ózim birinshi bolyp: «Júziqaraǵa aıaýshylyq bolmasyn!» — dep aıtar edim. Bizdiń baqytymyzǵa oraı, ol jóninen sóz de týyp otyrǵan joq, uly aǵzam ony óz kózińizben kórip, senip otyrsyz ǵoı.

— Durys aıtasyz, kardınal myrza, — dedi koról. — Ár kezdegideı bul joly da sizdiń aıtqanyńyz keldi. Biraq oǵan qaramastan korolevany jazǵyrǵanym durys boldy.

— Uly aǵzam, hanymnyń aldynda ózińiz kinálysyz ǵoı. Eger búgin siz emes, ol kisi sizge ashýlansa, áldeqaıda túsinikti bolar edi. Uly aǵzam, siz ol kisini óte qatty jazaladyńyz.

— Men árqashanda ózimniń de, sizdiń de jaýlaryńyzdy bıik dáreje-mártebesine qaramaı, tap osylaı qatal jazalaımyn jáne osyndaı qataldyǵym úshin qandaı qaýip-qaterge ushyrasam da razymyn.

— Koroleva, uly aǵzam, sizdiń jaýyńyz emes, meniń jaýym. Ol qaıta sizge jan-tánimen berilgen, ne de bolsa kónetin, adal jar. Uly aǵzam, ózińizdiń aldyńyzda hanymdy jaqtap sóıleýge ruqsat etińiz.

— Endeshe, áýeli mámlege ózi kelsin, birinshi qadam hanymnan bolsyn!

— Uly aǵzam, odan da ózińiz ónege kórsetińizshi. Korolevaǵa kúmán keltirip kinály bolǵan sizsiz ǵoı.

— Áýeli meniń kishireıýim kerek! Joq, bolmaıdy! — dedi koról daýystap.

— Uly aǵzam, ótinemin sizden!

— Iá, oǵan qolaıly bir jeleýdi qaıdan tabamyz?

— Hanymnyń kóńilin kóteretin birdeńe jasasańyz durys bolar edi.

— Sonda ne jasaý kerek?

— Bal jasańyz. Korolevanyń bıdi jaqsy kóretinin bilesiz. Ózińiz osylaı kóńilin aýlap, nazar aýdaryp jatqasyn hanymnyń ashýy tarqap ketedi.

— Meniń sondaı saýyq-saırandy jaqtyrmaıtynym ózińizge málim emes pe, kardınal myrza.

— Sizdiń osyndaı oıyn-toıdy jek kóretinińizdi koroleva bilse tipten jaqsy, ol sizge dán razy bolady. Onyń ústine siz jýyrda hanymnyń týǵan kúnine tartý etken ǵajaıyp alqany qadap shyǵýyna qolaıly sebep týady, óıtkeni, koroleva ony taǵyp áli esh jerde kóringen joq.

— Kórermiz, kardınal myrza, kórermiz áli! — dedi koról, hanymnyń ózi tipti qaperine de ilmeıtin qylmysta kinály bolyp, al, ishteı qatty qaýiptengen iste múlde kinásiz bolyp shyqqanyna kóńili hoshýaqtanyp, sol sebepti de korolevamen dereý tatýlasqysy keldi. — Kórermiz. Biraq, arym kýá, siz keńpeıil keshirimdi adamsyz.

— Uly aǵzam, — dedi kardınal, — qataldyqty mınıstrlerge qaldyryńyz. Keshirimdi bolý — korólderdiń qasıeti, siz soǵan júginip kórińizshi, jaqsylyq jasaǵanyńyzdy keıin ózińiz-aq bilesiz.

Osydan keıin saǵattyń on birdi soqqanyn esitip, kardınal múláıim ıilip, tájim etip, ketýge ruqsat surady, sosyn onyń korolevamen tatýlasýyn qaıta-qaıta ótinip, korólmen qoshtasyp shyǵyp ketti.

Álgi bir hatty tartyp alǵannan keıin, naǵyz urys-keris endi bastalady eken dep oılaǵan Anna Avstrııskaıa, kelesi kúni koróldiń tatýlaspaq bolǵan syńaıyn kórip, qatty qaıran qaldy. Áýelgi kezde ol budan birden bas tartpaqshy edi: tákappar áıeldiń, mártebeli korolevanyń qadir-qasıeti tap keshegideı qorlyqty kórgen emes, sol sebepti de ol ókpesin birden umyta almady. Biraq saraı mańyndaǵy áıelderdiń tiline erip, aqyrynda sol bir jaıtty umytqan syńaı bildirýge tyrysty. Korolevanyń kóńil kúıindegi osy bir ózgeristi paıdalanyp, koról oǵan taıaý ýaqyt ishinde úlken bal ótkizetinin habarlady.

Anna Avstrııskaıa syndy beıbaq bal degendi jyl qusyndaı sırek kóretin, sol sebepti de osy habardy estigende, kardınal oılaǵandaı, hanymnyń, ókpe-renishiniń izi de qalmady — júreginde ne jatqanyn kim bilsin, áıteýir, óńinen eshteńe baıqalmady. Ol toı-dýmannyń qaı kúni bolatynyn surap edi, koról oǵan sol másele jóninde kardınalmen kelisip keńesetinin aıtty.

Shynynda da koról toı-tomalaqtyń qashan ótkiziletinin kardınaldan kún qurǵatpaı suraıdy, biraq kardınal kún saıyn ár túrli sebepterdi jeleý etip, sonyń qaı kúni bolatynyn naqtylap aıtpaı qoıdy.

Arada bir apta ótti.

Joǵarydaǵy biz aıtqan oqıǵadan keıin, segizinshi kúni kardınalǵa Londonnan jiberilgen bir hat kelip tıdi, onda mynadaı sózder jazylǵan edi:

«Men olardy qolǵa túsirdim. Londonnan shyǵa almaı jatyrmyn, óıtkeni aqsham jetetin emes. Maǵan bes júz pıstol jiberińiz, solardy alǵasyn, tórt nemese bes kúnnen keıin Parıjge kelemin».

Kardınal osy hatty alǵan kúni koról oǵan taǵy da úırenshikti saýalyn qoıdy.

Rıshele saýsaǵyn sanap, ishteı mynadaı bir sheshimge keldi:

«Ol áıel aqshany alǵasyn tórt nemese bes kúnnen keıin kelemin deıdi. Aqsha Londonǵa jetem degenshe arada bes kún ótedi, al, ol munda kelip jetýine taǵy da bes kún kerek. Sondaǵy ne bary on kún. Mundaı kezde qarsy soqqan jeldi, san alýan kezdeısoq kedergiler men kesirli keselderdi de esepteý kerek. Shamasy, on eki kún...»

— Qalaı, gersog, eseptep boldyńyz ba?— dedi koról.

— Iá, uly aǵzam. Búgin bizde jıyrmasynshy sentábr ǵoı. Qala basshylary úshinshi oktábrde meıram ótkizedi. Bári de júıe-júıesimen júrip keledi. Sizdi korolevamen mámlege ózi kónipti dep eshkim de oılamaıdy.

Kardınal bir sát úndemeı qalyp, sózin qaıta jalǵady:

— Aıtpaqshy, merekeniń aldynda siz korolevaǵa álgi almaz alqanyń oǵan jarasatynyn, ne jaraspaıtynyn kórgińiz keletinin aıtýdy umytpassyz.

XVII

ERLİ-ZAIYPTY BONOSELER

Korólmen áńgimeleskende kardınal almaz alqa jaıyn osymen ekinshi ret eske saldy. Lúdovık Hİİİ-shi mundaı dáıektilik ań-tań qaldyrdy, ol bul keńestiń qupıa bir syry baryn sezdi.

Qol astynda keremetteı polısıasy bar kardınal (árıne, ol qazirgi zaman polısıasynyń dárejesine jetpegen-di), korólliń úı ishinde bolyp jatqan jaǵdaıdy koróldiń ózinen de jaqsy biletin, sol sebepti de uly aǵzam oǵan talaı ret renjigeni de bar. Osy joly koról: Anna Avstrııskaıamen sóıleseıin, bálkim maǵan túsiniksiz keıbir jáıtter sodan keıin Málim bolar — dep oılady. Mártebeli taqsyrǵa burynnan málim, nemese beımálim bir syrlardy anyqtaǵannan keıin ol kardınalmen kaıta kórispekshi boldy. Qalaı bolǵan kúnde de búl koróldiń óz mınıstri aldyndaǵy abyroı-bedelin bir kóterip tastar edi.

Lúdovık XIII-shi korolevaǵa kelip, úırenshikti ádeti boıynsha, áńgimeni hanymnyń tóńiregindegi jaqyn dáıekshilerine aıbat kórsetýden bastady. Anna Avstrııskaıa onyń uzaq sózin áıteýir bir bitetin shyǵar dep tómen qarap mólıip turyp tyńdady. Biraq korólge keregi bul emes-ti. Oǵan keregi eregis-janjaldy, eregisip turǵanda abaısyzda bımaǵlum bir syrdyń ushtyǵy shyǵar, qandaıda bir syr bolsa da báribir. Ol kardınaldyń kókeıinde qupıa bir bále jatqanyn, buǵan onyń oqys bir zulymdyqty ázirlep júrgenin kámil sezedi, óıtkeni kardınal sondaı zalym isterdiń, aldyna jan salmaıtyn sheberi edi. Koróldiń kózge shuqyǵandaı etip shuqshıa aıtqan aıyptaý sózderi dittegen jerine jetkizgendeı boldy.

— Uly aǵzam, — dedi Anna Avstrııskaıa onyń tuspaldaı aıtqan jymysqy sózderine shydaı almaı, — kóńilińizdegi kúdikti nege ashyq aıtpaısyz? Men ne jazyppyn? Qandaı qylmys jasappyn. Uly aǵzam, siz osy janjaldy meniń álgi inime jazǵan hat úshin jasap otyrǵan joqsyz.

Osyndaı týra suraqqa koról áýelde ne dep jaýap qataryn bilmeı abyrjyp qaldy. Ol endi mereke aldynda ǵana aıtylatyn sózdiń shyǵar sáti kelgen dep oılady.

— Hanym, — dedi ol mańyzdanyp, — taıaý kúnderdiń birinde ratýshada bal mereke ótkiziledi. Bizdiń dýanbasylarynyń qurmetine siz so balǵa toı kóılegin kıip, meniń týǵan kúnińizge syılaǵan almaz alqany umytpaı taǵyp kelersiz. Meniń jaýabym osy.

Bul jaýaptan ótken sumdyq joq-ty. Anna Avstrııskaıa korólge bári de málim eken, ol kardınal azǵyrǵasyn ǵana osy aptada eshteńe sezdirmeı júrgen boldy dep oılady. Koróldiń osyndaı pystalyǵy da bar-tyn. Koroleva appaq shólmekteı bolyp, ádemi balǵyn qoly maıysyp, shaǵyn stolǵa súıene berdi. Korólge úreıli kózderimen úrpıe qarap, tili kúrmelgendeı únsiz turyp qaldy.

— Estip tursyz ba, hanym, — dedi koról, áıeliniń qatty abyrjyp qalǵanynyń sebebin bilmese de, sonyń ózine máz bolyp. — Estip tursyz ba?

— Estip turmyn, aǵzam, — dedi koroleva kúbirlep,

— Siz balda bolasyz ǵoı?

— Iá.

— Almaz alqańyzdy taǵyp alasyz ba?

— Iá.

Koroleva burynǵydan da beter qýaryp ketti. Koról ony birden baıqap, hanymnyń qatty ábigerge túskenine aıyzy qanyp, boıyna sińgennen jaman ádeti — raqymsyz qataldyǵyna basyp:

— Endeshe kelistik! Meniń sizge aıtaıyn degenim osy edi, — dedi jaıbaraqat qana.

— Bal qaı kúnge taǵaıyndalyp edi? — dedi Anna Avstrııskaıa.

Lúdovık XIII bul saýalǵa jaýap berýge bolmaıtynyn seze qoıdy: korolevanyń daýysy ólip bara jatqan kisiniń daýsyna uqsas edi.

— Taıaý kúnde, hanym, — dedi koról. — Dál qaı kúni ótetini esimde qalmapty, kardınaldan suraý kerek eken.

— Demek, osy baldy ótkizýge keńes bergen mártebeli taqsyr eken ǵoı? — dedi koroleva shırap.

— Iá, hanym. Siz ony nege suradyńyz? — dedi koról tańyrqap.

— Almaz alqany taǵýdyń meniń esime salýǵa keńes bergen de sol kisi ǵoı?

— Sizge ne desem eken,..

— Tap sol kisi, uly aǵzam, sonyń ózi!

— Ol ma, men be — báribir emes pe? Osy ótinishti siz qylmys kórigi turǵannan saýmysyz?

— Joq, aǵzam.

— Demek, siz kelesiz ǵoı? — Iá.

— Jaqsy boldy, — dedi koról ketip bara jatyp. — Men ýádeńizdi oryndarsyz dep senemin.

Koroleva ıilip qurmet kórsetti, biraq ádep saqtaǵannan góri, tizesi búgilip bara jatqasyn ıile qoıdy.

Koróldiń bul aradan kóńili ósip shyqty.

— Men qurydym! Sý túbine kettim! — dedi koroleva kúbirlep. — Kardınal bárin de biledi. Koróldi maǵan aıdap salyp otyrǵan da sol, koról ázirge eshteńeni de bilmeıdi, biraq uzamaı bárin de biletin bolady. Men qurydym! Qudaı-aı! Qudaı-aı!

Ol tizerlep otyra ketti de, dirildegen qolymen betin basyp, duǵa oqı bastady.

Jaǵdaı shynynda da qıyndap ketip edi. Gersog Bekıngem Londonǵa kaıtyp bardy, de Shevrez hanym Týr qalasynda. Ózin ańdýdy burynǵydan áldeqaıda kúsheıtkenin biletin koroleva opasyzdyq jasap júrgen kisi saraı mańyndaǵy áıelderdiń biri ekenin anyq sezedi, biraq sonyń kim ekenin jyǵa tanymaıdy. La Port Lývr sheginen asyp esh jaqqa bara almaıdy; bul jalǵanda hanym senetin kisi de qalmady.

Basyna tónip turǵan qaýip-qaterdi anyq sezip, jalǵyzdyǵyna jany kúıgen koroleva shydaı almaı egilip jylap jiberdi.

— Mártebeli hanym, sizge meniń bir sebebim tımes pe eken? — dedi kenet bir názik daýys jany ashı.

Koroleva jalt qarady: myna daýys aına-qatesiz dos adamnyń daýsy ǵoı.

Shynynda da korolevanyń bólmesine aparatyn kóp esiktiń bireýiniń aldynda áp-ásem Bonase bıke týr eken. Ol kórshi shaǵyn bólmede hanymnyń kóılekteri men ishkıimderin jınastyryp jatady da, koról kirip kelgende shyǵyp ketýge úlgire almaı qalady. Sóıtip ol osy aradaǵy sózdiń bárin de estıdi.

Koroleva óziniń bul bólmede jalǵyz emes ekenin kórgende, ańdamaı daýysy shyǵyp ketedi. Abyrjyp qalǵan hanym á degende, La Port kútýshi etip qoıǵan kelinshekti tipti tanymaı da qaldy.

— O, siz shoshymańyz, mártebeli hanym! — dedi kelinshek, bıleýshisin mynadaı sharasyz kúıde kórgende ol óz qolyn ózi ýqalap, egilip jylap jiberdi. — Mártebeli hanym, men sizge jan-tánimmen berilgen kisimin, bizdiń aramyz jer men kókteı bolsa da jáne meniń deńgeı-dárejem óte tómen etekte jatsa da, sizdi osy báleden qutqarýdyń amalyn oılap tapqan sıaqtymyn.

— Siz! O táńirim! Siz be?! — dedi koroleva daýystap. — Káne, meniń kózime týralap bir qarańyzshy. Aınalamnyń bári opasyzdar. Sizge sene alar ma ekenmin?

— Mártebeli hanym, — dedi kelinshek tizerlep otyra ketip, — arymmen ant eteıin, siz úshin ólýge barmyn!'

Áıeldiń júregin jaryp shyqqan osy únnen keıin onyń adaldyǵyna eshbir shúbá qalmady.

— Iá, — dedi Bonase bıke sózin sabaqtap, — ıá, bul jerde opasyzdardyń bar ekeni ras. Biraq áýlıe ananyń atymen ant eteıin, uly hanym, ózińizge menen ótken adal adam joq! Álgide koról sılaǵan alqany aıtam... siz ony gersog Bekıngemge berdińiz soǵan, solaı ma? Ol alqa gersog áketken qyzyl aǵash qobdıshanyń ishinde me edi?.. Men qatelesip kettim be, álde qaıdaǵy joq birdeńeni aıtyp turmyn ba?

— O, qudaı, qudaıym-aı! — dedi koroleva, qoryqqannan tisi-tisine tımeı.

— Hosh, endi sol alqany qaıtarý kerek qoı, — dedi Bonase bıke sózin jalǵap.

— Iá, qaıtarý kerek. Biraq, sony qalaı jasarsyń? — dedi koroleva daýystap.

— Bireýdi gersogke jiberý qajet shyǵar?

— Biraq kimdi? Kimdi jiberemiz. Kimge senemiz?

— Maǵan senińiz, mártebeli hanym. Osy qurmetti maǵan bir ret kórsetińizshi, korolevamen meniń, sonda men shabarmandy da tabamyn.

— Hat jazý kerek qoı!

— Asa qajet. Mártebeli hanym, óz qolymyzben syza salǵan eki sóziniń ben mórińiz jetip jatyr.

— Biraq sol eki sóz — maǵan shyǵarǵan úkim-jaza, ajyrasý, jer aýdarý...

— Eger bir zalymnyń qolyna tússe, árıne, solaı bolady. Biraq sol hatyńyzdyń tıisti jerine tapsyrylatynyna janym kámil.

— O jasaǵan! Sizdiń qolyńyzǵa men óz ómirimdi, ar-namysymdy, kir shalmaǵan atymdy senip tapsyrǵaly týrmyn!

— Iá, hanym, tapsyrasyz. Biraq sizdi qutqaratynym anyq.

— Qalaı qutqarasyz? Tym bolmasa túsindirińizshi!

— Meniń kúıeýimdi osydan úsh-tórt kún buryn bosatqan. Onymen áli jolyǵyp úlgere almaı jatyrmyn. Ol óshpendilikten de, súıispenshilikten de beıhabar júretin bir qarapaıym, qaıyrymdy jan. Ol men ne qalasam, sonyń bárin de oryndaıdy. Ol apara jatqan nársesiniń ne ekenin bilmeı-aq attanyp júre beredi jáne, mártebeli hanym, hatyńyzdy kórsetilgen adresine sizden ekenin bilmeı sezbeı-aq aparyp bere salady.

Koroleva jas áıeldiń júreginiń túkpirinde ne jatqanyn anyqtap kórip alǵysy kelgendeı-aq, ony kózimen iship-jep, qolyn qatty-qatty qysty.

Biraq áıeldiń tunyq kózinen adal peıilin tanyp, betinen shóp etkizip súıip aldy.

— Osyny oryndasań, meniń ómirimdi de, ar-namysymdy da aman saqtap qalasyń! — dedi ol razy kóńilmen.

— O, meniń qyzmetimdi asyra baǵalamaı-aq qoıyńyz, men sizge qol ushyn bergenimniń ózine baqyttymyn! Men qaıbir qutqarýshy em. Uly hanym, siz — jádigóı aıla-árekettiń qurbanysyz.

— Onyń ras, qarǵashym. Sen jónin aıtyp tursyń, — dedi koroleva báseń.

— Endeshe maǵan hatty berińiz, mártebeli hanym. Ýaqyt tar.

Koroleva, ústinde sıa, qaǵaz ben qaýyrsyn qalam jatqan stolshaǵa júgirip bardy da, dereý eki jol hat jazyp, oǵan óz mórin basyp bekitip, Bonase bıke usyndy.

— Iá, — dedi koroleva, — aıtpaqshy, biz asa mańyzdy bir zatty umytyp ketippiz.

— Ol ne?

— Aqshany aıtam.

Bonase bıke qyzaryp ketti.

— Iá, onyńyz ras, — dedi ol. — Meniń aıtaıyn degenim, kúıeýim...

— Kúıeýińizdiń aqshasy joq qoı? Sen sony aıtaıyn dep pe ediń?

— Joq, onyń aqshasy bar. Biraq ol sarańnyń sarańy — basty kemistigi de sol. Siz qam jemeı-aq qoıyńyz, mártebeli hanym, biz bir jónin tabarmyz...

— Qyrsyq shalǵanda, qazir mende de aqsha joq, — dedi koroleva. (De Mottvıl hanymnyń ómir baıanyn oqyǵan kisi býǵan onsha tań qalmaıdy). — Týra turyńyzshy...

Anna Avstrııskaıa óz qobdıshasyna bardy.

— Myna bir júzikti alyńyzshy, — dedi ol. — Biletinder ony óte qymbat týrady deıdi. Muny maǵan aǵam, ıspan koroli syılaǵan. Bul meniń óz menshigim, ne etsem de erkimde. Osy júzikti al da, aqshaǵa aınaldyr, sosyn kúıeýiń jolǵa shyqsyn.

— Endi bir saǵatta tilegińiz oryndalady.

— Myna adresti kórdiń be, — dedi koroleva jaıymen sybyrlap, onyń ne degenin aıyrýdyń ózi qıyn edi, — «Mılord gersog Bekıngemge, London».

— Hat onyń óz qolyna tabys etiledi.

— Keń peıildi qarǵashym! — dedi koroleva daýystap.

Bonase bıke korolevanyń qolynan bir súıip, hatty qorsajyna tyǵyp, qustaı usha jóneldi.

Endi bir on mınýttan keıin ol úıine keldi. Ol korolevaǵa aıtqanyndaı, bosatylǵannan keıin kúıeýin áli kórgen joq edi. Ol kúıeýiniń kardınalǵa degen kózqarasynyń ózgerip ketkenin de bilmeıtin, ásirese sońǵy kezderi Bonaseniń eń jaqyn dosyna aınalǵan graf Roshfor eki-úsh ret kelgennen keıin bul ózgeris kúsheıe túsken bolatyn.

Graf onsha qınalmaı-aq ,onyń áıeli aram pıǵylmen urlanbaǵanyna, ol tek saıası saqtyqtan týǵan shara ekenine Bonaseniń kózin jetkizdi.

Áıeli kelgende Bonase myrza jalǵyz eken; bir ózi úı ishin jınaımyn dep mashaqatqa túsip júr eken. Mebel túgeldeı synǵan, shkaftardyń ishi qańyrap bos qalypty: Súleımen patsha bir kezde: úsh nárse ózinen keıin iz qaldyrmaıdy depti ǵoı, ádil sot shamasy olardyń qataryna jatpasa kerek-ti. Dáıekshi áıel qojaıynyn qamaýǵa alysymen zytyp ketken. Qyz baıǵustyń qatty qoryqqany sonsha, aldy-artyna qaramaı, esh jerge aıaldamaı, Parıjdi tastap, óziniń atamekeni — Býrgýldıadan baryp bir-aq shyqqan edi.

Qadirmendi galantereıshi úıine kelisimen óziniń aman-esen kelgenin aıtyp áıeline habar jibergen, áıeli oǵan qutty bolsyn aıtyp, qyrýar jumysynan qoly qalt etse bolǵany kúıeýimen kórýge keletinin bildirip sálem joldaǵan.

Onyń qolynyń qalt etýin kúıeýi tabany kúrekteı bes kún kútti, jaǵdaı basqasha bolsa, Bonase myrza muny óte uzaq ýaqyt dep shydamas ta edi. Biraq kardınalmen keńeskennen keıin, graf Roshfor áldeneshe ret kelgennen keıin bul kóp oılanyp, kóp tolǵanatyn bolǵan, al, qalyń oıǵa shomǵan kisi ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı qalady.

Onyń ústine Bonaseniń oıy keremetteı tátti oılar edi. Roshfor ony dosym, súıikti Bonasem deıdi jáne kardınaldyń ózi jónindegi pikiri jaqsy ekenin udaıy aıtady da otyrady. Galantereıshi endi ózin baq-dáýlet pen qurmet-qoshemetke jaqyndap qalǵandaı sezinedi.

Bul kezderi Bonase bıke de talaı nárseniń jaı-kúıin oılaǵan, biraq oıyna baq-dáreje degeniń kirip te shyqpaıtyn. Óziniń erkinen tys onyń oıy álgi ádemi albyrt jas jigitke, shamasy, býǵan ǵashyq bolyp qalǵan jigitke aınalyp soǵa beredi. On segiz jasynda Bonase myrzaǵa turmysqa shyǵyp, kúıeýiniń elgezek te sergek jandy jas áıeldiń qushtar sezimin tipti de oıata almaıtyn kóńildes serikterinen basqa eshkimdi kórmegen Bonase bıke arzan qyzyqqa áli boı aldyra qoımaǵan edi. Biraq ol zamanda dvorán aty qarapaıym qala jurtyna, qaı kezdegiden bolsa da, qatty áser etýshi edi, al, d'Artanán dvoránın bolatyn. Buǵan qosa onyń ústine gvardıashynyń formasy bar-tyn, al, áıelder bolsa mýshketer formasynan keıin osy gvardıashy kıimin qatty baǵalaıtyn. Qaıtalap aıtaıyqshy, bul jigitimiz ári jas, ári sulý jáne alǵyr da alymdy edi. Ol mahabbat kúıin shyn ǵashyqtardaı-aq shertetin jáne mahabbatqa jany qumar jasty. Mine, osynyń bári jınalyp kelip, jıyrma beske endi shyqqan kelinshektiń basyn shyr aınaldyryp jiberýge jetip jatyr edi, nesin aıtasyz, Bonase bıke áıeldiń eń bir baqytty shaǵyna kelip, pisip-tolysyp turǵan kezi edi.

Sol sebepti de, bir apta boıy kórispegen erli-zaıyptylar bir-birimen árqaısysy óz oıymen ózi áýre bolyp jolyqty, al osy aptanyń ishinde ekeýiniń basynan da eleýli-eleýli oqıǵalar ótken edi. Bonase myrza qansha aıtqanmen shyn kóńilden qýanyp qushaǵyn jaıyp, áıeline qaraı qarsy júrdi.

Bonase bıke oǵan súısin dep mańdaıyn tosa berdi,

— Ekeýmizdiń, sóılesýimiz kerek, — dedi ol.

— Janym-aý, ne týraly? — dedi Bonase tańyrqap,

— Men sizge asa mańyzdy birdeńeni... aıtýym kerek, — dedi Bonase bıke sóz bastap.

— Iá, ıini kelgende aıtaıyn, meniń de sizge birneshe salmaqty saýaldar qoıǵym keledi, — dedi Bonase, áıeliniń sózin bólip. — Sizdi osy nege urlady, áýeli sony túsindirip berińizshi?

— Qazirgi áńgime ol jaıynda emes, — dedi Bonase bıke.

— Sonda ne jaıly? Meniń qamalǵanym jaıly ma?

— Men ony sol kúni bilgenmin. Biraq sizdiń eshbir qylmysyńyz joq-ty, eshbir qupıa aıla-áreketke qatysty bolyp kórmegen edińiz, siz ózińizdi, nemese álde basqa bireýlerdi qaralaıtyn eshbir jáıtti bilmeıtinsiz, sol sebepti de men ol oqıǵaǵa onsha kóńil bóle qoımaǵan edim.

— Tilmen oraq orǵanǵa bel aýyrmaıdy, bıkem! — dedi Bonase, áıeliniń býǵan samarqaý qaraǵanyna ókpelep. — Biraq siz meniń uzaq táýlikter boıy Bastılıada kózim jyltyrap jatqanymdy bilesiz be?

— Táýlik degeniń tez ótedi ǵoı. Sizdiń qamalǵanyńyzdy ázirge sóz etpeı-aq qoıalyq, odanda meni osynda ákelgen istiń jaıyn sóz etelik.

— Sizdi osynda ákelgen is degenińiz qalaı? Janym-aý, siz munda tutas bir apta boıy kórmegen kúıeýińizben júzdesýge kelgen joqsyz ba? — dedi galantereıshi qabaq shytyp.

— Iá, áýeli sony oılap kelgenim ras. Biraq odan ózge de sharýam bar.

— Aıtyńyz endeshe!

— Ol keremetteı bir mańyzdy jumys, bálkim, bizdiń bolashaq taǵdyrymyz tek soǵan baılanysty da shyǵar.

— Bıke, sizdi kórmegeli beri bizdiń jaǵdaıymyz kúrt ózgergen, eger endi birneshe aıdan keıin jurttyń kóbi bizdi kóre almaı kúndeıtin bolsa, men oǵan tań qalmaımyn.

— Eger siz meniń aıtqanymdy dálme-dál oryndaıtyn bolsa qyz, solaı bolady da.

— Men be?

— Iá, siz. Bir qaıyrymdy da qasıetti isti jasasańyz, aqshanyń astynda qalasyz.

Aqsha jaıyn aıtsa, kúıeýiniń en osal pernesin basatynyn Bonase bıke kámil bilýshi edi.

Biraq galantereıshi bolsyn, basqa bolsyn, áıteýir kardınal Rıshelemen on mınýt sóıleskennen keıin, kez kelgen adam tanymastaı bolyp ózgerip ketetin.

— Qyrýar aqsha ma? — dedi Bonase tómengi ernin dúrdıte.

— Iá, óte kóp.

— Shamasy qansha bolady?

— Bálkim, tutas bir myń pıstol bolyp qalar.

— Demek, sizdiń maǵan salaıyn dep otyrǵan qolqańyz asa mańyzdy nárse boldy ǵoı?

— Iá

— Sonda ne isteý kerek?

— Siz dereý jolǵa shyǵasyz. Men sizge bir hat beremin, ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaısyz da, tıetin kisiniń ózine qolma-qol aparyp tapsyrasyz.

— Qaıda barýym kerek?

— Londonǵa.

— Men be? Londonǵa ma? Siz nemene, ázildep týrsyz ba? Meniń Londonda eshbir sharýam joq.

— Biraq sizdiń Londonǵa barýyńyzǵa zárý bolyp otyrǵan kisiler bar.

— Olar kimder? Sizge bir eskerteıin degenim, men endi áýeli óz kózimdi jetkizbeı eshteńeni de istemeımin jáne óz basymdy qandaı báıgege tigetinimdi, kim úshin tigetinimdi bilip alǵym keledi.

— Sizdi jumsaıtyn asyl tekti bir kisi, sol degdar jan qazir sizdi kútip otyr. Syılyq degenińiz sizdiń oılaǵanyńyzdan da asyp ketedi — meniń sizge aıtaıyn degenim osy edi.

— Taǵy aıla-sharǵy ma! Bitpeıtin bir aıla-áreketter! Raqmet! Endi meni aldaı almaısyz: kardınal myrza meniń kózimdi ashty.

— Kardınal! —  dedi Bonase bıke daýystap. — Siz kardınalmen kóristińiz be?

— Iá, ol meni shaqyryp aldy! — dedi galantereıshi,

— Siz sonyń shaqyrǵanyna ergensiz ǵoı, ne degen beıqam kisi edińiz.

— Nesin jasyraıyn, baramyn ne barmaımyn dep shánıetin hal mende bolǵan joq: eki jasaýyl aıdap apardy. Taǵy bir moıyndaıyn degenim, men ol kezde mártebeli taqsyrdy tipti bilmeýshi edim, sol sebepti de o kisige barmaı, jaltaryp qala alsam — soǵan qatty qýanǵan bolar edim.

— Ol sizge dóreki minez kórsetti me, qorqytty ma?

— Ol maǵan qolyn usynyp, dosym dep atady, ıá, dosym dep atady! Estip tursyz ba, bıkem? Men — uly kardınaldyń dosymyn.

— Uly kardınaldyń deısiz be?

— Iapyrmaı, osy siz sol kisiniń ataq-dárejesine shúbá keltirýden saýmysyz?

— Joq shúbá keltirmeımin, biraq meniń sizge aıtarym, mınıstirdiń shapaǵaty — dáıeksiz nárse, tek esýas qana óz taǵdyryn mınıstrge aparyp telıdi. Odan da qudiretti, odan da joǵary turǵan ókimet bar — bir adamnyń qubylmaly erkine ǵana, nemese belgili bir oqıǵanyń biter-bitpesine ǵana súıenbeıtin ókimet-bılik bolady. Sondaı ókimetke ǵana qyzmet etý kerek.

— Bıkem, men qatty qynjylyp otyrmyn, biraq men úshin sol uly adamnyń bıliginen ózge bılik joq, óz basym sol kisige qyzmet etý qurmetine ıe bolǵanmyn.

— Siz kardınalǵa qyzmet etesiz be?

— Iá, bıkem. Sol sebepti de, kardınaldyń qyzmetshisi retinde men sizdi memlekettiń qaýipsizdigine qarsy baǵyttalǵan qaskúnemdik áreketterge jýytpaımyn jáne ózi fransýz bolmaǵasyn, jan-júregimen Ispanıany jaqtaıtyn áıeldiń aıla-sharǵysyna sizdiń kómek berýińizge tyıym salamyn. Baqytymyzǵa qaraı, bizdiń uly kardınalymyz bar áıteýir: onyń ómirde qalǵymaıtyn qyran kózi dúnıeniń bárin múlt jibermeı jiti baǵyp otyr jáne odan jasyryn qalatyn júrek túkpiri bolmaıdy.

Bonase graf Roshfordan estigen sózin sózbe-sóz qaıtalap aıtqan edi. Ol bul sózderdi kóńiline toqyp alǵan, ádemilep aıtatyn qolaıly sátti kútip júrgen-di. Biraq óz kúıeýiniń kómegine sengen jáne sol úshin koroleva aldynda sert bergen jas áıel óziniń dármensizdigin kórip jáne sumdyq bir qaýip-qaterge taban astynda arandap qala jazdaǵanyn sezip qalshyldap qorqyp ketti. Degenmen kúıeýiniń álsiz jerin, ásirese, qulqynqumar qomaǵaılyǵyn kámil biletin áıel áli de bolsa kúıeýin yrqyma kóndirermin degen úmitten aırylǵysy kelmedi.

— Ah, solaı ma, siz kardınalshy ekensiz ǵoı, myrza! — dedi kelinshek shıryǵyp. — Siz áıelińizdi azaptaıtyn, korolevańyzdy qorlaıtyn sumdarǵa qyzmet etedi ekensiz ǵoı!

— Jalpy jurttyń ıgiligi turǵanda jalǵyz adamnyń múddesi degen ne, táıiri. Dep memleketti qutqaratyn kisilerdi jaqtaımyn! — dedi Bonase lepirip.

Bul da graf Roshfordyń sózi-tin, Bonase ony jattap alyp, endi esebin taýyp qystyra salǵan-dy.

— Baıǵus-aý, ózińiz aıtyp turǵan memleket degenniń ne ekeninen azdap ta bolsa habaryńyz bar ma? — dedi Bonase bıke ıyǵyn qýshıtyp. — Qýlyq-sumdyqty qaıtesiz, odan da qarapaıym meshanın bolyp júre berseńizshi jáne kim kóbirek paıda jasaımyn dese sonyń jaǵyna shyǵa qoıyńyz.

— Kim bilgen... — dedi daýsyn sozyp Bonase, qasynda tompaıyp jatqan qaltany qolymen qaǵyp-qaǵyp qalǵanda kúmis syńǵyry estildi. — Qurmetti ýaǵyzdaýshy bıkesh, siz endi mynaǵan ne der ekensiz.

— Bul aqsha qaıdan kelgen?

— Ańǵarmaı otyrsyz ba áli?

— Kardınaldan ba?

— Sol kisiden jáne meniń dosym Roshfordan.

— Graf Roshfordan ba? Mánjýbas-aý, meni urlaǵan tap sonyń ózi emes pe!

— Urlasa urlaǵan shyǵar.

— Sondaı sumyraıdan aqsha alǵansyz ba?

— Sol urlyqtyń shyn sebebi saıasat ekenin ózińiz de aıtpap pa edińiz?

— Ol urlyqtyń negizgi maqsaty — meni kúshtep hanymǵa opasyzdyq jasatý edi, kónsem — kóndim, kónbesem kúshtep, azaptap, qasıetti bıleýshi hanymymnyń ar-namysyna, tipti, bálkim, ómirine de qaýip tóndiretin isterdi maǵan moıyndatý edi.

— Bıkesh, — dedi Bonase, — sizdiń qasıetti bıleýshińiz — opasyz ıspan áıeli, sol sebepti de kardınal jasap jatqan is-árekettiń bári de zańdy,

— Sýdar, — dedi jas áıel shańqyldap,— men sizdi qorqaq ta qomaǵaı ekenińizdi, aqylsyz aqymaq ekenińizdi bilýshi edim, al biraq ońbaǵan zalym ekenińizdi bilmeýshi edim!

— Bıke... — dedi Bonase mólteńdep, áıeliniń osylaı ashýlanǵanyn alǵash ret kórip, úı ishiniń janjalynan shoshyp ketip, — bıkesh, siz ne dep kettińiz?

— Men sizdi jeksuryn dep týrmyn! — Bonase bıke kúıeýine qaıtadan yqpaly óte bastaǵanyn ańdap, áńgimesin soza berdi. —Sóıtip siz saıasatpen aınalysyp kettim deńiz, onyń ústine kardınaldyń jaqtasy boldym deńiz? Sóıtip siz ján-tánińizben ázázilge satyldym deseńiz jáne aqshaǵa satylǵansyz ǵoı, solaı ma?

— Ázázilge emes, kardınalǵa!

— Onyń bári bir! — dedi kelinshek shaptyǵyp. — Kim «Rıshele» dese — «ázázil» dep aıtqany.

— Úndemeńiz, bıkesh úndemeńiz! Sózińizdi bireý bolmasa bireý estip qalar!

— Iá, siz durys aıtasyz, biraq sizdiń qorqaqtyǵyńyzdan men uıalamyn.

— Siz maǵan sonda ne jasa deısiz?

— Men sizge álgide ǵana aıtqanmyn: tap qazir jolǵa attanyp, ózińizge senip tapsyrylǵan isti adal oryndap shyǵýyńyzdy talap etemin. Osy shartty qabyldasańyz men bárin de umytamyn da, kináńizdi keshiremin. Buǵan qosa, — áıel oǵan qaraı qolyn sozyp, — sizben qaıta dostasamyn.

Bonase ári qoıan júrek qorqaq,' ári sarań edi, biraq áıelin ólerdeı jaqsy kóretin, onyń kóńili bosap ketti. Elý jastaǵy erdiń jıyrma bestegi áıeline uzaq burtıyp júrýi qıyn bolsa kerek-ti. Bonase bıke kúıeýiniń qıpaqtap turǵanyn seze qoıdy.

— Káne qalaı? Táýekelge bel baıladyńyz ba?

— Qymbatty bıkem, menen ne talap etip turǵanyńyzdy ózińiz bir oılap kórińizshi? London alysta, Parıjden tym qashyq jatyr, onyń ústine sizdiń tapsyrmańyzdy oryndaý isi, bálkim, qaterli de shyǵar.

— Sol qaýip-qaterden aman qalsańyz sizge báribir emes pe!

— Siz bilesiz be, Bonase bıke? — dedi galantereıshi. — Bilseńiz, men odan úzildi-kesildi bas tartamyn. Aıla-sharǵydan men qatty qorqamyn. Men Bastılıany kórgen kisimin! Bastılıa degenin bir sumdyq! Esime tússe bolǵany — arqamdy aıaz qaryp ótkendeı bolady. Meni azaptaımyz dep qorqytty! Al, siz azaptaý degenniń ne ekenin bilesiz be? Aǵash synalardy bashpaılaryńyzdyń ara-arasyna salyp súıegińiz kúlparsha bolǵansha qysady eken... Joq, aıttym — bitti, kestim — úzildi! Ólsem de barmaımyn. Aý, shaıtan alǵyr-aý, ózińiz nege barmaısyz? Osy ýaqytqa deıin men siz jóninde qatelesip kelippin: siz maǵan birte-birte erkek bolyp kórinip barasyz jáne erkek bolǵanda da eń bir jankeshti, jaýjúrek bolyp kórinesiz.

— Al, myna siz... siz be — naǵyz áıelsiz, baryp turǵan beıshara, aqymaq ta aqylsyz áıelsiz! Ah! Siz qorqaqsyz ǵoı? Jaraıdy! Olaı bolsa men osy tap qazir sizdi koroleva atynan qamaýǵa al deımin, sosyn sizdi aıdap aparyp, álgi ózińizdiń záreńiz qalmaıtyn Bastılıaǵa qamaıdy da tastaıdy!

Bonase tereń bir oıǵa súńgip ketti. Ol qaýip qaterdiń qaı jaqtan — kardınal jaqtan ba, álde, koroleva jaǵynan ba — kúshti bolatynyn aqylǵa salyp, ólshep-piship kórdi. Sóıtse, kardınaldyń ashýynan ótken qaýip joq eken.

— Meni koroleva atynan tutqyndaýǵa ámir etińiz? — dedi ol aqyrynda. — Men mártebeli taqsyrǵa súıendim deımin.

Óziniń asyra siltep jibergenin Bonase bıke endi ǵana túsindi, túsindi de shoshyp ketti. Kúıeýiniń áste shimirikpeıtin topas júzine seskene kóz tastap edi, odan záre-quty qalmaǵan aqylsyz beıbaqtyń kózsiz qalshalyǵynan basqa eshteńeni de kóre almady.

— Maqul endeshe, — dedi áıel jasyp. — Túptep kelgende, bálkim, sizdiń aıtqanyńyz durys ta shyǵar. Saıasatqa erkekter jetikteý keledi, ásirese, Bonase myrza, siz jetik shyǵarsyz, óıtkeni kardınalmen keńestińiz ǵoı. Degenmen bir ókinetinim jerim, — dedi áıel áńgimesin jalǵap, — ózime degen mahabbatyna qudaıdaı senip júrgen kúıeýim, jeme-jemge kelgende, meniń bir qolqamdy, bir erkeligimdi oryndaýǵa qulyqsyz bolyp shyqty.

— Sizdiń qolqańyzdyń qaıda aparyp soǵatynyn kim bilgen,- dedi Bonase qamqorsı sóılep. — Sol sebepti de men odan seskenemin.

— Endeshe oıǵa alǵan isten bas tartam daǵy, laj qansha, — dedi kelinshek bir kúrsinip qoıyp. — Solaı-aq bolsyn. Endi ony sóz qylmasaq ta bolady.

— Tym bolmasa Londonǵa barǵanda meniń ne isteıtinimdi túsindirip aıtyp berseńiz ǵoı, — dedi Bonase biraz únsiz turǵannan keıin; áıeliniń syryn shyjymdap bile bergeısiń, degen Roshfordyń ámiri onyń esine kesheýildep baryp túsken edi.

— Sizge ony bilýdiń eshbir qajeti joq, — dedi kelinshek seziktene boıyn tejep. Ol álgi keıde áıelderdiń ańsary aýyp ketetin bolmashy birdeńe edi, tek shash etekten paıdaǵa keneletin bir nárseni satyp alýdyń jaıy edi.

Jas áıel kókeıindegi oıyn tereńirek jasyrýǵa tyrysqan saıyn, Bonase áıeliniń ózine aıtqysy kelmegen qupıa syrynyń asa mańyzdy bir nárse ekenine kózi anyq jete berdi. Sol sebepti de ol dereý graf Roshforǵa júgirip baryp, koroleva Londonǵa jiberetin shabarman izdep jatyr, dep aıtpaqshy boldy.

— Keshirińiz, qymbattym, meniń ketýim kerek, — dedi ol. — Sizdi búgin keletinińizdi bilmegesin bir kóńildes kisige kelemin dep ýáde bergen edim. Men kep kidirmeımin, eger az ýaqyt kidire tursańyz, álgi tanysymmen sózimdi bitiremin de, osynda qaıtyp kelemin, áne, kóshe de qarańǵylanyp barady, men sosyn sizdi Lývrǵa shyǵaryp salarmyn.

— Rahmet, sýdar, — dedi Bonase bıke. — Maǵan bir mardymdy kómek kórsete qoıatyndaı siz qandaı batyr bola qaldyńyz. Lývrǵa ózim-aq bara beremin.

— Qalaýyńyz bilsin, Bonase bıke, — dedi burynǵy galantenreıshi. — Sizdi endi qaıtyp qashan kóremin?

— Kelesi aptada jumystan azdap ta bolsa bosaıtyn shyǵarmyn, sony paıdalanyp úıge kelip, nárselerimizdi biraz retke keltirmesek, ózderi bir túrli bolyp búlinip, tozyp ketken sıaqty.

— Maqul, men endeshe sizdi kútemin. Siz maǵan ashýlanyp qalǵan joqsyz ba?

— Men be? Jo-ǵa!

— Kóriskenshe saý bolyńyz deımiz be?

— Kóriskenshe.

Bonase áıelin qolynan súıip, asyǵys ketip qaldy.

— Hosh, — dedi Bonase bıke, kúıeýi shyǵyp ketip bólmede ózi ońasha qalǵasyn, — bul topasqa endi kardınalshy bolý ǵana jetpeı júr edi. Oı, jazǵan basym-aı, korolevanyń aldynda ant-sý iship júrsem, hanym beısharany jarylqaıtyndaı ýáde berip júrsem... Qudaı-aı, o, jasaǵan-aı! Ol endi meni de saraı ishinde qurt-qumyrsqadaı qaptap júrgen jádigóılerdiń biri, ózin ańdysyn dep ádeıi qoıǵan tyńshylardyń biri dep oılaıtyn boldy-aý... Beý, Bonase myrza-aı! Ózińdi buryn da onsha jaqsy kóre bermeýshi em, endi tipti túńilsem kerekti: sizge qatty óshikken sıaqtymyn, endi bir kezegim kelgende sazaıyńdy berermin!

Áıel osy sózdi aıtyp bolýy muń eken, tóbeden birdeńe tars ete qaldy, áıel ańyryp joǵary qarady.

— Qymbatty Bonase bıke! — degen daýys jetti tóbeden. — Basqyshqa shyǵatyn kishkene esikti ashyńyzshy, sosyn men tómen túse qoıaıyn.

XVIII

KÓŃİLDESİ MEN KÚIEÝİ

— Iá, bıkesh, ózińizge bir sóz aıtýǵa ruqsat etińiz, kúıeýińiz bir beıshara eken, — dedi d'Artanán, kelinshek ashqan esikten kirip kele jatyp.

— Demek, siz bizdiń sózimizdi estigen ekensiz ǵoı? — dedi jedeldetip Bonase bıke jigitke úrpıe kóz tastap.

— Basynan aıaǵyna deıin esittim.

— Qudaı-aı, sonda qalaı esittińiz?

— Siz benen kardınaldyń tyńshylary arasyndaǵy qyzý sózdi qalaı estisem, bul áńgimeni de solaı esittim.

— Bizdiń áńgimemizden siz ne túsindińiz sonda?

— Men san jáıtterdi túsindim. Birinshiden, meniń baqytyma qaraı, kúıeýińiz ári aqymaq, ári topas eken; sosyn siz qazir aýyr jaǵdaıǵa tap bolyp tursyz, oǵan men shyn kóńilimmen qýanamyn, óıtkeni ol maǵan sizdiń bir kádeńizge jaraýyma múmkindik beredi — bir qudaıdyń ózi kýá, men siz úshin otqa túsýge de ázirmin; eń sońynda uqqanym, korolevaǵa erjúrek, batyl, tapqyr da adal bir kisi kerek, ol hanymnyń tapsyrmasymen Londonǵa barýǵa tıis. Asyrmaı da jasyrmaı aıtsam, iske qajet qasıetterdiń birazy meniń basymnan da tabylady, endeshe meni emin-erkin jumsaı berýińizge bolady.

Bonase bıke birden jaýap bere qoımady, biraq qýanǵanynan júregi lúpildep, kózinde úmit oty jalt etti.

— Men osy qupıa mindetti sizge senip tapsyrar bolsam — oǵan qandaı kepildik bere alasyz? — dedi kelinshek.

— Sizge degen meniń mahabbatym soǵan kepil bolsyn. Káne, aıtyńyz, buıyryńyz! Ne isteýim kerek?

— Qudaı-aı, sondaı qupıany sizge senip tapsyra alar ma ekenmin? Siz áli balasyz ǵoı!

— Baıqaımyn, siz shamasy maǵan bireýdiń kepildik bergenin qalaısyz ǵoı,

— Sonda ǵana janym jaı tabar edi,

— Siz Atosty bilesiz be?

— Joq.

— Portosty she?

— Bilmeımin.

— Aramısti she?

— Joq. Bul myrzalaryńyz kim edi?

— Uly aǵzamnyń mýshketerleri. Siz olardyń kapıtany de Trevıl myrzany da bilmeısiz be?

— O ıá! Ol kisini bilemin, biraq ózin tikeleı emes, syrtynan bilemin: koroleva ol kisini asa adal, parasatty dvoránın dep talaı ret aıtyp otyrǵanyn estigenmin.

— Siz ony kardınalǵa jaǵynamyn dep ózińizge opasyzdyq jasaıdy dep eseptemeısiz ǵoı áıteýir?

— Álbette, olaı oılamaımyn.

— Endeshe siz oǵan qupıa syryńyzdy aıtyńyz-daǵy, sol tylsym syryńyz qanshalyqty mańyzdy, qymbat ta qorqynyshty bolsa da, myna maǵan senip tapsyrýǵa bola ma dep so kisiniń ózinen tikeleı surańyz.

— Biraq ol meniń ózimniń qupıa syrym emes, sol sebepti de ony aıtýǵa eshbir haqym joq.

— Siz ony Bonase myrzaǵa senip tapsyrmaqshy boldyńyz ǵoı! — dedi d'Artanán renjip.

— Hatty keıde aǵashtyń qýysyna, kepterdiń qanatyna, ıttiń qarǵysyna da senip tyǵa salatyn kezder bolady, sol sıaqty bir senim ǵoı.

— Sizge ólerdeı ǵashyq ekenimdi ózińiz de kórip tursyz ǵoı!

— Iá, ózińiz solaı dep tursyz.

— Men — adal adammyn!

— Ózim de solaı oılaımyn.

— Men — batyrmyn!

— O, oǵan kózim kámil jetedi.

— Endeshe meni synap kórińiz!

Bonase bıke áli de kóńilindegi kúdigi seıilmegendeı, jas jigitke taǵy bir qarady. Biraq onyń kózi ottaı jaınap, daýsy da senimdi shyqqasyn, kelinshektiń buǵan senbeske amaly da qalmady. Munyń ústine tuıyqtan shyǵýdyń basqa joly da joq edi. Táýekelge bel baılamasa bolmaıdy. Orynsyz saqtyq pen ashyqaýyz sengishtik — korolevaǵa munyń ekeýi de qaterli.

Sosyn biz moıyndaıtyn daýsyz bir jáıt — osy bir balǵyn jigitke ynta-yqylasynyń erkinen tys aýyp turatyny kelinshekke til bitireıin dedi.

— Jaraıdy endeshe, — dedi ol, — men sizdiń aıtqanyńyzǵa kóneıin jáne jaqynymdaı seneıin. Biraq osydan bar ǵoı, eger siz maǵan opasyzdyq jasap, satyp ketseńiz, dushpandarym meni myń jerden keshirip jatsa da, obalym sizdiń moınyńyzda dep asylyp ólmesem, meni bir qudaıdyń qarǵysy atsyn!

— Al, eger men sizdiń tapsyrmańyzdy oryndaımyn dep júrip qolǵa túse qalsam, sizderge sózimmen de, isimmen de kóleńke túsirmeımin, odan da ólgenim artyq dep qudaı aldynda ant etem!

Mine osydan keıin kelinshek oǵan qupıa syryn jasyrmaı aıtty, bul qupıanyń bir ushtyǵy oǵan anadaǵy bir oqys jáıtten keıin, Samarıt áıel músininiń qarsysyndaǵy kópir ústinde málim bolǵan edi.

Bulardyń bir-birine aıtqan ǵashyqtyq sózi osy edi.

D'Artanán ıen baqytqa kenelip, tóbesi kókke jetkendeı boldy. Álgide ǵana estigen qupıa syr, janyna balaǵan jas áıel onyń boıyn sergitip, kúshine kúsh qosqandaı boldy.

— Men attanamyn! Tap qazir attanamyn! — dedi ol.

— Qalaı, birden júre bermekshisiz be? — dedi Bonase bıke ań-tań qalyp. — Polkińiz, komandırińiz ne deıdi?

— Imandaı shynym, qymbatty Konstansıa, siz maǵan dúnıeniń bárin umyttyrdyńyz. Durys aıtasyz, maǵan demalys kerek.

— Taǵy bir bóget! — dedi Bonase, bıke kúıine kúbirlep.

— O, men ol bógetten tez qutylamyn, qam jemeńiz, — dedi d'Artanán biraz oılanǵasyn.

— Qalaı?

— Búgin keshke salym men de Trevıl myrzaǵa baramyn da, kúıeý balasy Dezessardan maǵan demalysqa ruqsat alyp berińiz dep ótinemin.

— Biraq onymen is bitpeıdi...

— Siz neden qysylyp tursyz? — dedi d'Artanán, Bonase bıkeniń kúmiljip turyp qalǵanyn kórip.

— Bálkim, sizdiń aqshańyz joq shyǵar?

— «Bálkim» degen sózińiz artyq, — dedi jigit kúlimsirep.

— Olaı bolsa, myna qaltany alyńyz, — dedi Bonase bıke shkafty ashyp teńge toly qaltany alyp, osydan jarty saǵat buryn kúıeýi osy qaltany súısine sıpaǵan edi.

— Kardınaldyń qaltasy ǵoı! — dedi jigit qarqyldaı kúlip, edenniń taqtaıyn alyp tastap, erli-zaıypty ekeýiniń arasynda bolǵan áńgimeni túgel estigenin biz jaqsy bilemiz.

— Iá, kardınaldyń qaltasy, — dedi Bonase bıke ony quptap. — Ózińiz kórip tursyz ǵoı, búıiri top-tolyq.

— Aı, shaıtan-aı! — dedi d'Artanán daýystap. — Munyń ózi tipti saýap boldy-aý: korolevany mártebeli taqsyrdyń aqshasymen qutqaratyn.

— Siz óte súıkimdi, aıaýly jigitsiz! — dedi Bonase bıke tolqyp. — Mártebeli hanymnyń qaryzdar bolyp qalmasyna kúmándanbaı-aq qoıyńyz.

— O, qazirdiń ózinde-aq meniń eńbegim qaıtty! — dedi jigit masaırap. — Men sizdi súıemin — tap osylaı deýime ruqsat etesiz ǵoı... Osyndaı baqytqa jetem degen oı túnde túsime kirgen be!..

— Tys-s! — dedi kenet Bonase bıke sybyrlap.

— Ne bolyp qaldy?

— Kóshede bireýler sóılesip keledi..,

— Kimniń daýsy?..

Kúıeýimniń daýsy. Iá, sonyń tap ózi!

D'Artanán esikke júgirip baryp, ilmekti jaba saldy.

Men ketkesin asharsyz.

Biraq meniń de ketýim kerek. Eger osynda qalsam, aqshanyń joǵalyp ketkenin oǵan qalaı ǵana túsindiremin.

— Durys aıtasyz, shyǵyp ketelik endeshe.

Shyǵyp deısiz be? Qaıtyp shyǵamyz? Biz shyqsaq boldy — ol bizdi birden kóredi.

— Endeshe bizdiń úıge kóterileıik.

— Ah! — Bonase bıkeniń daýsy eriksiz shyǵyp ketti. — Siz osylaı degende tipti zárem ushyp ketti...

Osy sózderdi aıtqanda Bonase bıkeniń kirpigine jas ilindi. D'Artanán onyń móltildegen kóz jasyn kórdi de, júregi eljirep, uıalǵannan bir tizerlep otyra ketti.

— Dvoránniń adal sózimen sert etem, shirkeýden qalaı qaýiptenbeıtin bolsańyz, bizdiń úıden de qaýiptenbeı-aq qoıyńyz, — dedi ol.

— Kettik. Sizge ózimdi senip tapsyrdym, dosym! — dedi kelinshek.

D'Artanán abaılap ilmekti ashyp, sosyn ekeýi lyp etip, kóleńke sıaqty jeńil jyljyp, ishki esikten alańǵa shyǵyp, basqyshpen yń-shyńsyz kóterildi de, jigittiń bólmesine kelip kirdi.

Bólmesine kirgesin jigit saqtyq oılap esikti bastyra saldy. Osydan keıin ekeýi tereze aldyna kelip, Bonase myrzanyń plashqa oranyp alǵan beıtanys bir kisimen sóılesip turǵanyn kórdi.

Plashty kisini kórgen kezde d'Artanán dir ete tústi, sosyn shpagasyn sýyra-mýyra esikke qaraı tura umtyldy.

Ol — Meng qalasynda ushyrasqan beıtanys edi.

— Siz ne isteıin dep tursyz? Ekeýmizdiń de túbimizge jetesiz ǵoı! — dedi Bonase bıkeniń shyr-pyry shyǵyp.

— Men ana kisini óltirýge sert bergen edim! — dedi d'Artanán órekpip.

— Sizdiń ómirińiz endi aldyńyzǵa qoıylǵan maqsatqa ǵana baǵyshtalady, onyń bıligi ózińizde emes. Jol-sapar kezinde kezdesetin qaýip-qater bolmasa, basqa bále-máterden saqtanyp júrýińizdi koroleva atymen talap etemin!

— Al ózińizdiń atyńyzdan maǵan eshqandaı ámir etpeısiz be?

— Óz atymnan... — dedi Bonase bıke jany tebirenip, — óz atymnan da jalynyp suraıtynym osy! Káne analardy tyńdalyqshy — solar meni sóz etip jatqan sıaqty.

D'Artanán terezeniń aldyna qaıtyp kelip, syrtqa qulaǵyn tosty.

Bonase óz úıiniń esigin ashyp, ishte eshkimniń joq ekenin kórgesin, syrtta qalǵan plashty kisiniń qasyna qaıtyp bardy.

— Áıelim ketip qalypty, — dedi Bonase. — Endigi Lývrge qaıtyp barǵan shyǵar.

— Sizdiń aıaq astynan nege ketip qalǵanyńyzǵa seziktenbedi me eken, soǵan kózińiz jete me? — dedi plashty kisi.

— Ol ózi asa ushqalaq áıel, ony qaıdan sezsin! — dedi Bonase astamsyp.

— Álgi jas gvardıashy úıinde me?

— Úıinde joq shyǵar. Ózińiz kórip tursyz, terezeleriniń qaqpaǵy jabýly, sańylaýynan eshbir sáýle kórinbeıdi.

Sonda da bir tekserip qoıǵan artyq bolmaıdy,

— Qalaı teksereıik?

Esigin qaǵyp kórińizshi.

— Qyzmetshisinen suraıyn,

— Baryńyz.

Bonase podezge kirip, álgide ǵana qashqyndar kirgen esikten ótip, d'Artanánnyń bólmesiniń aldyna kelip, esigin qaqty.

Eshkim jaýap qatpady: óziniń sán-saltanatyn arttyrý úshin Plansheni sol bir keshte Portos surap alǵan edi; al, D'Artanánnyń óz basy tap qazir lám dep ún qatpaıdy.

Bonase esikti tarsyldatyp qaqqan kezde, eki jastyń ekeýi de júrekteriniń dúrsildep soǵyp ketkenin sezdi.

— Onda eshkim joq eken, — dedi Bonase.

— Báribir sizdiń úıge kirelik. Kóshede turǵannan góri qolaıly bolar.

— Ah! — dedi Bonase bıke qynjylyp. — Biz endi eshteńeni de estı almaıtyn boldyq.

— Qaıta burynǵydan da jaqsy estıtin bolamyz, — dedi d'Artanán kelinshekti jubatyp.

D'Artanán eńkeıip edenniń tórt burysh parketteriniń birnesheýin setinetip alyp, ony Dıonısııdiń saq qulaǵy sıaqty bir tyńdaýshy orynǵa aınaldyrdy, sosyn edenge kilem tósep, tizerlep otyra ketti, Bonase bıkege de men sıaqty otyryp, sańylaýǵa eńkeıińiz dep belgi berdi.

— Úıde eshkimniń joq ekenin anyq bilesiz be? — dedi beıtanys kisi.

Men oǵan basymmen jaýap beremin, — dedi Bonase.,

— Siz áıelińizdi..»

— Saraıǵa qaıtyp bardy dep oılaımyn.

— Eshkimmen sóılesip úlgirmedi deısiz be?

— Oǵan anyq kózim jetedi.

— Ony dálme-dál bilýdiń aıryqsha mańyzy bar, túsindińiz be?

— Demek, sizge aıtqan málimetterimdi baǵaly málimet deýge bolady ǵoı?

— Men onyń sizden nesin jasyraıyn, qymbatty Bonase, olar — asa baǵaly málimetter.

— Endeshe kardınal maǵan yrza bolady deńiz,

— Oǵan shúbá keltirmeımin.

— Uly kardınal!

— Ózińizben sóıleskende áıelińiz eshkimniń esimin atamady ma, umytyp qalǵan joqsyz ba?

— Joq, atamaǵan sıaqty.

— Ol de Shevrez hanymdy nemese gersog Bekıngemdi, nemese de Berne hanymdy ataǵan joq pa?

— Joq, ol maǵan tek joǵary mártebeli bir kisige qyzmet kórsetý úshin meni Londonǵa jibergeli jatqanyn ǵana aıtty.

— Satqyn! — dedi Bonase bıke kúbirlep.

— Ts-s, — dedi d'Artanán kelinshektiń qolynan ustap, oılanyp turǵan áıel qolyn tartyp almady da.

— Qansha aıtqanmen, siz áńgúdik aqymaqsyz, — dedi plashty kisi sózin jalǵap, — áıtpese áıelińizdi syrttaı quptaǵan bolyp kórinýińiz kerek edi. Sonda hat endigi bizdiń qolymyzda bolatyn edi, memleketimiz bir qaterden aman qalatyn edi, al siz..

— Iá, men...

— Al sizge... dvoránın ataǵy beriletin edi.

— Ony ózi aıtty ma sizge...

— Iá, onyń sizdi osyndaı kútpegen bir qurmetpen qýantqysy kelgenin kámil bilemin.

— Qam jemeı-aq qoıyńyz, — dedi Bonase. — Áıelim meni qatty syılaıdy, áli de kesh emes.

— Aqymaq! — dedi Bonase bıke kúbirlep.

— Ts-s! — dedi d'Artanán báseń ǵana, áıeldiń qolyn qatty qysyp qalyp.

— Áli kesh emesińiz qalaı? — dedi plashty kisi.

— Men qazir Lývrǵa júgirip baramyn-daǵy, Bonase bıkeni shaqyramyn, sosyn oǵan raıdan qaıtqanymdy, tapsyrmany oryndaıtynymdy aıtamyn, hatty alysymen dereý kardınalǵa aparyp beremin.

— Maqul endeshe. Tezdetińiz. Sizdiń ne istegenińizdi bilý úshin men de uzamaı qaıtyp soǵarmyn.

Beıtanys kisi shyǵyp ketti.

— Jeksuryn! — dedi Bonase bıke kúıeýine yzasy kelip.

— Tynyshtalyńyzshy! — dedi d'Artanán kelinshektiń qolyn burynǵydan beter qysa túsip.

Tap sol sátte áldekimniń bajyldaǵan daýsy d'Artanán men Bonase bıkeniń oıyn buzyp jiberdi. Bul — aqshaly qaltanyń joǵalyp ketkenin kórgende jurtty kómekke shaqyrǵan Bonaseniń jan daýsy edi.

— O qudaıym-aı! — dedi Bonase bıke abyrjyp. — Myna esirik kúlli kvartaldy dúrliktiretin boldy-aý!

Bonaseniń oıbaıy kópke deıin basylmady. Biraq Kór qazýshylar kóshesinen mundaı aıqaı-shý jıi-jıi shyǵyp jatatyn bolǵandyqtan da, eshkim muny estip kóshege shyqpady, onyń ústine galantereıshiniń úıi birazdan beri báleli úı atanyp ketken-di, kósheden tiri jannyń tóbesi kórinbegesin Bonase sol mańdaıyn toqpaqtap oıbaılaǵan kúıi úıinen júgirip shyqty. Dúbak kóshesi jaǵynan onyń bajyldaǵan daýsy kópke deıin estilip jatty.

— Al, endi, — dedi Bonase bıke, — ol kisi ketken eken, endigi ketetin kezek sizdiki. Saparyńyz oń bolsyn, batyrym, áıteýir abaı bolǵaısyz. Korolevanyń qyzmetinde ekendigińizdi umytpańyz.

— Hanymnyń da, sizdiń de qaraýyńyzdamyn! — dedi d'Artanán daýystap. — Ásem bıkesh, qaýiptenbeı-aq qoıyńyz! Hanymnyń alǵysyn alatyndaı bolyp qaıtyp keletinim anyq, biraq sizdiń mahabbatyńyzǵa qolym jeter me eken?

Buǵan jaýap retinde kelinshektiń ásem júzi dýyldap qyzaryp ketti. Arada taǵy biraz mınýt ótken shamada d'Artanán da plashyna oranyp kóshege shyǵa berdi, onyń etegin uzyn shpaganyń qyny kóterip bara jatty.

Bonase bıke onyń sońynan uzaq ýaqyt jáýdireı qarap qala berdi. Ádette, áıelder yqylasy qulaǵan jigitti osylaı uzatyp salar edi.

Jigit buryshtan aınalyp kórinbeı ketisimen áıel edenge tizesin búgip otyra ketti.

— O qudaı! Korolevany da saqtaı gór, meni de saqtaı gór! — dedi áıel qoly maıysyp.

XIX

JORYQ JOSPARY

D'Artanán eń áýeli de Trevıl myrzanyń úıine qaraı bettedi. Endi birneshe mınýtten keıin kardınaldyń álgi beıtanys kisiden kúlli jaǵdaıatty biletinine jigittiń kózi anyq jetti, sol beıtanys mártebeli taqsyrdyń senimdi kisisi bolsa kerek-ti. Endeshe bir mınýtty de tekke ótkizýge bolmaıdy dep eseptedi ol.

Jas jigittiń keýdesin qýanysh kernep bara jatyr edi. Kútpegen oqıǵa aqsha men ataq-dańqty birden tabýǵa jaǵdaı jasap otyr, munyń eń bir jaqsy jeri sol oqys oqıǵa ony jaqsy kóretin áıelimen jaqyndastyrady. Taǵdyr ony oılamaǵan jerdeı qıaly da jete bermeıtin mol baqytqa keneltti.

De Trevıl myrza meımanjaıynda, óziniń kádýilgi tekti dos-jarandarymen birge otyr eken. Bul úıdiń kisileri d'Artanándy jaqsy biletin, sol sebepti de ol birden kabınetke kirip, kapıtanmen asa mańyzdy bir sharýa jaıly sóıleskeli kelgenin aıtyńyz dep qyzmetshini jumsady.

Ol kelgesin arada bes mınýt ótpeı jatyp, munda de Trevıl myrza kelip kirdi. Jas jigittiń qýanyshty júzine bir qaraǵannan-aq, kópti kórgen kapıtan jańa bir oqıǵanyń bolǵanyn seze qoıdy.

Jolaı kele jatqanda d'Artanán mynadaı bir saýalǵa jaýap taba almaı basy qatqan: de Trevıl myrzaǵa senip, syrymdy ashsam ba eken, álde qupıa bir isti oryndaýǵa ruqsat surap qana qoıa salsam ba eken? Biraq de Trevıl myrza árqashanda buǵan kelgende aq kóńil, adal nıetin bildiredi jáne ózi koról men koroleva degende janyn qurban etýge daıyn, al, kardınalǵa qany qas, endeshe men oǵan bárin de jasyrmaı aıtaıyn, dep oılady jas jigit.

— Siz meniń qabyldaýymdy suraǵanyńyz ras qoı, jas dos, — dedi kapıtan.

— Iá, myrza, — dedi d'Artanán, — meniń qandaı mańyzdy máselemen kelgenimdi bilgennen keıin ózińizdi mezgilsiz mazalaǵanymdy keshirersiz dep oılaımyn.

— Olaı bolsa, sóıleńiz. Zeıinim sizde.

— Eger asyrmaı da jasyrmaı aıtsam, — dedi jas jigit daýsyn báseńdetip, — áńgime korolevanyń ar-abyroıyn, bálkim, tipti aıaýly ómirin saqtap qalý jaıly bolyp otyr .

— Siz ne dep barasyz! — dedi de Trevıl myrza daýystap, sosyn bul sózdi bireý estip qoımady ma eken dep tóńiregin kózimen bir sholyp, áńgimeshi jigittiń betine ańyryp qaraı berdi.

— Myrza, meniń aıtaıyn degenim, kezdeısoq bir jáıt maǵan bir qupıa syrdyń betin ashty... — dedi d'Artanán.

— Ol syrdy, siz, jigitim, janyńyzdy qurban etseńiz de syrtqa shashpaısyz ǵoı.

— Biraq sol syrdy meniń sizge aıtýym kerek, myrza, óıtkeni mártebeli hanym júktegen mindetti oryndaýyma siz ǵana naqty járdem kórsete alasyz.

— Sol qupıa syr — sizdiń óz qupıańyz ba?

— Joq, myrza. Ol — korolevanyń qupıasy.

— Sol qupıany maǵan aıtýǵa mártebeli hanym ruqsat etti me?

— Joq, myrza, qaıta ony tisimnen shyǵarmaýǵa ámir etti.

— Endeshe ony maǵan nege aıtqaly otyrsyz?

— Óıtkeni álgide aıttym ǵoı, siz járdem bermeseńiz meniń qolymnan eshteńe de kelmeıdi jáne meniń aıtqaly otyrǵan ótinishimniń kúlli jaı-jaǵdaıatyn bilmeseńiz, maǵan ruqsat etpeı qoıasyz ba dep qorqamyn.

— Ózińizge senip tapsyrǵan qupıany syrtqa shashpańyz, jigitim, al, endi tilegińizdi aıta berińiz.

— Meniń tilegim, Dezessar myrzadan maǵan eki aptaǵa demalys alyp berseńiz.

— Qaı ýaqyttan?

— Búgingi túnnen.

— Siz Parıjden júrip ketpeksiz be?

— Tapsyrmany oryndaý úshin ketýim kerek.

— Qaıda baratynyńyzdy maǵan aıta alasyz ba?

— Londonǵa.

— Sizdi kózdegen maqsatyńyzǵa jetkizgisi kelmeıtin kisiler bar ma?

— Maǵan kedergi jasaý úshin kardınal dúnıeniń bar baılyǵyn sarp etýge ázir turǵan sıaqty.

— Sonda jolǵa jalǵyz shyqpaqsyz ba?

— Iá, jalǵyz attanbaqpyn.

— Olaı bolsa, siz Bondıden ári asa almaısyz, muny de Trevıldiń sózi dep bilińiz.

— Nege?

— Sizdiń izińizge bir baskeserdi salyp qoıady.

— Endeshe óz boryshymdy óteý ústinde qaza tabamyn-daǵy!

— Alǵan tapsyrmańyz oryndalmaı qalady.

— Ol ras... — dedi d'Artanán.

— Maǵan senseńiz, — dedi kapıtan sózin jalǵap, —  mundaı saparǵa tórteý bolyp attanǵan durys, sonda tym bolmasa bireýińiz dittegen jerińizge jetesiz.

— Iá, siz ábden durys aıttyńyz, myrza — dedi d'Artanán, — Atosty, Portos pen Aramısti ózińiz de bilesiz jáne olardyń maǵan kómek kórsetýge ázir ekenin de jaqsy bilesiz.

— Olarǵa qupıany ashpaısyz ba?

— Biz bir-birimizge árdaıym kózsiz sene berýge jáne kez kelgen ýaqytta jan alysyp, jan berisýge ant etkenbiz. Buǵan qosa siz olarǵa maǵan ábden senetinińizdi aıtsańyz, siz sıaqty olar da maǵan sózsiz senedi ǵoı.

— Men olardyń árqaısysyna eki aptadan demalys bere alamyn: jarasy áli jazyla qoımaǵan Atosty Forjdaǵy shıpaly sýǵa jiberemin; Portos pen Aramıs aýyr halde jatqan dosyn jalǵyz qaldyrmas úshin sonymen birge ketsin. Bul saparǵa meniń kelisim bergenimdi dáleldeıtin demalys kýáligi qoldarynda bolady.

— Myrza, sizge shyn kóńilden alǵys aıtamyn. Siz keremet qaıyrymdy jansyz...

— Qazir dereý dostaryńyzǵa baryńyz. Jolǵa búgin túnde shyǵasyzdar... Iá, siz endi Dezessar myrzanyń atyna ótinish jazyńyz. Bálkim, sizdiń árbir qadamyńyzdy ańdyp jansyz tyńshy da júrgen shyǵar, endeshe sizdiń maǵan kelgenińiz, kardınalǵa qansha málim bolsa da, oryndy da dáleldi bolyp shyǵady.

D'Artanán ótinishin jazdy, qaǵazdy jas gaskonnyń qolynan alyp jatyp, de Trevıl oǵan endi bir-eki saǵattan keıin tórt demalys kýáligi osy saparǵa shyǵatyn tórt jolaýshynyń árqaısysynyń úıdi-úılerine jetkizilip beriletinin aıtty.

— Meniń kýáligimdi, raqym etip, Atostyń páterine jiberseńiz eken, — dedi d'Artanán. — Úıge qaıtyp barsam, oılamaǵan bir pálege arandap qalamyn ba dep qorqamyn.

— Qam jemeńiz. Kóriskenshe hosh bolyńyz, saparyńyz oń bolsyn... Aıtpaqshy, tura turyńyzshy! — dedi de Trevıl daýystap d'Artanándy toqtatyp.

D'Artanán qaıtyp keldi.

— Aqshańyz bar ma edi?

Ol qaltasyndaǵy aqshaly ámıandy qolymen bir shertip qaldy.

— Jetkilikti ǵoı? — dedi de Trevıl.

— Úsh júz pıstol.

— Bárekelde. Ondaı aqshamen jer shetine de jetýge bolady. Hosh, endeshe júre berińiz!

D'Artanán de Trevıl myrzaǵa ıilip izet kórsetti, kapıtan oǵan qolyn usyndy. Jas gaskon onyń qolyn rıza kóńilden qoshamettep bir qysyp qoıdy. Parıjge kelgeli beri árdaıym osyndaı adal da parasatty, keń peıil qalpynan bir tanbaıtyn osy bir tamasha adamnyń buǵan kórsetken jaqsylyǵy ushan-teńiz edi.

D'Artanán aldymen Aramıstiń úıine kelip kirdi. Ol dosynyń úıinde Bonase bıkeni ańdyǵan aıtýly túnnen beri bolmaǵan edi. Ol tipti sońǵy kezderi jas mýshketermen óte sırek kórisken, al, kórisken saıyn oz dosynyń júzinen arylmas bir muń izin kórgendeı bolatyn.

Bul kúni keshkilik Aramıs te áli jatpaı bir qalyń oıǵa batyp, tunjyrap otyr eken. Aramıs Áýlıe Avgýstınniń on segizinshi taraýyna kelesi aptaǵa deıin latynsha túsinikteme jazýy kerek eken, sonysyn bitire almaı qatty abyrjyp júrgenin aıtyp, bir syltaýdy aldyna tarta qoıdy.

Eki dostyń áńgimesi bastalǵanyna biraz ýaqyt ótken, kenet de Trevıl myrza dáıekshileriniń biri kelip, Aramıske jabýly bir paketti usyna berdi.

— Bul ne? — dedi mýshketer.

— Myrza, bul álgi ózińiz suraǵan demalysqa berilgen ruqsat qaǵaz, — dedi dáıekshi.

— Aý, men tipti demalys suraǵan emespin! — dedi Aramıs ań-tań qalyp.

— Úndemeı ala berińiz, — dedi d'Artanán oǵan sybyrlap.— Dosym, má, myna qyzmetińizge jarty pıstol alyńyz, — dedi sosyn dáıekshige qarap. — Aramıs myrza sizge shyn júreginen alǵys bildirip jatyr dep de Trevıl myrzaǵa aıtyp bararsyz.

Basy jerge jetkenshe ıilip tájim etip, dáıekshi ketip qaldy.

— Munyń syry qandaı? — dedi Aramıs.

— Eki aptalyq saıahatqa qajet bolady-aý degen nárselerdi jınańyzdaǵy, maǵan erińiz.

— Bir jáıtti bilmeı turyp, men Parıjden kete almaımyn...

Aramıs úndemeı qaldy.

— Oǵan ne bolǵanyn bilmeı ketpeımin deısiz ǵoı, solaı ma? — dedi d'Artanán dosynyń sózin jalǵap.

— Kimge? — dedi Aramıs.

— Osynda bolǵan áıeldi aıtam-daǵy. Kesteli oramaly bar áıeldi aıtam-daǵy.

— Osy úıde bir áıeldiń bolǵanyn sizge kim aıtty? — dedi Aramıs ólikteı qýaryp ketip.

— Men ony kórgenmin.

Jáne onyń kim ekenin bilesiz be?

Bilmegenmen, shamalaımyn.

— Endeshe, — dedi Aramıs, — siz sonshama kóp jáıtterdi biletin bolsańyz, sol áıelge ne bolyp, ne qoıǵanyn bilmeısiz be?

— Ol Týrǵa aman-esen qaıtyp oralǵan bolýǵa tıis.

— Týrǵa deısiz be? Iá, bálkim, siz ony bilersiz de. Biraq maǵan bir aýyz sóz aıtpaı, ol qalaısha Týrǵa qaıtyp ketken?

— Qamaýǵa alynam ba dep qaýiptengen.

— Tym bolmasa nege hat jazyp qaldyrmaǵan.

— Sizdi bir bálege ushyratýdan qoryqqan.

— D'Artanán! Siz meni ómirge qaıta ákelgendeı boldyńyz-aý! — dedi Aramıs daýystap. — Meni ol mensinbeı, kózime shóp salyp júr ǵoı dep oılap edim. Ony men qaıta kóremin ǵoı dep qýanyp júr edim. Ol áıel men úshin azattyǵynan aırylatynyna qaramaı keledi eken-aý degen oı úsh uıyqtasam túsime enbegen, biraq ekinshi bir turǵydan qarap, ony Parıjge qaıtyp kelýge májbúr etken ne nárse eken dep qaıran qalamyn?

— Bizdi Anglıaǵa attandyryp jatqan sebep-taǵy baıaǵy.

— Ol qandaı sebep? — dedi Aramıs eleń etip.

— Aramıs, bir kezderi ony da bilersiń áli. Biraq ǵulamanyń jıen qaryndasyn esime túsiremin de, ázirge artyq sóz aıtpaı qoıa turamyn.

Aramıs ilgerirekte dostaryna aıtqan ertegisin esine túsirip, jymıyp kúldi de qoıdy.

— Hosh, endeshe ol hanym Parıjden ketip qalǵan bolsa jáne siz ony anyq biletin bolsańyz, bul jerde endi men alańdaıtyn eshteńe de joq, ózińizben tap qazir júrip ketýge ázirmin. Siz osy jolǵa shyǵamyz dedińiz be...

— ...áýeli Atostyń úıine baramyz, eger siz shynynda da menimen birge júretin bolsańyz — asyǵyńyz, onsyz da kóp ýaqytty tekke ótkizip aldyq. Aıtpaqshy, Bazendi de eskertip qoıyńyz.

— Bazen de bizben birge júre me?

— Múmkin, júrip te qalar. Rasynda da, onyń Atostyń úıine kelgeni qolaıly bolar.

Aramıs Bazendi shaqyryp alyp, bizdiń izimizben Atostyń úıine kel dep ámir etti.

— Kettik, endeshe! — dedi Aramıs plashy men shpagasyn qolyna alyp, úsh pıstoletin birdeı beline qystyryp jatyp.

Bir qýysta tıyn-teben jatyp qalmady ma eken dep stoldyń birneshe jáshigin sýyryp qarap, sosyn qaıta jaba saldy. Qansha qaraǵanmen eshteńe taba almaıtynyna kózi jetkesin D'Artanánnyń sońynan syrtqa qaraı bettedi, ketip bara jatyp: meniń úıimde qonaq bolǵan áıeldi bul gvardıashy qaıdan biledi jáne ol kelinshektiń qaıda joǵalyp ketkenin menen de jaqsy biletini qalaı dep ishteı biraz tolǵandy.

Tabaldyryqtan attaı bergende Aramıs D'Artanánnyń ıyǵyna qolyn artyp:

— Ol áıel jaıly eshkimge syr shashqan joqsyz ba?— dep surady.

— Tiri janǵa aıtqanym joq.

— Atos pen Portosqa da aıtqan joqsyz ba?

— Ollahı!

— Qudaıdyń munysyna da shúkir!

Bul másele jónine kóńilin bir demdegesin, Aramıs d'Artanán men qatarlasyp júre berdi. Uzamaı ekeýi de Atostyń úıine kelip jetti.

Bular kirip kelse, Atos bir qolyna demalysqa bergen ruqsat qaǵazdy, ekinshi qolyna de Trevıl myrzanyń hatyn ustap tur eken...

— Myna bir demalys pen myna bir hattyń ne ekenin túsindirip bere almaısyz ba? Muny osy jańa ǵana aldym,— dedi Atos ań-tań qalyp.

«Súıikti Atosym, densaýlyǵyńyzǵa asa qajet bolsa, men sizge eki aptalyq demalys berýge qarsy emespin. Forjdaǵy shıpaly sýǵa barasyz ba, álde kóńilińiz qalaǵan basqa jaqqa barasyz ba — ony erkińiz bilsin. Tezirek saýyǵyp shyǵyńyz.

Sizge yqylasy aýǵan TREVIL».

— Bul hat pen myna demalystyń mánisi — sizdiń menimen birge júrýińiz kerek.

— Forjdaǵy shıpaly sýǵa ma?

— Sol jaq pa, álde basqa jaq pa — báribir ǵoı,

— Korólge qyzmet etemiz be?

— Koról men korolevaǵa. Biz sol uly mártebeli jandardyń qyzmetshileri emespiz be?

Tap sol sátte Portos ta kele qaldy.

— Ah, saıtandar túge! — dedi ol áńgirlep kirip kelgesin. — Osy mýshketerlerge suramaǵan demalysyn qaı ýaqyttan beri beretin bolyp edi?

— Sondaıdy siz úshin jasap júretin dostaryńyz paıda bolǵaly beri.

— Báse...— dedi Portos daýsyn sozyp — Munda bir jańalyq bar ǵoı shamasy.

— Iá, biz júrgeli jatyrmyz, — dedi Aramıs.

— Qaı jaqqa? — dedi Portos.

— Sony anyq bilmeımin, — dedi Atos. — D'Artanánnan sura!

— Biz Londonǵa attanamyz, myrzalar, — dedi d'Artanán.

— Londonǵa! — dedi Portos gújildep. — Londonnan ne bitiremiz?

— Mine tap sony sizderge aıta almaımyn, myrzalar. Maǵan senip júre beresizdaǵy.

— Aý, Londonǵa saıahatqa barý úshin aqsha kerek, al mende kók tıyn da joq, — dedi Portos.

— Mende de joq.

— Mende de.

Al, mende bar, — dedi d'Artanán qaltasynan qazynasyn sýyryp alyp, stol ústine laqtyryp tastap. — Myna qaltada — úsh júz pıstol bar. Osydan árqaısymyz jetpis bes pıstolden laıyq, sol Londonǵa baryp qaıtýymyzǵa ábden jetedi. Biraq qam jemeı-aq qoıyńyz — bárimiz de Londonǵa jete almaımyz.

— Hege?

— Óıtken keıbireýimiz shamasy jolda qalatyn shyǵarmyz..

— Sonda nemene — biz jortýylǵa shyǵamyz ba?

— Jáne óte qaýipti joryqqa shyǵamyz, bul esterińizde bolsyn!

— Shaıtan atsyn! — dedi Portos ańqyldap — Biz shynymen-aq ólimge basymyzdy tigip attanatyn bolsaq, onda men tym bolmasa ne úshin óletinimdi bilgim keledi.

— Odan ne mánpaǵat tabasyń, áı! — dedi Atos.

— Nesin jasyraıyn, men Portosty qoldaımyn, —dedi Aramıs.

— Aý, koról sizderdiń aldaryńyzda qashan esep berip edi? bergen joq qoı. Ol ádette sizderge: myrzalar, Gaskonıada nemese Flandrıada soǵysyp jatqan kórinedi — soǵan baryp soǵysyńyzdar! — deıdi ǵoı. Sonda sizder júre beresizder. Ne úshin? Sizder ony oılap bas qatyrmaısyzdar.

— D'Artanán ádilin aıtyp týr, — dedi Atos — Mine, bizdiń úsheýimizdiń de Trevıl myrza jibergen demalys kýáligimiz jáne kim bergeni belgisiz úsh júz pıstoldiń jatqany mynaý. Endeshe, basymyzdy ólimge baılap, jibergen jaǵyna júre bereıik. Ómir degeniń sonshama saýal qoıyp, bas qatyryp jatatyn nárse emes qoı! D'Artanán, men senimen birge attanýǵa ázirmin.

— Men de ázirmin! — dedi Portos.

— Men de! — dedi Aramıs. — Aıtpaqshy, men qazir Parıjden týra qashýǵa zar bolyp júrgen janmyn. Sóıtip bir kóńil kótermesem bolmaıdy.

— Kóńil kóteretin talaı taýqymet bolady áli, myrzalar abyrjymaı-aq qoıyńyzdar, — dedi d'Artanán.

— Tamasha. Biz qashan júremiz? — dedi Atos.

— Tap qazir. Bir mınýt te kidirýge bolmaıdy, — dedi d'Artanán ile jaýap qatyp.

— Áı, Grımo, Planshe, Mýshketon, Bazen! —dep daýystady olar ózderiniń malaılaryna — Bizdiń saptamalarymyzdy jaqsylap maılańdar da, attarymyzdy ákelińder!

Ol zamanda árbir mýshketer, kazarmadaǵy sıaqty, turǵyn úılerinde de óz aty men qosshysynyń atyn ustaýǵa tıis edi. Planshe, Grımo, Mýshketon men Bazen qojalarynyń ámirin oryndaý úshin tura-tura júgiristi.

— Al, endi, — dedi Portos, — jol-joryqtyń josparyn jasaıyq. Eń áýeli qaıda attanamyz?

— Kalege, — dedi d'Artanán — Bul — Londonǵa aparatyn tete jol.

— Endeshe, meniń pikirim mynadaı... — dedi Portos mańyzdanyp.

— Sóıle.

Bir jaqqa shoǵyrlanyp attanǵan tórt kisi jurttyń kóńilinde birdeı kúdik týǵyzdy. D'Artanán bizdiń árqaısymyzǵa qajetti nusqaý bersin. Men joldy sholý úshin Býlonǵa buryn ketip qalamyn. Atos menen eki saǵat keıin Amendi basyp ótsin. Aramıs bizdiń sońymyzdan Nýaıoıǵa qaraı bettesin. Al, d'Artanánǵa keletin bolsaq, ol qalaǵan jolymen júrsin, biraq ústine Plansheniń kıimin kısin, al, Planshe bizdiń izimizdi basyp, gvardıa formasyn kıip, d'Artanán bolyp júre beredi.

Myrzalar, — dedi Atos, — meniń oıymsha, búl iske qyzmetshilerdi aralastyrýdyń qajeti bola qoımas. Qupıa syrdy dvoránınniń baıqamaı aıtyp qalýy múmkin, al malaı degeniń kez kelgen jerde satyp kete beredi.

—Portostyń jospary maǵan sátsiz sıaqty bolyp kórinedi, — dedi d'Artanán. — Eń aldymen, sizderge nendeı nusqaý beretinimdi meniń ózim de bilmeımin. Men hat apara jatyrmyn. Biletinim osy ǵana. Ol hatty men taǵy úsh dana etip kóshire almaımyn, óıtkeni jelimdeýli túr. Sol sebepti de, meniń oıymsha, birge júrgenimiz qolaıly. Hat, mine, myna jerde — myna qaltamda jatyr. Eger men jazataıym bireýdiń qolynan qaza tapsam, sizderdiń bireýińiz hatty alasyz da, júre beresiz. Eger ony da óltirse, úshinshi kisiniń kezegi keledi, istiń jóni osy. Tek bireýimiz jetsek boldy. Sonyń ózi jetip jatyr.

—Bárekeldi, d'Artanán! Meniń pikirim de týra seniń aıtqanyńdaı, — dedi Atos razy bolyp. — Onyń ústine dáıekti bolǵan jón. Men — arasanǵa bara jatqan kisimin, sizder meniń qasymdaǵy serigimsizder. Forj arasanynyń ornyna men teńizge sapar shegemin, óıtkeni ne qalasam da óz erkim. Bireýler bizge bóget jasaǵysy keledi. Men oǵan de Trevıl myrzanyń hatyn kórsetermin, al sizder — kýálikterińizdi kórsetesizder. Sosyn bizge shabýyl jasaıdy. Biz qorǵanyp baǵamyz. Bizdi sotqa tartady, sonda: teńizge armansyz bir shomylýdy ańsaǵan edik dep qasaryp otyryp alamyz. Árqaısysy jolǵa jeke-jeke shyqqan tórt kisini qolǵa túsirý op-ońaı, al tórt adam túgel birge júrse — tutas bir qol. Biz tórt qyzmetshimizdi pıstoletpen, mýshketpen qarýlandyryp qoıamyz. Sosyn meıli bizge qarsy tutas bir armıany jiberse de, taısalmaı qarsy soǵysamyz, d'Artanán aıtqandaı, qaısymyz tiri qalsaq, sonymyz hatty aparyp tabys etemiz.

— Tamasha, — dedi Aramıs. — Sen sózge óte sarańsyń, Atos, al, biraq, sóıleı qalsań — jelim aýyz — jez tańdaı Ionnan kem túspeısiń. Men Atostyń josparyn qostaımyn. Sen she, Portos?

— Eger d'Artanán kelisse, ony men de qostaımyn, — dedi Portos. — Hat tapsyrylǵan kisi d'Artanán, endeshe bizdiń sapardyń basshysy da sol. Sheshimdi sonyń ózi aıtsyn, al biz onyń, ámirin oryndaıyq.

— Hosh, onda men mynadaı sheshimge keldim: biz Atostyń josparyn qabyldaımyz da, endi bir jarty saǵattan keıin attanyp ketemiz.

- Qabyldandy! — dedi úsh mýshketerdiń úsheýi birdeı.

Sosyn olardyń árqaısysy qaltaǵa qolyn sozyp, jetpis bes pıstolden sanap aldy da, endi bir jarty saǵattan keıin dereý jolǵa shyǵý úshin muqıat ázirlene bastady.

XX

SAIAXAT

— Túngi saǵat ekide, qaıda shytyrman oqıǵa bolsa sony izdep júretin tórt sabaz, Sen-Denı qaqpasy arqyly Parıjden shyǵyp ketti. Tóńirekti túnerip tún basyp turǵan beımezgil shaqta olar lám demesten ún-túnsiz júre berdi; qarańǵyda ne bolaryn kim biledi — aldynda jaý tosqaýyl bar shyǵar.

Tań araılanyp atysymen bulardyń da tili shyǵaıyn dedi, kún kórinisimen kóńilderi kóterilip, jadyrap-jaınap ketti. Tap bir uly shaıqas aldynda turǵandaıyn júrekteri lúpildep, kózderinde kúlki oınady. Olar jazataıym úzilip ketetin ómir shirkinniń, qansha aıtqanmen, tańǵajaıyp tátti nárse ekenin sezgendeı boldy.

Sapqa tizilip kele jatqan býlar syrt kózge tym aıbarly kóriner edi: mýshketerlerdiń jortýylshy sarbazdardyń qanatyndaı bolyp ketken qara attary, eskadronnan mashyqtanyp qalǵan daǵdysy boıynsha, bulań quıryqqa salyp sydyrtyp kele jatty — mys osynyń bári: tym jasyryn istiń ózin jurtqa jarıa etip jibere alar edi.

Shyǵarda jany basqa tórt dostyń sońynan baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan qyzmetshileri keledi.

Tańǵy saǵat segizde dostar Shantıláǵa aman-esen kelip jetti. Endi aýqattanyp almasa bolmaıdy. Olar sharaphananyń aldyna kelip attarynan tústi, onyń mańdaıshasynda qaıyrshyǵa shekpeniniń jartysyn bólip berip jatqan Martın áýlıe beınelengen edi. Qaıtadan jedel júrip ketý úshin olar qyzmetshilerine attardyń er-toqymyn almaı-aq qoıyńdar dep ámir etti.

Dostar kópshilikke arnalǵan bólmege kelip, stol basyna otyrdy.

Álgide ǵana Dammarten jolymen kelgen bir dvoránın osy stoldyń basynda erteńgi asyn iship otyr eken. Ol aýa raıy jaıly áńgime bastady. Bizdiń jolaýshylar ony qostady. Ol bulardyń densaýlyǵyna arnap sharap iship edi. Bular da qaryzdar bolyp qalmady.

Biraq Mýshketon kelip: attar jolǵa ázir, — dep aıta bergende dos-jarandar da oryndarynan turyp, endi ketkeli jatqanda beıtanys kisi Potosqa: kardınaldyń densaýlyǵy úshin taǵy bir ret alyp jiberelik dep usynys jasady. Sosyn Portos turyp: eger siz koról úshin alsańyz, men de ázirmin dep jaýap berdi. Beıtanys kisi qolma-qol mártebeli taqsyrdan basqa koróldi bilmeımin, dep daýystap jiberdi. Portos ony maskúnem neme dep tildep tastady. Álgi beıtanys dereý shpagasyna jarmasty.

— Siz bir aǵattyq jasadyńyz. Biraq amal qansha: edi sheginýge bolmaıdy. Ana páleniń kózin joı - daǵy, bizdi jedeldetip qýyp jet! — dedi Atos.

Osydan keıin úsh dos attaryna sekirisip minip birden shaýyp ala jóneldi, al bul kezde Portos óz dushpanyna: sizdi saıys ónerine málim kúlli ádis-aılany qoldanyp, shuryq-tesik etpesem meni ant atsyn dep sert etip jatty.

— Hosh, birinshi jaý osy shyǵar! — dedi Atos, bes júz qadamdaı uzaǵannan keıin.

— Biraq álgi adamnyń bárimizdiń ishimizden Portosqa kelip kılikkeni nesi? — dedi Aramıs tańyrqap.

— Óıtkeni Portos dabyrlap, bárimizden de qattyraq sóıledi, sosyn álgi kisi ony bastyq dep oılap qalǵan, — dedi d'Artanán.

— Osy jastasqan bala bolsa da dana dep udaıy aıtamyn, — dedi Atos kúbirlep.

Sonymen jolaýshylar ilgeri qaraı tarta berdi.

Bovege kelgesin olar attaryn tynyqtyrý úshin jáne Portos qýyp jeter degen úmitpen eki saǵat aıaldamaq boldy. Arada eki saǵat ótkennen keıin Portos kelmegesin jáne odan eshbir habar bolmaǵasyn olar qaıtadan jolǵa shyqty.

Boveden ári bir mıldeı júrgesin jol eki jaǵy eńisteý kelgen qyrat ústimen etedi eken, tap sol arada jolǵa tas tóselmegenin eskerip, on shaqty adam sony jóndegen bolyp kúıbeńdesip júr eken. Al, shynynda da olar jol ústinen or qazyp, onyń sar topyraqty súrleýin tereńdetip jatyr edi.

Aramıs osynaý jasandy sazǵa etigimdi bylǵap alarmyn dep solarǵa qatty bir sóz aıtyp qaldy. Atos oǵan toqtaý salmaq bolyp edi, biraq úlgire almady. Jumysshylar jolaýshylardy mazaqtap kúle bastady, olardyń arsyzdyǵyna qany qaınap ketken Atos bireýin atymen qaǵyp, qulatyp túsirdi.

Sol-aq eken, olar sheginip baryp, jıektegi aryqqa tyǵýly jatqan mýshketterin alyp, qarýlanyp shyǵa keldi. Bizdiń jeti jolaýshymyz saptaǵy sarbazdar arasyn qaq jaryp ótkendeı boldy. Bir oq Aramıstiń ıyǵynan tıse, ekinshi oq. Mýshketon baıǵustyń maı quıryǵyna qadalyp qalyp qoıdy. Biraq attan aýyp túsip qalǵan tek Mýshketon ǵana boldy. Jaraqatyn óz kózimen kórmegesin, ol baıǵus jarasy jeńil bolsa da, aýyr dep oılap qalsa kerek.

— Bul — tosqaýyl. Atysyp áýre bolmaıyq! Alǵa! — dedi d'Artanán aıqaılap.

Aramıs jaraqatyna qaramaı atyna jalyna jabysyp, quıyndatqan jurt sońynan ilese berdi. Iesi qalyp qoıǵan Mýshketonnyń aty oınaqtaı shaýyp, bulardyń qataryna kelip qosyldy.

— Qosar bir atymyz bolady endi, — dedi Atos.

— Budan maǵan qalpaqtyń bolǵany jaqsy edi, — dedi d'Artanán. — Qalpaǵymdy oq julyp ketti. Qaıta oǵan qupıa hatty tyǵyp qoımaǵanym qandaı jaqsy bolǵan!

Munyń bári durys-aý, biraq Portos sorly osy aradan ótkende mynalar qalpaqtaı túsiretin boldy-aý, — dedi Aramıs qınalyp.

— Eger Portos aman bolsa, endigi bizdi qýyp jeter edi, — dedi Atos. Menińshe, jekpe-jekke shyqqasyn álgi kisiniń mastyǵy tarqap ketken bolýǵa tıis.

Attarynyń qınalyp kele jatqanyna qaramastan, olar taǵyda eki saǵattaı shapty, aqyrynda astyndaǵy janýarlary zoryǵyp qýlap qalmasa ıgi edi dep qoryqty.

Taǵy bireýlermen qaqtyǵysyp qalmas úshin olar búıirdegi bir súrleýge buryldy. Biraq Krevkerge jetkende Aramıs odan ári júrýge háli joq ekenin aıtty. Osy aranynda ózine jetý úshin ol syrtqa syr bildirmeı, áreń degende sypaıy, syrbaz qalpyn satady. Ár mınýt ótken saıyn álsirep, qansyraı berdi, aqyrynda ony serikteri eki jaǵynan demep aldy. Dostary Aramısti bir ashananyń aldyna ákelip túsirip, qasyna Bazendi qaldyryp ketti, álgi aıqas kezinde Bazenniń jurtqa paıdasynan góri kesiri kóbirek tıip edi. Búgin Amenge jetip qoný úshin olar taǵy da ilgeri júrip ketti.

— Ázázil-saıtan! — dedi Atos eki myrza men eki dáıekshiden — Grımo men Plansheden týratyn shaǵyn otrád kúre jolǵa túsip, ilgeri zaýlaı jónelgende. — Endigári men olardyń aldaýyna túspespin! Mine, tap osy jerden sonaý Kalege jetkenshe aýzymdy ashpaımyn dep sert etemin. Ant-sý...

— Ant-sý iship qaıtesiz, — dedi d'Artanán onyń sózin bólip. — Attarymyz boldyryp qalmasa, qattyraq júrsek.

Osydan keıin jolaýshylar attarynyń búıirine taǵy da shporlaryn qadady, bul janýarlarǵa jańa kúsh bitirgendeı shırap sala berdi.

Olar Amenge tún ortasynda kelip jetti de, «Altyn lılıa» meımanhanasynyń aldynda attarynan túse berdi.

Sharaphanashy dúnıedegi bir kishipeıil jan eken. Ol jolaýshylardy bir qolyna shyraǵdan, ekinshi qolyna túngi telpegin ustap qarsy aldy. Ol eki meımannyń bas-basyna keremetteı jeke-jeke bólme bergisi keletinin bildirdi. Biraq bir jaman jeri, eki bólme meımanhananyń eki jaq shetinde kórinedi. D'Artanán men Atos odan birden bas tartty. Qojaıyn ózderindeı ıgi jaqsylarǵa býdan basqa yńǵaıly bólme joq ekenin aıtty. Biraq jolaýshylar jalpy bólmede edenge matras tósep jata ketýge ázir ekendigin bildirdi. Qojaıyn degeninen qaıtpaı, qasarysqysy kelip edi, jolaýshylar oǵan yńǵaı bermedi. Sosyn ol amalsyzdan kóne saldy.

Olar tósek salyp, esikti jaýyp jata bereıin degende aýla jaqtaǵy tereze qaqpaǵyn bireý kelip qaqty. Býlar onyń kim ekenin surap, óz qyzmetshileriniń daýsyn tanyǵasyn terezeni ashty.

Olar shynynda da Planshe men Grımo eken.

— Attardy kúzetýge Grımonyń ózi-aq jetip jatyr, — dedi Planshe. — Eger myrzalar rýqsat etse, men myna esik aldyna kese kóldeneń jataıyn. Sonda ústerińizge eshkimniń de kire almaıtynyna, myrzalar, ózderińizdiń de kózderińiz jetedi.

— Astyna ne tóseısiń? — dedi d'Artanán.

— Meniń tósegim mynaý, — dedi Planshe bir qushaq sabańdy kórsetip.

— Sen durys aıtasyń. Beri kel, — dedi d'Artanán — Osy qojaıynnyń túri maǵan unamaıdy, jylmıǵan bireý.

— Maǵan da unamaıdy, — dedi Atos ony qostap.

Planshe terezeden ishke kirip, esik aldyna kese-kóldeneń jatyp aldy, bul kezde tańǵy beske tórt atty túgeldeı jolǵa ázirlep qoıamyn dep, Grımo da at qoraǵa ketip qalǵan edi.

Bul tún tynysh ótti. Ras, saǵat ekiler shamasynda áldekim abaılap ashpaqshy bolyp edi, oıanyp ketken Planshe: «Bul kim?» — dedi aıqaılap. Álgi kisi esikten janylyp ketippin dep ketip qaldy.

Tańǵy tórttiń kezinde at qora ishinen bireýdiń jan ushyrǵan aıqaıy, ý-shý daýystar estildi. Sóıtse Grımo uıyqtap jatqan atshylardy oıatpaq bolady, olar týra salyp, Grımony ýra bastaıdy. Býlar terezeni ashyp qarasa, Grımo beıshara aýla ishinde es-tússiz sýlap jatyr. Onyń basyn aıyrdyń sabymen uryp jaryp tastapty.

Attardy erttemek bolyp Planshe dalaǵa shyqty. Sóıtse álde kim attardyń aıaǵyn jaralap ketipti. Keshe bes-alty saǵat boıy adamsyz shapqan Mýshketonnyń aty jolǵa jarar edi, biraq Qojaıynnyń kóp atynyń bireýinen qan alýǵa jibergen balger, túsiniksiz bir sebeptermen qatelesip, Mýshketonnyń atyn da qansyratyp tastapty.

Endi bular shyńdap abyrjıyn dedi: birinen soń biri qat-qabat ushyrap jatqan osy báleniń bári kezdeısoq bir nárse nemese ádeıi jasalǵan qaskúnemdiktiń nátıjesi de bolýy múmkin. Atos pen D'Artanán kóshege shyqty, al, Planshe bolsa, osy mańnan bir ush at satyp alýǵa bolmas pa eken dep, sony bilmekke ketti. Sharaphana aldynda er-turmany salýly, júgendeýli bir eki at baılaýly týr, ekeýi de tyń, qaıratty at sıaqty. Býǵan kereginiń ózi de osy. Planshe myna attardyń qolbasy qaıda dep surady. Oǵan bul attardyń ıeleri osy meımanhanada túnep shyqqanyn, qazir sharaphanashymen esep aıyrysyp jatqanyn aıtty.

Atos qonyp shyqqandary úshin oryn-pul tóleýge ketti de, d'Artanán men Planshe esik aldynda turyp qaldy.

Sharaphanashy úıdiń ter jaǵyndaǵy bir alasa bólmede júr eken. Atostyń sonda barýyn surady.

Oıynda eshteńe joq Atos bólmege kirgesin janynan eki pıstol alyp qojaıynǵa usyna berdi. Sharaphanashy bir jáshigi sýyrylǵan stol basynda otyr eken. Ol teńgelerdi alyp, aınaldyryp kerip, mynalaryń jalǵan teńge, men senderdiń (Atos pen onyń serikteriniń) jalǵan teńgelerdi jasaýshy retinde dereý qamaýǵa alynýlaryńdy talap etemin dep shala búlindi de qaldy.

— Malǵun! — dedi Atos oǵan umtylyp. — Tap qazir qulaǵyńdy quntıtyp kesip tastaıyn!

Sol azamat baqaıshaǵynan basyna deıin qarýlanǵan tórt kisi búıirdegi esikten saý etip kirip kelip, Atosqa dúrse qoıa berdi.

— Men arandap qaldym! D'Artanán, jónel! Atqa taqymdy bas — dedi Atos aıqaılap bar kúshin jınap, sosyn pıstoletten eki ret atyp jiberdi.

D'Artanán men Planshe eki aıtqyzbady. Esik aldynda baılaýly turǵan attardy sheship alyp, qarǵyp mindi de, taqymdy bir basyp, súre jolmen zymyraı jóneldi.

— Atosqa ne bolǵanan baıqaǵan joqsyn ba?— dedi ol Planshege, shaýyp kele jatyp.

— Oh, myrza, — dedi Planshe, — men onyń eki ret atyp, ózine týra umtylǵan kázzaptardyń ekeýin jer qaptyrǵanyn kórdim, esiktiń áıneginen ol qalǵan ekeýimen saıysyp jatqandaı bolyp kórindi.

— Jaraısyń, Atos! — dedi d'Artanán kúbirlep. — Qaıteıin, sondaı erdi tastap bezip baramyn! Kim bilgen, endi biraz ýaqyttan keıin bizdi de osyndaı bir taǵdyr kútip turǵan shyǵar. Alǵa, Planshe, alǵa! Sen tamasha jigitsiń!

— Men sizge aıtyp edim ǵoı, myrza, pıkardıalyqtyń qadirin birte-birte bilesiz dep. Munyń ústine men qazir týǵan ólkemniń jerimen kele jatyrmyn, qaıratym tasyp kele jatqany da sodan bolar, — dedi Planshe qyzýlanyp.

Ekeýi attaryn ústi-ústine taqymdap, quıǵyta shapqan kúıi Sent-Omerden kelip bir-aq shyqty Sent-Omerde olar attaryn biraz tynyqtyrdy, biraq kezdeısoq jańa bir pálege urynyp qalmas úshin tizginderin qoldarynan shyǵarmaı, kóshede asyǵys júrek jalǵap alyp, ári qaraı shapqylap júrip ketti.

Kale qaqpasyna júz qadamdaı jer qalǵanda d'Artanánnyń aty zoryǵyp qulap tústi, tizgininen qansha tartqylaǵanmen, ol ornynan tura almady; janýardyń kózi men tanaýynan qan atqylap ketti. Endi Plansheniń aty ǵana aman qaldy, biraq ol da birjola boldyryp, ilgeri qaraı bir adym da baspaı qoıdy.

Sát túskende, biz joǵaryda aıtqandaıyn, qalaǵa júz shaqty qadam ǵana qalǵan edi. Attaryn qara jol ústinde qaldyryp, olar gavanǵa qaraı týra júgirdi. Planshe býlardyń aldynda elý qadamdaı jerde qyzmetshisimen birge ketip bara jatqan bir dvoránınge d'Artanánnyń nazaryn aýdardy, ózderi jańa ǵana kelgen sıaqty jáne olar da jaǵalaýǵa qaraı bettep barady eken.

Bular bir jaqqa asyǵyp bara jatqan álgi kisini qaıtse de qýyp jetpek boldy. Onyń saptama etigin shań basypty jáne osy aradan dereý Anglıaǵa ketýge bolmas pa eken dep jaı-kúıdi surastyryp tur eken.

— Odan ońaı nárse joq qoı, — dedi júze jónelýge daıyn turǵan shaǵyn kemeler qojasynyń biri jaı ǵana, — biraq búgin erteńgisin kardınaldyń ruqsatynsyz birde-bir adamdy jibermeý kerek degen qatal jarlyq keldi.

— Meniń ruqsat hatym bar, — dedi dvoránın, qaltasynan bir qaǵazdy sýyryp alyp. — Minekı.

— Endeshe oǵan port bastyǵy belgi soqsyn, — dedi kemeshi. — Biraq keıin basqa keme izdep júrmeńiz.

— Bastyqty qaıdan tabamyn?

— Ol qala syrtyndaǵy úıinde.

— Ol úı qaı jaqta?..

— Qaladan jarty shaqyrymdaı jerde. Ol, áne, osy jerdeı kórinip týr, ana bir tóbeniń eteginde.

— Jaqsy-aq, — dedi álgi adam.

Malaıyn qasyna ertip, ol port bastyǵynyń úıine qaraı bettedi.

Olardy sál-pál ilgeri jiberip, d'Artanán men Planshe izderine tústi.

Qalanyń shetine shyqqasyn d'Artanán júrisin tezdetip, jolaýshy dvoránındi shaǵyn bir toǵaıdyń jıegine ilingende qýyp jetti.

— Siz tym asyǵys kórinesiz, sýdar? — dedi d'Artanán sóz bastap.

— Asyǵys júrgenim ras edi, sýdar.

— Qatty qynjylsam da, sizge aıtaıyn degen bir sózim, — dedi d'Artanán áńgimesin jalǵap, — men de tym asyǵys edim, sol sebepti de maǵan qol ushyn bere almaısyz ba dep ótiner edim.

— Sonda sizge qandaı kómek kerek?

— Sizden suraıyn degenim — meni buryn jiberseńiz eken.

— Ol múmkin emes, sýdar, — dedi dvoránın. — Men nebary qyryq tórt saǵat ishinde alpys mıldeı jer júrdim, al, erteń túste Londonda bolýym kerek.

— Men sondaı jerden qyryq saǵatta ǵana keldim jáne erteń saǵat onda Londonǵa jetýim qajet.

— Amal bar ma, sýdar, men birinshi bolyp kelip, ekinshi bolyp kete almaımyn.

— Sizge ne deıin endeshe, ekinshi bolyp kelsem de, birinshi bolyp júrip ketýim kerek.

— Koróldiń ámirimen! — dedi dvoránın daýystap.

— Myna ózimniń tileýimmen! — dedi d'Artanán.

— Aý, siz osy janjal tilep turǵan joqsyz ba?

— Basqa ne dep edińiz endi?

— Sizge ne kerek?

— Bilgińiz kelip pe edi?

— Álbette.

— Endeshe tyńdańyz: maǵan sizde bar, mende joq, buıryq kerek, men oǵan qatty zárýmin.

— Siz oınap turǵan shyǵarsyz shamasy?

— Men — eshqashanda oınamaıtyn adammyn.

— Jiberińiz bylaı! .

— Joq, siz esh jaqqa da barmaısyz!

— Batyr bozbala, basyńdy jaryp tastaımyn... Dúben, pıstoletterdi ákel!

— Planshe, qyzmetshisin jaıǵastyr, men myrzasynyń jaıyn tabaıyn, — dedi d'Artanán.

Áýelgi shaıqastan keıin arqasy qozyp alǵan Planshe Lúbenge tura umtyldy, kúshi men ádis-aılasy qatar júretin sabaz, anany alyp urady, keýdesin tizesimen basa qoıdy.

Óz sharýańyzdy retteı berińiz, myrza, men isimdi bitirdim, — Planshe aıqaılap.

Osyny kórgen dvoránın shpagasyn sýyryp alyp, d'Artanánǵa tap berdi. Biraq ol ońaı dushpanǵa kezikpegen edi.

Úsh sekýndtiń ishinde d'Artanán ony úsh ret jaralady jáne túıregen saıyn:

— Mynaý Atos úshin! Al, mynaý Portos úshin! Mynaý Aramka úshin! — dep atap-atap qoıady.

Úshinshi ret urǵan kezde jolaýshy baýdaı sulap tústi.

Dushpanyń ólip qalǵan shyǵar, nemese talyp qalǵan shyǵar dep oılaǵan d'Artanán buıryqty almaq bolyp oǵan jaqyn keldi. Biraq ol álgi kisiniń týla boıyn tintpekshi bolyp eńkeıe bergende, shpagasyn qolynan túsirmegen jaraly, d'Artanándy keýdesinen bir túırep qaldy.

— Bul sizdiń óz sybaǵańyz! — dedi ol aıyzy qanyp.

— Al, mynany men úshin qabylda! Eń sońǵy bir asatqanym bolsyn! — dedi jyny qozǵan d'Artanán tórtinshi ret ony ishinen jerge shegeleı túırep jatyp.

Dvoránın osy joly kózin jumyp, esinen tanyp ketti.

Jolaýshynyń ruqsat qaǵazdy tyqqan qaltasyn sıpalap, d'Artanán ony sýyryp aldy. Buıryq graf de Vardtyń atyna jazylǵan eken.

Jasy jıyrma besterden áli asa qoımaǵan, ózi esinen tandyryp pa , álde, ólim halinde me, áıteýir eleýsiz tastap ketkeli turǵan ádemi jas jigitke sońǵy ret kóz tastaǵanda, d'Artanán ózderine múlde beıtanys, bulardyń álemde bar-joǵyn da bilmeıtin qaıdaǵy joq bireýlerdiń múddesine bola qaımana jurtqa birin-biri óltirtip, qyrqystyryp qoıǵan qatal taǵdyrdyń tálkegin oılap, aýyr bir kúrsinip qoıdy.

Biraq Lúbenniń áldekimderden kómek surap shyńǵyrǵan ashshy daýsy munyń oıyn bólip jiberdi.

Planshe ony tamaǵynan mytyp-mytyp jiberdi.

— Myrza, — dedi ol, — men mynany osylaı qylǵyndyryp ustap turmasam, munyń úni óshpeıdi. Al, jibersem bolǵany ol qaıta-qaıta baıbalam salady. Bul ezi normandyq soqqan bolýǵa tıis, al, normandyqtar qaısar keledi.

Rasyndada Planshe qansha qysyp ustaǵanymen, Lúben áıteýir bir dybys bermek bolyp jantalasyp jatty.

— Qoıa turshy, — dedi d'Artanán.

Sosyn oramalyn sýyryp alyp. pálekettiń aýzyn tyǵyndap tastady.

— Al, endi muny aǵashqa myqtap baılap tastaıyq, — dedi Planshe.

Bular ony muqıat baılady. Sosyn graf de Vardty qyzmetshisiniń qasyna súırep aparyp tastady.

— Endi port bastyǵyna baralyq! — dedi d'Artanán,

— Oıbaı-aý, siz jaralanyp qalǵansyz ba, qalaı? — dedi Planshe.

— Eshteńe etpeıdi! Áýeli eń asyǵys sharýany bitireıik, meniń jaramdy sosyn qararmyz: menińshe, ol onsha qaýipti emes sıaqty.

Osydan keıin bul ekeýi qurmetti chınovnıktiń úıine qaraı tez basyp júrip ketti.

Oǵan graf de Vard kelip týr dep habarlady.

D'Artanándy kabınetke ertip ákeldi.

— Sizde kardınaldyń qoly qoıylǵan ruqsat qaǵaz bar ma? — dedi bastyq.

— Iá, myrza, bar. Minekıińiz, — dedi d'Artanán.

— Hosh, qaǵazyń durys eken. Tipti sizge járdemdesý jóninde naqty nusqaý da bar eken.

— Bul túsinikti de. Men mártebeli taqsyrǵa jaqyn kisilerdiń birimin, — dedi d'Artanán.

— Mártebeli taqsyr, shamasy, bireýdiń Anglıaǵa ketýine bóget jasaǵysy keletin sıaqty.

— Iá, Bearn dvoránıni d'Artanán degen bireýge bóget bolǵysy keledi, ol óziniń kóńildes úsh serigin ertip, Londonǵa barmaqshy bolyp, Parıjden shyqqan kórinedi.

— Siz ony bilesiz be?

— Kimdi aıtasyz?

— Álgi d'Artanán degendi.

— Bilgende qandaı.

— Endeshe maǵan ony keskindep berińizshi,

— Odan ońaı nárse joq.

D'Artanán osydan keıin graf de Vardtyń keskin-kelbetin táptishtep sýrettep berdi.

— Onyń qasynda kim erip júr? Lúben degen malaıy.

— Endeshe olardy sózsiz tabamyz, eger qolǵa túse qalsa, mártebeli taqsyr qam jemesin, biz olardy tıisti kúzetpen Parıjge jóneltemiz.

— Onda sizge kardınaldyń sharapaty tıedi, — dedi d'Artanán.

— Siz ol kisini qaıtyp kelisimen kóretin shyǵarsyz?

— Oǵan sóz bar ma.

— Endeshe ol kisige meniń adal qyzmetker ekenimdi aıtyp bararsyz.

— Sózsiz jetkizemin.

Onyń bul ýádesine qýanyp qalǵan port bastyǵy qaǵazyna attanýǵa dep belgi soǵyp, ózine qaıtyp berdi.

D'Artanán jyly-jyly sóılep, onyń ishi-baýryna kirip, ýaqyt ótkizip jatpady. Port bastyǵyna ıilip izet kórsetip, raqmet aıtty da, óz jónine júrip ketti.

Planshemen ekeýi jolǵa shyqqasyn júristerin jyldamdatyp, ormandy aınalyp ótti de, qalaǵa basqa bir qaqpadan kelip kirdi,

Baǵanaǵy kemeshik júze jónelýge ázir týr eken. Qojaıyn jaǵada kútip júrgen bolyp shyqty.

Sharýa qalaı? — dedi ol d'Artanándy kórisimen,

Port bastyǵy qol qoıǵan ruqsat qaǵaz minekeı.

Álgi basqa myrza qaıda?

Ol búgin júrmeıtin boldy. Biraq abyrjymaı-aq qoıyńyz, men jol pulyn ekeýimizge de tóleımin, — dedi jigit.

- Olaı bolsa kettik! — dedi qojaıyn kóńildenip.

— Kettik! — dedi d'Artanán onyń sózin qaıtalap.

D'Artanán men Planshe qaıyqqa sekirip-sekirip otyrysty. Endi bir bes mınýt ótkennen keıin olar kemege kelip mindi.

Bular dál merziminde kelip jetipti. D'Artanán jaǵadan bir ottyń jalt etip, artynan gúrs etip zeńbirek atylǵanyn kórgen mizde, bular jıekten jarty mıldeı uzap ketken edi.

Osynaý zeńbirek daýsy porttyń jabylǵanyn habarlaǵan.

Endi jaraqattanǵan jerin qaraýdyń da kezegi kelip edi. D'Artanán oılaǵanyndaı-aq, jarasy onsha qaýipti emes eken. Shpagatynyń ushy qabyrǵaǵa tıipti de, terisin sydyryp ketipti. Kóılegi qaraǵa birden jabysyp qalypty da, qan sál ǵana tamshylap baryp tyıylǵan tárizdi.

D'Artanán qatty sharshaǵan edi. Palýbaǵa tósenish salyp berisimen, ol jata qalyp, birden uıyqtap ketti.

Kelesi kúni, aǵaryp tań atqanda, bular Anglıa jaǵalaýyna úsh-tórt mıl jaqyndap kelip qalǵan-dy. Túni boıy álsiz jel turǵasyn, keme de baıaý júrgen.

Erteńgi saǵat onda keme Dývr portyna kelip zákir tastady.

On jarymdar kezinde d'Artanán aǵylshyn jerin basyp turyp:

— Aqyrynda maqsatymyzǵa da jettik-aý! — dep daýystap jiberdi.

Biraq sol áli bitpegen edi: endi aman-esen Londonǵa jetý kerek qoı.

Anglıada pochta qatynasy oıdaǵydaı edi . D'Artanán men Planshe bir-birden at jaldady. Pochtalon aldaryna túsip zaýlady da otyrdy. Tórt saǵattan keıin olar astana qaqpasynyń aldynan kelip shyqty.

D'Artanán Londonmen múlde beıtanys edi, aǵylshynsha bir sózdi de bilmeıtin, biraq ol bir japyraq qaǵazǵa gersog Bekıngemniń atyn jazyp edi, jurt oǵan gersogtiń saraıyn birden kórsetti.

Gersog Vındzorda korólmen birge ań aýlap júr eken.

D'Artanán gersogtiń asa senimdi kamerdınerin shaqyryp aldy, bul ózi saıahat-sapardyń bárinde de qojaıynynan eki eli qalmaıtyn, fransýzsha aǵyp turǵan kisi eken. Jas gaskon oǵan óziniń asa mańyzdy bir jumyspen Parıladen jańa ǵana kelgenin, gersogpen dereý sóıleskisi keletinin aıtty.

D'Artanánnyń emin-erkin sóılegenine qarap Patrık (mınıstramı dáıekshisiniń esimi osy edi) onyń aıtqanyna birden sendi. Ol qolma-qol eki atty erttetip, jas gvardıashyny ózi ertip aparmaqshy boldy. Al, Planshege keletin bolsaq, ony attan súıep túsirgen kezde,ol joldan ábden qaljyrap qalǵasyn, tula boıy siresip, shala-jansar bir kúıge túsken edi. D'Artanán temirden jaratylǵan sıaqty tipti syr bermeıdi.

Vındzor qamal-saraıyna kelgesin olar gersogtiń qaıda júrgenin surady. Koról men gersog Bekıngem ekeýi osy aradan eki-úsh mıldeı jerdegi sazdaqta suńqar salyp, ań qaǵyp júrgen-di.

D'Artanán men onyń serigi saldyrtyp otyryp, jıyrma mınýtta aıtýly jerge de jetti. Kóp uzamaı Patrık suńqaryn shaqyryp jatqan gersogtiń daýsyn esitti.

— Mılord gersogke kim keldi dep aıtaıyn? — dedi Patrık buran qaran.

— Siz ol kisige, jasana kópir ústinde, Samarıt áıeldiń qarsysynda ózińizben shekisip qalǵan jasas jigit keldi dep aıtarsyz.

— Bir túrli qyzyq sóz eken!

— Ózge sózderden kem túspesine qazir kózińiz jetedi.

Patrık qos aıaqtap shaba jóneldi. Gersogti qýyp jetip ol joǵarydaǵy sózderdi aıtty da, ózin habarshy kútip turǵanyn bildirdi.

Gersok tán d'Artanán jóninde ekenin birden bile qoıdy, Fransıada ózine qalaıda jetkizilýge tıesili bir oqıǵanyń bolyp qalǵanyn ańǵardy da, sol habardy ákelgen jigittiń qaıda turǵanyn surady. Alystan gvardıa formasyn tanı ketti de, ol, atymen quıǵyta shaýyp, d'Artanánnyń qasyna jetip keldi.

— Koroleva bir bálege ushyrap qalǵan joq pa, — dedi ol sańq etip, onyń bul sózinen qam kóńili men mahabbaty birden sezildi.

— Olaı dep oılamaımyn, biraq hanymǵa bir úlken qaýiptiń tónip turǵany ras, odan, mártebeli myrza, siz ǵana saqtap qalasyz.

— Men be?  —dedi gersog daýystap. — Shynymen-aq men hanymnyń bir qajetine jaraý baqytyna ıe bolar ma ekenmin? Sóıleńiz! Tezirek sóıleńiz, endeshe!

— Mine hat, — dedi d'Artanán.

— Hat pa? Kimnen?

— Menińshe, uly hanymnan shyǵar.

— Uly hanymnan ba? — dep qaıta suraǵanda, gersog appaq bolyp qýaryp ketti, d'Artanán sol mezet: osy kis talyp qalmaǵaı, — dep shoshyp ketti.

Gersog konvertti ashyp qarady.

— Mynaý ne? — dedi ol d'Artanánǵa hattyń tesilip qalǵan jerin kórsetip.

— E, men ony baıqamappyn da! — dedi d'Artanán. — Graf de Vardtyń shpagasy keýdeme qadalǵanda tesip ketken boldy ǵoı shamasy.

— Siz jaraqattanyp qaldyńyz ba? — dedi gersog hatty jazyp jatyp.

— Bolmashy birdeńe, tyrnap qana ketti, — dedi jigit.

—O, táńirim! Bul ne sumdyq! — dedi gersog daýystap. — Patrık, osynda qal nemese qaıda júrse de koróldi izdep taýyp al, sosyn ýly aǵzamǵa meniń qol qýsyryp keshirim suraıtynymdy jetkiz, asa bir iske bola Londonǵa lajsyz ketti de... Kettik, sýdar kettik!

Ekeýi de jan ushyryp astanaǵa qaraı shaba jóneldi.

XXI

GRAFINIA VINTER

Jolan gersog bolǵan oqıǵany túgel suramaǵanymen, d'Artanán bolǵan jáıttiń bárin qazbalap surap aldy. Jas jigitten esitken jáıtter men óziniń jadynda qalǵan jáıtterdi salystyra otyryp, gersog hanymnyń hal-jaǵdaıynyń qıyndap ketkenin anyq sezgendeı boldy, ári qysqa, ári tuspaldaı jazylsa da, koroleva haty da sony ańǵartqandaı. Kardınal osynaý jas jigitti qaıtse de aǵylshyn jaǵalaýyna jetkizbeı jelkesin qıǵysy keldi, biraq qansha tyrysqanymen ony jol boıynda ustap qala almady, — gersogti qaıran qaldyrǵan bir nárse, mine, osy edi. Gersogtiń osylaı ań-tań qalǵanyna jaýap retinde d'Artanán óziniń kúnilgeri jasaǵan saqtyǵyn, eń jaqyn úni dosynyń janqıarlyq erligi arqasynda, korolevanyń hatyn jyrtqan shpagamen bir-aq ret túırelgeni bolmasa, aman qutylǵanyn, biraq ol úshin graf de Vardty qatal jazalaǵanyn, al, jaralanyp, qansyrap qalǵanyna qaramastan, joǵarydaǵy úsh dosyn amalsyzdan jolda qaldyryp ketkenin aıtyp berdi. Osynyń bárin qarapaıym sózben jaıbaraqat aıtyp bergen D'Artanánnyń áńgimesin tyńdap kele jatyp, osyndaı saqtyq, osyndaı erlik pen adaldyq jasy jıyrmaǵa endi ǵana jetken bozbalanyń qolynan qalaı keldi dep, óz kózine ózi senbegendeı, gersog buǵan oqtyn-oqtyn qarap qoıady.

Bular quıyndatyp shaýyp keledi, endi birneshe mınýtten keıin Londonnyń qaqpasyna da jetti. D'Artanán qala ishine kirgesin gersog atynyń basyn biraz tejeıtin shyǵar dep oılaǵan, biraq ol olaı kezdesken beıqam kisilerdi qaǵyp ketkenine qaramastan, burynǵysha qutyrynyp shaba berdi. İshki qalamen shaýyp ótkende, birneshe adamdy osylaı qaǵyp ta ketti, degenmen gersog: o baıǵustar ne halde eken dep kóz qıyǵyn da salmady. Tóńirektegi jurt qarǵap-silep aıqaılap jatsa da, d'Artanán onyń sońynan qalmady.

Óz úıiniń aýlasyna kirisimen gersog atynan qarǵyp túsip, oǵan nazar aýdarmastan tizginin tastaı salyp, basqyshqa júgirip shyqty. D'Artanán da kóleńkesindeı gersogtiń sońynan qalar emes, biraq qamshy saldyrmaı lypyp turǵan qasıetti janýarlardyń qamyn da oılap bara da jatty. Biraq at qora men ashanadan birneshe qyzmetshi júgirip shyǵyp, attardy jetelep alyp ketkenin kórgende, jigitimiz kádimgideı-aq qýanyp qaldy.

Gersogtiń jyldam júrgeni sondaı, d'Artanán oǵan ázer ilesip keledi. Fransıanyń eń baı tekti bekzattarynyń túsine de kire bermeıtin nebir asyl jıhaz-múlikti meımanjaılardan ótip, ol aqyrynda bir jatyn bólmege kelip kirdi, kisiniń talap-talǵamy men baı-dáýleti osynsha ǵajap bola beredi eken-aý. Kómkerýli qabyrǵanyń qaǵaberis qýysynda bir esik bar eken. Gersog moınyna asyp alǵan altyn shynjyrǵa taǵýly altyn kiltpen ony abaılap asha berdi.

D'Artanán ádep saqtap árirek baryp turǵan, biraq gersog qupıa bólmesiniń tabaldyryǵyn attaı bergende artyna moınyn buryp, jas gvardıashynyń kúmiljip turǵanyn baıqap qaldy da:

— Júrińiz, al, eger siz keıin záýimenen uly hanymdy qorý baqytyna qolyńyz jetetin bolsa, osynda ne kórip, ne bilgenińizdi aıtyp barasyz ǵoı, — dedi ol.

Gersogtiń ózi shaqyryp turǵasyn, d'Artanán onyń sońynan ere berdi, bulardyń artynan esik te jabylyp qaldy.

Olar qabyrǵasy parsy jibegimen altyndata kómkerilgen, ishinde sansyz kóp shyraq janyp turǵan bir chasovnáǵa kelip kirdi.

Maǵrıp tárizdi bir tuǵyr ústinde, shoq-shoq qyzyl, aq qaýyrsyn qadalǵan kógildir barqyt baldahın astynda Anna Avstrııskaıanyń túregep turǵan portreti qoıylypty, onyń hanymnyń ózinen aınymaıtyny sonshalyq, d'Artanánnyń daýsy eriksiz shyǵyp ketti: sumdyq-aı, korleva endi-endi sóıleıin dep turǵandaı.

Portrettiń dál túbinde, maǵrıpte bir qobdısha tur eken, gaýhar alqa sonda saqtaýly kórinedi.

Qasıetti kres aldynda tize búkken sváshennık sıaqty, gersog te maǵrıpke jaqyndap baryp tizesin búkti. Sosyn ol qobdıshanyń aýzyn ashty.

— Mine, alyńyz, — dedi ol qobdıshadan gaýhar tanalary jaltyraǵan úlken bir kógildir bantty sýyryp. — Álgi baǵa jetpeıtin gaýhar alqa osy. Meni osy asylmen birge kómedi dep ant etken edim. Qaıteıin, muny maǵan bergen de koroleva edi, endi alatyn da korolevanyń ózi bolady. Qudaıdyń qudyret-shapaǵaty sıaqty, ámanda, ár túrli jaǵdaıda uly hanymnyń ámir-qudireti asa bersin!

Sol arada otyryp ol aırylǵaly turǵan gaýhar tananyń árqaısysyn ustap qushyrlanyp súıe bastady.

Kenet onyń jan daýsy oqys shyǵyp ketti.

— Ne boldy? Sizge ne boldy, mılord? — dedi d'Artanán abyrjyp.

— Bári zaıa ketti! — dedi gersog ólikteı qýaryp. — Eki tanasy kem. On-aq, monshaǵy qalypty.

— Mılord ony joǵaltyp qoıdy ma eken, álde ony qoldy boldy dep oılaı ma?

— Ony menen urlap alǵan, bul urlyq — kardınaldyń aıla-sharǵysy! Qarańyzshy, tana taǵylǵan lentalar qaıshymen qyrqylypty.

— Sony urlaǵan kim ekenin mılord biler me edi... Bálkim, tanamonshaq áli sol kisiniń qolynda shyǵar...

— Toqtańyz! Toqtańyz ! — dedi gersog daýystap. — Men ony bir-aq ret taqqanmyn, ol budan bir apta buryn Vındzorda koróldiń balynda bolǵan edi. Soǵan deıin qyryn qabaq bolyp júrgen grafınıa Vınter so bal-toıda menimen anyq tatýlasatyn syńaı tanytqan. Bul qyzǵanshaq áıeldiń ósh alǵany bolyp shyqty ǵoı. Co kúnnen ol áıel qaıtyp meniń kózime túsken joq. Ol áıel — kardınaldyń shpıony!

Sonda shpıondar kúlli dúnıe júzine tarap ketkeni me? — dedi d'Artanán.

— O ıá, ıá! — dedi gersog yzalana tistenip. — Iá, ol qorqynyshty jaý! Bal qaı kúni bolýshy edi?

— Aldaǵy dúısenbide.

— Aldaǵy dúısenbide! Áli bes kún bar, ýaqyt jetip jatyr... Patrık! — gersog chasovnányń esigin ashyp aıqaılap jiberdi.

Gersogtiń kamerdıneri tabaldyryqtan attaı berdi.

— Meniń zergerim men hatshymdy shaqyr!

Qojasynyń ámirin eki etpeı kózsiz oryndaı berýge daǵdylanǵan kamerdıner lezde ketip qaldy.

Biraq áýeli zergerdi shaqyrǵanymen, birinshi bolyp hatshysy keldi. Munysy túsinikti de, óıtkeni ol osy úıdiń ózinde turatyn. Bekıngem jatyn bólmede stol basynda bir buıryqty óz qolymen jazyp otyr eken.

— Djekson myrza, — dedi gersog kelgen kisige, — qazir lord-kanslerge baryńyzdaǵy, myna buıryqty oryndaýdy sonyń ózine júktegenimdi aıtyńyz. Men bul jarlyqtyń jedel jarıalanǵanyn qalar edim.

— Sharapatty myrza, — dedi hatshy, jarlyqty kózimen júgire oqyp, — mundaı tótenshe sharalarǵa sebep bolǵan qandaı nárse dep surasa, ne dep jaýap beremin.

— Meniń qalaýym osy jáne ózimniń is-áreketterim úshin eshkimniń aldynda esep bermeıtinimdi aıtarsyz.

— Eger uly aǵzam oılamaǵan jerden: nege birde-bir keme qazirden bastap Uly Brıtanıanyń porttarynan shyǵyp kete almaıdy, — dep suraı qalsa, lord-kansler osyndaı jaýapty uly aǵzamǵa qaıtalap aıta ala ma? — dedi sekretar jymıyp.

— Siz durys aıtasyz, myrza, — dedi Bekıngem. — Endeshe lord-kansler korólge men Fransıaǵa qarsy soǵys jarıalaýǵa sheshim qabyldaǵanymdy jáne osy shara sol elge degen meniń tuńǵysh dushpandyq áreketim ekenin aıtsyn.

Sekretar ıilip izet kórsetip, shyǵyp ketti.

— Endi bul jaǵynan qam jemesek te bolady, — dedi gersog d'Artanánǵa burylyp. — Eger tana-monshaq áli Fransıaǵa jiberilmegen bolsa, onda ol so jaqqa siz qaıtyp barǵannan keıin ǵana jetedi.

— Qalaısha?

— Men álgide ǵana uly aǵzamnyń qaraýyndaǵy porttarda turǵan kemelerdiń teńizge shyǵýyna tyıym saldym, aıryqsha bir ruqsaty bolmasa, endi olardyń birde-biri zákirin kóterip kete almaıdy.

Koról seniminen týǵan sheksiz bılikti óz mahabbatynyń qyzmetine jegip qoıǵan osynaý qudiretti kisige d'Artanán ań-tań bolyp qarap qalǵan edi. Gersog jas gaskonnyń túrine qarap, onyń ne oılap turǵanyn sezip, jymıyp kúldi.

— Ia, ras, — dedi ol. — Aına Avstrııskaıa — meniń naǵyz korolevam! Onyń bir sózine bola men óz elime, óz korolime, tipti qudaıǵa da opasyzdyq jasaýǵa barmyn! Men La-Roshel protestanttaryn qoldaımyn dep ýáde bergen edim hanym menen olarǵa qol ushyn bermeńiz dep ótinish etip edi — birden kóne kettim. Men olarǵa bergen sertimnen taıdym, biraq hanymnyń tilegin oryndaǵasyn báribir emes pe. Ózińiz oılap kórińizshi: men osy kónbistigimniń raqat-qyzyǵyn kórgen joqpyn ba? Sol kónbistigim úshin hanymnyń portretin aldym ǵoı!

D'Artanánnyń bir qaıran qalǵany: halyqtyń taǵdyry men sansyz kóp adamdardyń ómir-tirligi keıde osyndaı bir qubylmaly qyl ústinde qaltyldap turady eken-aý!

Zerger kelgen kezde bul áli óz oıyna shomyp turǵan edi. Óz isiniń asqan sheberi, Irlandıadan shyqqan osy bir kisi gersog Bekıngemnyń tapsyrmasyn oryndaý arqyly ǵana jylyna júz myń fýnt aqsha tabatynyn ashyqtan-ashyq moıyndaıtyn.

— O'Reılı myrza, — dedi gersog ony chasovnáǵa kirgizip, — myna almas tanalarǵa qarap, osynyń árqaısysynyń quny qansha turatynyn aıtyńyzshy.

Zerger bir qaraǵannan-aq kómkermeniń narqyn, almastardyń qunyn ishteı eseptep, jaýabyn kúmiljimeı týra aıtty:

— Árqaısysy bir jarym myń pıstolden, mılord.

— Osyndaı eki tana-monshaqty jasaýǵa neshe kún kerek? Tananyń ekeýiniń jetispeı qalǵanyn ózińiz de kórip tursyz ǵoı.

— Bir apta kerek, mılord.

— Men sonyń árqaısysy úshin úsh myńdaı tóleımin, maǵan olardyń arǵy kúnge deıin ázir bolǵany kerek.

— Endeshe mılord ony dál merziminde qolyna alady.

— Siz baǵa jetpes jansyz, O'Reılı myrza! Biraq aıtaıyn degenim tek bul ǵana emes: bul tanalardy eshkimge senip tapsyrýǵa bolmaıdy — olardy osy arada — saraı ishinde jasaý kerek.

— Múmkin emes, mılord. Eski tana men jańa tananyń arasynda eshbir aıyrma bolmaıtyndaı etip tek qana men jasaı alamyn.

— O'Reılı myrza, endeshe siz meniń tutqynymsyz. Al, eger siz meniń saraıymnan dalaǵa shyqqyńyz kelse de, tap qazir shyǵa almas edińiz. Demek, osyǵan kónesiz. İske qajet kómekshilerińizdi shaqyryńyz jáne olardyń qandaı aspap-quraldy ala keletinin de qosa aıtyńyz.

Zerger gersogti jaqsy biletin, sol sebepti de qarsylyqtan eshbir paıda joq ekenin túsine qoıdy. Salǵan jerdeı moıynsunǵany da sodan.

— Áıelime muny habarlap qoıýǵa ruqsat etile me? — dedi ol.

—O, qymbatty O'Reılı myrzam, sizge áıelińizben dıdarlasýǵa da ruqsat beriledi. Abyrjymaı-aq qoıyńyz, sizge onsha qatal bola bermespiz. Biraq jurtty teginnen-tegin mazalaı berýge bolmas. Tanalardy jasaýdyń aqysy ústine, mine taǵy da myń pıstol alyńyz, sonda ózińizge jasaǵan óktemdigimizdi umytarsyz.

D' Artanıan adamdar men mıllıondardy ońdy-soldy erkin jumsap júrgen osy mınıstrge tań qalyp, tańdaıyn qaǵyp, esinen aırylyp qala jazdady.

Zerger sol mezette áıeline hat jazyp, oǵan qosa myń pıstoldiń chegin jiberdi, munyń esesine ol áıelinen kómekshileriniń ishindegi eń ismerin, almastardyń túr-túrin (onyń sapasy men salmaǵyn dálme-dál belgilep berdi), sol sıaqty qajetti aspaptardy jedel jetkizýin surady.

Bekıngem zergerdi sonyń ózine arnalǵan bólmege ertip apardy, endi bir jarty saǵatta osy bólme sheberhanaǵa aınaldyryldy. Sóıtip ol bólmege gersogtiń kamerdıneri Patrıkten ózge qudaıdyń tiri jany kirmesin degen qatal buıryq berip, ár esiktiń aldyna bir-bir qaraýyl qoıdy. Al, zerger O'Reılı men onyń járdemshisine birdeńeni syltaý etip bólmeden shyǵyp ketýine qatań, tyıym salynǵanyn aıtpasaq ta bolatyn shyǵar.

Qajetti jarlyqtyń bárin berip bitirgennen keıin gersog d'Artanıanǵa qaıtyp keldi.

— Jas dos, mine, endi Anglıa ekeýmizdiń erkimizde. Siz neni qalaısyz, qandaı tilegińiz bar? — dedi ol.

— Tósek bolsa, — dedi d'Artanán. — Shynymdy aıtaıyn, qazir maǵan eń qajeti de sol.

Gersog d'Artanánǵa óziniń jatyn jaıy men kórshi bólmeni ázirleýge ámir etti. Jas jigitti ol óz qasynan alystatqysy kelmedi, sonda oǵan senbegendikten emes, koroleva jaıly árdaıym sóılesip-syrlasyp otyratyn bir serik kerek bolǵandyqtan da álgideı ámir bergen edi.

Arada bir saǵat ótkennen keıin Londonda Fransıaǵa júk aparatyn birde-bir kemeni teńizge shyǵarmaý týraly buıryq jarıalandy. Tipti pochta kemesine de ruqsat etilmedi. Jurttyń pikirinshe, bul eki memleket arasynda soǵys jarıalandy degen sóz edi.

Úshinshi kúni tańerteńgi saǵat on bir kezinde tana-monshaq daıyn boldy, onyń keremet aınytpaı jasalǵany sonsha, gersog eski tanany jańasynan aıyra almady, tipti osyndaı isterdi jetik biletin kisilerdiń ózi gersog sıaqty dármensiz bolyp shyqty.

Gersog tabanda d'Artanándy shaqyryp aldy.

- Siz ádeıi áketkeli kelgen almas tana minekı, — dedi ol, — adam ataýlynyń qolynan kele bermeıtin nárseni istegenime ózińiz kýá bolarsyz.

— Mazasyzdanbaı-aq qoıyńyz, mılord, men óz kózimmen kórgen nárseniń bárin túgel aıtamyn. Biraq, jarylqaýshy myrzam, siz sholpyny qobdıshasyz beresiz be?

— Jolaı sizge qobdıshanyń kesiri tıedi. Munyń maǵan taǵy bir qymbat bolatyn jeri — hanymnyń kózindeı bolyp qolymda qalatyn bir-aq múlik osy. Siz ony meniń ádeıi alyp qalǵanymdy aıtarsyz.

— Men sizdiń qolqańyzdy sózbe-sóz jetkizemin, mılord.

— Al, endi, — dedi gersog jas jigitke tesile qarap, — sizbenen qashan esep aıyrysar ekenmin.

D'Artanánnyń, eki beti qyp-qyzyl bolyp dýyldap ketti. Ol gersogtiń buǵan qaıtse de bir syılyqty tartý etpekshi bolyp turǵanyn seze qoıdy da, óz basynyń kóne joldastarynyń tógilgen qany úshin býǵan aǵylshyn altynyn tólegisi kelip turǵanyn bilgende ishteı tyjyrynyp, qatty jıirkendi.

— Endeshe aǵynan jarylaıyq, mılord, — dedi d'Artanán, — aramyzda túsinbestik bolmas úshin bárin de aqylmen salmaqtap kórelik. Men Fransıanyń koroli men korolevasyna qyzmet etemin jáne Dezessar myrzanyń gvardıa rotasyna tirkelgenmin, óziniń jezdesi de Trevıl myrza sıaqty ol da uly aǵzamǵa adal kóńilimen aıryqsha berilgen. Buǵan qosa aıtarym, sharapatty myrza, koroleva sizge qandaı qymbat bolsa, maǵan da sondaı qymbat bir aıaýly jan bolmasa, men mundaı táýekelge bel baılamas ta edim.

— Iá, — dedi gersog kúlimsirep, — sol bıkeshti men biletin bolýym kerek. Ol álgi...

— Mılord, men onyń esimin ataǵan joqpyn! — dedi jas gvardıashy onyń sózin úzip.

— Onyń ras, — dedi gersog. — Demek, sizdiń janqıar erligińiz úshin men so bıkeshke boryshtar ekenmin ǵoı, solaı ma?

— Ózi de solaı, sharapatty myrza. Óıtkeni tap qazir, soǵys bastalǵaly turǵan shaqta, nesin jasyraıyn, sharapattym, sizdi tek qana aǵylshyn, demek, bizdiń jaýymyz dep esepteımin, sol sebepti de sizben Vındzor baýynda, nemese Lývr dálizderinde kezdeskennen góri, soǵys alańynda betpe-bet kezdeskendi táýir kórer edim. Degenmen bul jáıt meniń ózime júktelgen mindetti buljytpaı oryndaýyma bóget jasamaıdy, tipti sony oryndaý úshin janymdy qurban etýden de taıynbaımyn. Biraq qaıtalap aıtaıyn: birinshi ret kezdeskende siz úshin jasaǵan qyzmetime, sharapatty myrza, boryshtar bolmasańyz, ekinshi kezdesýde jasaǵan qyzmetime de siz eshbir boryshtar emessiz, sharapatty myrza.

— Biz mundaıda: «Shotland sıaqty tákappar deımiz, — dedi gersog báseń únmen.

— Al, biz: «Gaskon sıaqty tákappar» deımiz, — dedi d'Artanán. — Gaskondar — Fransıanyń shotlandtary.

D'Artanán gersogke tájim etip, ketip qalmaqshy boldy.

— Qalaı? Siz júrgeli jatyrsyz ba? Sonda qaı jolmen júresiz? Anglıadan qalaı shyǵyp ketpekshisiz?

— Iá, ras eken-aý...

— Osy fransýzdar eshteńeden de seskenbeıdi! Ótirik aıtsam — qarǵys atsyn!

— Men Anglıanyń aral ekenin, al, siz onyń bıleýshisi ekenińizdi umytyp ketippin.

— Portqa baryńyz da, «Zýnd» kemesin surańyz, sosyn kapıtanǵa myna hatty berińiz. Ol sizdi Fransıanyń bir aıadaı aılaǵyna aparady. O jerge balyqshylardyń qaıyqtarynan basqa eshteńe de aıaldamaıdy.

— Ol aılaqtyń aty ne?

— Sen-Valerı. Janyqpaı tura turyńyzshy... Sonda barǵasyn siz aty-jóni, jarnamasy joq bir sıyqsyz sharaphanaǵa kiresiz, ol ózi teńizshiler qujynap jatatyn naǵyz báleniń uıasy. Qaıtseńiz de qatelespeısiz — ol arada basqa ashana joq.

— Sosyn?..

— Siz qojaıyndy shaqyryp alyp, oǵan «Forward» degen bir-aq sózdi aıtasyz.

— Onyń mánisi...

— «Alǵa». Bul — paról. Sodan keıin qojaıyn sizdiń qolyńyzǵa ertteýli at tizginin ustatyp, jol-jobany siltep jiberedi. Jol boıy siz tórt jerden at aýystyryp minesiz. Eger qalasańyz, aıaldaǵan árbir stansıaǵa Parıjdegi adresińizdi tastap ketińiz, sonda tórt at túgeldeı artyńyzdan jiberiledi. Onyń ekeýi ózińizge tanys, baıyrǵy atseıis retinde siz olardyń naǵyz baǵasyn shamalap ta qoıǵan sıaqtysyz — ol álgi siz ben biz Vınzordan minip qaıtatyn attar. Maǵan ábden senýińizge bolady — qalǵandary da analardan kem túspeıdi. Sol tórt attyń tórteýi de joryq-jortýylǵa laıyqtalyp er-turmanmen jabdyqtalǵan. Qansha tákappar bolǵanyńyzben sol attyń bireýin alýdan bas tartpańyz jáne dos-jarandaryńyzǵa da bir-bir attan al dep keńes berińiz. Páli, siz olardy bizge qarsy soǵysqanda qajetińizge jaratasyz ǵoı. Maqsatqa jetý úshin amal-aılanyń bári de jaqsy — deısizder ǵoı ádette.

— Maqul, mılord, men kelistim, — dedi d'Artanán. — Qudaı qalasa, sizdiń syıyńyzdy kelistirip paıdalanarmyz.

— Al, endi qolyńyzdy ákelińiz, jas jigit. Bálkim, siz ben biz kóp uzamaı maıdan dalasynda kezdesermiz. Biraq ázirge dos bolyp aırylysarmyz degen úmittemin.

— Ia, mılord, biraq uzamaı jaý bolamyz ǵoı dep oılaımyn.

— Qam jemeńiz, jaý bolmasam — maǵan sert!

— Sózińizge sendim, mılord.

D'Artanán gersogke ıilip izet kórsetip, portqa qaraı jedel basyp júrip ketti.

London Munarasynyń qarsy aldynan ol qajetti kemeni taýyp alyp, kapıtanǵa hatty berdi, kapıtan oǵan port bastyǵyna belgi soqtyryp, dereý jelkendi keterdi.

Aılaqta elý qaraly keme ruqsat bolysymen júze jónelýge ázir tur eken.

«Zýnd» brıgi osylardyń bireýiniń qasynan janaı óte bergen kezde, d'Artanánǵa kenet so kemeden baıaǵy Mengte kezdesetin áıeldiń, beıtanys dvoránın, «mıledı» dep ataıtyn, jigitimizge ǵajaıyp sulý bolyp kóringen áıeldiń sıqyrly júzi jalt etip bir kóringendeı boldy. Biraq qatty aǵys pen artynan soqqan jel brıgti aldyna salyp aıdaı jónelgende, zákirde turǵan kemeler bir kórinip kózden ǵaıyp boldy.

Erteńine tańerteńgi saǵat toǵyz kezinde keme Sen-Valerıge kelip zákir tastady.

D'Artanán jalma-jan joǵaryda aıtylǵan sharaphanany izdeýge kiristi, so jaqtan shyqqan ýda-shý daýysqa qarap, ol ony birden tanydy. Mundaǵy jurt Anglıa men Fransıa arasyndaǵy soǵys taıaýda anyq bolatynyn ashyqtan-ashyq áńgime etip, teńizshiler dýyldasyp, sharapqa bógip otyr eken.

D'Artanán kópshiliktiń arasynan ázer ótip, qojaıynǵa taıap kelip, «Forward» degen sózdi aıtty. Sharaphanashy sońymnan er degendeı belgi berdi de, aýlaǵa aparatyn esikten syrtqa shyqty, sosyn jas jigitti ertip, ertteýli at turǵan qoraǵa keldi de: sizge taǵy ne kerek, — dep surady.

— Qaı jolmen júretinimdi bilgim keledi, — dedi d'Artanán.

— Osy arada Blanjıge deıin, sosyn Blanjıden Nevshatelge deıin barasyz. Nevshatelde «Altyn Oraq» sharaphanasyna baryńyzdaǵy, qojasyna paróldi aıtyńyz, onda da tap osyndaı bir ertteýli at ázir turady.

— Sizge qansha aqsha tóleýim kerek? — dedi d'Artanán.

— Báriniń aqysy tólenip qoıǵan jáne tólengende qandaı jomarttyq jasaldy deńiz. Al, saý bolyńyz, bir qudaıym jar bolǵaı!

— Aýmın! — dedi jas jigit atpen shaýyp bara jatyp.

Tórt saǵattan keıin ol Nevshatelge kelip kirdi.

Aıtylǵan nusqaýdy ol muqıat oryndady. Sen-Valerıdegi sıaqty, Nevshatelde de muny ertteýli at kútip tur eken. Ol burynǵy er qasyndaǵy pıstoletterdi tyń at qanjyǵasyndaǵy dorbaǵa salǵysy kelip edi, munda da tap sondaı pıstoletter bar eken.

— Parıjdegi adresińiz?

— Gvardıashylar úıi, Dezzssar rotasy.

— Jaqsy-aq, — dedi qojaıyn.

— Qaı jolmen júreıin?

— Rýanǵa aparatyn jolmen júrińiz. Biraq qalany sol qanatynan aınalyp ótesiz. Ekýı degen bir shaǵyn qystaqqa baryp toqtaısyz. Onda «Fransıa Qalqany» degen bir-aq sharaphana bar. Onyń syrtyna qarap túńilip júrmeńiz.

— Paról burynǵy ma?

— Tap sol.

— Qosh bolyńyz, qojaıyn!

— Qosh, gvardıashy myrza! Sizge taǵy birdeńe kerek emes pe? D'Artanán basyn shaıqap, atyna taqym basyp, shaýyp ala jóneldi.

Ekýıge kelgen soń da joǵarydaǵy jáıt qaıtalandy: kóńilińdi aıtqyzbaı taýyp turǵan qojaıyn, tań asyp, tyńaıǵan júırik at. Burynǵy stansıadaǵy sıaqty, ol óz adresin munda da aıtyp ketti jáne úırenshikti jolmen saldyryp otyryp Pontýazǵa jetti. Pontýazdan ol sońǵy ret at aýystyryp, saǵat toǵyzda de Trevıl myrza úıiniń aýlasyna ekpindete shapqan kúıi kelip kirdi.

On eki saǵatta ol alpys mılden asa jer júripti.

De Trevıl myrza onymen tap búgin erteńgilik qoshtasqan kisideı qarsy aldy. Onyń qolyn tek ádettegisinen qattyraq qysty da, ol jas gvardıashyǵa: Dezessar myrzanyń, rotasy Lývrde kúzette, óz postyńyzǵa baryp tura berýińizge bolady, — dedi jaıymen.

XXII

MERLEZON BALETI

Kelesi kúpi jurttyń bári qala basshylarynyń koról men korolevanyń, qurmetine ádeıi arnap ótkizetin saýyq keshi bal týraly gý-gý áńgime etip jatty, so balda uly mártebeli koról men koroleva, koróldiń súıikti bıi, ataqty Merlezon baletin bıleýi kerek edi.

Shynynda da, ratýshada bir apta so bir saltanatty saýyq keshke ár alýan ázirlik isi bastaldy. Qala baltashysy toıǵa shaqyrylǵan áıelder otyratyn sákiler jasady, qala baqalshysy keń zaldy aq balaýyzdan jasalǵan eki júz shyraqdanmen áshekeıledi, sol ýaqyttyń kózimen qarasaq, bul bir qulaq estip, kóz kórmegen ıen dáýlet edi: aqyrynda, toıǵa jıyrma skrıpkashy birden shaqyryldy jáne olarǵa oıyn-aqysy ádettegiden eki ese artyq tólenetin boldy, óıtkeni esep hatta kórsetilgendeı, olar túnimen skrıpka tartýy kerek edi.

Tańerteńgi saǵat onda koról gvardıasynyń leıtenanty de La Kost myrza qasyna birneshe polısıa ofıseri men atqyshtardy ertip, dýanbasynyń hatshysy Klemanǵa kelip, ratýshanyń kúlli qaqpalarynyń bólmeleri men qyzmet jaılarynyń kiltterin surady. Kúlli kilt oǵan tabanda qolma-qol tapsyryldy: kiltterdiń ár qaısysynda bir-birinen ajyratatyn sandary bar edi, sol mınýtten bastap ratýshaǵa aparatyn búkil qaqpa men aleıalardy kúzetý mindeti de La Kosta myrzaǵa júktelip edi.

Saǵat on birde gvardıa kapıtany Dúale elý atqyshty bastap kelip, olardyń árqaısysyn ratýshanyń ózderine tapsyrylǵan esigine kúzetke qondy.

Saǵat úshte eki gvardıa rotasy — bireýi fransýz, ekinshisi shveısar rotalary — keldi. Fransýz gvardıashylarynyń rotasy jartylaı Dúale myrzanyń soldattarynan, jartylaı Dezessar myrzanyń soldattarynan quralǵan edi.

Keshki saǵat altylarda toıǵa shaqyrylǵan kisiler kele bastady. Jurttyń kelgenin kelgeninshe úlken zaldaǵy, qonaqtarǵa arnalǵan sákilerge otyrǵyzyp jatty.

Saǵat toǵyzda Parıj parlamenti prezıdentiniń áıeli keldi. Merekege shaqyrylǵan áıelder ishindegi korolevadan keıingi eń bıik dárejeli hanym sol bolǵasyn qalanyń ıgi jaqsylary ony aldarynan shyǵyp qarsy alyp, korolevaǵa arnalǵan lojanyń qarsy aldyndaǵy lojaǵa aparyp jaıǵastyrdy.

Saǵat onda Qasıetti Ioan shirkeýi jaǵyndaǵy shaǵyn zal ishine, tórt atqysh kúzetip turǵan, kúmis aıaq-tabaǵy bar býfet qasyna korólge arnalyp jeńil taǵam ázirlendi.

Tún ortasynda syrttan dýyldasqan, shýlasqan daýystar estildi. Bul — Lývrdan ratýshaǵa baratyn, túrli tústi shamdar shuǵyla qashqan kóshelermen kele jatqan koról edi.

So zamat shuǵa mantıaly dýanbasylary, aldaryna alaý ustaǵan alty serjantty salyp, koróldi basqyshtan qarsy alýǵa shyqty, saýda-sattyq qaýymynyń starshyny quttyqtap sóz sóıledi; uly aǵzam keshigip kelgenine keshirim surap, ózin aqtaý úshin túńgi saǵat on birge deıin memleket isteri jóninde keńes quryp muny bosatpaǵan kardınal myrzaǵa bar kinány arta saldy.

Koról saltanat kıimin kıipti; onyń qasyna nóker retinde koróldiń bıik mártebeli týysy gersog Orleanskıı, graf de Sýasson, uly prıor, gersog de Longvıl, gersog d'Elbef, graf d'Arkýr, graf de L a Rosh-Gúıon, de Lıankýr myrza, de Barada myrza, graf de Kramaıl men kavaler de Sývre erip keldi.

Koróldiń áldeneni oılap, jabyǵyp kele jatqanyn qalyń jurt birden baıqady.

Munda bir bólme korólge, ekinshi bólme onyń inisi gersog Orleanskııge arnalyp daıyndalyp qonylǵan edi. Bul bólmelerdiń árbireýinde maskarad kostúmi jatqan. Koroleva men prezıdenttiń áıeline de osyndaı qurmet jasalǵan. Uly mártebelilerdiń nókerindegi ónerpaz jigitter men áıelder osy maqsatqa daıarlanyp qoıǵan bólmelerde ekeý-ekeýden kıinýi kerek-ti.

Óz bólmesine kirmeı turyp koról: kardınal kelisimen maǵan habarlańdar, dep ámir etti.

Koról kelgesin jarty saǵattan keıin syrttan taǵy da quttyqtaǵan daýystar estildi; bul korolevanyń kelgeninen habar bergendeı edi. Dýanbasylary taǵy da álgi ádetin qaıtalady: serjanttary aldyna túsip, olar uly mártebeli qonaǵyn qarsy alýǵa umtylysty.

Koroleva zalǵa kelip kirdi. Koról sıaqty, korolevanyń da bir túrli muńaıyp, qajyp kelgenin kópshilik keskin-keıpinen birden baıqady.

Hanym kire bergen sátte shaǵyn lojanyń osy kezge deıin jabýly turǵan shymyldyǵy sál ysyrylyp, sol sańylaýdan ıspan grandy sekildi kıingen kardınaldyń aqshyl júzi kórindi. Onyń kózi korolevanyń kózine tikireıip qadala qaldy, so zamat júzinde bir zymıan kúlki oınady: koroleva gaýhar alqasyn taqpapty.

Koroleva dýanbasylarynyń quttyqtaýyn tyńdap, áıelderdiń izet-tájimine jaýap berip, biraz kidirip qaldy.

Kenet keń zaldyń bir esiginen koról men kardınal ekeýi qosarlanyp shyǵa keldi. Kardınal kúbirlep oǵan birdeńeni aıtyp keledi; koról bop-boz bolyp qýaryp ketipti.

Koról maskisiz, qamzolynyń lentalaryn jóndep baılap ta úlgirmeı, qalyń topty qaq jaryp, korolevaǵa jaqyndaı berdi.

— Hanym, — dedi ol ózgeshe bir qobaljyǵan daýyspen, — surady dep aıypqa buıyrmańyz, almas alqańyzdy nege taqpadyńyz? Ony sizdiń qadap shyqqanyńyz maǵan unaıtynyn bilýshi edińiz ǵoı.

Koroleva buryla bergende kardınaldy kórdi, ol koróldiń artynda yzalana kúlip tur eken.

— Uly aǵzam, — dedi koroleva tebirenip, — myna qalyń nópir arasynda ony joǵaltyp alarmyn dep qoryqqanym.

— Taǵy da jaza bastyńyz. Men ol asyl áshekeıdi sizge taqsyn dep syılaǵan edim. Qaıtalap aıtam, hanym, siz jaza bastyńyz.

Koróldiń daýsy ashýdan dirildep ketti. Jurt ne bolyp qalǵanyna túsinbeı, ań-tań qalysyp, bularǵa kózin qadap, qulaqtaryn tikti.

— Aldıar, — dedi koroleva, — alqa Lývrde, men oǵan bir kisini jumsaıyn, sonda sizdiń tilegińiz, uly aǵzam, oryndalady.

— Jumsańyz, hanym, jumsańyz, tek tezirek bolsyn: endi bir saǵattan soń balet bastalady.

Koroleva táýeldi ekenin bildirip basyn ıdi, sosyn ózine arnalǵan bólmege ertip aparatyn áıelderdiń sońynan jaıymen júre berdi.

Koról de óz bólmesine qaraı júrip ketti.

Bir sátte zal ishi abyrjyp, ábigerge tústi de qaldy.

Koról men korolevanyń arasynan bir qara mysyq júgirip ótkenin jurttyń bári de baıqady, biraq ekeýiniń jaı sóılegeni sonsha, eshkim de eshteńe estı almady, óıtkeni kópshilik bulardy qurmettep, keıin sheginip ketken-di. Skrıpkashylar quıqyljyta kúı tógip jatsa da, olardy tiri jan tyńdamady.

Koról zalǵa birinshi bolyp kirdi; ol bir ásem ańshy kostúmin kıipti. Bıik mártebeli gersog Orleanskıı men basqa da asylzadalar korólden aınymaı kıinipti. Ol kostúm korólge qatty jarasady eken, rasynda da ol osy kıimmen júrgende óz eliniń asqan degdar dvoránıni bolyp kóriner edi.

Kardınal korólge jaqyndap kelip, oǵan bir shaǵyn jáshikti usyna berdi. Koról onyń aýzyn ashyp, ishinen bir eki almas sholpyny kórdi.

— Bul ne?— dedi ol kardınalǵa.

— Ózgeshe eshteńe de emes, — dedi ol, — al, eger koroleva alqasyn taǵyp shyqsa (árıne men oǵan qatty shúbálimin), siz olardy, aldıar, sanap shyǵyńyz, sonda olardyń sany on bolsa, mártebeli hanymnan myna ekeýin kim urlap alǵanyn surap kórseńiz.

Koról kardınalǵa birdeńe suraǵysy kelgendeı ańyryp qaraı bergen, biraq oıyndaǵysyn surap úlgirmedi: jurt bir kisideı tańyrqasyp, tańdaıyn qaǵyp, gýildesip ketti. Eger koról óz koróldiginiń asyl tekti degdar dvoránıni bolsa, koroleva sózsiz Fransıanyń eń ǵajaıyp sulý áıeli edi.

Shynynda da, ańshy kostúmin kıgende hanym jaınap qulpyryp sala bergen: onyń basynda kógildir qaýyrsyn qadalǵan fetr qalpaq, ústinde gaýhar ilgekti jyltyldaǵan bozǵylt tústi barqyt keýdeshe men kúmispen kestelengen kógildir atlas ıýbkasy bar-dy, sol ıyǵynda qaýyrsyn men ıýbka tústes bantqa qadalǵan almas alqa jaltyrap turǵan.

Koról — qýanǵannan kardınal — ashýlanǵannan tolqyp ketti. Biraq tabanda alqa tanasyn sanaı qoıatyndaı olar jaqyn turmaǵan korolevanyń ony taqqany anyq: biraq olardyń sany on ba, álde on eki me — kim bilgen sony?

Sol zamat skrıpkashylar balettiń bastalǵanyn habarlady. Koról ózi bıleýge tıisti prezıdenttiń áıeline jaqyndaı berdi, al bıik mártebeli gersog Orleanskıı korolevaǵa bardy. Bári de óz oryndaryna baryp turysty, sosyn balet bastalyp ketti.

Koról korolevaǵa qarama-qarsy jaqta bılep júrgen, hanymnyń qasynan ótken saıyn tanalardy kózimen qansha iship-jese de, durystap sanaı almaı qoıdy. Kardınaldyń mańdaıyn sýyq ter japty.

Balet bir saǵatqa sozyldy; ony jurt on alty márte shyǵyp bıleıdi eken.

Bı bitken kezde árbir kavaler óz serigin kúlli zaldyń qyzý qol shapalaqtaýy ústinde oryn-ornyna qurmettep aparysty, al, koról bolsa ózine berilgen jeńildikti paıdalanyp, bı serigin tastap, asyǵys korolevaǵa qaraı bettedi.

— Meniń tilegimdi buljytpaı oryndaǵanyńyz úshin sizge shyn kóńilden alǵys aıtamyn, hanym, biraq bulardyń ekeýi jetpeı me, qalaı, sol sebepti de, men olardy sizge qaıtaryp bereıin, — dedi ol korolevaǵa.

— Qalaısha, myrza! — dedi jas hanym tań qalǵan syńaı tanytyp. — Siz maǵan taǵy ekeýin syılap tursyz ba? Endi mendegi tana on tórt bolatyn boldy ǵoı.

Koról sanap edi: on eki tana túgeldeı uly hanymnyń ıyǵyna ilingen eken.

Koról kardınaldy shaqyryp aldy:

— Hosh, kardınal myrza, mynaýyńyz ne osy? — dedi koról qatýlanyp.

— Munyń mánisi, aldıar, — dedi kardınal taban astynda jalt berip, — men myna eki tanany uly hanymǵa tartý eteıin dedim de, júregim daýalamaǵasyn, osyndaı bir tásildi qoldanyp edim.

— Mártebeli taqsyr, sizge bir rıza bolatyn jerim, — dedi Anna Avstrııskaıa kardınaldyń sypaıy da tapqyr jaýabyna aldanyp qalmaǵanyn sezdirip, — osynaý eki tananyń baǵasy sizge uly aǵzam alǵan on eki tananyń baǵasynan kem túspegen shyǵar.

Osydan keıin koroleva koról men kardınalǵa ıilip izet jasap, Álgide ústindegi kostúmin kıgen bólmege qaraı júrdi, ol munda kıim aýystyrmaqshy edi.

Osy taraýdyń bas kezinde ózimiz sóz etken osynaý bıik mártebeli kisilerge kóbirek kóńil bólýge májbúr bolyp qaldyq ta, biraz ýaqyt d'Artanánnan múlde kóz jazyp qalyppyz. Anna Avstrııskaıany jurt estip kórmegen, kardınaldy jeńý saltanatyna jetkizgen, noıan jigit tap sol kezde eshkimniń kózine túspeı, sapyrylysqan qalyń jurt arasynda eleýsiz-eskerýsiz, kóp esiktiń bireýiniń qasynda álgi bir kórinisti baqylap turǵan edi, bul kórinis tórt kisige ǵana: koról men korolevaǵa, mártebeli taqsyr men jigittiń ózine ǵana málim-di.

Koroleva óz bólmesine kelip kirdi.

D'Artanán endi keteıin dep turǵanda, oılamaǵan jerden áldebireý kelip, jaıymen ıyǵynan qaqty; ol burylyp qarap, artynan bir jas áıeldi kórdi, ol buǵan sońyma erińiz dep belgi berdi. Jas áıel bet-aýzyn jarty barqyt maskamen búrkep tastapty, osynaý jas jigitten góri, ózgelerdiń kózine túspeý qamyn oılap jasalǵan saqtyq sharasyna qaramastan, jigit óziniń, turaqty jol kórsetýshi, sergek jandy, ótkir tildi Bonase bıkeni á degennen-aq tanydy.

Olar baǵana esikshi Jermenniń úıinde qas pen kózdiń arasynda bir kórisken, d'Artanán ony munda kelisimen shaqyryp alǵan. Jas áıel habarshysynyń aman-esen kelgenin korolevaǵa dereý jetkizbek bolyp asyqqany sonsha, ǵashyqtar bir-birine birer aýyz sóz aıtyp qana úlgirgen. Sol sebepti de d'Artanándy mahabbat pen yntyzarlyq jetelep, Bonase bıkeniń sońynan ere berdi. Jolaı, ilgeri júrgen saıyn, dálizdegi kisiler azaıa berdi de, d'Artanán kelinshekti toqtatyp, qolynan ustap, bir sát te bolmasa bet-júzine, kózine qıyla bir qaraǵysy keldi; biraq qus sıaqty lypyldap turǵan kelinshek syrǵaqtap ustatpaı qoıdy, tipti bolmaǵasyn onymen sóıleskisi kelip edi, ári ámirli, ári ásem bir keıippen saýsaǵyn shoshaıtyp, ernin basa qoıdy, bul belgiden ol: joǵaryda bıleýshi ıeń bar, ol saǵan shaǵynýǵa, jalynýǵa tyıym salady, tek oǵan kózsiz baǵyna ber, — degen sózderdi uqqandaı boldy. Aqyrynda qısapsyz kóp esikter men ótkelekter artta qalǵan kezde, Bonase bıke belgisiz bir esikti ashyp, jigitimizdi tastaı qarańǵy bólmege ákep kirgizdi. Osy arada ol jigitke taǵy da úndeme degen belgi berip, shymyldyqpen búrkeýli taǵy bir esikti ashyp, joq bolyp ketti, ashyq qalǵan esikten samaladaı aq jaryq tógildi.

Men osy qaıdamyn degendeı, d'Artanán áýelgi kezde bir mınýtteı qozǵalmaı turyp qaldy, biraq uzamaı kórshi bólmeden túsken jaryq, sol jaqtan ańqyǵan jyly aýa men jupar ıis, eki-úsh áıeldiń qoshametteı sóılegen sypaıy sózderi, birneshe ret «uly hanym» dep qaıtalap aıtqany, mine, osynyń bárinen ol korolevanyń bólmesimen jalǵas kabınette turǵanyn bildi.

Jas jigit esik syrtynda boı tasalap tura berdi.

Koroleva búgin kóńildi de baqytty sıaqty, onyń udaıy áldeneni oılap, qamyǵyp júretinine kózi úırenip qalǵan áıelder buǵan qaıran qalyp turǵan tárizdi. Koroleva óziniń qýanyshyn meıramtoı tamashasynan, baletten tapqan rahat-lázzatymnan dep túsindirip jatty, hanym kúle me, álde jylaı ma, oǵan eshkim tyıym sala almaıtynyn biletin jurt Parıjdiń ıgi jaqsylarynyń, súıikti isin kókke kóterip maqtaı berdi.

D'Artanán korolevany bilmeıtin, uzamaı onyń daýsyn basqa daýystan aıyra alatyn boldy, áýelde tiliniń jat jurtqa tán bolmashy múkisinen, sosyn bıik mártebeli kisilerdiń árbir sózimen birge erkinen tys shyǵyp jatatyn buıryq raıǵa qarap tanydy.

Ol hanymnyń osy ashyq qalǵan esikke birde jaqyndap kelip, birde alystap ketip júrgenin esitti, eki-úsh ret bireýdiń kóleńkesiniń jaryqty kóleńkelep, jibermeı qoıǵanyn da kórdi.

Kenet aq boryqtaı balǵyn qoldyń shymyldyqty ysyra sozylǵanyn kórdi. D'Artanán onyń syılyq ekenin seze qoıdy; ol tizerlep otyra ketti de, balǵyn qoldy qasterleı ustap, jaıymen ernin tıgizdi. Munyń alaqanyna bir zatty qaldyryp, álgi qol ǵaıyp boldy, ol ǵajaıyp bir júzik eken.

Esik so zamat jabyldy da, d'Artanán kózge túrtkisiz qarańǵy bólmede jalǵyz qaldy.

D'Artanán júzikti saýsaǵyna salyp, taǵy da tura berdi; munymen is bitpegenin ol seze qoıdy. Shyn berilgendigi úshin syı alsa, mahabbattyń da óz syıy bolýy kerek qoı.

Bunyń ústine balet aıaqtalmaǵanymen saýyq keshi endi ǵana bastalǵan. Keshki as saǵat úshke ázirlengen edi, Qasıetti Ioan munarasynyń saǵaty álgide ǵana ekiden qyryq bes mınýt ótkenin habarlady.

Shynynda da, kórshi bólmedegi dabyr-dúbir daýys birte-birte basylyp, alystaı berdi, sosyn d'Artanán turǵan kabınettiń esigi qaıta ashylyp, ishke Bonase bıke júgirip kirip keldi.

— Sizbisiz! Keldińiz-aý áıteýir! — d'Artanánnyń daýsy eriksiz shyǵyp ketti.

— Úndemeńiz! — dedi kelinshek onyń aýzyn alaqanymen basa qoıyp. — Ún shyǵara kórmeńiz jáne kelgen jolyńyzben qaıta kete berińiz.

— Aý, sizdi endi qashan, qaıdan kóremin? — dedi d'Artanán daýystap.

— Ony úıińizge kelgen hattan bilesiz. Baryńyz endi, baryńyz!

Osyny aıtty da ol dálizge shyǵatyn esikti ashyp, d'Artanándy kabınetten shyǵaryp jiberdi.

D'Artanán eshbir qarsylyq kórsetpeı, lám dep til qatpaı, bala sıaqty montıyp kóne saldy, bul jigittiń shynnan ǵashyq bolyp qalǵanynyń bir belgisi edi.

XXIII

DIDARLASÝ

D'Artanán úıine júgire basyp qaıtyp keldi, ýaqyt tańǵy saǵat úshten asyp ketse de jáne ol Parıjdiń eń qaýipti oramdaryn basyp ótse de, eshbir jamandyqqa kezikpeı aman-esen jetti. Maskúnemder men ǵashyqtardy qyzǵyshtaı qorǵap júretin perishteleri bolady.

Syrtqy esik sál ashylyp qalypty: ol basqyshpen kóterilip, ózi men qyzmetshisine ǵana málim belgimen esikti qaqty. Osydan eki saǵat buryn ol Plansheni ratýshadan úıge qaıtaryp jibergen, endi qyzmetshisi esikti dereý asha qoıdy.

— Maǵan bir hat ákeldi me? — dedi ol birden.

— Joq, myrza, eshkim ákelgen joq, biraq óz aıaǵymen kelgen bir hat bar, — dedi Planshe.

— Ol ne degeniń, aqymaq?

— Onyń mánisi mynadaı: úıge kelsem, sizdiń uıyqtaıtyn bólmeńizdegi stol ústinde bir hat jatyr eken, al, páterdiń kilti meniń qaltamda bolatyn, ony bir sát te jan qaltamnan sýyrǵanym joq.

— Káne, sol hatyń qaıda?

— Sýdar, men ony jatqan jerinen qozǵaǵanym joq. Hattardyń kisige osyndaı jolmen kelip túskenin kim kórgen! Tereze ashyq qalsa nemese onyń sańylaýy bolsa bir sári, onda men jumǵan aýzymdy ashpas edim, biraq qaıran qalatynym, tereze tas bekitýli turǵan... Abaı bolyńyzshy, sýdar, osynda bir pále bolyp júrmecin.

Onyń sózin túgel tyńdap jatpastan, jigit júgirip bólme ishine kirdi de, hatty asha berdi: hat Bonase bıkeden kelipti, oǵan mynadaı sózder jazylypty:

«Sizdi bireý óz atynan jáne ózge kisiniń atynan ystyq yqylaspen quttyqtaǵysy keledi. Búgin, keshke saǵat on kezinde, Sen-Klýge, d'Estre myrzanyń úıine taqaý turǵan pavılonnyń qarsy aldyna kelińiz.

Osy hatty oqyp turǵanda d'Artanán júreginiń birde lúpildep qatty soǵyp ketkenin, sosyn qysylyp jaı soqqanyn sezdi, sorly ǵashyqty kúıindiretin de, súıindiretin de osy bir asyl sezim ǵoı.

Bul — onyń ǵumyrynda alǵan tuńǵysh haty, bul — áıeldiń ony tuńǵysh ret ońasha dıdarlasýǵa shaqyrýy. Qýanysh kernegen jigit júregi mahabbat dep atalatyn jer ujmaǵynyń tabaldyryǵyna jetpeı jatyp, jarylyp kete jazdap edi.

— Sýdar, sizge ne boldy? — dedi Planshe, qojasynyń bir qyzaryp, bir bozaryp turǵanyn kórip. — Ne eken? Men dál taptym ba, qalaı, bir bálege bastamasa ıgi edi?

— Sen qatelestiń, Planshe, sonyń aıǵaǵy dep myna bir ekúdi aldaǵy, meniń densaýlyǵyma sharap ish.

— Aqshańyzǵa kóp-kóp raqmet, myrza jáne aıtqanyńyzdy eki etpeımin dep ýáde beremin, biraq jabyq úılerge osyndaı jolmen kelip túsetin hattar...

— Kókten túsken ǵoı, dosym, kókten!

— Siz tegi, sýdar, razy bolyp tursyz ba osy? — dedi Planshe.

— Qymbatty Planshe, men búgin ajaldy pendeniń ishindegi eń baqyttysymyn!

— Endeshe sizdiń baqytty sátińizdi paıdalanyp uıyqtaı berýime bolady ǵoı?

— Iá, ıá, jatyp uıyqta.

— Táńiriniń nury jaýsyn sizge, sýdar, biraq qansha aıtqanmen, myna hat...

Planshe basyn shaıqap shyǵyp ketti, onyń túrinen D'Artanánnyń jomarttyǵy kóńilindegi kúdigin seıiltpegeni kórinip tur edi.

Jalǵyz qalǵasyn d'Artanán hatty qaıta oqydy, oqyǵan ústine oqı berdi, sosyn aıdaı sulý ǵashyǵy jazǵan joldardy shópildetip súıe bastady. Aqyrynda tósegine jatyp, bir raqat-lázzaty mol oılarǵa shomyp, maýjyrap uıyqtap ketti.

Erteńgi saǵat jetide ornynan turyp, Plansheni shaqyrdy, ol esikti ekinshi ret shaqyrǵannan keıin baryp ashty jáne óńinen keshegi qaýiptiń izi áli de ketpepti.

— Planshe, — dedi d'Artanán, — men qazir ketemin, bálkim, keshke deıin kelmespin. Sonymen, sen keshki saǵat jetige deıin bossyń, al, keshki jetide eki atty erttep daıyn turǵaısyń.

— Solaı ma! — dedi Planshe. — Biz taǵy bireýlerdi qylyshtaýǵa baramyz ǵoı tegi.

— Mýshketter men pıstoletterdi de umytpa.

— Báse, aıtqanym keldi ǵoı, — dedi Planshe daýystap. — Ózim de osylaı oılap edim — bar bále qarǵys atqan hattan!

— Sabyr et, aqymaq, az ýaqyt serýendep qana qaıtamyz.

— Iá, aıtarsyz, bul da álgi oq jańbyrsha jaýǵan, aıaq basqan saıyn qaqpan qurylǵan, anadaǵy kóńildi saıahat sıaqty birdeńe shyǵar.

— Planshe myrza, eger siz qorqatyn bolsańyz, men jalǵyz ózim-aq baraıyn. Barmaı jatyp qorqyp, dirildep-qalshyldap turǵan seriktiń barynan joǵy, — dedi d'Artanán sózin jalǵap.

— Siz meni búıtip renjitpeńiz, sýdar! — dedi Planshe. — Qosshyńyzdy is ústinde synaǵan sıaqty edińiz ǵoı.

— Iá, synap kórgenmin, biraq seniń bar batyrlyǵyń maǵan sol bir jolǵy qımylyńmen bitken sıaqty bolyp kórindi.

— Meniń áli de qur keýde emes ekenimdi bir reti kelgende kórersiz, sýdar, biraq sol batyrlyǵym kópke jetsin deseńiz, sizden bir ótinishim, meni ońdy-soldy jumsaı bermeńiz.

— Káne, endeshe óziń-aq aıtshy, boıyńdaǵy bar erligin búgingi keshtiń qajetin óteýge jete me?

— Jetedi.

— Bárekelde. Endeshe saǵan sendim.

— Aıtqan saǵatyńyzǵa ázir bolamyn. Biraq men gvardıa at qorasynda sizdiń jalǵyz-aq, atyńyz bar ǵoı dep oılaǵanmyn.

— Bálkim, qazir bireý bolsa — bireý de shyǵar, biraq keshke deıin olardyń sany tórteýge jetedi.

— Sonda biz at satyp alýǵa barǵan bolyp shyqtyq pa?

— Tap solaı, — dedi d'Artanán.

Keterde Planshege saýsaǵymen sus kórsetip, jigitimiz úıden shyǵa berdi.

Esik aldynda Bonase myrza tur eken. D'Artanán qurmetti galantereıshimen tildespeı óte shyqpaqshy edi, biraq onyń shyn kóńilden jadyrap, ıilip amandasqany sonsha, pátershi jigittiń onyń sálemin qabyldap, sóılespesine lajy qalmady.

Qasyndaǵy áıel búgin keshke ózińmen Sen-Klýde, d'Estre myrza pavılonynyń qarsy aldynda kezdesem dep sóz berip qoısa, onyń kúıeýin azdap ta bolsa músirkemeı, qalaı ǵana kete bermeksiń! D'Artanán shyn yqylasymen jyly shyraı kórsetip, Bonasege jaqyndaı berdi.

Áńgime á degennen baıǵustyń túrmege túskenine soqpaı kete almady. Óziniń Mengte kezdesetin beıtanys kisimen sóılesken sózin d'Artanánnyń estip qoıǵanyn bilmeıtin Bonase myrza jas pátershisine Lafem degen bireýdiń raqymsyz jaýyz ekenin uzaq-sonar áńgimesinde ol ony kardınaldyń jendeti degeninen bir jazǵan joq), sosyn Bastılıany, onyń bastyrǵylaryn, qursaýly jeldetkishterin, sańylaýlaryn, temir torlary men azaptaý quraldaryń jaıbaǵystap aıtyp berdi.

D'Artanán ony zeıin qoıyp tyńdady.

— Ana joly Bonase bıkeni kim urlap ketkenin bildińiz be, qalaı? — dedi ol Bonase áńgimesin bitirgesin. — Tek so bir qaıǵyly oqıǵanyń arqasynda ǵana men sizben tanysý baqytyna tap boldym ǵoı.

— Ah, — dedi Bonase myrza bir kúrsinip, —árıne, olar maǵan urlyqtyń mán-jaıyn aıtqan joq, áıelim de eshteńeni bilmeımin dep azar da bezer boldy... Al, sizdiń ózińiz she, — dedi Bonase myrza montansyp, — sońǵy kúnderi izim-qaıym joǵalyp kettińiz ǵoı. Sizdiń ózińizdi de, dos-jarandaryńyzdy da kórgen joqpyn, keshe Planshe etigińizdiń battasqan shań-tozańyn tazalap, súrtip, jatyr edi, shamasy, ol Parıj kóshesinen juqpaǵan bolýǵa tıis.

— Súıikti Bonase myrza, siz bek durys aıtyp tursyz: dos-jarandarymmen biraz saıahattap qaıtyp edim.

— Alysqa ma?

— O, joq qyryq ledeı jer. Biz Atos myrzany Forj arasanyna shyǵaryp saldyq, dostarym sonda qalyp qoıdy.

— Al siz ózińiz aman-esen qaıtyp keldińiz be áıteýir? — dedi Bonase qýaqy keıippen jymysqylaı sóılep. — Siz sıaqty ásem jigitterge ashynalary uzaq demalys bermese kerekti, ózińizdi Parıjde tyqyrshı kútken bir sylqym bar-aý, shamasy, a?

— Súıikti Bonase myrza, dál ústinen tústińiz-aý endi moıyndamasqa ne lajym qaldy, — dedi d'Artanán sylq-sylq kúlip. — Munyń ústine, sizden birdeńeni jasyryp qalý tipti de qıyn tárizdi. Iá, meni bir sylqymnyń kútkeni de jáne tyqyrshı kútkeni de ras.

Bonaseniń bet-aýzyn bir bolmashy kirbiń shalǵandaı boldy, tipti de d'Artanán ony ańǵarmaı da qaldy.

— Sonymen, biz asyǵys kelgenimizdiń raqat-lázzatyn da tatady ekenbiz ǵoı, — dedi galantereıshi daýsyn sál ǵana ózgertip, d'Artanán jańa ǵana osy bir qadirmendi kisiniń júzin shalǵan kóleńkeni qalaı baıqamaı qalsa, daýsyndaǵy ózgeristi de solaı baıqamaı qaldy.

— O tek sizdiń aıtqanyńyz kelse ıgi edi! — dedi d'Artanán kúlip.

— Meniń bunyń bárin aıtyp turǵan sebebim: siz keshtetip qaıtasyz ba, joq pa — sony ǵana bileıin dep edim, — dedi galantereıshi.

— Súıikti qojaıyn, bul saýalyńyzǵa jol bolsyn? Meni sarǵaıa tospaqshysyz ba sonda? — dedi jigit.

— Jo-ǵa, biraq túrmege túskeli beri jáne úıimnen dúnıe-múlik urlanǵaly beri, júregim shaılyǵyp qalǵan ba, áıteýir esik ashylsa, ásirese túnde ashylsa boldy záre-qutym qalmaı qorqatyndy shyǵardym. Qaıteıin, qoldan keler ne qaıran bar, men soldat emespin ǵoı.

— Eger men túngi saǵat birde, ekide nemese tipti úshte kelsem de siz qoryqpaı-aq qoıyńyz. Al, men múlde kelmeı qalsam da qoryqpańyz.

Osy joly Bonase appaq shúberekteı bolyp bozaryp ketti, d'Artanán ony birden baıqady da, sizge ne boldy, dep surady.

— Eshteńe emes, — dedi Bonase, — eshteńe de emes. Jazǵan basym ana jolǵy bálege urynǵaly beri oılamaǵan jerden oqys álsirep qalatyndy shyǵardym, mine osy tap qazir arqamdy bir aıaz qaryp ótkendeı boldy. Maǵan onsha kóńil bólmeı-aq qoıyńyz, odan da óz qamyńyzdy — lázzatqa kenelý jaıyn oılasańyzshy.

— Endeshe meniń shynynda da qolym tımeıdi, óıtkeni naǵyz baqytty jan menmin.

— Ázirge epelektemeı qoıa turyńyz — ol qyzyq keshke bolady dep ózińiz aıttyńyz ǵoı.

— Qudaıdyń munysyna da shúkir, o kesh endi qaıda ketýshi edi! Bálkim, ony siz de men sıaqty tyqyrshı kútip otyrǵan shyǵarsyz. Bálkim, Bonase bıke búgin eriniń qasyna, otynyń basyna keletin shyǵar.

— Bonase bıkeniń búgingi keshte qoly bos emes! — dedi kúıeýi mańyzdanyp. — Qyzmet-mindeti ony búgin Lývrden shyǵarmaıdy.

— Qaıteıin, óz soryńyz ózińizge, súıikti qoja-ekem, óz soryńyz ózińizge! Men ózim baqytty bolǵan kezde, jurttyń bári de baqytqa bólense eken deımin, biraq ol múmkin emes tárizdi ǵoı.

Óz ázilin ózi ǵana túsinip máz bolyp qarqyldaı kúlgen jigitimiz arshyndaı basyp júre berdi.

— Kóńildi armansyz bir kóterip qaıtýyńyzǵa tilektespin! — dedi Bonase mińgirlep.

Biraq ol kezde d'Artanán alystap ketti de, bul sózderdi estimedi, kóńildiń kók dónenine minip alyp, samǵap bara jatqan sabazymyz o sózderdi estigenimen, ony qaperine de ilmes edi.

Ol de Trevıl myrzanyń úıine qaraı bettedi; ózimizge málim, ol keshe munda bas suǵyp qana shyqqan, sol sebepti de, jarytyp eshteńeni de aıta almaǵan.

Bul kelgende de Trevıl myrza asa kóńildi otyr eken. Koról men koroleva keshegi balda muny qatty qadirlep, jyly shyraı tanytypty. Onyń esesine kardınal túksıip, oń qabaǵyn bermeı qoıypty.

Túngi saǵat bir kezinde ol mazam bolmaı tur dep ketip qalypty. Al, uly aǵzam men hanym Lývrǵa tańerteńgi saǵat altyda ǵana qaıta oralypty.

— Al, endi... — de Trevıl myrza daýsyn báseńdetip, úıde ózderinen basqa kisi joqtyǵyna kózin jetkizgisi kelgendeı, burysh-buryshqa muqıat qarap aldy, — al, endi, jas dosym, ózińiz týraly sóz qozǵalyq, sizdiń barǵan saparyńyzdan sátti oralǵanyńyz koróldiń qýanyshymen, korolevanyń sán-saltanatymen jáne mártebeli taqsyrdyń eńsesi túsip qorlanýymen baılanysty bolýǵa tıis. Siz endi budan bylaı udaıy abaı bolyp júrýińiz kerek.

— Uly mártebeli ıelerimniń meıirimi túsip turǵanda men kimnen qorqamyn? — dedi d'Artanán shalqyp.

Maǵan senseńiz, jurttyń bárinen de seskenińiz. Kardınaldyń mazaq etken kisiden óshin almaı tynbaıdy, al, sol ázilkesh kisi maǵan jaqsy tanys gaskon jigiti dep shúbálanamyn.

— Siz shynymen-aq kardınal da ózińiz sıaqty máseleniń mán-jaıynan tolyq habardar, Londonǵa tap myna meniń barǵanymdy biledi dep oılaısyz ba?

— Shaıtan soqsyn! Londonǵa barǵan siz be edińiz? Ana bir saýsaǵyńyzda jarqyrap turǵan almas júzikti Londonnan alyp keldińiz be sonda? Saqtanyńyz, súıkimdi d'Artanán! Jaýdyń syıy — jamandyqqa bastaıdy. Osyndaı syı týraly bir latyn óleńi bolýshy edi... Toqtańyzshy...

— Iá-ıá, dáp solaı, — dedi d'Artanán, oǵan latyn tili emge de qonbaı qoıǵan, óziniń nadandyǵymen ol muǵalimderiniń zyqyn shyǵarýshy edi. — Iá-ıá, tap solaı, sondaı bir óleń bolýy kerek...

— Álbette, ondaı óleńniń bar ekeni ras, — dedi, ádebıetke beıim júretin de Trevıl myrza. — Osy jýyrda ǵana Benserad myrza sony maǵan oqyp bergen-di... Toqtańyzshy... Báse, esime endi tústi! Timeo Danaos et dona terentes.

Munyń maǵynasy: Tartý ákelgen dushpannan saqtan, — degen sóz.

— Bul almasty syılaǵan jaýym emes, sýdar, muny maǵan koroleva syılady, — dedi d'Artanán.

— Koroleva! Oho! — dedi de Trevıl myrza. — Ia, bul shynynda da koróldiń syılyǵy! Bul júzik kem degende myń pıstol turatyn shyǵar. Koroleva muny kim arqyly berip jiberipti?

— Hanymnyń ózi berdi.

— Qaı jerde?

— Kıimin aýystyratyn bólmege jalǵas kabınette.

— Qalaısha?

— Súıý úshin qolyn maǵan soza bergende berdi.

— Siz korolevanyń qolyn súıdińiz be! — dedi daýystap de Trevıl myrza, d'Artanánǵa tańyrqaı qarap.

— Uly hanym meni sondaı qurmetke laıyqty dep bilgen.

Sol sátte qastaryńyzda ózge kisiler boldy ma? O, hanymnyń ańqaýyn-aı, áńgúdigin-aı!

— Joq, myrza, abyrjymańyz, ony eshkim de kórgen joq, — dedi d'Artanán.

Sol arada ol de Trevıl myrzaǵa bolǵan oqıǵany túgel aıtyp berdi.

— O áıelder, áıelder! — dep kári soldat daýystap jiberdi. — Romantıkalyq áýenderińnen-aq tanımyn-aý senderdi. Qupıa syr bar jerde eligip sender júresińder... Sonymen siz aq bilekti kórdińiz de qoıdyńyz ǵoı. Korolevany kórseńiz — tanymaısyz; ol sizdi kórse — kim ekenińizdi de bilmeıdi.

Iá, biraq myna almasqa qarap... — dedi jas jigit qarsy daý aıtyp.

— Jigitim, — dedi Trevıl myrza, — sizge bir aqyl, oryndy aqyl, dos aqylyn aıtaıyn ba?

— Óıtseńiz, myrza, maǵan úlken qurmet kórsetkenińiz, — dedi d'Artanán.

— Endeshe dereý birinshi kezdesken altyn zergerine baryńyzdaǵy, myna almasty ol qansha berse, soǵan satyńyz. Ol qansha sarań bolsa da, bul júzik úshin segiz júz pıstolden kem aqsha almaısyz. Jas jigit, esińizde bolsyn, pıstoldiń aty-jóni bolmaıdy, al, myna júziktiń aty-jóni, qorqynyshty aty bar, ol ózin saýsaǵyna salǵan kisiniń kózin joıýy múmkin.

— Myna júzikti sat deısiz be! Meniń aldıar hanymym syılaǵan júzikti sat deısiz be! Ómirde satpaımyn! — dedi jigit órekpip.

— Endeshe onyń tasyn ishine qaratyp, aınaldyryp qoıyńyz, baqytsyz esersoǵym, óıtkeni gaskonnyń jarly aqsúıegi mundaı asyl tasty sheshesiniń qobdıshasynan taýyp ala almaıtynyn jurttyń bári biledi!

— Siz shynymen-aq maǵan bir qaýip tónip tur dep oılaısyz ba? — dedi d'Artanán.

— Jas jigit, biltesi tutanǵan myna ústine jatyp uıyqtap qalǵan adam, myna sizben salystyrǵanda áldeqaıda qaýipsiz dep ózińizge taǵy aıtyp turmyn.

— Shaıtan atsyn! — dedi d'Artanán, de Trevıl myrzanyń tóndire aıtqan sózinen shoshynyp.— Shaıtan atsyn, sonda men ne isteýim kerek?

— Árqashan da, ár jerde de saýysqandaı saq júrińiz. Kardınaldyń quryǵy uzyn, zeıini zerek. Maǵan senseńiz, ol bir qapysyn taýyp sizdi áli myqtap bir súrindiredi.

— Ne isteıdi sonda?

— Pále! Men ony qaıdan bileıin! Ázázildiń aıla-tásiliniń bári sonyń qolynda emes pe? Eń kem degende ol sizdi qamap tastaıdy.

— Qalaısha! Uly aǵzamnyń qyzmetinde júrgen soldatty qamaýǵa kimniń ǵana batyly barady?

— Shaıtan alsyn! Olar uıalmaı-qyzarmaı Atosty qamaýǵa alǵan joq pa? Bir sózben aıtqanda, jas dosym, saraı mańynda otyz jyl qyzmet istegen adamnyń sózine senińiz: onsha beıqam bolmańyz, áıtpese, qurısyz. Qaıta kez-kelgen jerdeı jaý izdeýińiz kerek, aıtpady demeńiz. Eger áldebireý ózińizben janjaldasqysy kelse, ol tipti on jastaǵy sábı bolsa da, esebin taýyp jaltaryp ketińiz. Eger kúndiz be, álde túnde de, ózińizge bireýler shabýyl jasasa, uıalmaı-aq sheginip ketip qalyńyz. Eger kópirden ótetin bolsańyz, tabanyńyzdyń astyn basyp-basyp baıqap kórińiz, óıtkeni bir taqtaıdyń opyrylyp túsip ketýi ǵajap emes. Eger jańa salynyp jatqan bir úıdiń qasynan júretin bolsańyz, áýeli anyqtap joǵary qarap alyńyz, óıtkeni tóbeńe tas túsýi múmkin. Eger záýimennen úıge bir kesh qaıtatyn kezeń týsa, artyńnan qyzmetshiń júrip otyrsyn jáne ol ábden qarýlanyp alsyn, árıne, eń áýeli oǵan ózińiz myqtap senýińiz kerek. Bárinen de: dosyńyzdan da, baýyryńyzdan da, ashynańyzdan da... ásirese ashynańyzdan saqtanyńyz.

D'Artanán qyzaryp ketti.

— Ashynadan deısiz be? — ol muny qalaı qaıtalap aıtqanyn sezbeı qaldy. — Bárinen buryn nege ashynamnan saqtanýym kerek? — Óıtkeni ashyna — kardınaldyń eń jaqsy kóretin jáne tez nátıje beretin amal-aılasynyń biri, áıel sizdi on pıstolge bola satyp júre beredi. Dalılany esińizge alyńyzshy... Siz kıeli kitap sózin bilýshi me edińiz?

D'Artanán so zamat Bonase bıkeniń oǵan tap búgingi keshke kezdespek bolǵanyn esine aldy, biraq abyroı bolǵanda, bizdiń batyrymyz, de Trevıl myrzanyń jalpy áıelder jónindegi jaman oıyna eligip, ásem kelinshekke záredeı de kúmán keltirmedi.

— Aıtpaqshy, sizdiń úsh serigińiz qaıda joǵalyp ketken? — dedi kapıtan.

— Olardan eshbir habar almadyńyz ba dep sizden endi ǵana suraǵaly otyr edim.

— Eshbir habar alǵanym joq.

— Endeshe men olardy jol da tastap ketkenmin: Portos — Shantılede bireýmen saıyspaqshy bolyp qalǵan, Aramıs — Krevkerde ıyǵynan jaralanyp, al Atos — Amende jalǵan aqsha jasap tarattyń dál aıyptalý qaýpi tónip qalyp qoıǵan-dy.

— Solaı deńiz! Al, ózińiz qalaı sytylyp kettińiz? — dep surady de Trevıl myrza.

— Keremet bir sıqyrmen, myrza! Keremet bir sıqyrmen qutylyp ketkenimdi jasyra almaımyn, shpagamen keýdemnen bir túırelip qalsam da, graf de Vardty Kalege baratyn jolda, qabyrǵaǵa japsyrǵan kóbelek sıaqtandyryp, súńgimen jerge shegelep kete bardym.

— Jetpegeni sol edi! Kardınaldyń jaqtaýshysy, Roshfordyń týysqany de Vardty shegelep kettim deńiz!.. Súıikti dos, tap qazir maǵan bir oı kelgeni.

— Qandaı oı, myrza?

— Sizdiń ornyńyzda bolsam, men mynadaı bir nárseni jasar edim.

— Ol ne nárse?

— Mártebeli taqsyr meni Parıjden izdep jantalasyp jatqanda, óz basym astyrtyn, yń-shyńsyz qaıtadan Pıkardıaǵa júrip keter edim de, úsh serigime ne bolyp, ne qoıǵanyn egjeı-tegjeıli bilip qaıtar edim. Rasynda da olar sizdiń tarapyńyzdan sondaı bir bolmashy nazar aýdarýyńyzǵa tatıtyn eńbek sińirdi ǵoı dep oılaımyn.

— Keńesińiz bek jaqsy, myrzam, kúni erteń jolǵa shyǵamyn.

— Erteń! Búgin keshke nege júrip ketpeısiz?

— Búgin meniń Parılade shuǵyl bir sharýam bar.

— , jigitim! Qapelimde bireýge yntyq qylǵan ushpa sezim shyǵar? Qaıtalap aıtamyn, saqtanyńyz: bizdiń bárimizdiń túbimizge jetken buryn da áıelder edi, bolashaqta da solaı bolady. Meniń aıtqanyma qulaq asyńyz, búgin keshke salym júrip ketińiz.

— Ol múmkin emes, myrza.

— Ýáde bergensiz ǵoı shamasy?

— Iá, myrza.

— Endeshe sóz basqa. Búgin túnnen aman qalsańyz, erteń attanamyn dep maǵan ýáde berińizshi.

— Maqul.

— Sizge aqsha kerek emes pe?

— Áli de elý pıstolim bar. Maǵan sol da jetedi ǵoı dep oılaımyn.

— Serikterińizdiń qaltasy qalaı edi?

— Olardyń da aqshasy bar ǵoı dep oılaımyn. Biz Parıjden shyqqan kezde árqaısymyzdyń qaltamyzda jetpis bes pıstolden aqsha bar-dy.

— Ketkenińizshe endi qaıtyp sizdi kóre almaımyn ba?

— Eger jańa bir habar bolyp qalmasa, kóre almaısyz ǵoı dep oılaımyn, myrza.

— Hosh, endeshe jolyńyz bolsyn!

— Raqmet, myrza.

Mýshketerlerdiń qamyn týǵan ákesinen beter oılaıtyn de Trevıl myrzaǵa dán rıza bolyp, d'Artanán qosh aıtysyp shyǵyp ketti.

Ol Atostyń, Portos pen Aramıstiń úılerine kirip shyqty. Olardyń eshqaısysy da qaıtyp kelmepti. Qyzmetshileri de kórinbeıdi, olar jaıly esh habar joq kórinedi.

D'Artanán jas jigitterdiń hal-aqýalyn ashynalarynan biler edi, biraq ol Portostyń da, Aramıstiń de ashynalaryn bilmeıtin, al Atosqa kelsek, onda tipti kóńildes áıel bolyp kórmegen-di.

Gvardıa kazarmalarynan ótip bara jatyp ol at qoraǵa syǵalap edi, tórt attyń úsheýi jetkizilgen eken. Buǵan ań-tań bolǵan Planshe olardy taraqpen tazalap jatyr, attyń ekeýi tazalanyp, quıryq-jaly súzilip ázir tur.

— E, myrza, sizdi kórgenime qýanyp qaldym ǵoı, — dedi Planshe, d'Artanánǵa qarap.

— Ne bolyp qaldy, Planshe, — dedi jas jigit.

— Siz qojaıynymyz Bonase myrzaǵa senesiz be?

— Men be? Ómirde senip kórgen emespin.

— Sonyńyz durys, myrza.

— Ony nege suradyń?

Ony suraıtyn sebebim, sizder mana sóılesip turǵanda, sózderińizdi estimesem de, syrttaryńyzdan baqylap turǵanmyn, sonda ne kórdiń deısiz ǵoı, myrzam: álgi kisiniń júzi qatarynan úsh ret qubylyp, qýqyl tartyp ketti.

— Qoı, qaıdaǵyny aıtpaı.

— Álgi bir hatpen ishteı áýre bolyp turyp, siz ony baıqaǵan joqsyz, myrzam. Munyń kerisinshe men sol hattyń bizdiń úıge ózgeshe bir jolmen qalaı kelip túskenine túsine almaı, onyń bet-aýzynan bir sátte kóz jazǵanym joq.

— Onyń bet-pishini sonda saǵan qalaı bolyp kórindi?

— Opasyz satqynnyń pishinindeı bolyp kórindi.

— Ras pa, áı?

— Munyń ústine, sýdar, siz onymen qosh aıtysyp, buryshty aınalyp ketpeı jatyp, Bonase qalpaǵyn qolyna alyp, esigin japty da, kóshemen qarama-qarsy jaqqa qaraı júgire jóneldi.

— Durys aıtasyń, Planshe, osynyń bári maǵan da bir túrli kúdikti bolyp kórinip tur. Biraq kóp qam jeme: sony ábden anyqtap almaı, biz o sumyraıǵa páteraqy tólemeımiz.

— Sizdiń ázilińiz taýsylmaıdy, sýdar, birazdan keıin oǵan ózińizdiń de kózińiz jetedi.

— Amal qansha, Planshe, bolar is bolat-taǵy!

— Iapyrmaı, keshki serýenge sonda da shyqpaqsyz ba, myrzam?

— Shyqqanda qandaı, Planshe, Bonasege eregiskende men álgi bir seniń mazańdy alǵan hatta aıtylǵan jerge qýana-qýana baramyn.

— Qaıteıin, sýdar, eger sizdiń sheshimińiz...

— ...bolattan da berik, dosym. Sonymen keshki saǵat toǵyzda osy kazarmada daıyn turǵaısyń. Men keshke saǵan soǵamyn.

Qojasynyń bir alǵan betinen qaıtpaıtynyna ábden kózi jetken soń, Planshe aýyr bir kúrsinip, úshinshi attyń tula boıyn súzip, tazalaýǵa kiristi.

Al, tabıǵatynan saýysqandaı saq júretin jas jigitimiz d'Artanán úıine qaıtyp ketýdiń ornyna ilgeride, osynaý tórt sabazymyz jadap-júdep júrgen kezde, bulardy erteńgi aspen, shokoladpen syılaǵan gaskon sváshennıginiń úıine baryp, tamaqtanbaqqa bet aldy,

XXIV

PAVILON

Keshki toǵyzda d'Artanán gvardıa kazarmasyna kelse, Planshe daıyn otyr eken. Tórtinshi at ta kelip jetipti.

Planshe mýshketimen, pıstoletimen qarýlanyp alypty.

D'Artanán beline shpagasyn ilip, eki pıstolet qystyrypty. Olar attaryna minip, yń-shyńsyz attanyp ketti. Tún tastaı qarańǵy edi, bulardyń ketkenin eshkim de baıqamaı qaldy. Planshe óz qojasynan on qadamdaı jerde, artta kele jatty.

D'Artanán jaǵalaýmen júrip otyryp, Konferans qaqpasynan shyqty da, San-Klýge aparatyn jolǵa kelip tústi, ol kezde bul jol qazirgiden áldeqaıda ádemi edi.

Bular qala ishimen kele jatqanda Planshe ózi oısha shamalap qoıǵan ara qashyqtyǵyn saqtap, abaılap júrse, jolda adam azaıyp, qarańǵylyq qoıýlana túsken saıyn, qojasyna birte-birte jaqyndaı berdi, al, Býlon toǵaıyna kelip kirgende jas jigitpen úzeńgi qaǵysyp júre bastady. Bıik aǵashtardyń teńselgen shýyly, qarańǵy orman arasyna aǵarańdaı tógilgen aı nury Planshe baıǵustyń záre-qutyn qashyrdy. D'Artanán atqosshysynyń elegizip qorqyp kele jatqanyn baıqady.

— Páli, Planshe myrza, sizge ne bolǵan? — dedi d'Artanán.

— Sizdińshe qalaı, sýdar, osy orman ataýlynyń bári shirkeýge uqsaıdy ǵoı deımin?

— Nesimen uqsaıdy sonda, Planshe?

— Olaı deıtinim, onda da, munda da daýystap sóıleı almaısyń.

— Nege daýystap sóıleı almaısyń, Planshe? Qorqyp kelesiń be?

— Iá, sýdar, daýsymyzdy bireý estip qoıa ma dep qorqyp kelemin.

— Estise esite bersin! Bizdiń sózimizdiń eshbir ábestigi joq Planshe shyraq, qudaıdyń tiri jany bul úshin bizge kiná taǵa almaıdy.

— Ah, myrzam-aı! — dedi Planshe ózine maza bermeı kele jatqan oıyna kóship: — Álgi Bonaseniń qasy-kózinde bir zymıandyqtyń belgisi bar jáne ernin jybyrlatqanda bir túrli jeksuryn bolyp ketedi eken!

— Áı, Bonaseni esine túsirgen qaı shaıtan osy?

— Sýdar, kisi degeniń de ózi biletin nárseni ǵana oılaıdy, joqty qaıdan oılasyn.

— Sen qoıan júrek qorqaqsyń, Planshe, bul sodan.

— Saqtyqty qorqaqtyqpen shatastyrmańyz, sýdar. Saqtyq degeniń jaqsy qasıet.

— Báli, sen sondaı saqpyn de, Planshe?

— Áne bir jyltyldap turǵan ne eken, myrza? Mýshkettiń aýzy sıaqty ǵoı. Eńkeıgenniń zıany bola qoımas.

— Shynynda da solaı... — dedi jigit kúbirlep, de Trevıldiń saqtandyrǵanyn esine alyp, — shynynda da solaı ǵoı deımin, myna maqulyq aqyryńda meni de qorqytatyn boldy-aý.

Ol dereý cap jeliske kóshti.

Planshe qojasynyń tap bir kóleńkesi sıaqtanyp, onyń búkil qımyl-áreketin aınytpaı qaıtalap, qasyna tepeńdep jetip keldi.

— Sýdar, qalaı, túni boıy osylaı jorta beremiz be?.

— Joq, Planshe, sen mine kelip te qaldyń bilem.

— Meni keldiń — degenińiz qalaı? Siz she, sýdar?.

— Men ilgerirek ketemin.

— Sonda meni jalǵyz tastap ketpekshisiz be?

— Planshe, sen qorqaıyn dediń be?

— Joq, sýdar, meniń aıtaıyn degenim, tún óte salqyn bolady, al salqyn túnde kisiniń quıańy qozady, quıańy bar qyzmetshiden ne úmit, ne qaıyr, ásirese, siz sıaqty elgezek qojaıynǵa ere almaıdy.

— Jaraıdy endeshe, Planshe, eger tońyp bara jatsań, áne bir kórinip turǵan sharaphanalardyń bireýine kirersiń, biraq meni erteń tańǵy saǵat altyda esik aldynan kút.

— Sýdar, búgin erteńgilik bergen ekúińizdi qasterleı jumsap, iship-jep qoıǵanmyn, al, endi túnde tońǵandaı bolsam, qaltamda jumsaıtyn kók tıynym joq.

— Má, saǵan jarty pıstol. Erteńge deıin jetedi.

D'Artanán atynan túsip, tizgindi Planshege tastaı saldy da, plashyna oranyp jeteqabyl júrip ketti.

Qudaı-aı, qatyp qaldym ǵoı, — dedi Planshe, qojasy kórinbeı ketkesin.

Tezirek jylyný úshin ol syrty qala shetindegi sharaphanaǵa laıyqtylap áshekeılengen shaǵyn bir úıdiń esigin dereý qaǵa qoıdy.

Bul kezde selo arasynyń súrleýine túsken d'Artanán enteleı basyp Sen-Klýge kelip jetken edi, biraq ol bul araǵa kelgesin bas kóshemen júrmeı, bir qorǵan-saraıdy aınalyp ótip, ońasha bir tyǵyryqtan kelip shyqty, sosyn uzamaı hatta jazylǵan pavılondy taýyp aldy. Pavılon meńireý bir túkpirde eken. Tyǵyryqtyń bir qanatyn túgeldeı bir bıik dýal alyp jatyr, pavılon tap sonyń irgesinen qonys teýipti, al, tyǵyryqtyń ekinshi qanatyndaǵy shaǵyn baý kóldeneń kisi kirmesin degendeı shetenmen qorshalypty, baýdyń túkpirinen bir jarlynyń jarty lashyǵy kórinedi.

D'Artanán jolyǵysatyn jerge keldi de, hatta óziniń osy araǵa kelgenin bildirip bir belgi berý jaıynda eshbir nusqaý bolmaǵasyn, nede bolsa kútip tura bermekke bel baılady.

Tóńiregi tamyljyǵan tynyshtyq — kisi ózin astanadan júz le jerde turǵandaı sezinedi. Jan-jaǵyna kóz júgirtip, bir qarap shyqqasyn d'Artanán jaıymen shetenge súıendi. Osy bir shetenniń, myna baýdyń, áne bir jarly lashyqtyń ar jaǵyndaǵy ulanǵaıyr keńistikti qoıý tuman kúrgeılep, búrkep tastapty, sol jaqta qulazyǵan qýys,túpsiz tuńǵıyq tárizdenip Parıj uıyqtap jatyr, sol tuńǵıyq ústinen syǵyraıyp birer jaryq — tamuqtyń tunjyr juldyzdary elesteıdi.

Biraq d'Artanánǵa kózine túsken nárseniń bári súıkimdi bolyp kórinedi, oıy da jarqyn, qarańǵy túnniń ózi móldirep jaryq bolyp ketkendeı: uzamaı dıdarlasý sáti de soǵady.

Shynynda da kóp uzamaı-aq Sen-Klý munarasy qonyraýynyń apyraıǵan aýzy baıaý kúńgirlep on ret qaǵyldy, meńireý túnde qumyǵa shyqqan qońyraý úni joq sumdyqty bastap, zar ılegendeı bolady.

Degenmen, onyń árbir kúńgir-qaǵysy jas jigittiń júregimen qosyla soqqandaı, óıtkeni árbir qaǵys ańsaǵan sátin jaqyndata túsedi ǵoı.

Onyń esil-derti dýal qasyndaǵy shaǵyn pavılonda; onyń ekinshi qabattaǵy bir terezesinen basqa terezeleriniń qaqpaqtary tars jabýly.

Osy terezeden túsken uıań jaryq dýal syrtyndaǵy bir shoq úıeńkiniń jybyrlaǵan japyraqtaryn kúmis nurǵa bóleıdi.

Osynaý jumsaq jaryq tógip turǵan shaǵyn tereze ishinde muny qylyqty kelinshek — Bonase bıkeniń kútip otyrǵany aıdan anyq.

Osyndaı bir tátti oıǵa shomyp ketken d'Artanán jarty saǵat boıy ózge dúnıeniń bárin umytyp, myna bir kip-kishkentaı ásem úıden kóz jazbaı qoıdy, ishten bólme tóbesiniń altyn jalatylǵan bederli kárniziniń bir bólegi kórinedi, soǵan qaraǵanda pavılonnyń ishi kirse shyqqysyz bop bezendirilgeni baıqalady.

San-Klý munarasynyń qońyraýy on jarymdy soqty.

D'Artanán tap osy joly, ne ekenin ózi de bilmeıdi, bir túrli jany túrshigip dirildep ketkenin sezdi. Bálkim, ol osy arada turyp tońyp ta qalǵan shyǵar, sosyn denesiniń túrshigip ketkenin oı-sanasynyń áldeneden sekem alyp, shoshynǵanyna joryǵan shyǵar.

Sodan keıin ol hatty oqyǵanda jańylǵan bolarmyn, kezdesý shamasy saǵat on birge taǵaıyndalǵan shyǵar dep oılady. Ol terezege jaqyndap baryp, jaryq kózine turdy da, hatty alyp qaıta oqyp shyqty: joq, bul qatelespepti, kezdesý shynynda da saǵat onda bolýǵa tıis eken.

Ol burynǵy ornyna qaıtyp keldi; ońasha, oqshaý jer, óli tynyshtyq, muny bir ala kóńil, beımaza kúıge saldy.

Saǵat on birdi soqty.

D'Artanán shynymen-aq qorqaıyn dedi: Bonase bıkesh bir bálege ushyrap qalǵan joq pa eken?

Ol alaqanyn úsh ret shart etkizip, ǵashyqtardyń úırenshikti belgisin berdi; biraq eshkim jaýap qatpady, tipti jańǵyryq ta estilmedi.

Sodan ol sál nalyńqyrap, meni tosamyn dep bálkim kelinshek uıyqtap qalǵan shyǵar dep te oılady.

Dýalǵa baryp, ústine shyqpaqshy boldy, biraq jańadan salynǵan qabyrǵaǵa tyrnaǵyn beker syndyrǵany bolmasa, shyǵa almady.

Sol zamat onyń kózi japyraqtary burynǵysha kúmisteı jyltyrap turǵan aǵashtarǵa túsip ketti, olardyń bireýi joldyn ústinen kólbeı ósken eken, jigit sonyń butaǵyna shyqsam, pavılonnyń ishin anyq kórermin dep oılady.

Aǵash basyna ol op-ońaı-aq shyqty. Munyn ústine d'Artanán jıyrma jasqa endi ǵana tolǵan-dy, demek, balalyq ádetin áli umyta qoımaǵan edi. Ol bir sekirip áp-sátte aǵash basyna shyqty da, móldir áınekten bólme ishine kóz tastady.

D'Artanán bir sumdyqtyń bolǵanyn óz kózimen kórdi de, arqasyn aıaz qaryp ótkendeı sezindi. Myna bir uıań jaryq, nurly sham jaý shapqan búlinshilik ornyna shuǵyla shashyp tur: terezeniń bir áınegi synǵan, bólmeniń qıraǵan esigi topsasyna ilinip ázer tur; sán-saltanatpen jasaǵan stoldy aýdaryp tastapty, shyny synyqtary janshylǵan jemis-jıdekter parkette rásýa shashylyp jatyr; bólmede jantalasqan sumdyq bir shaıqas bolǵan sıaqty. D'Artanán osynaý beı-bereket bop, asty ústine shyǵyp jatqan nárseler arasynan jyrtylǵan kıim tamtyǵyn, dastarqan men perdege shashyraǵan qan tamshylaryn kórgendeı boldy.

Júregi asaýdaı bulqynyp, ol dereý jerge tústi; ol osy bir zorlyq-zombylyqtyń izi kóshede de joq pa eken dep endi sony qaraýǵa kiristi.

Tylsym tún qoınaýynda súıkimdi kúńgirt jaryq burynǵysha jyltyrap turdy. D'Artanán endi buryn baıqamaǵan nárselerdi kóre bastady, óıtkeni ol tap osy sátke deıin tóńiregine seziktene, muqıat kóz tastamaǵan edi: bir jeri taptalyp, ekinshi bir jeri qazylyp qalǵan kóshede adam men at izderi saırap jatyr. Shamasy, Parıjden kelgen bir kúıme-ekıpajdyń dóńgelekteri jumsaq topyraqqa battıta tańbasyn qaldyryp, pavılonǵa deıin kelipti de, qaıtadan Parıj jaqqa qaraı burylyp ketipti.

Áli de jerge úńilip qarap júrgen d'Artanán, aqyrynda dýaldyń dál túbinen áıeldiń jyrtyq bıalaıyn taýyp aldy. Bu bıalaıdyń topyraqqa tıip búlinbegen jeri appaq eken. Ádette ǵashyqtar osyndaı hosh ıisti bıalaılardy sylqym kelinshekterdiń balǵyn qoldarynan sypyryp alyp jatady.

D'Artanán aınalasyna qaraǵan saıyn mańdaıyn sýyq ter jýyp, kóńili qobaljyp, júregi qysylǵandaı, tynysy tarylǵandaı boldy; biraq jigit bul pavılonnyń Bonase bıkege eshbir qatysy joq, ol menimen myna úıdiń ishinde emes, syrtynda kezdespek bolǵan shyǵar, nemese Parıjdegi qyzmetinen bosap shyǵa almaı qalǵan shyǵar, álde kúıeýi qyzǵanyp jibermegen shyǵar, — dep ózin-ózi jubatýǵa kiristi.

Biraq osy dálel-derekterdiń bárin ishti jegideı jegen bir kúmándy sezim tas-talqan etip, búldirip-syndyryp, kózin joıyp qurtyp jatqan-dy, keıde kisiniń sondaı bir ishki sezimi kúnilgeri órepkip, ón boıyńdy jaılap, basqa tónip kele jatqan qorqynyshty qaýipten habar beretini bar.

D'Artanán tabanda jyndanyp kete jazdady; ol kúre jolǵa qaraı júgire jóneldi, osynda kelerde júrgen soqpaǵymen eki ókpesin qolyna alyp júgirgen betimen paromǵa kelip, qaıyqshydan mán-jaıdy suraı bastady.

Keshki saǵat jetiniń kezinde qaıyqshy qara jamylǵyǵa oranyp alǵan bir áıeldi ótkizipti, ol shamasy, jurtqa tanylǵysy kelmegen sıaqty; áıel asa saqtanyp, abaı bolyp júrgendikten de qaıyqshy oǵan aıryqsha nazar aýdarypty jáne onyń ári jas, ári sulý ekenin baıqapty.

Qazirgi kezdegi sıaqty, ol zamanda da kóptegen balǵyn, sulý kelinshekter jurt kózinen urlanyp, Sen-Klýge baratyn, degenmen de d'Artanán qaıyqshynyń aqıqat Bonase bıkeni kórgenine esh kúmán keltirmedi.

Qaıyqshynyń lashyǵynda janyp turǵan bilte shamnyń jaryǵymen jas jigit Bonase bıkeniń hatyn taǵy bir ret oqyp shyǵyp, óziniń qatelespegenin, kezdesýdiń basqa jer emes, Sen-Klýde, basqa kóshe emes, d'Estre myrza pavılonynyń qasynda taǵaıyndalǵanyn bildi.

Kúlli jaı-jaǵdaıat jınalyp kelip, bir jamandyqty onyń kúni buryn sezgenin, so sumdyqtyń bolǵanyna d-Artanánnyń kózin jetkizgendeı edi.

Ol qaıtadan keıin qaraı júgirdi, oǵan pavılonda jańa birdeńe bolyp qalǵandaı, ózin munda sony bir málimet kútip turǵandaı bolyp kórindi.

Tyǵyryqta burynǵysha tiri jan joq, baǵanaǵy uıań jaryq terezeden jaı ǵana tógilip tur.

Kenet d'Artanán álgi bir meńireý, kereń lashyqty esine túsirdi, sonyń birdeńeni kórmeýi múmkin emes, bálkim, kórgenin aıtyp ta qalar.

Shaǵyn qaqpa jabyq tur eken, jigit shetennen qarǵyp ótti de, shynjyrlaýly ıttiń shabalana úrgenine qaramastan lashyqqa jaqyndaı berdi.

Ol tereze qaqpaǵyn qaqty. Áýelde buǵan eshkim jaýap qatpady. Pavılondaǵy sıaqty, kúrke ishin de óli tynyshtyq jaılapty; degenmen óziniń eń sońǵy úmiti osy kúrkede bolǵandyqtan da, d'Artanán qaqpaqty qaǵa berdi.

Uzamaı úı ishinen bolmashy bir dybys, úrkek dybys, bireý estip qoıar ma eken dep júreksingen ımenshek tysyr estilgendeı boldy.

Sol-aq eken, d'Artanán qaqpaqty qaǵýyn qoıyp, jalynýǵa kiristi jáne onyń úninen tyzaqtap mazasyzdanǵany, úmit-ýádesi, úrkip-qoryqqany, jalynyshy — bár-bári anyq, estilip turdy, sol sebepti de bul daýys sý júrek ynjyqtyń da júregin ornyna túsirgendeı edi. Aqyrynda terezeniń shirip bitýge aınalǵan eski qaqpaǵy ashyldy, ıaǵnı ashyla berip, sart etip qaıta jabyldy, óıtkeni buryshta syǵyraıyp janyp turǵan shúıkedeı shamnyń álsiz jaryǵy D'Artanánnyń ıyqbaýyna, shpagasynyń sabyna, pıstoletteriniń dúmine túsip edi. Osynyń bári qas qaǵymdaı bir sátte bolsa da, d'Artanán shaldyń bet-aýzyn kórip qaldy.

— Qudaı úshin, sózime qulaq salyńyzshy! — dedi ol jalynyshty únmen. — Men bir kisini kútken edim, biraq kelmeı qoıdy. Endi ne bolǵanyn bilmeı janyǵyp turǵanym. Osy mańaıda soıqandy bir sumdyq bolǵan joq pa, bilmeısiz be?

Tereze qaıtadan jaıymen ashylyp, odan álgi kisiniń júzi qaıta kórindi: biraq onyń túr-pishini álgiden de beter qýaryp ketipti.

D'Artanán kelinshektiń atyn atamaǵany bolmasa, aǵynan jarylyp, biletinin túgeldeı shalǵa aıtyp berdi; ol myna pavılonnyń qasynda bir jas áıelmen jolyǵysýǵa kelgenin, biraq ol kelmegesin, úıeńkiniń basyna shyǵyp, bólme ishiniń oırandalǵanyn óz kózimen kórgenin aıtty.

Shal basyn ızep, jigit sózin shyn yqylaspen tyńdady. D'Artanán áńgimesin bitirgesin: menen qaıbir jaqsylyq estirsiń, degendeıin basyn bir shaıqady da qoıdy.

— Siz ne aıtaıyn dep edińiz? Qudaı úshin, ne bolǵanyn aıtyńyzshy! — dedi d'Artanán daýystap.

— Ah, sýdar, — dedi shal kúıinip, — menen eshteńeni de suramańyzshy, eger men kórgenimdi aıtsam, bir bálege urynarym haq.

—Demek, siz birdeńeni kórgen ekensiz ǵoı? — dedi d'Artanán. — Olaı bolsa, qudaı úshin, ne kórip, ne bilgenińizdi aıtyńyz, aqsúıektiń adal antymen ant eteıin, lám dep syr shashpaımyn, — dedi jigit sózin jalǵap, bir pıstoldi shalǵa laqtyryp tastap.

Shal jigit júzinen shyn qasirettiń izin tanyp, endeshe tyńdańyz degendeı belgi jasap, áńgimesin jaıymen bastaı berdi.

Saǵat keshki toǵyzdar shamasynda syrttan belgisiz bir daýystardy esittim. Onyń ne ekenin bilmek bolyp esikke taıap kelsem, bireý bizdiń baýǵa kirmek bolyp jatyr eken. Men ózim taqyr kedeı kisimin, áldekimder úıimdi úptep ketedi eken dep qaýiptenbeımin de, sol sebepti de esikti ashsam, úsh-tórt qadamdaı jerde birneshe kisi tur eken. Qarańǵydan kólikti kúımeni, qańtarýly attardyń nobaıyn kózim shaldy. Olar myna aldymdaǵy dvoránsha kıingen kisilerdiń attary bolsa kerek.

«Qaıyrymdy myrzalar, jol bolsyn, sizderge ne kerek?» — dedim men.

«Sende saty bolýǵa tıis», — dedi bireýi, maǵan ol bastyq sıaqty bolyp kórindi.

Iá, sýdar, jemisti jınaýǵa qajet saty bar».

«Endeshe ony bizge ber de, úıińe bar. Mazalaǵanymyz úshin myna bir ekúdi al. Biraq esińde bolsyn: osynda kórgenińmen estigeniń jóninde bir sóz aıtsań bitti — ólgeniń! Men qansha qorqytqanymmen, báribir seniń bizge qaraıtynyńdy jáne tyńdaıtynyńdy bilemin».

Osylaı dedi de, ol maǵan bir ekúdi laqtyra saldy, men ony qaǵyp aldym, ol satyny alyp ketip qaldy.

Onyń sońynan qaqpany japtymdaǵy, úıge kirgen bolyp, dereý syrtqy esikten shyqtym da, qyzyl ińirde urlanyp, ana bir badamnyń túbine baryp tyǵyldym, sol arada eleýsiz turyp, bárin de kórýge bolatyn edi.

Úsh erkek kúımeni yń-shyńsyz júrgizip úıge taıap baryp, odan bir ústine kónetoz qara kıim kıgen, býryl shashty, jup-jýan, tapal kisini túsirdi. Ol abaılap basqyshqa shyǵyp, bólme ishine urlanyp bir qarady da, jaıymen tómen túsip:

«Sonyń ózi», — dedi sybyrlap.

Álgi menimen sóılesken kisi lezde pavılonnyń esigine baryp, qaltasynan bir kiltti alyp, esikti ashty da, ishke kirip esikti jaba saldy; so zamat qalǵan ekeýi satymen joǵary órmeleı bastady. Shal kúımeniń esigi aldynda, kóshir jegýli attardy, al, dáıekshi salt attardy ustap turdy.

Kenet pavılonnan shyńǵyrǵan daýys shyqty, bir áıel tómen sekireıin degendeı, janyǵyp kelip terezeni ashty. Biraq saty ústindegi eki erkekti kórip, keıin sheginip ketti, so kezde erkekter bólme ishine sekirip-sekirip túsisti.

Men budan ózge eshteńeni de kórgenim joq, biraq satyr-sutyr synyp jatqan mebeldiń dybysyn esittim. Áıel bajyldap, jurtty kómekke shaqyryp jatty, biraq uzamaı onyń úni de óshti. Úsh erkek tereze aldyna keldi. Olardyń ekeýi áıeldi kóterip satymen tómen tústi de, ony kúımege aparyp kirgizdi; tápeltek shal onyń sońynan baryp kúımege otyrdy. Pavılonda qalǵan kisi terezeni jaýyp, azdan keıin esikten syrtqa shyqty. Eki serigi ony atyna minip kútip turǵan. Áıeldiń kúıme ishinde otyrǵanyn kórgesin ol da atyna qarǵyp mindi, dáıekshi kóshirdiń qasyna kelip otyrdy, kúımeni aldaryna salyp, úsh erkek attanyp júre berdi, sonymen bári tamam boldy. Budan keıin men eshteńeni kórgen de, estigen de joqpyn.

Osy bir sumdyq habardan aza boıy qaza turǵan d'Artanán únsiz sileıip turyp qaldy: jan-júregine yza-ashý men qyzǵanyshtyń jyn-shaıtandary qutyrynyp jatyr edi.

— Myrza, endi kóp qaıǵyrmaı-aq qoıyńyz! Olar sizdiń ǵashyǵyńyzdy óltirgen joq qoı, eń keregi sol emes pe, — dedi shal, shamasy, jigittiń úmiti kesilgendeı únsiz turyp qalǵany oıbaı salyp jylaǵanynan beter áser etse kerek.

— Osynaý sumdyq isti jasaǵan soıqandardy bastap júrgen kim eken, azdap ta bolsa bilmeısiz be? — dedi d'Artanán oǵan.

— Joq, men ony bilmeımin.

— Siz onymen álgide sóılestim dedińiz, endeshe ony kórdińiz ǵoı?

— E, siz onyń keskin-keıpin surap tursyz ba?

— Iá.

— Uzyn boıly, aryq qara tory, qara murtty, qara kózdi kisi, syrt keıpine qarasań — dvoránın.

— Hosh, sonyń tap ózi! Taǵy da sol! Bul — meniń izime túsken tajal boldy! Al, ekinshisi kim?

— Qaısysyn aıtasyz?

— Kishkentaıyn.

— O, ol tekti kisi emes, kúmándanbaı-aq qoıyńyz. Onyń belinde shpagasy joq, qalǵandary ony syılap kisi dep kózine ilmeıtin tárizdi.

— Bir malaı shyǵar, — dedi d'Artanán kúbirlep. — Ah, baıǵusym-aı, beıbaǵym-aı! Qandaı kúıde ekensiń?

— Siz muny tiri janǵa aıtpaımyn dep ýáde bergensiz, — dedi shal.

— Sol ýádemdi taǵy da aıtamyn. Qam jemeńiz, men dvoránınmin. Dvoránınniń serti bireý-aq, men ondaı sertti sizge berdim.

İshi qan jylap d'Artanán qaıtadan paromǵa qaraı bettedi. Keıde ol álgi shal aıtqan áıeldiń Bonase bıke ekenine senbeıdi, sol sebepti de ony kúni erteń Lývrden kóremin dep oılaıdy; al, endi bir sátte oǵan: kelinshek budan buryn basqa bireýmen kóńildes bolǵan, sol qyzǵanshaq ǵashyǵy ony artynan qýyp kelip, alyp qashyp ketken ǵoı — degen de oı keledi. Ol ne bolǵanyn bilmeı, ár nárseni bir oılap, kóp kúızeldi.

— O, shirkin dúnıe-aı, tap qazir qasymda dostarym bolsa ǵoı! — dedi daýystap d'Artanán. — Sonda ony tabýdan úmitimdi úzbes edim. Biraq olardyń da qandaı kúıde ekenin bilmeımin.

Ýaqyt tún ortasyna taıap qalǵan-dy: endi Plansheni taýyp almaq kerek. D'Artanán kómeski jaryǵy bar sharaphanalardyń esigin túgel qaqty. Biraq bulardyń birinde de Planshe bolmaı shyqty.

Altynshy sharaphanaǵa kelgende d'Artanán bulaı izdegennen paıda joq eken dep oılady. Ol qyzmetshisine meni tańǵy saǵat altyda kút degen, al endi, qazir qaıda júrem dese de erki bar.

Munyń ústine jas jigit óz oıyn, oqıǵa bolǵan jerge jaqyn-jýyq júrsem, osy bir tylsym jáıt jóninde birdeńeni tezirek estip, bilip qalarmyn dep túıdi. Sonymen, biz joǵaryda aıtqandaı, Dartanán altynshy sharaphanaǵa aıaldap, eń táýir sharaptyń bir shynysyn surap aldy da, qarańǵylaý buryshqa baryp jaıǵasyp, tań atqansha osy arada otyrmaq boldy; biraq bul arada da onyń úmiti zaıa ketti, jigitti qorshaǵan qadirmendi qaýym — ismerler, malaılar men kóshirler ózara ant-sý ishisip ázildesip, kerildesip jatqan sózderin qansha zeıin qoıyp, muqıat tyńdasa da, qoldy bolǵan baıǵus áıeldiń izine túsiretin eshbir habardy estı almady. Sonymen ol bir shyny sharabyn ishti de, basqa isteıtin sharýasy bolmaǵasyn, jurt kúdiktenbesin dep, otyrǵan túkpirine jaıǵasyp, uıyqtaýǵa kiristi. D'Artanánnyń jıyrma jasta ekeni bizdiń esimizde, al, búl jasqa shyqqan kisi qansha zarly, qansha sherli bolsa da, uıqyǵa tótep bere almaıdy ǵoı.

Tańerteńgi saǵat alty kezinde d'Artanán oıanyp ketti, túnimen dóńbekship, kóz ilmegen kisideıin tipti mazasy joq. Ol tez jınaldy: uıyqtap jatqan kezinde bireý bolmasa bireý qaltasyna túspedi me eken dep tula boıyn sıpalap, bir tekserip shyqty, sóıtse, saqınasy saýsaǵynda, ámıany janynda, pıstoleti beline qystyrýly eken, sodan keıin sharaptyń aqysyn tólep, dalaǵa shyqty. Túnde taba almaǵan qyzmetshisin endi tabarmyn dep úmittenip keledi. Shynynda da erteńgi bulyńǵyr syzdy tuman arasynan onyń kózine birinshi shalynǵan kisi, kishkene bir músápir lashyq aldynda eki atty tizgininen ustap, qojasyn sarǵaıa tosyp turǵan munyń adal Planshesi edi, keshe túnde bul aradan ótkende d'Artanán osy jerde mundaı kúrke bar eken-aý dep tipti de oılamapty.

XXV

PORTOS

Birden óz úıine tike tartyp ketýdiń ornyna, d'Artanán de Trevıl myrzanyń esiginiń aldyna kelgende atynan yrǵyp túsip, basqyshqa júgirip shyqty. Osy joly ol bolǵan oqıǵany kapıtanǵa túgel aıtyp bermekshi boldy. Óıtkeni de Trevıl myrzanyń ótken-ketken kúlli oqıǵa jaıly paıdaly keńes berip aqyl aıtatyny kúmánsiz, onyń ústine de Trevıl myrza korolevamen kún saıyn kezdesedi, bálkim ol uly hanymnan álgi beıshara áıel jaıly áıteýir bir habar bilip qalar, ol baıǵus ıesine adal qyzmet etemin dep zardap shekti ǵoı.

De Trevıl myrza jas jigittiń áńgimesin aspaı-saspaı sabyrmen tyńdady, ol bul hıkaıada mahabbat shyrǵalańynan góri salmaqtyraq bir syr jatqanyn sezgen tárizdi.

— hm... — dedi ol d'Artanán sózin bitirgesin. — Bul joly da mártebeli taqsyrdyń qatysy bar ekeni aıdan anyq

— Endi ne isteımin? — dedi d'Artanán.

— Eshteńe istemeısiz, úzildi-kesildi tyıylyńyz, tek bir ǵana aqylym — Parıjden tezirek qarańyzdy batyryńyz, muny sizge buryn da aıtqanmyn. Men korolevany kórisimen álgi baıǵus áıeldiń yzym-qaıym joǵalyp ketkenin aıtarmyn — árıne, hanym ony áli bilmeıtin shyǵar. Osy aıtqan jáıttar ony bir izge túsirer-daǵy, siz kaıtyp kelgennen keıin men ózińizge, bálkim, bir qýanyshty habar aıtarmyn. Maǵan arqa súıeýińizge bolady.

De Trevıl myrza, qansha gaskon bolǵanymen, kisige ýáde berýdi ádet qylmaǵan edi, al záýimen bireýge ýáde bere qalsa, ony asypa oryndaıtyn. Óziniń ótkeni men bolashaǵynyń qamyn jep, demep jebegeni úshin jas jigit oǵan ıilip izet etti, al osynaý batyr da jankeshti jigitti udaıy qoldap-qostap júretin qadirmendi kapıtan onyń qolyn dos peıilmen qysyp, oń sapar tiledi.

De Trevıl myrzanyń aqylyn dereý oryndaý úshin jol qorjynyn ázirleýdi óz kózimen kórmek bolyp d'Artanán kór qazýshylar kóshesine qaraı bettedi. Úıge taıap kelgende ol esik aldynda shekpen kıip turǵan Bonase myrzany kórdi. Týmysynan saq Plansheniń qojaıynnyń zalym ekendigi jóninde keshe ǵana aıtqan áńgimesi esine túsken d'Artanán galantereıshige burynǵydaı emes, ózgeshe kóńil bólip, ádeıi anyqtap qarady. Shynynda da óti qanyna taraǵan, syrqat kisideı onyń óńi sarǵysh tartyp, qýaryp ketipti, bálkim, munyń basqa da kezdeısoq sebebi bar shyǵar, kim bilgen, áıteýir, d'Artanán Bonaseniń bet-aýzynyń qyrtys-qyrtys ájiminen eki júzdi opasyz kisige tán ákkilikti ańǵarǵandaı boldy. Alaıaq sum adal jandaı jadyrap kúlmeıdi; eki júzdi kólgirdiń kóz jasy da, aqkóńil jannyń kóz jasynan ózgeshe bolady. Jalǵan ataýlynyń bári — maska, qansha sheber jasaldy degenmen-daǵy, anyqtap qaraǵan kisi ony adamnyń shyn kelbetinen árqashanda aıyra alady.

Endi mine d'Artanánǵa Bonase betine maska, tipti jıirkenishti maska kıetindeı bolyp kórindi.

Sol sebepti de osy kisige degen jıirkenishinen aryla almaı, onymen sóılespeı, kekireıip óte shyqqysy keldi, biraq keshegi sıaqty, Bonase búgin de áýeli til qatty.

— Aı-hoı, jastyq-aı deseńshi. Shamasy, bizdiń túnimiz de kóńilsiz ótpeıtin sıaqty ǵoı, jigitim, a? — dedi ol. — Shaıtan alsyn, ýaqyt tańerteńgi jeti bolyp qaldy! Siz osy úırenshikti ádetińizdi ózgertkensiz be, qalaı, basqa jurt úıinen endi-endi shyǵyp jatqanda, úıińizge qaıtyp kelip.

— Al, sizge mundaı kinány artý qıyn-aq, metr Bonase, siz naǵyz ornyqty kisiniń úlgisindeısiz. Ras-aý, qoınyńda ýyljyǵan sulý qatynyń jatqanda basqa jaqtan baqyt izdep qaıtesiń: baqyt degeniń úıińe ózi kelip qonaqtaıdy ǵoı. Solaı emes pe, Bonase myrza?

Bonase bózdeı aǵaryp, jylmıyp kúlgendeı boldy.

— Ha ha, siz keremet ázilqoı ekensiz! — dedi ol. — Shaıtan alsyn, biraq búgin tún qaıda sandalyp júrgensiz, jas dosym? Baıqaısyz ba, aýyl arasynyń joldary serýendeýge onsha qolaıly emes qoı deımin.

D'Artanán qonyshyna deıin balshyq juǵyp battasyp qalǵan etigine qarady, so jerde ańdamaı galantereıshiniń bashpaǵy men shulyǵyna da kóz tastady; onyń aıaq kıimi de bul keshken shalshyqty keshken sıaqty: ekeýiniń aıaq kıimderindegi aıǵyz-daqtar birdeı edi.

So sátte kútpegen bir oı d'Artanándy ottaı sharpyp ótti. Álgi býryl shashty, jup-jýan myrtyq kisi, ústine qara kıingen malaı tárizdi shal, kúımeni qorshaǵan qarýly salt attylar mensinbeı, júrdim-bardym til qatatyn shal, dál Bonaseniń ózi! Áıelin urlaýǵa kúıeýiniń ózi muryndyq bolǵan.

D'Artanán sol arada galantereıshini keńirdeginen qylqyndyra ustap, býyndyryp óltire salǵysy keldi, biraq biz munyń asa saq, aqyldy jigit ekenin joǵaryda aıtqanbyz, sol sebepti de ózin-ózi ázer ustap qaldy. Biraq onyń óńiniń qýqyl tartyp, ózgerip ketkeni sondaı, Bonase qorqyp ketip, keıin qaraı shegine berdi, biraq artyndaǵy esik jabýly turǵasyn, ol lajsyzdan ornynda turyp qaldy.

— Otaǵasy, sizdiń ázildeskińiz keledi ǵoı deımin, biraq meniń etigimdi qalaı tazalaý kerek bolsa, sizdiń bashpaǵyńyz ben shulyǵyńyzdy da solaı tazartý kerek sıaqty. Shynymen-aq, metr Bonase, siz de bir jaqta qyzyqty hıkaıa izdep qydyryp júrdińiz be? Qoıyńyz, ondaı qylyq sizdiń jasyńyzdaǵy kisige, onyń ústine sylqym, jas kelinshegi bar kisige keshirilmes kúná ǵoı!

— O joq, qudaı saqtasyn! — dedi Bonase azar da bezer bop. — Men keshe ózime bir kútýshi áıel qajet bolǵasyn, sonyń jaı-japsaryn bilmek bolyp, Sen-Mandege baryp qaıtqanmyn, biraq qazir joldyń ońǵany bar ma, aıaǵymdy sol jaqta bylǵap alyppyn, ony tazarta qoıýǵa qolym tımeı jatqany.

Óziniń seıil-serýen qurǵan jeriniń atyn ataımyn dep, Bonase D'Artanánnyń kóńilindegi kúdikti burynǵydan da kúsheıte tústi. Bonaseniń Sen-Mandeni ataǵan sebebi — Sen-Mande men Sen-Klý ekeýi bir-birine qarama-qarsy jaqta.

Osy boljamy d'Artanánnyń sherli kóńilin alǵash ret jubatqandaı boldy. Eger áıeliniń qaıda ekenin Bonase biletin bolsa, amal-aılany asyryp, galantereıshiniń baılaýly tilin sheshýge, qupıa syryn zorlap aıtqyzýǵa bolady. Gáp tek sol boljamnyń anyq-qanyǵyna kóz jetkizýde ǵana.

— Bonase myrza, — dedi d'Artanán, — aǵat ketsem keshirersiz, biraq bile-bilseńiz men sýsap ólip baramyn. Úıińizden bir staqan sý ishýge raqym etińiz. Kórshińizge osyndaı bolmashy nársege tarshylyq etpessiz!

Qojaıynnyń ruqsatyn kútpeı, d'Artanán dereý úıge kirip, tósekke kóz qıyǵyn tastady, tósek búktelmepti. Bonase jatpapty.

Demek, ol úıine álgide, birer saǵat buryn kelgen boldy, Demek, ol áıelin aparatyn jerge deıin, eń kemi, birinshi pochta stansıasyna deıin uzatyp salǵan.

Sizge alǵys aıtamyn, metr Bonase, — dedi jas jigit stakandy bosatyp, — sizden maǵan kereginiń ózi osy edi. Endi men óz úıime baryp, Planshege etigimdi tazarttyramyn, sosyn, eger qalasańyz, men ony bashpaǵyńyzdy tazartý úshin sizge de jibereıin.

Galantereıshi onyń osylaısha qoshtasqanyna ań-tań bolyp, ańyraıyp turyp qaldy, sonda: ótirik aıtamyn dep shatasyp ketken joqpyn ba osy, dep ózinen-ózi qýystana berdi.

Basqyshtyń joǵarǵy alańynda d'Artanán úrpıgen Plansheni kórdi.

— Ah, sýdar! — dedi daýystap ol qojasyn kórisimen. — Taǵy bir jańalyq boldy! Men siz kelgenshe áreń-áreń shydadym.

— Ne boldy? — dedi d'Artanán.

— Ózińiz joq kezde bizge kim kelgenin sizdiń múlde taba almaıtynyńyzǵa bás tigisem!

— Qashan keldi?

— Osydan jarty saǵat buryn, siz de Trevıl myrzanyń úıinde bolǵan kezde.

— Kim keldi sonda? Aıt janyńnyń barynda!

— De Kavýa myrza.

— De Kavýa myrza?

— Tap ózi.

— Mártebeli taqsyr gvardıasynyń kapıtany ma?

— Tap sol.

— Ol meni qamaýǵa kelip pe?

— Júzi jylmıyp turǵanymen, maǵan solaı bolyp kórindi.

— Hosh, onyń júzi jyly dediń be?

— Sýdar, tipti keremet, túri baldan da tátti.

— Shyn ba eı?

— Ol: mártebeli taqsyr sizge tek jaqsylyqty ǵana tileıdi, sol sebepti de sizdiń Pale-Roıalge kelýińizdi ótinedi, — dedi.

— Sen oǵan ne dep jaýap berdiń?

— Bul múmkin emes, o kisi úıde joq, — dedim, oǵan óziniń de kózi jetti ǵoı.

— Al, ol ne dedi?

— Búgin keshke deıin qaıtse de kelsin, dedi. Sosyn sybyrlap sózin jalǵady: «Qojańa mártebeli taqsyr ony qatty unatatynyn jáne sizdiń taǵdyryńyz osy dıdarlasýǵa baılanysty ekenin jetkiz», — dedi.

— Mundaı qýlyq kardınalǵa onsha jaraspaıdy eken, — dedi jas jigit kekete kúlip.

— Men ony sol sebepti de birden baıqap, qojam qaıtyp kelgende qatty qynjylatyn boldy-aý dep jaýap berdim. «Ol qaıda ketti?» — dedi de Kavýa myrza. «Shampandaǵy Trýaǵa ketti», — dedim. «Qashan ketti?» — «Keshe keshkilik...»

Planshe, dosym meniń, sen shynynda da baǵa jetpes jansyń! dedi d'Artanán onyń sózin bólip.

Sýdar, bilesiz be, eger siz Kavýa myrzany kórgińiz kelse, meniń sózimdi joqqa shyǵaryp, esh jaqqa da ketken joqpyn dep aıta alasyz ǵoı dep oıladym. Ondaı kún týa qalsa, ótirik aıtqan men bolyp shyǵamyn ǵoı, al, men aqsúıek emespin, ótirikti ońdy-soldy aıta berýime bolady.

— Sabyr, Planshe, sen shynshyl adam degen atyńnan aırylmaısyń: endi bir on bes mınýtten keıin attanamyz.

— Men álgide ǵana, sýdar, sizge sondaı bir keńes bermekshi bolyp edim. Eger onsha qupıa bolmasa, aıtyńyzshy, biz qaıda baramyz?

— Árıne, biz sen jańa ǵana de Kavýa myrzaǵa aıtqan jaǵyńa qarama-qarsy jaqqa attanamyz. Aıtpaqshy, men Atosqa, Portos pen Aramıske ne bop qaldy eken? — dep, sony bilýge qalaı asyqsam, sen de Grımo, Mýshketon men Bazen jaıly birdeńe bilgiń kelip, janyń jaı tappaıtyn shyǵar?

— Álbette, sýdar, — dedi Planshe, — men tap qazir júrýge ázirmin. Menińshe, tap qazir siz ekeýmizge Parıjdiń aýasynan góri alys bir túkpirdiń aýasy paıdaly, endeshe...

— ...endeshe jınal, Planshe , ketemiz. Jurt kúdik keltirmes úshin men qazir eshteńeni almaı, ilgeri qaraı jaıaý júre beremin. Ekeýmiz gvardıa kazarmasynda kezdesemiz... Planshe, seniń bizdiń qojamyz jónindegi sóziń durys sıaqty — ol baryp turǵan jádigóı kórinedi.

— Aha! Sýdar, eger men bir kisi jóninen birdeńe aıtsam, qaltqysyz sene berińiz: jurtty men bet-júzine qarap tanımyn.

Álgide ýádeleskenindeı, áýeli tómenge d'Artanán tústi. Sosyn keıin ókinip júrmeıin dep, úsh dosynyń páterine sońǵy ret baryp shyqty: olardyń eshbiri kelmepti, tek Aramıstiń atyna ýaq árippen monshaqtaı tizip jazǵan jupar ıisti bir hat jatyr eken. D'Artanán ony tıesili kisige aparyp bermekshi boldy. Endi bir on mınýt ótken shamada Planshe gvardıa kazarmasynyń at qorasynda júrgen qojasyna keldi. D'Artanán ýaqytty tekke ótkizbeı, atty ózi erttep qoıǵan edi.

— Jaraısyń, endi qalǵan úsh atty ertte, sosyn ketemiz, — dedi jigit, qanjyǵaǵa chemodandy berik baılaǵan Planshege.

— Eger bizdiń jetegimizde taǵy bir-bir attan bolsa, jyldam jetemiz dep oılaısyz ba? — dedi Planshe qýlanyp.

— Joq, ázilkesh myrza, — dedi d'Artanán baısaldy, — eger olar áli tiri bolsa, biz tórt atpen ana úsh dosymyzdy keıin qaıtyp ákele alamyz ǵoı.

— Onda saparymyzdyń sátti bolǵany, — dedi Planshe. — Biraq qudaıdyń meıirim-shapaǵaty tımeıdi dep kúni buryn úmit úzýge bolmaıdy.

— Áýmın! — dedi d'Artanán atqa qonǵasyn.

Gvardıa kazarmasynan shyqqannan keıin olardyń ekeýi eki jaqqa qaraı tartty: birinshisi Parıjdiń Lavılet qaqpasynan, al ekinshisi — Monmart qaqpasynan shyǵyp, Sen-Denıde tabyspaqshy boldy. Osy bir strategıalyq tásildi ekeýi de dálme-dál oryndap, jurttan amalyn asyryp ketti. D'Artanán men Planshe ekeýi tize qosyp Perfıtke jetti.

Bul jerde Plansheniń túnnen góri kúndiz batylyraq bolǵanyn ashyq aıtýymyz kerek.

Sonda da týa bitken saqtyǵy mınýt saıyn kórinip qalyp otyrdy. Ol áýelgi sapardyń birde-bir shyrǵalańyn esinen shyǵarmaı, kezdesken kisilerdiń bárin jaý kórip seziktenip kele jatty. Sonyń kesirinen orypsyz jalbaqtap, qalpaǵyn qaıta-qaıta sheship ıile bergesin, d'Artanán oǵan qatty keıip tastady, óıtkeni ol Planshe ásire-sypaıy bolamyn dep júrgende jurt ony qaradúrsin bireýdiń qosshysy eken dep oılap qala ma dep qaýiptendi.

Biraq jolaı kezdesken kisiler Plansheniń kishipeıil elgezektigine rıza boldy ma, álde bu joly d'Artanánǵa bóget jasaý úshin eshkim jiberilmedi me, áıteýir, bizdiń jolaýshylarymyz shytyrman oqıǵaǵa urynbaı Shantılıge jetip, birinshi sapar kezinde aıaldaǵan Gran-Sen-Marten meımanhanasyna kelip at basyn tiredi.

Qojaıyn artynda qos at jetelegen dáıekshisi bar jas jigitti kórip, esik aldyna shyǵyp, ony qoshametteı qarsy aldy. Osy araǵa on bir le jol júrip kelgen d'Artanán, meımanhanada Portostyń bar-joǵyna qaramastan, aıaldaýdy jón kórdi. Munyń ústine kelmeı jatyp, mýshketer jaıly sóz qozǵaǵany ańǵaldyq bolar edi. Oıyn osylaı túıgen d'Artanán eshkimdi surap áýre bolmaı, atynan túsip, tizginin dáıekshisine ustatty da, ortaq zalǵa otyrǵysy kelmegen kisilerge arnalǵan shaǵyn bólmege kelip kirdi, sosyn qojaıynǵa eń tańdaýly sharap pen dámdi as ákel dep ámir etti, osydan keıin jas qonaǵyn bir kórgennen qasterlep syılaǵan qojaıynnyń oǵan degen qurmeti arta tústi.

Sonymen D'Artanánnyń ámiri ertektegideı jyldam oryndaldy.

Gvardıa polki koróldiktiń eń tańdaýly aqsúıekterinen iriktep alynatyn, al, qasyna qosshysyn ertip, tórt sáıgúlikpen kele jatqan d'Artanán jupyny mýndırine qaramastan, bul arada qatty áser etýi kerek-ti. Oǵan qojaıynnyń ózi qyzmet etpek boldy; muny kórgesin d'Artanán eki stakan aldyryp, áńgime bastady.

— Káne, marhabatty qojaıyn, — dedi ol eki stakanǵa sharap quıyp jatyp, — men sizden eń táýir sharap suraǵan edim, eger meni aldasańyz, onda ózińizdi ózińiz aldaǵan bolyp shyǵasyz, óıtkeni men ómirde jalǵyz otyryp ishe almaımyn, demek, siz menimen sharap serik bolasyz! Al, káne stakandy alyńyz, ishelik. Eshkimniń ókpesine qalmaý úshin kimge bola ishsek eken? Endeshe sizdiń sharaphanańyzdyń órken jaıa berýi úshin ishelik.

— Meıirimdi myrza, kóp qurmettep qaıtesiz. İzgi tilegińizge myń raqmet, — dedi qojaıyn.

Biraq maqtady dep mastanyp ketpeńiz, — dedi d'Artanán taǵy, — meniń tostymda, siz oılaǵannan góri, ózimniń qara basymnyń qamyn oılaǵanym basymyraq bolar. İsi ońǵa basqan meımanhanalarda ǵana qonaqtyń babyn tabady; al, isi keri ketken qonaqjaılar beıbereket bylyǵyp jatady da, saıahatshylar onsyz da qysqa jibi kúrmeýge kelmeı, qysylyp júrgen qojaıynnyń tar pıǵylynyń zardabyn tartady. Men kóp saıahattaıtyn, osy jolmen jıi-jıi júretin kisimin, sol sebepti de kúlli sharaphanashylar baıı berse eken dep tileımin.

— Báse, sýdar, men sizdi buryn da kórý ǵanıbetine ıe bolǵan sıaqty edim, — dedi qojaıyn.

— Kórgende qandaı! Men shamasy Shantılıdi on ret basyp ótken shyǵarmyn, sonyń úsh-tórt retinde sizde aıaldaǵanmyn. Tura turyńyzshy... ıá, men osydan on eki kún buryn sizde bolǵanmyn. Men onda kóńildes dostarymdy, mýshketerlerdi shyǵaryp salǵan edim, eger qalasańyz, esińizge salaıyn, solardyń bireýi beıtanys bir kisimen — ózine áýeli til tıgizgen kisimen janjaldasyp qalǵan.

— Iá-ıá, ol ras! — dedi qojaıyn jadyrap. — Men ol oqıǵany jaqsy bilemin. Meıirimdi myrza, siz Portos myrzany aıtyp otyrsyz ǵoı shamasy, solaı ma?

— Iá, meniń serigimdi solaı dep ataıdy. Qudaı-aı, saqtaı gór! Ol bir baqytsyzdyqqa ushyrap qalǵan joq pa, meıirbandy qojaıyn.

— Meıirli myrzam-aý, onyń jolǵa endi shyǵa almaıtynyn ózińizdiń kórýińiz kerek edi ǵoı.

— Iá, onyń ras, ol bizdi qýyp jetemin degen, biraq sodan beri ony kórgenimiz joq

— Ol osynda qalyp, bizge qatty qurmet kórsetti.

— Qalaı? Osynda qaldy deısiz be?

— Iá, sýdar osy meımanhanada, Biraq shynyn aıtsaq biz qatty mazasyzdanyp júrmiz.

— Nege?

— Bizdi biraz shyǵyndatyp tastady.

— Oǵan qam jemeı-aq qoıyńyz! Ol qaryzynyń bárin qaıtarady.

— O sýdar, siz meniń jarama shıpaly bálzam jaqtyńyz! Biz oǵan nesıege kóp qarjy berdik, emshi myrza búgin erteńgilik bizge: eger Portos myrza maǵan boryshyn tólemese, isim sizben bolsyn, óıtkeni meni shaqyrtqan myna sizsiz, dedi maǵan zildenip.

— Portos jaraly ma edi?

— Ony sizge aıta almaımyn, sýdar.

— Aıta almaıtynyńyz qalaı? Ózge jurttan góri onyń hal-aqýalyn siz jaqsy bilýge tıistisiz ǵoı.

— Onyńyz ras, sýdar, biraq biz tap qazirgi jaǵdaıda bilgenimizdiń bárin aıta almaımyz, óıtkeni bizdi tilińe ıe bolmasań qulaǵyńnan aırylasyń dep eskertip qoıǵan.

— Hosh, endeshe maǵan Portos myrzany kórýge bola ma?

— Árıne bolady, sýdar. Basqyshpen ekinshi qabatqa kóterilińiz-daǵy, birinshi nomerdiń esigin qaǵyńyz. Tek áýeli ózińizdiń kim ekenińizdi aıtyp eskertip qoıyńyz.

— Sonda bul — menmin dep eskerteıin be?

— Iá-ıá, áıtpese jazataıym bir bálege ushyrap qalarsyz.

— Sonda qandaı bálege ushyrap qalatynymdy aıtpaısyz ba?

— Portos myrza sizdi meniń úı ishimniń bir kisisi eken dep oılap qalyp, ashý ústinde shpagamen túırep tastaýy nemese basyńyzdan bir oqty qadaı salýy múmkin.

— Sonshalyq oǵan siz ne istep edińiz?

— Biz odan aqsha surap edik.

— Ah, shaıtan atqyr, endi ǵana túsindim! Qaltasynda aqshasy joq kezinde Portos ondaı suraýdy unatpaıdy, biraq onyń aqshasy bar edi ǵoı.

— Biz de solaı oılaǵanbyz, myrza. Biz meımanjaıda tártipti qatal saqtaımyz, apta saıyn isimizdiń qorytyndysyn shyǵaramyz, sol ádetimizben aptanyń aıaǵynda oǵan esep qaǵazyn berip edik, bir kóńilsiz otyrǵan kezine tap boldyq pa, áıteýir, aqsha jaıly aıta bastaǵannan-aq, bizdi joǵalyńdar dep qýyp shyqty. Ras, onyń aldynda ol qumar oınap edi...

— Ah, ol oınap pa edi? Kimmen oınady?

— Qudaı-aý, sony kim bilgen! Jolaýshy bir myrzamen oınaǵan, Portos oǵan bir ret landskneht oınaıyq degen.

— Gáp sonda. Baıǵus, aqshasynyń bárin uttyrǵan ǵoı.

— Atyna deıin utqyzdy, sýdar, óıtkeni beıtanys kisi keteıin dep jınalyp jatqanda, onyń qyzmetshisiniń Portos myrzanyń atyn erttep jatqanyn baıqap qaldyq. Biz oǵan bul qalaı dep edik, ol munda sharýalaryń bolmasyn, at meniki — dedi. Biz ony dereý Portos myrzaǵa aıtyp edik, ol: aqsúıektiń sózine kúmán keltiretin ne qylǵan ońbaǵan adamdar, eger ol at meniki dese, ol shynynda da soniki bolǵany — dedi.

— Portostyń tap ózi! — dedi kúbirlep d'Artanán.

— Sosyn, — dedi áńgimesin jalǵap qojaıyn, — men oǵan shamasy biz bir-birimizben aqsha tóleý jaıly eshqashanda bir ýájge kele almaıtyn túrimiz bar, endeshe siz qaıyrym jasap, meniń áriptesimniń «Altyn Búrkit» meımanhanasyna aýysarsyz degen tilek bildirdim. Buǵan Portos myrza: sizdiń meımanjaıyńyz jaqsy, sol sebepti de osynda jata beremin, — dep jaýap qatty. Bul bir meniń osal jerimdi tapqan sátti jaýap bolǵandyqtan, dikildeı berýdi jón kórmedim. Sol sebepti de men odan endeshe jatqan bólmeńizdi (ol meımanhanadaǵy eń táýir bólme-tin) bosatyńyz-daǵy, tórtinshi qabattaǵy shaǵyn bólmeni qanaǵat tutyńyz, dedim. Biraq Portos myrza buǵan: men osy taıaý ýaqytta saraı tóńiregindegi joǵary dárejeli áıelderdiń biri bolyp sanalatyn ashynamdy kútip otyrmyn, endeshe úlken basymdy kishireıtip, ázer aıaldaǵan osy bólmeniń ózi ondaı áıelge sıyqsyz bolyp kórinedi dep jaýap berdi. Biraq onyń sóziniń ádil ekenin moıyndasam da, alǵan betimnen kaıtpaýdy maqul kórdim; biraq ol menimen eregisip áýre bolyp jatqysy kelmedi, pıstoletin sýyryp alyp, túngi stolshanyń ústine tastady da: eger maǵan basqa bir jaqqa — ózge bólmege me, álde meımanhanaǵa ma, áıteýir bir jerge — kóshý jaıly lám dep aýzyńyzdy ashsańyz; sóıtip abaılamaı ishki isime qol suqsańyz boldy, qudaı bolsańyz da, basyńyzdyń mylja-myljasyn shyǵaramyn dep aıbat shekti. Sondyqtan da, sýdar, áneýgiden beri ol kisige qyzmetshisinen basqa tiri jan kirmeıdi.

— Mýshketon osynda ma edi?

— Iá, sýdar, attanyp ketkesin bes kúnnen keıin qaıtyp kelgen, biraq ol da óte kóńilsiz oraldy. Shamasy, jolaı ol da birdeńege urynyp qalsa kerek. Bizdiń sorymyzǵa qaraı myrzasynan qyzmetkeri pysyq, qojasy úshin ol osy úıdi astan-kesten aktaryp shyǵady, surasam bermeıdi dep oılaı ma, áıteýir, qajet nárseniń bárin suraýsyz ala beredi.

— Iá, Mýshketonnyń qojasyna degende ishken asyn jerge qoıatynyn kópten baıqap júretinmin, — dedi d'Artanán.

— Ol ras ta shyǵar, sýdar, biraq qojasyna tap osyndaı peıildi, jylpos qýmen bir jyl ishinde úsh-tórt ret kezdestim bar ǵoı, onda tyr jalańash kedeı bolyp qalatynym haq.

— Joq, ondaı sózdi qoıyńyz, Portos sizge bárin de tóleıdi.

— him-m... — dedi sharaphanashy shúbálanyp,

— Asa dáýletti, tekti bir bıbi ony udaıy demep-jebep júredi, sizge bereshek bolyp qalǵan sol bolmashy nárse úshin ol Portosty kiriptar etip qaldyrmaıdy.

— Eger men oıymdaǵyny batylym jetip aıtar bolsam...

— Oıyńyzda ne bar edi?

— Tipti biletinimdi aıtsam ǵoı...

— Ne bilesiz sonda?

— Kózim kámil jetkesin ǵoı...

— Kózińiz nege jetip edi? Aıtyńyz.

— Sol tekti áıeldiń kim ekenin anyq biletinimdi aıtyp bere alamyn.

— Myna siz be?

— Iá, men.

— Ony qalaı bildińiz?

— O sýdar, eger siz eshkimge syr shashpaıtyn bolsańyz...

— Aıtyńyz. Aqsúıektiń adal serti deıin, senimińiz aqtalady.

— Hosh, sýdar, kisiden maza ketkende eshteńeden taıynbaıtynyn ózińiz de bilesiz.

— Siz sonda ne istedińiz?

— O, berermenniń haqynan asyp qaıda bardy deısiz bizdi.

— Sonymen?

— Portos myrza sol bir gersogınáǵa hat jazyp, ony pochtamen jiberińiz dep bizge berdi. Ol kezde myrzanyń qyzmetshisi áli kelmegen edi. Onyń bólmeden shyǵa almaıtynyn eske alsaq, tapsyrmany lajsyzdan bizge bermegende qaıtedi...

— Sosyn.

— Hatty pochtamen jiberýdiń ornyna — sonyń ózine tolyq sene berýge de bolmaıdy — bir kisimiz Parıjge júretin bolǵasyn, men sol hatty tikeleı gersogınányń óz qolyna aparyp tapsyryńyz dep ámir ettim. Munyń ózi Portos myrzanyń talabyn buljytpaı oryndaý degen sóz ǵoı, solaı emes pe? Óıtkeni ol osy hat jaıyn kóp oılap, kóp mazasyzdanyp edi.

— Solaı da shyǵar

— Endeshe, sýdar, sol tekti bıbiniń kim ekenin siz bilesiz be?

— Joq, men ony Portostyń ózinen ǵana estigenmin, basqa eshteńeni bilmeımin.

— Sol jalǵan gersogınányń kim ekeni sizge málim shyǵar

— Taǵy da aıtam, men ol áıeldi bilmeımin.

— Ol sýdar, Shatlede turatyn bir prokýrordyń kári áıeli Kóknar bıbi, onyń jasy kem degende elýde, sonysyna qaramaı qyzǵanshaǵyn kórseńiz. Maǵan ersi kóringen bir jáıt; tekti áıel Aıý kóshesinde turady eken!

— Osynyń bárin qaıdan bilip júrsiz?

— Ony biletinim, hatty alǵasyn álgi bıbi qatty ashýlanyp: Portos myrza — ushqalaq, shpagamen túırelip qalyp júrgeni de qaıdaǵy bir áıeldiń kesiri shyǵar, — deıdi shańqyldap.

— E, ol shpagamen túırelip qalyp pa edi?

— Qudaı-aı, men ne aıtyp qoıdym osy?

— Siz Portos shpagamen túıreldi dedińiz.

— Solaı ekeni ras qoı, biraq ol maǵan muny tisińnen shyǵarma dep qatty eskertip edi!

— Nege?

— Nege deıdi ǵoı! Óıtkeni, sýdar, sizder keteıin dep jatqanda janjaldasyp qalǵan beıtanys kisini ol óńmeninen bir túırep, sulata salmaqshy bolǵan, biraq qansha bósse de, ony beıtanys kisi sulatyp saldy. Portos myrza tákappar kisi ǵoı, shpagamen shanshylǵanyn moıyndaǵysy kelmeıdi, basynan keshirgen shytyrman oqıǵalardy aıtyp tek álgi gersogınányń júregin jibitkisi kelse kerek.

— Sonda áli kúnge deıin shpagamen bir shanyshqandy kótere almaı tósekte jatyr ma?

— Iá, shanyshqanda da, nesin aıtasyz, qatty shanyshqan ǵoı! Sirá, sizdiń dosyńyzdyń jany tánine shegelenip qoıylǵan bolýǵa tıis.

— Endeshe siz janjal kezinde sol arada bolǵan ekensiz ǵoı?

— Men olardy qyzyqtap, sońdarynan erip, myrzalardyń qalaı shaıqasqanyn kórdim, biraq olar meni kórmedi.

— Sonymen is ne boldy?

— O is kópke deıin sozylmady, shyny da solaı! Olar qarama-qarsy turysty. Beıtanys kisi kózdi ashyp-jumǵansha, umsynyp qalyp bir túırep ótti, Portos shpagany qaǵyp úlgirem degenshe, keýdesine súńgi úsh dúımdeı enip ketti. Ol shalqalaı qulady. Beıtanys kisi dereý shpagasyn onyń keýdesine qadaı qoıdy, sosyn Portos myrza óz taǵdyry jaýynyń qolynda ekenin kórgesin, jeńilgenin moıyndady. Osydan keıin beıtanys odan: esimiń kim dep surady da, onyń aty d'Artanán emes Portos ekenin bilgesin, ony qoltyǵynan demep, meımanhanaǵa deıin apardy, sosyn atyna qarǵyp minip, ketip qaldy.

Hosh, beıtanys kisi sonda d'Artanánmen janjaldaspaq bolǵan eken-daǵy?

— Iá, solaı sıaqty.

— Ol kisige sodan keıin ne bolǵanyn bilmeısiz be?

— Joq. Men ony oǵan deıin de, sodan keıin de kórgen emespin.

— Bárekelde. Men sizden bilgim kelgen nárseniń bárin bildim, Sonymen siz Portostyń bólmesi ekinshi qabattaǵy birinshi bólme dedińiz be?

— Iá, sýdar, meımanhanadaǵy eń jaqsy bólme, men ony endigi qonaqtarǵa on ret beretin edim.

— Qoı, sabyr etińiz, Portos sizge aqyńyzdy gersogıná Kóknardyń aqshasynan tóleıdi áli,- dedi d'Artanán kúlip.

— O sýdar, kim bolsa ol bolsyn — prokýrorsha ma, álde gersogıná ma — maǵan báribir, tek qaltasyn qaqsa bolǵany! Biraq ondaı kún qaıda, o páleket Portos myrzanyń tilemsektigi men opasyzdyǵynan ábden jalyǵyp bittim, oǵan endi kók tıyn da jibermeımin depti.

Áıeldiń jaýabyn siz ózińizdiń meımanyńyzǵa jetkizip qoıdyńyz ba sonda?

— Joq, biz ańysyn ańdaı turmaqshy boldyq: áıtpese, ol tapsyrmany qalaı oryndaǵanymyzdy sezip qoıady ǵoı.

— Endeshe ol suraǵan aqshasyn áli kútip jatyr eken-daǵy?

Gáptiń ózi sonda, kútip jatyr! Bıbisine keshe ǵana ekinshi ret hat jazdy, biraq bul joly hatty qyzmetshisi pochtamen jóneltti.

— Siz osy prokýrorsha ári kári, ári kespirsiz dedińiz be osy?

Eń kemi elý jasta shyǵar, sýdar, al Patonyń aıtýyna qaraǵanda, tipti usqynsyz bireý kórinedi.

Endeshe qam jemeńiz, túptep kelgende yryqqa kónedi. Onyń ústine Portos sizge kóp qaryzdanyp qalmasa kerek-ti.

Kóp qaryzdanbaǵany qalaı? Emshini eseptemegenniń ózinde jıyrma pıstoldeı boryshty, Oıbo... o... oı Ol oıyna ne kelse, sonyń bárin isteıdi — keń qoltyq bolyp ádettenip qalǵan tárizdi.

Eger ony ashynasy tastap ketetin bolsa, dos-jarandary eshqashanda tastamaıdy, buǵan sizge kepildik ete alamyn. Súıikti qojaıyn, endeshe alań bolmaı, aqsúıektiń ataq-dárejesine qaraı, oǵan qajetti qyzmetin jasaı berińiz.

Sýdar, siz maǵan prokýrorsha jaıyn esine salmaımyn, jaralanǵanyn aýzyma da almaımyn dep ýáde bergensiz.

— Ony esime qaıta salmasańyz da bolady, ýádem — ýáde.:

— Bilip qoısa, ol meni óltiredi degenim ǵoı.

— Qoryqpaı-aq qoıyńyz, bylaı qaharly bolǵanymen, is júzinde onsha qorqynyshty kisi emes.

Osyny aıtty da, ol basqyshpen joǵary kóterile bastady. Dúnıedegi eń qymbat eki nárse: ómiri men aqshasy aman qalatynyna kózi jetken qojaıynnyń jany bir jaı taýyp, kóńili qoshýaqtanyp tómende qala berdi.

Joǵarydaǵy esik syrtyna kúlli dálizden kórinetindeı úlken etip qara sıamen «I» degen sandy jazyp qoıypty: d'Artanán esikti qaǵyp edi, ishten: kelgen jolyńmen taıyp tur, degen jaýapty esitti de, bólmege kirip keldi.

Portos tósekte, qoly jatyrqap qalmas úshin, Mýshketonme landekneht oınap jatyr eken, al oshaq ústinde istikke shanshylǵan qur eti aınalýda, úlken kamınniń eki jaǵyndaǵy qazandyq ústinde eki kastrúl qaınap tur, olardan úı qoıany etinen jasalǵan frıkas pen sharapty tuzdyq quıylǵan balyqtyń ıisi ańqyp, muryndy qytyqtaıdy. Kúlli shkaf pen komodtyń mármár taqtasynyń ústi bos shynydan kórinbeıdi.

Dosyn kórgende Portos qýanǵanynan daýystap jiberdi, al Mýshketon muny qurmettep, otyrǵan ornyn berip, kastrúl qaraýǵa ketti, shamasy, olar Mýshketonnyń baqylaýynda bolsa kerek.

— Ah, shaıtan atqyr, bul siz ekensiz ǵoı! — dedi Portos d'Artanánǵa. — Hosh keldińiz! Tósekten tura almaıtynyma keshirim suraımyn... Aıtpaqshy, maǵan ne bolǵanyn siz áli bilmeısiz be?— dedi ol d'Artanánǵa kúdiktene kóz tastap.

— Joq.

— Qojaıyn sizge eshteńe aıtqan joq pa?

— Men odan sizdiń qaıda ekenińizdi suradym-daǵy, osylaı qaraı kóterildim. Portos keýdesin kere erkin bir demalǵandaı boldy.

— Súıikti Portos, siz ne pálege ushyrap qalǵansyz? — dedi d'Artanán.

— Ne pálege ushyraýshy em, dushpanymdy yǵystyra úsh ret túırep, endi tórtinshi rette sharýasyn bitirem ǵoı deı bergen kezde, bir tasqa súrinip, tizemdi shyǵaryp alǵanym.

— Sizge ne bolǵan sonsha!

— Arymmen ant eteıin! Álgi bir soqqannyń baǵy bar neme eken, áıtpese, turǵan jerinen tapjyltpaı janyn alatynyma sóz bar ma!

— Onyń ózi qaıda ketken?

— Kim bilgen so nemeni. Jazasyn tartqasyn aldy-artyna qaramaı taıyp turdy... Al, siz she, súıikti d'Artanán, sizge ne boldy?

— E, sizdi tósek tartqyzyp qoıǵan da sol býyny taıǵan tizeńiz eken ǵoı, súıikti Portos, — dedi d'Artanán sózin jalǵap.

— Qaıtersiń bolmashy ǵana birdeńe! Ýaqasy joq endi birneshe kúnnen keıin júrýge de jaraımyn.

— Siz ózińizdi Parıjge apar dep nege ámir etpegensiz? Bul jerden ábden zerigip ketken shyǵarsyz?

— Ózim de solaı etemin ǵoı dep oılaǵanmyn, biraq keıbir jáıtke kezigip qalǵanymdy, súıikti dostym, sizge aıtýym kerek.

— Ol ne?

— Mynadaı bir jaǵdaı edi. Shynynda da, ózińiz aıtqandaı, men osy arada qatty zeriktim, qaltamda siz qaldyrǵan jetpis bes pıstol bolǵasyn, kóńil kóterý úshin, osynda aıaldaǵan bir jolaýshy dvoránındi shaqyryp aldym-daǵy, bir ret súıek tastap oınaıyq dedim, Ol kelise ketti, aqyrynda jetpis bes pıstolim meniń qaltamnan onyń qaltasyna baryp tústi, oǵan qosa atymdy da áketkenin aıtyp otyrǵanym joq... Al, ózińizdiń hal-ahýalyńyz qalaı, súıikti D'artanán?

— Laj bar ma, súıikti Portos, jigittiń árdaıym joly bola bermedi, — dedi d'Artanán. — «Kimniń kartadan qoly shyqpasa, mahabbattan joly shyǵady» degen maqaldy bilesiz ǵoı. Siz mahabbattan kende emessiz, sol sebepti de oıynnyń sizden bir ósh alǵysy kelgen shyǵar. Biraq qubylmaly taǵdyrda ne sharýańyz bar! Tipshiliktiń erketotaıy atanǵan jazǵan-aý, tolyqsyǵan gersogınáńyz bar emes pe, ol sizge jedel járdem berý úshin, árdaıym qasyńyzdan tabylady emes pe?

— Iá, óz basym sondaı bir qyrsyq shalǵan oıynshy bolǵasyn, oǵan elý shaqty lýıdor jiberińiz dep hat jazǵanmyn, tap qazirgi jaǵdaıda osyndaı aqsha maǵan óte qajet,

— Sonymen ne boldy?

— Ne bolýshy edi! Bıbi, shamasy, oz pomesteleriniń birinde júrgen bolýǵa tıis — áli jaýap alǵanym joq.

— Qoıyńyzshy, ras pa?

— Iá, jaýap áli kelgen joq. Keshe men oǵan ekinshi hatty joldadym, ol birinshi hattan da dáleldirek, dáıektirek... Súıikti dos, minekı siz de kelip jettińiz, endi ózińiz jaıly sóıleselik. Nesin jasyraıyn, sizge ne bolyp qaldy eken dep, azdap alańdaı da bastaǵan edim.

— Alaıda, kúlli jaı-japsardy eskersek, qojaıyn sizge jaman qaramaıtyn sıaqty, súıikti Portos, — dedi d'Artanán, as toly kastrúlder men bos shynylardy kórsetip.

— Siz de qyzyq ekensiz! — dedi Portos. — Osydan úsh-tórt kún buryn álgi arsyz maǵan esep qaǵazdy ákelipti, men ony qaǵazymen birge qýyp shyqtym. Men qazir bul arada jaýlaýshy retinde, jeńimpaz retinde otyrǵan janmyn, sol sebepti de shabýyl jasala ma dep qaýiptenip, baqaıshaǵyma deıin qarýlanyp alǵanmyn.

— Degenmen, siz anda-sanda joryqqa shyǵyp qaıtatyn bolýyńyz kerek, — dedi d'Artanán kúlip. Sosyn ol qolyn shoshaıtyp, shynylar men kastrúlderdi nusqady.

— Sorlaǵanda men shyǵa almaımyn ǵoı! —dedi Portos. — Shyqqan aıaǵym tósekke jipsiz baılap tastady. Tóńirekti sharlap, ishim-jem qoryn taýyp júrgen Mýshketon... Mýshketon, dosym-aý, — dep Portos sózin jalǵaı tústi, — óziń kórip otyrsyń, mine bizge qosymsha kúsh te kelip jetti, endi biz azyq-túlik qoryn tolyqtyrýymyz qajet.

— Mýshketon, siz maǵan osy joly bir qyzmet kórsetińiz, — dedi d'Artanán.

— Qandaı qyzmet, sýdar?

— Osy ádisińizdi Planshege úıretseńiz. Bálkim, bir kezde men de qorshaýǵa túsip qalarmyn, sol kezde sizdiń myna qojańyzǵa qazir jasap otyrǵan qyzmetti Planshe maǵan jasasa artyq bolmas edi.

— O qudaı-aı, — dedi Mýshketon jaı ǵana, — odan ótken ońaı is joq, sýdar! Jylpos bolsań jetip jatyr. Men ózim derevnáda ósken edim, ákem qoly bos kezinde eptep-septep urlyq-qarlyq jasaıtyn.

— Ol qalǵan ýaqytynda ne isteýshi edi?

— Óz basym kádimgideı paıdaly is dep sanaıtyn bir kásippen aınalysatyn.

— Qandaı kásip?

— Bul — katolıkter men gýgenottardyń soǵysy kezinde bolǵan oqıǵa. Katolıkterdiń gýgenottardy, gýgenottardyń katolıkterdi din-ıman úshin raqymsyz qyryp-joıyp jatqanyn kórgesin, ákem ózine bir dúbára din oılap taýyp, birde katolık, birde gýgenot bolyp júre beredi. Sonymen ol ádette myltyǵyn ıyǵyna salyp, jol qaptalyn qýalaı ósetin butalardy panalap, emin-erkin serýen quryp júre beredi eken, al, eger jolaı jalǵyz kele jatqan katolıgi kórse bolǵany, protestant bolyp shyǵa keledi. Ol dereý jolaýshyǵa myltyǵyn kezep tura qalady eken-daǵy, anaý on shaqty qadam jaqyn kelgende oǵan sóz tastaıtyn bolǵan, aqyrynda shybyn janyn aman alyp qalý úshin jolaýshy ámıanyn tastap kete bergen. Al, ákem gýgenotpen kezdese qalsa, katolık shirkeýin jan-tánimen jaqsy kórip shyǵa keletini ózinen-ózi belgili ǵoı, sonda ol osydan shırek saǵat buryn ǵana bizdiń qasıetti dinimizdiń artyqshylyǵyna qalaı ǵana shúbá keltirgenine ózi de túsinbeı qalady eken. Sizge bir aıtaıyn degenim, sýdar, men óz basym — katolıkpin, óıtkeni ustanǵan qaǵıdasynan aınymaıtyn ákem, meniń aǵamdy gýgenot etken-di.

— Sol bir qadirmendi kisi óz ǵumyryn qalaı aıaqtady? — dedi d'Artanán.

— O sýdar, aqyry qaıyr bolmady ǵoı. Bir kúni bir tar soqpaq ústinde ol buryn dıdarlasqan gýgenot pen katolıktiń arasyna túsip qalady, olar muny birden tanıdy. Álgi ekeýi tabanda bas qosyp, ákemdi aǵashqa asyp ketedi. Sosyn olar ózderi jasaǵan erligine masattanyp, jolaı birinshi kezdesken derevnányń sharaphanasyna kelip kiredi, biz aǵam ekeýmiz sol arada sharap iship, qyzara bórtip otyrǵanbyz...

Sonymen sizder ne jasadyńyzdar? — dedi d'Artanán.

— Biz olardyń sózin estip aldyq-taǵy, — dedi Mýshketon, — olar keıin sharaphanadan shyǵyp, árqaısysy óz jónimen ketkesin, aǵam katolıktiń jolynda tospada qaldy da, men gýgenottyń jolyn baqtym. Endi bir-eki saǵat ótkennen keıin bári de tap-tuınaqtaı boldy: ekeýmiz de sharýamyzdy tyndyrdyq, sonda kúni buryn saqtyq oılap, bizdi ár dinniń dástúrinde baýlyǵan ákemizdiń kóregendigine tań qalyp, tańdaı qaǵystyq.

— Onyńyz ras, Mýshketon, ákeńiz shynynda da bir estıar qý bolsa kerek. Qoly bos kezinde sol adal kisi zıankes istermen aınalysty dedińiz be?

— Iá, sýdar, maǵan tuzaq qurýdy da, qarmaq salýdy da úıretken sol kisi. Laj qansha, ońbaǵan qojaıynymyz qaıdaǵy bir meshkeılerge laıyq dúmbilez taǵamdardy berip, álsiz asqazanymyzdyń berekesin qashyra bastaǵan kezde, men jaıymen, eptep-septep eski kásibime kóshtim. Hanzadanyń orman-toǵaılarynda serýendep júrip ańdardyń jymyna tuzaq qurdym, bıik mártebeli bekzattyń ózen-sýlarynyń jaǵasynda jatyp qarmaq saldym, mine endi qudaıǵa shúkir, ózińiz de kórip otyrsyz, qur men qoıan etine, móńkeler men laqalarǵa, dimkás kisilerge myń da bir daýa bolatyn, jeńil de paıdaly taǵamdarǵa shash-etekten kelip jatyrmyz.

Al, sharap she? Sizderge sharapty kim ákelip beredi? Qojaıyn ba? — dedi d'Artanán.

— Buǵan ne desem eken... Iá deý de, joq deý de qıyn.

— «Iá deý de, joq deý de qıyn» degenińe qalaı túsinemiz?

— Onyń bizge sharap beretini ras, biraq sony qalaı bergenin ózi de bilmeıdi.

— Mýshketon, anyqtaı aıtsańyzshy, sizben sóıleskenniń ózinen kisi biraz sabaq alady.

— Aıtaıyn, sýdar. Saıahatqa shyǵyp júrgende men kezdeısoq talaı el, talaı jerdi, sonyń ishinde Jańa Jurtty da kórgen bir ıspanǵa jolyqtym.

— Myna kontorka men komodtyń ústinde samsap turǵan shynylardyń Jańa Jurtqa qandaı qatysy bar?

— Sabyr, sýdar — onyń da kezegi keledi.

— Durys aıtasyń, Mýshketon, qulaǵym sende.

— Sol ıspannyń bir qyzmetshisi bar eken, Meksıkada saıahat shekkende qasynda júripti. Sol qyzmetshisi maǵan jerles bolyp shyqty da, ekeýmiz dereý dostasyp kettik, onyń ústine minez-qulqymyz da birdeı eken. Biz ekeýmiz de barsha dúnıeden ańshylyqty jaqsy kóredi ekenbiz, ol maǵan buratana halyqtardyń ıen túzde jolbarys pen jabaıy qodastardy buǵalyqpen aýlaıtynyn aıtyp berdi, sonda olar osynaý qorqynyshty ańdarǵa buǵalyq tastaıtyn kórinedi. Áýelgi kezde men jıyrma-otyz qadam qashyqqa arqan ustap, qalaǵan nárseni buǵalyqtaı alatyn sheber kisi joq shyǵar dep oılaǵanmyn, biraq kóp uzamaı onyń rastyǵyna kózim jetti. Meniń álgi serigim otyz qadam jerge shyny qoıyp, oǵan talaı ret buǵalyq tastap, tartyp ala berdi. Sosyn men de jatpaı-turmaı jattyǵa bastadym, tabıǵat o basta meni qabilet-darynnan qur alaqan qaldyrmaǵan eken, tap qazir men buǵalyqty kez kelgen meksıkannan kem tastamaımyn. Al mán-jaıǵa endi túsingen bolarsyz? Sizdiń qojamyzdyń sharap pogrebi keremetteı baı, biraq ol kiltti qudaıdyń tiri janyna bermeıdi. Sáti túskende podvaldyń tóbesinde bir sańylaýy bar eken. Sol tesikten tuzaq tastaımyn. Qazir jaqsy sharap qoıylǵan bir jerdi bilem, kúlli sharapty sol jaqtan alyp jatyrmyn. Mine, sýdar, kontorka men komod ústinde turǵan shynylarǵa Jańa Jurttyń qatynasy degenimiz osy! Al endi siz bizdiń sharabymyzdy tatyp kórińiz-daǵy, ol jónindegi oıyńyzdy búkpeı-bógelmeı aıtyńyz.

— Raqmet, dosym, raqmet, men álgide ǵana aýqattanyp edim.

— Hosh, endeshe, Mýshketon, stolǵa taǵamdardy ákel, biz tańǵy asqa otyralyq, al, d'Artanán biz kórispegen on kún ishinde ne kórip, ne bilgenin aıtyp bersin, — dedi Portos,

— Aıtaıyn, — dep d'Artanán kelise ketti.

Portos pen Mýshketon jaraqattarynan jazylyp kele jatqan kisiler emes pe, tańǵy aspen raqattana aýqattanyp jatqanda, d'Artanán baqytsyz kúnderdi bastarynan birge ótkizip, aradan qyl ótpesteı tatý, rıasyz kóńildi Aramıstiń jaralanyp, lajdyń joǵynan Krevkerde qalyp qoıǵanyn, al, Atos ózin jalǵan aqsha jumsadyń den aıyptaǵan kisilermen aıqasyp Amende qalǵanyn, óziniń Anglıaǵa qaıtse de jetý úshin, graf de Vardtyń qarnyn jaryp tastaǵanyn jyrdaı etip aıtyp berdi.

D'Artanán bar syryn osymen aıaqtady; biraq buǵan qosa Uly Brıtanıadan tórt arǵymaq ákelgenin — onyń bireýin ózine, qalǵanyn joldastaryna ádeıi arnap alǵanyn, sóziniń eń sońynda Portosqa arnalǵan attyń meımanhananyń qorasynda turǵanyn aıtty.

Sol sátte Planshe kelip, óziniń qojasyna attardyń biraz tynyqqanyn, endi Klermonge jetip túneýge bolatynyn habarlady.

Portosty kórip kóńilin bir demdegennen keıin, jigitimiz qalǵan eki dosynyń qandaı kúıde ekenin bilgenshe asyqty, sol sebepti de naýqastyń qolynan qysyp qoshtasyp, serikterin izdeýge attanatynyn bildirdi. Degenmen ol endi bir aptadan keıin osy jolmen keıin qaıtatynyn, eger sol kezge deıin mýshketer Gran-Sen-Marten meımanhanasynan ketpese, Portosty erte ketermin degen oıyn aıtty.

Portos myna bir shyqqan býynnyń kesirinen bul aradan odan erterek kete almaıtynyn bildirdi. Buǵan qosa ol gersogınásynan jaýap kelgenshe Shantılıden shyǵa almaıdy.

D'Artanán onyń tezirek jyly jaýap alýyna tilek bildirip, Portosqa qamqorlyq jasaýdy Mýshketonǵa taǵy da qaıtalaı tapsyryp, qojaıynǵa aqy-pulyn tóledi de, Planshemen birge jolǵa shyqty, dáıekshisi qosaryndaǵy bir atty osynda qaldyryp ketip edi.

XXVI

ARAMISTİŃ ǴYLYMI EŃBEGİ

D'Artanán Portosqa onyń jaraqaty jóninen de, prokýrorshasy jóninen de lám dep til qatpady. Bizdiń gaskonymyz jas ta bolsa asa saq bala edi. Ol maqtanshaq mýshketer aıtqan áńgimeniń bárine qulaı sengen syńaı tanytty, óıtkeni eshbir dos bireýdiń óziniń qupıa syryn áshkerelegenine tózbeıtinin jáne ol kisi namysyna tıetin bolsa, tipti tózbeıtinin jaqsy biletin. Munyń ústine biz ózimizge ómir-tirligi ábden málim kisiden ishteı joǵary turamyz ǵoı. Sol sebepti de d'Artanán keleshek aıla-amaldarynyń jobasyn jasaı otyryp, Atosty, Portos pen Aramısti bas paıdasynyń quraly etpek boldy, bul úshin kún buryn kózge kórinbes bir jáıtterdi astyrtyn jınap alyp, solardyń arqasynda óziniń úsh dosyn emin-erkin basqaryp júrmek edi.

Biraq ol jol boıy udaıy jabyǵyp, kóńili bir kóterilmeı-aq qoıdy: adal qyzmet aq nıeti úshin buǵan yqylas qoıǵan balǵyn sulý Bonase bıkeni oılady. Sonda ol qolyna qonǵaly turǵan baqyttan aırylǵanyna jabyqqan joq, áıel baıǵus bir bálege urynyp qalmady ma eken dep qaýiptendi. Jigit kardınaldyń sol áıelden ósh alý úshin ádeıi jasaǵan zulymdyǵy ekenine kúmán keltirmedi, al, mártebeli taqsyrdyń óshpendiligi sumdyq qatal bolýshy edi. Mınıstrdiń ózin qalaı «unatyp qalǵanyn» d'Artanán bilmeıdi, eger onyń úıde otyrǵan kezinde kelgende, bálkim, gvardıa kapıtany de Kavýa ony buǵan aıtyp berer me edi, qaıter edi.

Dúnıede ýaqyttyń qalaı ótkenin, joldyń qalaı bitkenin bildirmeıtin bir qudiretti kúsh bar, ol: qalyń oı tuńǵıyǵy. Mundaı kezde kisi syrt kózge oıaý kóringenimen uıyqtap kele jatqandaı bolady, onyń oıy uıqyda kórgen túspenen birdeı. Sonyń arqasynda ýaqytta esep bolmaıdy, dalada qashyqtyq bolmaıdy. Siz bir jerden shyǵyp, ekinshi bir jerge kelip jetesiz — bar bolǵany osy. Sonda álgide ótken joldan esińde kómeski tumannan basqa eshteńe de qalmaıdy, áıteýir oıyńa buldyrap myń san kúńgirt sýretter: aǵashtar men butalar, taý men dala, saı-sala kelgendeı bolady. Shantılı men Krevker arasyndaǵy alty-jeti de jerdi d'Aratanán bulań quıryqpen jele-jortyp otyrǵan atynyń yńǵaıyna kóship, uıqyly-oıaý, meńzeń kúıde ótkizdi, biraq osy qystaqqa kelip jetisimen jolda kórgen nárseleriniń bárin umytyp qaldy.

Tek osynda kelgesin ǵana ol basyn bir silkip, esin jınady, Aramıs qalǵan ashanany kórdi, sosyn atyn tebinip jeldirip kelip, esik aldyna toqtaı berdi.

Bul joly ony qojaıyn emes, áıeli qarsy aldy. D'Artanán kisini túrinen tanıtyn; ol áıeldiń taǵdyryna bek razy dóńgelek, shyraıly júzin kórip, buǵan qýlyq jasap, bas qatyrmaıyn dep oılady: osyndaı aqjarqyn, qaıyrymdy kisiden jamandyq kútýge bolmaıdy.

— Súıikti bıbi, osydan on kúndeı buryn biz munda bir kóńildes dosymyzdy qaldyryp ketip edik, sol qazir qaıda eken, bilmeısiz be? — dedi d'Artanán salǵan jerden.

— Jıyrma úsh-jıyrma tórtter shamasyndaǵy sulý jas jigit qoı, ózi bir úndemeıtin, bıazy, symbatty jigit qoı?

— Onyń ústine ıyǵynan jaralanǵan edi.

— Iá, ıá.

— Sonymen ol?..

— Ol áli osynda, sýdar!

— Qoıyńyzshy! — dedi d'Artanán, atynan sekirip túsip, tizgindi Planshege tastaı salyp. — Bıbi, siz meni qaıta tiriltkendeı boldyńyz-aý! Meniń qymbatty Aramısim qaıda, qaıda júr ol? Qushaqtaıynshy ózin. Nesin jasyraıyn, ony kórgenshe shydaı alar emespin.

— Raqym etińiz, sýdar, tap qazir ol sizdi-qabyldaı alar ma eken?

— Nege? Onyń bólmesinde áıel otyr ma?

— Qudaıym-aı, saqtaı gór, siz ne dep kettińiz! Baıǵus bala! Joq, sýdar, onyń qasyndaǵy áıel emes.

— Kim endeshe?

— Mondıdeden kelgen sváshennık pen Amendegi ıezýıtter monastyrynyń ımamy.

— Jasaǵan-aı! Baıǵustyń háli sonshalyq múshkil me edi? — dedi d'Artanán daýystap.

— Joq, sýdar, háli qaıta jaqsy. Biraq naýqastan keıin qudaıdyń shapaǵaty túsken be, áıteýir, dinı tirlikke aýyspaqqa bel býǵan.

— Ah, ıá men onyń, ýaqytsha mýshketer bolyp júrgenin tipti umytyp ketippin, — dedi d'Artanán.

— Sonymen, sýdar, siz ony qaıtkende de kórgińiz keledi ǵoı.

— Álbette.

— Endeshe aýlaǵa shyǵyńyzdaǵy, oń jaqtaǵy basqyshpen joǵary kóterilseńiz, úshinshi qabattaǵy besinshi bólme.

D'Artanán kórsetken jaqqa qaraı Júgirip keldi de, qajetti basqyshty taýyp aldy: bul eski ashanalardyń aýlasynda áli kúnge deıin kezdesetin syrt basqyshtardyń biri edi. Biraq bolashaq abatqa birden kirý ońaı emes eken: Aramıstiń bólmesine aparatyn jol Armıdaıdyń baǵynan da beter kúzetiledi eken. Bazen dálizde qaraýyl bop tur eken, seskenýi-jasqanýy joq, munyń aldyn kes-kesteı berdi, kóp jylǵa sozylǵan aýyr synnan keıin kókeıindegi maqsatyna jetýge endi taıap qalǵanda, ony janyn salyp qorǵamaǵanda qaıtsin baıǵus.

Rasynda da Bazen ómir-baqı bir din adamynyń dáıekshisi bolýdy arman etetin, osy tátti qıalyn bir sát te oıynan shyǵarmaı, Aramıstiń plashty tastap, sýtana kıetin kezin asyǵa kútti. Jas jigit qudaıdyń qutty kúni ondaı kez alys emes dep qaıta-qaıta ýáde bergesin ǵana ol mýshketerge qyzmet etip júre berdi, al Bazenniń sózine júginsek, Aramıstiń bul qyzmetten túbinde dinnen bezgen bolyp shyǵatyny shúbásyz edi.

Demek, Bazenniń jany qazir raqatqa kenelip júrgen. Alǵan betinen jańylmasa, qojaıyny endi aıtqan sertinen qaıtpaıdy. Tán jarasy men rýh jarasy qosylyp, qabattasyp kelip, tap osy joly kókeıinde kópten júrgen kúrt qımylǵa bastaǵan: bir mezgilde jany men táni birdeı azap shekken Aramıs aqyrynda dinge baryp jarmasqan, bir basyna qos qasiret kelip jabysqasyn — ǵashyǵy yzym-qaıym joǵalyp, ózi ıyǵynan jaralanǵasyn — ol muny qudirettiń qaharyna ilikkenim dep joryǵan.

Kóńil kúıiniń osyndaı bir qubylmaly kezinde D'Artanánnyń elestetip kelgenin, árıne, Bazen jaqtyrmaı, jıyrylyp qaldy, óıtkeni onsyz da uzaq ýaqyt boıy bul fánıdiń ábiger-qyzyǵyna túsip ketken qojasyn ol qaıtadan eliktirip-jeliktirip áketýi múmkin. Ol qaıtken kúnde de esikti janqıarlyqpen qorǵaýǵa belin bekem baılady, al, sharaphana ıesiniń áıeli bar syrdy ashyp qoıǵasyn, ol kópe-kórineý Aramıs úıde joq dep aıtýǵa dáti shydamady, biraq ókirektep jetip kelgen kisige tań sáriden bastalyp, aqshamǵa deıin bitpeıtin (bul Bazenniń sózi ǵoı) janǵa saýap keńes kezinde qojaıynyna kesir jasaý baryp turǵan ádepsizdik ekenin túsindirmek boldy.

Biraq d'Artanán metr Bazenniń til maıyn tamyza aıtqan máımóńkesin qulaǵyna da ilmeı, jaqyn dosynyń dáıekshisimen kerildesip jatýdy ar kórip, ony bir qolymen ıtere saldy da, ekinshi qolymen syrtyna «№ 5» dep jazylǵan esik tutqasyn tarta berdi.

Esik ashylyp ketkesin d'Artanán ishke kirdi.

Aramıs ústine qolpyldaǵan keń shekpen, basyna skýfáǵa uqsas tóbesi jaıpaq taqıa kıip, shıyrshyqtaýly qaǵazdar men úlken-úlken kitaptar jatqan uzynsha stol basynda otyr eken; onyń oń jaǵyna ıezýıt monastyrynyń ımamy, al, sol jaǵyna — Mondıdeden kelgen sváshennık jaıǵasypty. Perdeler jartylaı ǵana ysyrylyp, terezeden dinı keńeske úndes bir syrly jaryq túsip tur. Jas jigittiń, jas jigit bolǵanda mýshketer jigittiń bólmesinen kózge túsetin dúnıaýı zattardyń bári sıqyrǵa ushyraǵandaı, ushty-kúıli ǵaıyp bolypty; sondaı zattardyń syrtqy túriniń ózi myna aldamshy dúnıeni qojaıynynyń esine túsire me dep qorqyp, Bazen shpagany, pıstoletterdi, úkili qalpaqty, ár alýan kesteler men shilterlerdi birjolata tyǵyp tastaǵan sıaqty.

Osylardyń báriniń ornyna árirektegi kúńgirt túkpirde shegege shypyrtqy sıaqty birdeńe ilinip qoıypty, ol d'Artanánǵa kisiniń ózin-ózi azaptaıtyn doıyr tárizdenip kórindi.

Esik syqyrlaı ashylǵasyn, Aramıs basyn kóterip, kirip kele jatqan dosyn kórdi, biraq D'Artanánnyń bir qaıran qalǵany, munyń kelgeni mýshketerge záredeı de áser etpedi — ol tipti bul dúnıeden baz keshken kisi tárizdi.

— Qosh kelipsiz, - súıikti d'Artanán. Sizdi kórgenime asa qýanyshty ekenime senińiz, — dedi Aramıs samarqaý únmen.

— Men de qýanyshtymyn. Biraq, aldymda otyrǵan kisiniń Aramıs ekenine sál kúmándanyp turǵanym, — dedi d'Artanán jaı ǵana.

— Sonyń tap ózi, dosym, sonyń tap ózi! Biraq sizdiń kóńilińizde sondaı kúdikti týdyrǵan ne nárse eken?

— Men áýeli bólmeni shatastyrǵan ekenmin dep, sosyn qaıdaǵy bir dinı kisiniń úıine tap bolǵan ekenmin dep qalǵanym, al sizdi myna myrzalardyń arasynan kórgennen keıin taǵy da qatelesip kettim: siz aýyr naýqas sıaqty bolyp kórindińiz.

Qara kıingen ekeý d'Artanánnyń neni megzep turǵanyn birden uqty da, qabaqtaryn sýytyp, buǵan zárlene kóz tastady, biraq d'Artanán saspady.

— Bálkim, men sizge bóget jasap turǵan shyǵarmyn, súıikti Aramıs? — dedi d'Artanán sózin jalǵap. — Túr-pishinińizge qaraǵanda, siz myna kisilerge janyńyzdy jaıyp salyp jatqan sıaqtysyz.

Aramıs sál ǵana qyzarǵandaı boldy.

— Bóget jasap deısiz be? O joq, ant eteıin bóget bolmaısyz, súıikti dosym! Osy sózimdi rastaý úshin, sizdiń aman-esen, saý-salamat kelgenińizge sheksiz qýanyshymdy bildirýge ruqsat etińiz...

«Aqyrynda ne aıtatynyn tapty-aý áıteýir! Buǵan da shúkirshilik», — dep oılady d'Artanán.

— Úshbý dosym taıaýda ǵana zor qaýipten qutylǵan, — dedi Aramıs múláıim daýyspen, álgi din adamdaryna d'Artanándy kórsetip.

— Sol úshin jaratqanǵa jalbarynyńyz, sýdar, — dedi olar d'Artanánǵa qosarlana taǵzym etip.

— Men solaı etkenmin, qurmetti qalpeler, — dedi d'Artanán olarǵa óz tarapynan izet kórsetip.

— Siz keler ýaqytty dál taýyp keldińiz, súıikti d'Artanán, — dedi Aramıs sypaıy ǵana, — eger siz bizdiń aıtysymyzǵa qatysatyn bolsańyz, óz bilimińizben bizge kóp-kóp járdem kórseter edińiz. Amen monastyrynyń ımam myrzasy, Mondıdeden kelgen kúre myrza úsheýmiz kópten nazarymyzdy aýdaryp júrgen keıbir dinı máselelerdi taldap otyr edik, eger sizdiń osy másele jónindegi pikirińizdi bilsem, dúnıedegi eń baqytty kisi bolar edim.

— Áskerı adamnyń pikirinde bereke bolýshy ma edi, — dedi d'Artanán, áńgimeniń nasyrǵa shaýyp bara jatqanynan seziktenip, — meniń tilimdi alsańyz, myna myrzalardyń oqymysty ekenine kámil senýińizge bolady.

Qara kıimdi kisiler taǵy da tájim etisti.

— Joq, — dedi buǵan Aramıs, — sizdiń pikirińiz bizge asa qymbat. Gáp mynada: ımam myrza meniń dısertasıam negizinen dogmatıkalyq jáne dıdaktıkalyq bolýy kerek dep esepteıdi.

— Sizdiń dısertasıa! Siz sonda dısertasıa jazyp jatyrsyz ba?

— Álbette, — dedi ıezýıt. — Birge qol tapsyrmas buryn, qıyn synaqtan ótý úshin, áýeli dısertasıanyń bolmaǵy lazym.

— Qol tapsyrý! — d'Artanán daýystap jiberdi, ol eń áýeli sharaphanashy áıeliniń, sosyn Bazenniń aıtqan sózderine múlde senbegen edi. — Qol tapsyrý deıdi!

Ol buǵan ań-tań qalyp, aldynda otyrǵan kisilerge ańyryp qaraı berdi.

— Sonymen.. .— dedi Aramıs sózin sabaqtaı túsip, bir tekti áıeldiń jatyn bólmesine tańerteńgi qabyldaýǵa kelgen kisi sıaqtanyp kresloǵa sándenip otyryp jatyp, sosyn boıyna qan taratý úshin áıeldiń qoly sıaqty, appaq balǵyn saýsaǵyn joǵary kótepip. — Sonymen, d'Artanán, ózińiz álgide ǵana esittińiz ǵoı, ımam myrza meniń dısertasıam dogmatıkalyq bolsa eken deıdi, al, meniń óz basym ony ilimı bolsa eken deımin. Mine, sol sebepti de ımam myrza maǵan buryn eshkim zerttep qarastyrmaǵan jáne shynymdy aıtsam, san saqqa salyp taldaýǵa, ýaǵyzdaýǵa bolatyn sony bir taqyrypty usyndy: «Vtrague manus in denebicendo clericis interioribus necessaria est...»

Oqý-bilimi ózimizge erteden aıan d'Artanán bir kezde de Trevıl myrzanyń álgi bir syılyqty jas jigit Bekıngemnen aldy eken dep oılap qalyp, sol syılyq jaıly aıtqan sıtatany qalaı tyńdasa, myna sıtatany da solaı, jaıbaraqat otyryp tyńdady.

— ...bul bylaı degen sóz, — dedi Aramıs onyń júgin jeńildetpek bolyp, — «Tómengi dárejedegi dinı dáıekshilerge bata qaıyrý úshin eki qol qajet».

— Keremet taqyryp! — dedi ıezýıt daýystap.

— Keremet jáne dogmattyq taqyryp! — dedi sváshennık ony qostap shamasy, latynshaǵa d'Artanán sıaqty, ol da dúmbilezdeý bolý kerek, sol sebepti de ıezýıttiń izinen jańylmaı, anaý ne aıtsa, sony jańǵyryq sıaqty qaıtalaı berý úshin, ıezýıtten kóz jazbaı qarady da otyrdy.

Al, d'Artanánǵa kelsek, myna bir qara kıimdi kisilerdiń tańdaı qaǵyp, tamsanǵany buǵan tipti de áser etpedi.

— Ia, bul keremet, prorsus admirabile, —dedi Aramıs áńgimesin jalǵap, — biraq shirkeý áýlıe-ánbıeleri men kıeli kitapty meılinshe tereń oqyp-zertteýdi qajet etedi. Biraq — men ony shirkeý qyzmetshileriniń aldynda bas ıip moıyndaımyn — túngi qaraýylǵa turyp, korólge qyzmet etý saldarynan sabaqqa salaqsyp kettim. Sol sebepti de men sıaqty facilius natars taqyrypty ózimniń tańdap alǵanym durys kórinedi, sonda metafızıka men fılosofıaǵa moral qandaı qajet bolsa, din iliminiń qıyn máselelerine ol da sondaı qajet bolar edi.

D'Artanán sumdyq jalyǵyp ketti, kúreniń de háli solaı-dy.

Kirispe sózin qarańyzshy, qandaı ǵajap! — dedi ıezýıt daýystap.

— Kirispesin-aı! — dedi kúre áıteýir birdeńe aıtpaq bolyp.

— Quemadmodum infer coelorum immensitatem ,

Aramıs d'Artanán jaqqa kóz qıyǵyn salyp edi, dosy jaq súıegin tap qazir shyǵaryp jiberetin kisideı, aýzyn keń asha esinep otyr eken.

— Fransýzsha sóılessek qaıtedi osy, ákeı — dedi ol ıezýıtke, — d'Artanán myrza bizdiń máslıhatymyzdy sonda jaqsyraq baǵalar edi.

— Áp bárekelde, joldan qatty sharshap kelip edim, myna latyny qurǵyryń synaptaı syrǵyp ustatpaı otyrǵany,- dedi d'Artanán ony qostap.

— Maqul, — dedi ıezýıt sózinen jańylynqyrap qalyp, al, ana kúre qýanǵanynan júzi jadyrap, d'Artanánǵa yrza kózben bir qarap qoıdy.— Káne, sonymen, osy qaǵıdadan ne tabatynymyzdy qarastyryp kórelik. Moıseı, qudaıdyń quly... esińizde bolsyn, tek quly ǵana.. Moıseı batany qos qolymen qaıyrady. Evreıler dushpandarynyń máselin qaıtarǵysy kelgen kezde, ol dushpanyna óziniń qos qolyn súıep turýǵa ámir etedi, demek, ol qos qolymen bata beredi. Munyń ústine evangelıede: «manum emes, «imponite manus» delingen — bul — «qolyńdy» emes, «qoldaryńdy qoı» degen sóz.

— Qoldaryńdy qoı, — dedi kúre qaıtalap, ózi qolyn jaıyp kórsetip.

— Al, Petr áýlıege, — dedi ıezýıt sózin sabaqtaı túsip, — onyń mırasqorlary papalar ǵoı — kerisinshe bylaı delingen: «porrige digitos» — «saýsaqtaryńdy jaı» delingen. Endi túsindińiz be?

— Álbette, biraq ol óte názik, ǵajaıyp nárse ǵoı, — dedi Aramıs, osy máslıhattan zor ǵanıbet taýyp.

— Saýsaqtar! — dedi ıezýıt qaıtalap. — Petr áýlıe saýsaqtarymen bata beredi, demek, papa da saýsaqtarymen bata beredi. Sonda neshe saýsaǵymen bata beredi? Úsh saýsaqpen: áke men bala úshin jáne áýlıeniń arýaǵy úshin.

Sol arada bári de shoqynysty, d'Artanán Da kópshilikke qosylǵandy jek kórdi,

— Papa  — Petr áýlıeniń mırasqory jáne qudaıdyń úsh qasıetin boıyna sińirgen; al, qalǵandary rýhanı satynyń ordines inferiores bolyp tabylady, olar qasıetti áýlıeler men perishteler atymen bata beredi; shirkeýdiń eń tómengi dáıekshileri, máselenkı, bizdiń dákondarymyz ben rızanıchılerimiz bata qaıyratyn qısapsyz kóp saýsaqtar beınesindegi ushyqtaýmen bata beredi. Taqyryptyń turpaıylap aıtqandaǵy maǵynasy osyndaı. Argumentum omni denudatum ornamento , Men osydan mynaý sıaqty eki tom jasar edim, — dedi ıezýıt.

Tabanda shabyty tasyp ketken ol stoldy salmaǵymen maıystyryp jatqan dýaly aýyz Ioannyń kitabyn alaqanymen sart etkizip qoıyp qaldy.

D'Artanánnyń tula boıy dir etti.

— Álbette, — dedi Aramıs, — men bul taqyryptyń ásemdigine shek keltirmeımin, biraq oǵan ózimniń álim jetpeıdi ǵoı dep oılaımyn. Men basqa bir teksti tańdap aldym. Súıikti d'Artanán, bul sizge unaı ma, aıtyńyzshy; «Non inutile est desiderium in oblatione», bul bylaı degen sóz: «Qudaıǵa qurbandyq jasaǵan kisige azdap ta bolsa qynjylǵan jarasady».

— Toqtańyz! — ıezýıt bal ete qaldy. — Toqtańyz myna tekstińiz dinsizdikpen para-par! «Augustinus» kitabynda tap osyndaı bir qaǵıda bardy, al, o kitap erte me, kesh pe, áıteýir, jendettiń, qolymen órteledi. Jas dostym, saqtanyńyz, siz jalǵan ilimge jaqyn tursyz! Siz ózińizdi ózińiz qurtasyz, jas dos!

— Siz ózińizdi ózińiz qurtasyz, — dedi kúre qaıtalap, qaıǵyra basyn shaıqap.

— Siz álgi aty shýly erik erkindigi degen máseleni qozǵap otyrsyz, ol — ázázildiń aldaýy. Siz pelagıashylar men jartylaı pelagıashylardyń dinsizdigine taıap qaldyńyz.

— Degenmen, qasıetti ákeı.. .— dep Aramıs sóz bastaı berdi de, dáleldi sózder basyna burshaqtaı borap ketkesin ańyryp turyp qaldy.

— Ózińizdi qudaı jolyna qurbandyq etken sátte, — dedi ıezýıt onyń sózin bólip, — ókinetinińizdi siz, káne, qalaı dáleldep beresiz? Siz myna bir dılemǵa qulaq salyńyzshy: qudaı degenimiz qudaı, al dúnıe degenimiz ázázil. Jalǵan dúnıe ótedi dep ókiný — ázázil ótedi de bitedi dep ókinýmen birdeı; meniń túıinim osyndaı», Meniń oıym da osyndaı, — dedi jandaıshap kúre. Raqym etińiz! — dedi Aramıs qaıtadan sóz bastap. Dcsideras diabolum, bıshara! — dedi ıezýıt daýystap. Osy ázázildi aıap tur! O jas dosym, jalynyp-jalbarynyp suraıtynym, ázázildi aıamańyz! — dedi kúre kúrsinip.

D'Artanán máńgirip bara jatqanyn sezdi; ol ózin jyndyhanaǵa kelip túsken ekenmin, myna aldymyzdaǵy kisiler qalaı jyndanyp ketse, endi men de solaı jyndanyp ketetin shyǵarmyn dep oılady. Biraq ol úndemedi, óıtkeni áńgimeniń ne jaıly bolyp jatqanyna tipti de túsinbedi.

—Osy meni de bir tyńdap kórseńizdershi, — dedi Aramıs sypaıy ǵana, biraq shamdanǵany sezilip qaldy. — Men ókinemin dep aıtpaımyn. Joq, men ondaı sózderdi eshqashanda aıtpaımyn, óıtkeni ol naǵyz dinniń rýhyna saı kelmeıdi...

Iezýıt qolyn aspanǵa jaıdy, kúre de sony qaıtalady.

— Biraq siz mynadaı ýájge toqtaısyz ba: ózińizdi ábden mezi etken nárseni qudaı jolyna qurbandyqqa shalýǵa bolmaıdy. D'Artanán, aıtyńyzshy meniń sózim durys qoı?

— Árıne, durys aıtasyz, shaıtan alǵyr! — dedi d'Artanán daýystap.

Kúre men ıezýıt otyrǵan jerinde qopań-qopań etisti.

— Meniń súıener tiregim — sıllogızm: dúnıe ásem; men bu dúnıeden ketedi ekenmin — endeshe, ózimdi qurban etkenim; kıeli kitapta bul jóninde jaqsy aıtylǵan: «Qudaıǵa qurbandyq shal», — dep.

— Bul durys, — desti qarsylastary.

— Sosyn... — dedi Aramıs áńgimesin sozyp, qulaǵy qyzarsyn dep ony qysyp-qysyp qoıdy, al, qoly aǵarsyn dep ony joǵary kóterdi, — sosyn men bul taqyrypqa rondo jazǵanmyn. Ótken jyly ony Výatúr myrzaǵa kórsetken edim, sonda álgi uly adam meni jatty da maqtady.

— Rondo! — dedi ıezýıt kekep.

— Rondo! — kúre ony qalaı aıtqanyn ózi de baıqamaı qaldy.

— Bizge sony oqyp berińizshi, oqyńyzshy. Azdap kóńilimiz kóterilsin, — dedi d'Artanán daýystap.

— Joq, onyń maǵynasy dinı nárse, ol óleńmen jazylǵan aıat, — dedi Aramıs.

— Ázázil me, bul ne pále! — dedi d'Artanán.

— Mine, sol óleń, — dedi Aramıs múláıim keıippen, biraq túrin de kólgirsýdiń bolar-bolmas taby bar edi.

Munsha nege qaıǵyrasyń, shógesiń,

Munsha nege aýyr azap shegesiń.

Qasirettik qara bultyn taratqan

Munsha nege qaıǵyrasyń...

D'Artanán men kúre ekeýi qatty qýanysty. Iezýıt qasaryn álgi pikirinen qaıtpaı qoıdy.

— Qudaıǵa baǵyshtalǵan sózden bul jalǵannyń rýhy shyǵýdaı saqtanbaq kerek. Áýlıe Avgýstın qandaı ósıet aıtqan? Severust, sit clcricorum sermo.

— Iá, ýaǵyz túsinikti bolýy kerek! — dedi kúre.

— Sonymen... — óziniń sybaılasy adasyp bara jatqanyn kórisimen, ıezýıt sózge kiristi, — sonymen sizdiń dısertasıańyz bıbilerge unaıdy da qoıady. Ol jurtqa qaıdaǵy bir Patrú myrzanyń arasha sózi sıaqty áser etedi de, umyt bolady.

— Qudaı qoldasa! — dedi Aramıs qyzyna daýystap.

— Mine kórdińiz be! — dedi ıezýıt daýsyn kóterip. — Jurt áli siz jóninde kóp shýlasady, sonda altissima voce qatty shýlasady. Siz áli, jas dostym, kúnáli pendesiz, sony oılaımyn da janym túrshigedi: jaratqannyń shapaǵaty sizge darymaı ma dep qorqamyn.

— Qasıetti ákeı, qam jemeı-aq qoıyńyz, tas tússe — talaıymnan kóremdaǵy.

— Pende shirkinniń astamshylyǵy ǵoı.

— Ákem-aý, men ózimdi ózim jaqsy bilemin, aıtqanym — aıtqan, odan sirá qaıtpan.

— Sonymen, siz osy qasarysqan kúıińizde sol taqyrypty kemire beresiz ǵoı?

— Men ózimdi tek sol taqyrypty zertteýge jaralǵan kisimin dep esepteımin, basqa taqyrypty qalamaımyn. Sol sebepti de bastalǵan jumysty júrgize beremin, sizderdiń nusqaýyńyzǵa sáıkes ony qalaı jóndegenimdi kórgende kúni erteń oǵan ózderińiz de razy bolasyz ǵoı dep oılaımyn.

— Asyqpaı eńbektene berińiz. Biz sizdi rýhyńyz berik, kóńilińiz hosh-ýaq kezinde qaldyryp baramyz.

— Iá, — dedi ıezýıt, — daqyl sebildi, endi biz tuqymnyń bir bólegi tasqa tústi nemese jolda shashylyp qaldy, al, onyń qalǵan bóligi jasaǵan ıemniń qustaryna jem bolady dep qorqýǵa bolmaıdy.

«O báleket, latynyńmen qosa ózińdi de oba jalmasa eken tezirek!» — dep oılady d'Artanán ábden dińkelegenin sezip.

— Ulym meniń, erteńge deıin hosh bolyńyz, — dedi kúre.

— Erteńge deıin, jaýjúrek bozbala, — dedi ıezýıt. — Siz shirkeýdiń jaryq bir shamshyraǵy bolǵaly tursyz. Osynaý shamshyraqtyń dúnıeni jalmaıtyn jalynǵa aınalmaýyna táńirim jar bolǵaı-aq!

Uzaq bir saǵat boıy tyrnaǵyn kemirip ázer otyrǵan d'Artanán endi saýsaǵyn shaınaýǵa kóshti.

Qara kıimdi ekeý oryndarynan turyp, Aramıs pen d'Artanánǵa tájim etti de, esikke qaraı bettedi. Kún uzaq sol arada turyp, osynaý ilimı talasty shyn peıilimen berile tyńdaǵan Bazen, dereý olardyń aldynan shyǵyp, sváshennıktiń duǵalyǵyn, ıezýıttiń tásbisin alyp, olarǵa qoshametteı jol kórsetip, ilgeri júrdi.

Aramıs olardy shyǵaryp salmaq bolyp, basqyshpen tómen tústi de, so zamat áli de uıqyly-oıaý kisideı meń-zeń bolyp otyrǵan d'Artanıannyń qasyna qaıtyp keldi.

Ózderi ońasha qalǵasyn, eki dos bir-birinen yńǵaısyzdanyp úndemeı qaldy; biraq osy únsizdikti ekeýiniń bireýi buzýy kerek edi; d'Artanán bu kezekti Aramıske bergisi kelgesin be, qalaı, áýelgi sózdi Aramıs bastady.

Ózińiz kórip otyrsyz, men kókeıkesti armanyma qaıtyp oraldym, — dedi ol.

— Iá, jańa ǵana álgi bir myrza aıtqanyndaı-aq, sizge shapagattaryn degen eken.

— O, bul fánıdi tárk etý jónindegi oı kóńilime baıaǵyda-aq ýalaǵan, ony siz menen talaı ret estigensiz, solaı emes pe, dosym?

— Árıne, aıtqansyz, biraq men sonyń bárin siz oınap aıtady ǵoı dep oılaıtynmyn.

— Ondaı nársemen oınaı ma eken! D'Artanán, sizge ne bolǵan.

— Shaıtan alǵyr-aý! Biz ajalmen de ázildesip júrmiz ǵoı.

— Sony beker jasaımyz, d'Artanán, óıtkeni ajal degenimiz kisini dozaqqa nemese ujmaqqa aparatyn darbaza ǵoı.

— Kelistim, Aramıs, biraq qudaı úshin, dinı talasty qoıalyqshy. Menińshe, sizdiń álgide alǵan sybaǵańyz búginge ábden jetedi. Al, maǵan kelsek, shala-pula biletin keıbir latyn sóziniń ózin umytyp qalǵanmyn, biraq sonyń ózin bildim deýge de bolmas, munyń ústine, sizden nesin jasyraıyn, erteńgi saǵat onnan beri nár tatqanym joq, ólerdeı ashpyn.

— Qazir túski asqa otyramyz, súıikti dos, biraq búgin kún juma ekenin umytpańyz, mundaı kúni men etti jemek túgil, oǵan qaraýǵa da júreksinemin. Eger siz meniń taǵamymdy qanaǵat tutsańyz, ol — asylǵan tetragon men jemister.

— Tetragon degenińizdi qalaı túsinýge bolady? — dedi d'Artanán eleń etip.

— Ol kádimgi shpınat (ósimdik), — dedi Aramıs. — Biraq sizge arnap taǵamǵa jumyrtqa qostyramyn, bul, árıne, erejeni buzǵandyq, óıtkeni jumyrtqadan balapan shyǵady, demek, ol — et degen sóz.

— Árıne, dastarqanyńyz mol emes, biraq sizben suhbattasý úshin kónemin-daǵy, qaıteıin.

— Qulqyndy kúıttep ketpegenińizge kóp raqmet, — dedi Aramıs; — bul taǵam sizdiń tánińizge paıdaly bolmaǵanymen, janyńyzǵa paıdaly bolatyny kúmánsyz.

— Sonymen, Aramıs, siz din saıasyna birjola shyǵasyz ǵoı? Buǵan dostarymyz ne deıdi, de Trevıl myrza ne deıdi? Aıtpady demeńiz, olar sizdi qashqyn dep esepteıdi áli.

— Men dinı qyzmetpen tanyspaımyn, onymen qaıtadan tabysamyn. Eger men shyn qashqyn bolsam, onda osy jalǵan dúnıe úshin dindi tastaǵan shirkeýdiń qashqynymyn. Mýshketer plashyn kıgende ózimdi ózim zorlap-qorlaǵanymdy bilesiz ǵoı.

— Joq, men ony bilmeımin.

— Meniń semınarıany qalaı tastap ketkenimdi siz áli bilmeısiz be?

— Bilmeımin.

— Endeshe, ol mynadaı. İnjildiń ózinde: «Bir-birińmen syrlasyńdar» dep jazylǵan. Mine, men de, d'Artanán, sizge aǵynan jarylmaqpyn.

— Men sizdiń kúnálaryńyzdy aıtpaı-aq keshiremin. Qandaı qaıyrymdy kisi ekenimdi ózińiz de kórip otyrsyz ǵoı.

— Qasıetti nárseni qaljyńǵa shaptyrma, dosym.

— Qoıdym, qoıdym, káne, sóıleńiz, qulaǵym sizde.

— Men toǵyz jastan semınarıada tárbıelene bastadym. Jıyrmaǵa tolýyma úsh-aq kún qalǵan-dy, sosyn abat bolyp shyǵamyn da, bári orny-ornyna keler edi. Bir kúni keshqurym, úırenshikti ádet boıynsha, ýaqytymnyń kóbin ótkizip júrgen bir úıde otyr edim, — laj bar ma, ol kezde ár nársege áýes, elgezek jas edim — sol úıdiń hozáıkasyna áýlıe-ánbıelerdiń hıkaıalaryn oqyp bergenime qyzǵanyshpen túksine qarap júretin bir ofıser kenet, eshbir dybys bermeı, yń-shyńsyz kirip kelgeni. Sol kúngi keshte men Iýdıf tarıhynyń bir kórinisin aýdaryp, qasymdaǵy kelinshekke oqyp berip, ol ony asyra maqtap, ıyǵyma basyn súıep, álgi óleńdi ekeýmiz qosylyp qaıta oqyp otyrǵanbyz. Áıeldiń tap osylaı asylyp... erkin otyrýy... ofıserge unamady. Ofıser lám dep syr bermedi, biraq men dalaǵa shyqqanda, sońymnan ere shyqty.

«Abat myrza, — dedi ol meni qýyp jetkesin, — ózińizdi taıaqqa jyqqandy jaqsy kóresiz be?»

«Bul saýalyńyzǵa qapelimde ne dep jaýap bereıin, sýdar, óıtkeni osy ýaqytqa deıin meni eshkim, esh jerde uryp kórgen emes dedim».

«Endeshe, meniń sózimdi qulaǵyńyzǵa quıyp alyńyz, abat myrza: eger siz budan bylaı búgin ekeýmiz kezdesken úıge keletin bolsańyz, men sizge sony jasaımyn».

Men, shamasy, qorqyp ketsem kerek, óńim appaq bolyp, tizemniń qaltyrap ketkenin sezdim, birdeńe dep jaýap qataıyn desem, aýzyma sóz túspeıdi, sosyn úndemeı turyp qaldym.

Ofıser meniń jaýabymdy kútse kerek, men úndemegesin qarqyldap bir kúldi de, keıin burylyp, úıge qaıta kirip ketti, Sol súmireıgen kúıi semınarıaǵa qaıtyp keldim.

Men ózim — naǵyz aqsúıekpin, qyzý qandy kisimin, ony ózińiz de baıqaǵan shyǵarsyz, súıikti d'Artanán; ol meni qatty qorlady, biraq ony eshkim kórip-bilmese de, sol bir jaıt júregimniń bir túkpirinde jatyp alyp, shoq túskendeı kúıdirgeni-aı. Men qasıetti ákeılerge dinı qyzmetti qabyldaýǵa áli ázir emes ekenimdi bildirdim, sosyn osy ótinishim boıynsha, pirge qol tapsyrý ǵurpy bir jylǵa keıinge qaldyryldy.

Sodan keıin men Parıjdegi eń tańdaýly saıysker ustazǵa baryp, odan kún saıyn sabaq almaq bolyp kelistim — bir jyl boıy odan kún qurǵatpaı sabaq alyp júrdim. Sosyn byltyr jábir kórgen kúnge attaı bir jyl tolǵasyn, sýtanymdy shegege ildim de, aqsúıekshe yzdıyp kıinip, ózime tanys bir tekti áıeldiń úıindegi balǵa bardym, menińshe, dushpanym da sonda bolýǵa tıis. Bul oqıǵa Fors túrmesine taıaý, Fran-Býrjýa kóshesinde bolǵan edi.

Ofıser shynynda da sonda júr eken. Ol bir ádemi kelinshekke qıyla qarap, oǵan mahabbat óleńin taqpaqtaı aıtyp turǵan kezinde qasyna jetip bardym-daǵy, ekinshi shýmaqtyń orta sheninde óleń yrǵaǵyn úzip jiberdim.

— Sýdar, — dedim men oǵan, — eger men Paıen kóshesindegi ózińizge málim bir úıge baratyn bolsam, siz oǵan burynǵysha qarsylyq jasaısyz ba? Eger ámirińizge qulaq aspasam, siz meni áli de taıaqqa jyǵýdan taıynbaısyz ba?»

Ofıser maǵan ań-tań qalyp bir qarady da:

«Sizdiń mende ne sharýańyz bar, sýdar? Men sizdi tipti bilmeımin ǵoı», — dedi.

«Men álgi áýlıe-ánbıelerdiń hıkaıalaryn oqyp, «Iýdıfti» óleńmen aýdaratyn jas abatpyn», — dedim men oǵan.

«Ah, ıá! Endi ǵana esime tústi, — dedi ofıser mysqyldaı kúlip. — Sizge ne kerek?»

«Maǵan keregi — siz menimen birge dalaǵa shyǵyp, biraz serýendep qaıtsańyz».

«Eger siz soǵan dilger bolsańyz, erteń azanda baraıyn jáne shyn kóńilimmen qýana-qýana baraıyn».

«Joq, erteń tań azanda emes, tap qazir júrińiz»

«Dikildep qoımasańyz, qaıteıin...»

«Iá, qoımaımyn».

«Olaı bolsa, júrelik. Bıbiler, — dedi ol áıelderge qarap, — mazasyzdanyp júrmeńizder: men qazir myna bir myrzany óltiremin de, dereý qaıtyp kelemin, sosyn óleńniń sońǵy shýmaǵyn aıtyp beremin».

Ekeýmiz syrtqa shyqtyq. Men ony Paıen kóshesine, osydan bir jyl buryn, tap osy mezgilde, ózińizge málim, álgi bir sypaıy sózderdi maǵan aıtatyn jerge, ertip ákeldim. Tamyljyǵan aıly tún edi. Biz shpagamyzdy jalaqtatyp sýyryp alystyq, birinshi siltegennen-aq men ony turǵan jerinde sespeı qatyrdym.

— Shaıtan alsyn! — dedi d'Artanán tolqyp.

— Áıelder óz ánshisiniń qaıtyp kelmegenin kórgennen keıin, — dedi Aramıs sózin jalǵap, — jáne ony Paıen kóshesinde shpagamen túırelip jatqan jerinen taýyp alǵannan keıin, ofıserdi meniń óltirgenimdi birden bile qoıady da, munyń sońy daýǵa aınaldy. Osynyń kesirinen biraz ýaqyt sýtanadan bas tartýyma týra keldi. Sol kezderi tanysqan Atos pen, saıys sabaqtaryna qosa maǵan jekpe-jektiń keıbir ádis-tásilderin úıretken Portos meni mýshketer plashyn surap, ótinish aıtýǵa kóndirdi. Arrasty qorshaý kezinde qaza tapqan ákemdi koról óte jaqsy kórýshi edi, sodan ba, qaıdam, maǵan plash tapsyryldy... Endi maǵan shirkeý aıasyna qaıtyp baratyn ýaqyt kelgenin ózińizde túsinip otyrǵan shyǵarsyz.

— Búginnen erte de, kesh te emes, tap qazir shirkeýdi tapqyńyz kelgeni qalaı? Sizge ne bolǵan, osyndaı jaman oı kóńilińizge qalaı uıalaǵan?

— Súıikti d'Artanán, myna jaraqat maǵan táńiriniń zaýalyndaı bolyp kórindi.

— Myna jaraqat pa? Qaıdaǵyny aıtpańyzshy! Onyń ózi jazylyp ta qalypty, siz tap qazir osy jaraqattyń azabyn tartyp jatqan joqsyz.

— Endi neniń azabyn tartyppyn? — dedi Aramıs qyzaraqtap.

— Sizdiń áıel salǵan jarańyz júregińizde, Aramıs ondaı jaranyń azaby da aýyr, kisi qansyrap qalady.

Aramıstiń kózi jaınap sala berdi.

— Qoıyńyz, — dedi ol ishki tebirenisin bildirmes úshin muny elemegen bolyp, — sony sóz qylyp qaıtemiz! Mahabbat mashaqatynan qasiret shegip júrsem sol! Vanitas vanitatum (Ábigerdiń ábigeri!) Sonda qalaı, siz meni esalań bolyp ketti dep oılaısyz ba? Kim úshin? Garnızonda júrgende kóńildes bolǵan kánızaktar men kútýshi qyzdar úshin be... Jıirkenishti nárse ǵoı ol!

— Keshirińiz, súıikti Aramıs, siz qulashty bıigirek siltep júrgen sıaqty edińiz.

— Bıigirek! Sonshalyqty namys qýalap asqaqtaıtyn men kim edim? Men — músápir mýshketermin, dúnıede bireýge kiriptar bolýdy jek kóretin, sypaıy qaýym arasynda ózin kózge shyqqan súıeldeı oǵash sezinetin, qaıyrshydaı bir baıǵuspyn ǵoı!

— Aramıs! Aramıs! — dedi daýystap d'Artanán, dosyna kúdiktene kóz tastap.

—Týmaq bar da, ólmek bar. Tirlikte kóretiniń jábir-japa, qaıǵy-qasiret, — dedi Aramıs túnere sózin jalǵap. — Kisini baqytpen baılanystyratyn dáneker jip birtindep, qolynda turyp-aq byrt-byrt úzile beredi, eń áýeli altyn jipter úziledi. O súıikti d'Artanán, — dedi Aramıs kúıinishti únmen, — maǵan qulaq salsańyz: janyńyz jaralanǵan kezde ony jurt kózinen jasyryńyz! Úndemeý — baqytsyz jannyń sońǵy qýanyshy; óz qasiretińizdi eshkimge de aıtpańyz. Jaraly maraldyń qanyna shybyn qalaı jerik bolsa, bizdiń kóz jasymyzǵa jerik jandar da tolyp jatyr.

— Qaıran dúnıe, siz maǵan meniń óz basymnan ótkergen qaıǵymdy aıtyp berdińiz-aý, súıikti Aramıs, — dedi d'Artanán aýyr kúrsinip.

— Qalaısha!

Ia! Kúni keshe ǵana janymdaı jaqsy kórip, aıalap ardaqtap júrgen áıeldi urlap ketti. Men onyń qaıda ekenin, kim qaıda áketkenin bilmeımin: bálkim, ol túrmede shyǵar, bálkim endigi ólip te qalǵan shyǵar.

Siz: ol áıel menen erkinen tys ketip qaldy, dep ózińizdi ózińiz jubata alasyz jáne odan eshbir habar kelmese, sizben habarlasýǵa tyıym salynǵanyn bilesiz, al, maǵan kelsek...

— Ia, sizge kelsek?..

Joq, eshteńe emes, — dedi Aramıs. — Eshteńe emes...

— Sóıtip, siz bul fánıden birjolata kúder úzesiz ǵoı, endi sol setińizden taımaısyz ba?

— Máńgi taımaımyn. Búgin siz meniń dosymsyz, erteń siz men úshin qur elessiz, tipti ushty-kúıli bolmassyz da. Bul dúnıe — qý mola, ózge eshteńe de emes.

— Shaıtan atsyn! Sary ýaıymǵa salynyp kettińiz ǵoı tipti!

— Endi qaıteıin! Esil-dertim osy rýhanı tirlikte qanat bitkendeı sharyqtaı jónelgem.

D'Artanán jymıyp bir kúlse de, lám dep jaýap qatpady.

Biraq osyǵan qaramastan, ázirshe aralarynda júrgesin, men áýeli sizdiń ózińiz jaıly, dos-jarandarymyz jaıly sóıleskim kelip edi, — dedi Aramıs sózin jalǵap.

— Al meniń óz basym, — dedi d'Artanán oǵan, — sizben myna ózińiz jaıly áńgime shertpekshi edim, biraq siz bul dúnıeden baz keship, alystap kettińiz. Siz qazir mahabbattan jırenesiz, dostaryńyz siz úshin qur eles, dúnıe — qý mola...

— Qaıteıin! Oǵan keıin ózińizdiń de kózińiz jeter, — dedi Aramıs kúrsinip.

— Endeshe bul áńgimeni doǵaralyq ta, sizdiń kánızagińiz be, álde kútýshi qyzyńyz ba, áıteýir, bireýiniń taǵy da kózińizge shóp salǵanyn habarlaıtyn myna bir hatty otqa jaǵalyq.

— Qaıdaǵy hat? — dedi Aramıs eleń etip.

— Ózińiz joqta úıge kelgen, maǵan aparyp berińiz, dep tapsyrylǵan hat.

— Kimnen eken?

— Bilmeımin. Kózinen jas ketpeıtin bir kútýshiden nemese muńly kánızaktan shyǵar... bálkim de, Shevrez hanymnyń kútýshi bıkesinen kelgen shyǵar, ol óziniń hanymyna erip, Týrge qaıtyp barǵasyn, jazǵanyn mańyzdy etip kórsetý úshin hosh ıisti qaǵazdy alyp, sol hatyna gersog táji beınelengen mórdi basa salǵan ǵoı.

— Siz ne aıtyp kettińiz?

— Iapyrmaı, a! Men sony joǵaltyp aldym ba osy... — dedi jas jigit qýlanyp, tula boıyn sıpap qarap jatqan bolyp. — Bul dúnıeni — mola, al, adamdardy, demek, áıelderdi de — qur eles, mahabbatty «jıirkenishti sezim!» dep aıtqanyńyz qandaı jaqsy boldy!

— Ah, d'Artanán, d'Artanán, sen meni óltirersiń! — dedi Aramıs kúıinip.

E, báse, mynda eken ǵoı! — dedi d'Artanán.

Ol sosyn hatty qaltasynan sýyryp aldy.

Aramıs ornynan ushyp turyp, hatty julyp alyp, ony dereý oqyp shyqty, durysynda hatty qylǵyp jutyp qoıǵandaı boldy; tabanda júzi jadyrap sala berdi.

— Shamasy, kútýshi áıeldiń qalamy júırik boldy ǵoı, — dedi habarlady jigit samarqaý.

— D'Artanán, saǵan myń raqmet! — dedi Aramıs, qýanǵannan júregi jarylyp keterdeı bolyp. — Ol Týrǵa lajsyzdan qaıtyp barypty. Ol maǵan opasyzdyq jasamapty, meni burynǵysha súıedi eken. Beri kelshi, dosym, káne, beri kelshi, ózińdi armansyz bir qushaqtaıyn, shirkin, naǵyz baqyt degenin osyndaı-aq bolar!

Sosyn eki dos qadirmendi Dýaly aýyz Ioandy aınalyp, edenge shashylǵan dısertasıa betterin taptap, máz bolyp bıleı berdi.

Tap sol sátte shpınat pen jumyrtqany alyp Bazen de kirip keldi.

— Joǵal bul aradan, beıshara! — dedi Aramıs aıqaılap, onyń betine skýfeıkasyn atyp jiberip. — Kelgen jaǵyńa taıyp tur, myna júrek aınytatyn ovoshtaryńmen shirigen jumyrtqańdy ala ket! İstikte pisirilgen qoıandy, semiz suqsyrdy, sarymsaq sebilgen qoı etiniń qýyrdaǵyn jáne tórt shyny kóne býrgýn sharabyn ákel!

Qojasynyń taban astynda qalaı qubylyp ketkenine túsinbeı qalǵan Bazen baıǵus oǵan kózi baqyraıyp qaraımyn dep turǵanda lajy quryp, qýyrylǵan jumyrtqany shpınat ústine, al shpınatty parket ústine túsirip aldy.

— Ǵumyryńyzdy patshalardyń patshasyna baǵyshtaǵyńyz kelse, qajetti sát týdy, — dedi d'Artanán, — eger siz onyń kóńilin tabamyn deseńiz: Non inutile desiderium in oblatione».

— Latynyńyzben qosa joǵalyńyz shaıtanǵa! Súıikti d'Artanán, káne, ishelikshi, shaıtan atyp ketse de, ishelik, aıanbaı ishelik jáne dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn aıtyńyzshy!

XXVII

ATOSTYŃ ÁIELİ

— Endi maǵan Atostyń ne bolǵanyn bilý ǵana qaldy, — dedi d'Artanán, kóńildenip qabaǵy ashylǵan Aramıske; muny ol ózderi ketkeli beri astanada bolǵan kúlli jańalyqpen dosyn tanystyryp shyqqannan keıin, jaqsy sińimdi as olardyń bireýine — dısertasıasyn, ekinshisine — sharshap-shaldyqqanyn umyttyrǵannan keıin aıtqan edi.

— Siz ony shynymen-aq bir baqytsyzdyqqa ushyrap qaldy dep oılaısyz ba? Atos salqyn qandy, batyr, sheber saıysker kisi ǵoı, — dedi Aramıs.

— Iá, oǵan kúmán bar ma, Atostyń batyrlyǵy men shapshańdyǵyn jurttan artyq baǵalaıtyn kisimin, biraq menińshe, shpagany soıylmen aıqastyrǵannan góri, naızamen aıqastyrǵan álde qaıda artyq, óz basym Atosty malaılar uryp tastaýy múmkin ǵoı dep qorqamyn; o halyq bir tóbelesse, qatty tóbelesedi jáne arqasy qozsa, jýyr mańda basyla qoımaıdy. Shynymdy aıtaıyn, jolǵa tezirek shyqqym kelip otyrǵany da sodan.

Atqa erkin otyra almaıtynymdy sezsem-daǵy, sizben birge júrýge tyrysyp kóreıin, — dedi Aramıs. — Keshe men ana qabyrǵada ilýli turǵan qamshyny alyp, siltep kórip edim, ıyǵym qaqsap, so bir ıgi isti jasaı almaı qoıdym.

Onyń sebebi, súıikti dosym, oq tıgen jarany osy ýaqytta meni eshkim qamshymen emdep kórmegen, biraq siz aýrýsyz, al, naýqas kisiniń aqylyn kemitedi, sol sebepti de men sizdiń onyńyzdy keshiremin.

— Qashan júresiz?

— Erteń tańsáriden. Búgin tún uıqyny jaqsylap qandyryp alyńyz, erteń kúıińiz kóterse, jolǵa birge shyǵalyq.

— Endeshe, erteńge deıin qosh. Qansha temir bolsańyz da, sizge uıqy qajet shyǵar, — dedi Aramıs.

Erteńgilik d'Artanán Aramıstiń bólmesine kelse, ol tereze aldynda tur eken.

— Siz onda ne qarap tursyz? — dedi d'Artanán.

— Jylqyshylar tizginderinen ustap turǵan áne bir súlikteı arǵymaqqa qarap turǵanym. Mundaı attyń qyzyǵyn tek hanzadalar ǵana kóretin shyǵar.

— Olaı bolsa, súıikti Aramıs, onyń qyzyǵyn ózińiz kórińiz, ana attardyń bireýi sizdiki.

— Múmkin emes! Qaısysy meniki?

— Kóńilińizdiń qalaǵany sizdiki. Men ózim kez kelgenin ala salamyn.

— Ústindegi sáýletti er-turmany da meniki me?

— Iá.

— Siz meni mazaqtap turǵannan saýmysyz, d'Artanán.

— Siz fransýzsha sóılegeli beri men mazaqtaýdy qoıǵanmyn.

— Anaý altyn jalatylǵan kobýralar, barqyt tebingi, kúmis er turman — bár-bári meniki me?

— Sizdiki. Áne bir tuıaǵymen jer tepkilep turǵan at — meniki, al, anaý kólbeńdep tynym tappaı turǵany — Atostiki.

— Shaıtan alǵyrlar birinen-biri ótedi eken!

— Bulardyń sizge unaǵanyna kóńilim biraz ósip qaldy ǵoı.

— Mundaı syılyqty sizge, árıne, koról tartý etken shyǵar,

— Bir biletinim, áıteýir kardınal emes. Sonyń túbin qazbalaı berip qaıtemiz, osylardyń bireýi ózińizdiki ekenin bilseńiz bolmaı ma.

— Áne bir jıren dáıekshi ustap turǵan atty alaıyn

Óte jaqsy!

Qudaı atymen ant eteıin, myna syılyqtan meniń kúlli aýrýym sap boldy! Mundaı arǵymaqqa, deneme otyz oq qadalsa da otyramyn. O, úzeńgisiniń tamashasyn-aı! Áı, Bazen, beri kel, tezirek! — dedi Aramıs daýystap.

Esikten uıqysy qanbaı, qabaǵy salynyp ketken Bazen kórindi.

— Meniń shpagamdy jaltyratyp tazart, — dedi Aramıs, — qalpaǵymdy jónge keltir, plashymdy qaǵyp, pıstoletterdi oqta.

— Sońǵy ámirińiz artyq, er qasyndaǵy kobýrada oqtaýly pıstoletterińiz bar, — dedi d'Artanán onyń sózin bólip.

Bazen bir kúrsindi.

— Boldy, metr Bazen, sabyr etińiz, kim bolsań da túbinde o dúnıege barasyń, — dedi d'Artanán.

— Meniń myrzam táp-táýir ǵulama bolyp qalyp edi! Ol keıin epıskop, bálkim, tipti kardınal da bolar ma edi qaıter edi, — dedi Bazen jylarman bolyp.

— Meniń súıikti Bazenim, áýeli asyqpaı oılanyp aldaǵy, sosyn qudaıshylyǵyńdy óziń aıt: dinı qyzmetshi bolýdyń qajeti ne? Ol báribir bizdi soǵysýdan qutqara almaıdy. Ózińde kóresiń áli — kardınal basyna dýlyǵasyn kıip, qolyna naızasyn alyp, birinshi joryqqa ózi shyǵady. Al, Nogare de Lavalet myrza she? Ol da kardınal, sen sonyń malaıynan: myrzańnyń jara tańǵyshyn neshe ret jazyp, oradyń dep surashy.

— Ia... — dedi kúrsinip Bazen. — Meniń bir biletinim, sýdar, qazir dúnıeniń bári aýdarylyp-tóńkerilip ketti ǵoı.

Eki jas jigit pen músápir malaı úsheýi sóılesip, tómenge tústi.

— Bazen, taralǵyny ustashy, — dedi Aramıs.

Ol ózine tán ásem sypaıylyǵymen at ústine lyp etip qona qaldy. Biraq babynda turǵan janýar dik-dik jelip, bir-eki ret móńkip, shapshyp sekirip edi, jigittiń ón boıy qaqsaı aýyryp, bop-boz bolyp, shaıqalaqtap ketti. Osylaı bolaryn bilgen d'Artanán odan kóz jazbaı turǵan, dereý tura umtylyp, Aramısti at ústinen qaǵyp alyp, qoltyǵyna súıep, bólmesine apardy.

— Al, súıikti Aramıs, ábden emdelińiz men Atosty izdeýge ózim-aq kete beremin, — dedi ol.

— Siz osy qoladan quıylǵan shyǵarsyz! — dedi Aramıs oǵan.

— Joq, ázirge meniń jolym bolyp júr, gáp sonda!.. Biraq shynyńyzdy aıtyńyzshy, men ketkennen keıingi tirligińiz qalaı bolmaq? Alaqan jaıý, bata qaıyrý jaıly taǵy da áńgime-dúken qurasyzdar ma?

Aramıs bir jymıyp qoıdy.

— Óleń jazamyn, — dedi ol.

— Iá-ıá, de Shevrez hanymnyń kútýshisiniń haty sıaqty hosh ıisti óleń jazyńyz. Bazenge óleń jazý erejelerin úıretińiz, baıǵusqa biraz jubanysh bolady. Al, ana janýarǵa keletin bolsaq, siz onymen kún saıyn az-azdap serýen jasańyz, sonda at ústindegi júriske qaıta úırenesiz.

— O, ol jaǵynan qam jemeńiz! Siz oralyp kelem degenshe, ózińizben birge júrýge ázir turamyn.

Olar bir-birimen qoshtasty, d'Artanán áýeli Aramıstiń qamyn Bazen men hozáıkaǵa qaıta-qaıta tapsyryp, endi bir on mınýt ótken shamada Amenge baratyn jolmen cap jelip, aǵyndatyp kele jatty.

Atosty qandaı kúıde kezdestiredi, ony taba alsa jaqsy bolar edi-aý!

D'Artanıa ketip qalǵan kezde onyń jaǵdaıy óte qıyn edi. Atostyń qaza tabýy da ǵajap emes. Bul oı d'Artanándy sary ýaıymǵa saldy; áldeneshe ret aýyr kúrsinip, dushpandarynan ósh almaqqa bel baılady.

D'Artanánnyń dos-jarandarynyń ishindegi eń úlkeni Atosty, sol sebepti de ol óziniń tańdam-talǵamy, beıimi jaǵynan buǵan jaqyn bolmaýy kerek-ti. Soǵan qaramastan, d'Artanán ony ózgelerinen kópe-kórineý artyq sanaıtyn. Atostyń salaýatty, sypaıy syrbaz beınesi, ádette ózin kólegeılep kórsetpeı júretin kóleńkeni keı-keıde naızaǵaıdaı jarqyratyp jiberetin jan sulýlyǵy, sóılesken kisi bir jasap qalatyn, árdaıym bir qalpynan aýmaıtyn salmaqty minezi, onyń mysqylshyl jaıdary kóńili, áste asyp-saspaıtyn salqyn qandy sabyrdan týmasa, kózsiz dep sanarlyq erligi — mine osy qasıetteriniń bár-bárin d'Artanán dos kóńilden qurmettep qana qoımaı, oǵan tań qalyp, tánti bolýshy edi.

Shynynda da saraı mańyndaǵy sánqoı da salaýatty de Trevıl myrzamen qatar júrgenniń ózinde, eger kóńildi bolsa, Atos onymen myqtap túsip jatar edi; ol orta boıly, dembelshe bolsa da, denesi quryshtan quıylǵandaı shymyr, suńǵaq sol sebepti de záýimenen beldese qalsa, qara kúshimen mýshketerler arasynda aty ańyzǵa aınalyp ketken, Portos sıaqty alyptyń ózin jyǵyp tastaıtyn; al ótkir kózdi, qyr muryndy, Brýttyń ıegindeı salqy ıekti qubylmaly júzi birde jadyrap meıirlene qalsa, endi birde óktemsı sazaryp ketedi, al, ózi tipti nazaryn da salmaıtyn qoly, óz qolyn udaıy badam-sabynmen jýyp, hosh ıisti maımen sylap-sıpap júregin Aramıstiń ishin kúıdiretin, onyń daýsy da áýezdi, kúmbirlep qońyrjaı estiletin. Árdaıym jurt kózine túspeı, eleýsiz júrýge tyrysatyn Atostyń kisi aqyly jetpeıtin bir qasıeti — zıaly qaýymdy, ásirese onyń eń joǵarǵy sáýletti tobynyń ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn jetik biletin jáne onyń kúlli júris-turysynan, is-áreketiniń izgi tárbıeniń kórgendiliktiń nyshany tanylyp turatyn.

Al, áńgime qonaqasy jaıynda bola qalsa, Atos ony kez kelgen bilikti-kórgendi kisiden artyq retter edi, árbir meımandy ata-tegine, óziniń qoǵamnan alatyn ornyna, jaı-jaǵdaıyna saı, oryn-ornyna jaıǵastyryp otyrǵyzar edi. Eger sóz geraldıka jaıly bola qalsa, Atos koróldiktiń kúlli dvorándarynyń famılıalaryn, olardyń ata-tegin, semályq qarym-qatynastaryn, gerbilerin (tańbalaryn), gerbileriniń shyǵý tarıhyn kámil biletin. Al, etıkette oǵan bımálim ýaq-túıek bolmaıtyn; alpaýyt jer ıeleriniń qandaı pravolary bar ekeni oǵan bes saýsaǵyndaı belgili-tin, ıt júgirtip, qus salýdyń bilikti sheberi sanalatyn Atos, osynaý qyzǵylyqty óner jaıly bir kúni záýimenen áńgime-sóz týyp ketkende, ańshylyqtyń osy túriniń kánigi mamany koról Lúdovık HIIİ-niń ózin qaıran qaldyrǵany bar.

Óz zamanynyń kúlli asyl tekti bekzadalary sıaqty, ol da at qulaǵynda oınaıtyn shabandoz, keremet saıysker-tin. Onyń jan-jaqty tereń bilimi bir basyna az bolǵandaı-aq, Atos tipti sol dáýirdiń dvorándary oqyp-zertteı bermeıtin, sholasıka ǵylymy salasyndaǵy oqymystylyǵy sonsha, Aramıstiń lepirte aıtatyn, al, Portostyń aıqyn túsinemin deıtin latyn sózderin estigende jymıyp kúlip qana qoıatyn; Aramıs latyn tilinen eki-úsh ret gramatıkalyq qate jibergende, ol dos-jarandaryn ań-tań qaldyryp, etistikti qajetti shaǵyna, zat esimdi qajetti septik jalǵaýyna qoıǵan-dy. Al, áskerı adamdar ar-uıaty men dinı senimderinen op-ońaı aýytqyp, ǵashyqtar qupıa syryn, bizdiń kezimizge tán opasyzdyqpen jaıyp jiberip, kedeıler bolsa — qudaıdyń jetinshi ósıetinen taıyp jatqan sol bir azǵan zamanda, Atos adaldyǵyna kir shaldyryp kórgen emes-ti. Bir sózben aıtqanda, Atos aıryqsha jaratylǵan ǵajaıyp jan edi.

Biraq osynaý názik sezimdi tamasha adam, salaýatty aqyl ıesi baǵzy bir kezderi, qaırat-jigeri qalaı qaıtyp, zeıin-zerdesi qalaı kemıtinin ózderi de baıqamaı qalatyn shaldar sıaqty, kúndelikti surqaı tirliktiń ózin birte-birte ezip-janshyp, jasytyp tastaǵanyn sezbeı qalatyn. Sondaı bir sátsiz saǵattarda (ondaı saǵattar az emes-ti) Atostyń keýdesindegi jaqsylyq pen jaryqtyń bári sónip, jadyrańqy jarqyn júzin qarańǵy túnek kúrgeılep, kórsetpeı tastaǵandaı bolatyn.

Paıǵambardaı áýlıe ǵaıyp bolyp, adam beınesindegi bir pende qalatyn. Basyn tómen salyp, birer sózdi tili kúrmelip áreń aıtyp, shynyǵa, stakanǵa nemese keıde Grımoǵa uzaq ýaqyt boıy ólimsireı qarap, meńireıip otyra berer edi, al, qojasynyń ym-jymyna bas ıip ádettengen Grımo bolsa, Atostyń janary sóngen álsiz kózqarasynan ne tilep otyrǵanyn sezip, sony dereý oryndaı qoıatyn. Al, eger kóńildes dostary osyndaı aýyr sátterde bas qosa qalsa, Atos ázer degende eki-úsh aýyz sóz aıtyp, ortaq áńgimeden tys, qaǵys qalar edi. Munyń esesine ol sharapty tórteýi úshin jalǵyz ishetin, biraq qabaǵyn túıip, burynǵydan beter muńaıa túskeni bolmasa, tipti de syr bermeıdi.

D'Artanán ár nárseni kórgish te sezgish aqyldy, zırek jas bolǵanymen, qansha qumartsa da, áli de oıyndaǵy saýalǵa jaýap taba almaı keledi: osynaý úmitsiz kúırektiktiń syry nede, ony týdyratyn nendeı jaıt — mine, sony bile de, taba da almaı júr. Atos eshkimnen eshqashan da hat-habar almaıdy jáne dos-jarandarynan jasyryp birde-bir áreket jasap kórgen emes.

Onyń osy bir muń-sherin sharap tarqatady dep aıtýǵa tipti de bolmaıtyn edi, óıtkeni ol sharapty sol jabyqqan kóńilin kóterý úshin ishetin, biraq joǵaryda aıtqanymyzdaı, sol shıpaly sý onyń muń-sherin burynǵydan beter kúsheıte túsetin. Sol sıaqty onyń osyndaı zaryǵyp-toryqqan kezin qumar oıynnyń áseri dep te aıtýǵa bolmas edi, qubylmaly taǵdyrdyń árbir burylys-qaltarysyn óleńdetip-ándetip, boqtap-boralap júrip, qınalyssyz uzatyp salatyn Portostan bir aıyrmasy, Atos qumar oıynynda utsa da, utylsa da syr bermeı, samarqaý-selsoq kúıde mańqıyp otyra beretin, Bir kúni mýshketerlermen alqa-qotan otyryp, Atos bir-birimen pıstol utyp alady da, ony sol arada altynmen zerlegen ıyqbaýyna qosa uttyrady, sosyn osynyń bárin, ústine taǵy júz lýıdor qosyp qaıta utyp alady — sonda onyń ásem qara qasy bir ret dir etip kerilmeıdi, balǵyn qolynyń reńi buzylmaıdy, sol baısaldy qalpynan jaıma-shýaq suhbatty keńes sol baısaldy qalpynan bir tańǵan joq deıdi.

Bizdiń kórshilerimiz — aǵylshyndar sıaqty, onyń qabaǵynyń salyńqy júretini aýa raıyna da, jaýyn-shashynǵa da baılanysty emes-ti, jyldyń árbir jaqsy aılarynda ol tipti toryǵyp ketetin: ıýn, ıýl aılary — Atostyń eńsesin kótertpeıtin eń aýyr aılar edi.

Tap qazirgi kezde ol muń-sher degendi bilmeıtin, al onymen bolashaq týraly syrlasa qalsa, ıyǵyn bir qysyp qoıa salatyn: demek d'Artanánǵa jetken kómeski sybysqa qaraǵanda, onyń sherli kóńiliniń syryn ótken kúnder jasyrǵan tárizdi.

Atos atyn kúrgeılegen tylsym syr oǵan jurtty qyzyqtyrǵan ústine qyzyqtyra tústi, ol qansha essiz mas bolyp qalǵanymen, keıbireýler jińishkelep jymysqy saýal qoıǵanda, ne sózimen, ne kózimen syr shashqan emes.

— Qaıdam, — dedi estirtip d'Artanán. — Bálkim, Atos baıǵus qazip ólip te qalǵan shyǵar, endeshe oǵan eń áýeli men kinálimin. Sol bir shataqqa ol tek men úshin ǵana kelip kılikti, onyń neden bastalyp, nemen bitetinin de bilgen joq jáne sodan óz basyna tyrnaqtaı da paıda tabýdy oılamady.

— Basqasyn bylaı qoıǵanda, sýdar, — dedi Planshe, — nesin jasyramyz, biz aman qalǵanymyz úshin tek soǵan ǵana boryshtarmyz. Esińizde me, ol: «D'Artanán, alǵa! Men tosqaýylǵa keziktim!» —dep aıqaılady ǵoı. Al, sosyn qos pıstoletin gúrs-gúrs atty da, shpagasyn zyńyldatyp, jantalasa aıqasyp ketti. Tap bir jıyrma adam nemese qany qyzyp qutyrynyp alǵan jıyrma dıý shaıqasyp jatqandaı boldy-aý!

Bul sózderden keıin d'Artanán tipti janyǵyp ketti, ol onsyz da quıǵyta shaýyp kele jatqan atyna taqymyn basty.

Erteńgi saǵat on birdiń kezinde jolaýshylar alystan Amendi kórdi, al, on bir jarym shamasynda qarǵys shalǵan sharaphananyń aldyna kelip, at basyn tiredi.

D'Artanán sol bir zulym qojaıynnan kegimdi aıyz qanǵandaı etip qaıtarsam dep kóp-kóp oılanatyn, sodan kóńili biraz jubanysh tapqandaı bolatyn. Sonymen ol qalpaǵyn kózine túsirip, sol qolymen shpagasyn sabynan ustap, oń qolyndaǵy doıyryn sermep qoıyp, erkin basyp sharaphanaǵa kirdi.

— Meni tanydyńyz ba? — dedi ol ıilip tájim etip, jaqyndaı bergen qojaıynǵa.

— Tanymadym, sharapattym, — dedi ol D'Artanánnyń tula boıyn qursaǵan qarý-jaraǵyna týra qaraı almaı jasqanyp.

— E, siz meni tanymadym deńiz!

— Joq, sharapattym.

— Hosh, endeshe bir-eki aýyz sózben túsindireıin. Osydan eki aptadaı buryn, jalǵan aqsha jaıyp júrsiz dep aıyp taqqan dvoránındi qaıda jiberdińiz?

Sharaphanashy qýaryp ketti, óıtkeni d'Artanán qaharlanyp tónip qalǵandy, al, Planshe aınytpaı sonyń qımylyn qaıtalap shyqqan.

— Ah, sharapatty myrza, siz maǵan sony aıtpaı-aq qoıyńyzshy! — dedi sharaphanashy shaǵynyp. — O qudaıym-aı, sol qatemniń jazasyn tarttym-aq! Meniń ózim bir jolym bolmaıtyn baqytsyz sorlymyn!

— Men sizden: sol dvoránınge ne boldy? — dep surap turmyn.

— Raqym etip áýeli meniń sózimdi tyńdańyzshy, sharapatty myrza, qaıyrymdy bolyńyzshy! Otyryńyz, raqym etińiz.

Alagúlik kóńili órekpip, ashý býǵan d'Artanán tap bir sýdıa sıaqty, túnerip otyra ketti. Planshe onyń artyna qasqaıyp turyp aldy.

— Oqıǵa bylaı bolǵan edi, sharapatty myrza... — dedi sharaphanashy qoryqqanynan qaltyrap. — Men sizdi endi tanydym. Álgide ózińiz suraǵan myrzamen janjal bastalǵan kezde, asyǵys ketip qalǵan siz be edińiz?

— Iá, men. Eger osydan bar shyndyqty aıtpasańyz, menen eshbir raqym kútpeıtinińizdi ózińiz de jaqsy túsingen bolarsyz.

— Endeshe, marhabat kóńilińizben tyńdaıtyn bolyńyz, men bolǵan oqıǵany jasyrmaı, búkpeı aıtyp bereıin.

— Zeıinim sizde.

— Basshylar, qasyndaǵy birneshe joldastarymen birge sizdiń traktorge áıgili jalǵan aqsha jasaýshy baryp toqtaıdy, olar gvardıashylar men mýshketerlerdiń kıimin kıip barady, degen habar berdi bizge. Sharapatty myrzalar, sizderdiń keskin-keıipterińiz, attaryńyz ben qosshylaryńyz — bár-bárińiz dálme-dál sýrettelgen edi...

— Sosyn, sosyn! — dedi d'Artanán, myna dál málimetterdi kim bergenin birden seze qoıyp.

— Sol sebepti de, maǵan kómekke dep alty adam jibergen basshylardyń buıryǵyna baǵyndym da, álgi jalǵan aqsha jasaýshy degenderdi ustaý úshin qajetti sharalardyń bárin qoldandym...

— Taǵy aıtyn ba! — dedi d'Artanán, «jalǵan aqsha jasaýshy» degen sóz qulaǵyn kesip ketkesin.

— Sharapatty myrza, sondaı nárseni aıtqanym úshin sizden keshirim suraımyn, biraq meni aqtaıtyn da sol sózder ǵoı. Basshylar meni qatty qorqytty, al, sharaphanashy basshylarmen tatý-tátti bolýy kerek ekenin ózińiz de bilesiz.

— Sizden taǵy suraıtynym: sol dvoránın qaıda? Oǵan ne boldy? Ol tiri me, óli me?

— Sabyr, sharapatty myrza, qazir biz oǵan da jetemiz. Sonymen, ózińizge málim oqıǵa boldy... sizdiń asyǵys ketip qalǵanyńyzdy aqtaıtyn oqıǵany aıtamdaǵy, — dedi qojaıyn jymysqy keıippen, d'Artanánnyń nazarynan bul da qaǵys qalmady. — Sol dvoránın, sizdiń dosyńyz, jan ushyra qorǵandy. Onyń qyzmetshisi osynda jiberilgen, jylqyshy bolyp kıinip alǵan soldattarmen shekisip qalady...

Ah, sumyraı! — dedi d'Artanán daýystap. — Báriń aýyz jalasyp qoıǵan ekensińder ǵoı, senderdi jýsatyp tastamaı, ańqıyp qarap otyrǵanyma ózim de tań qalamyn.

— Joq, sharapatty myrza, bir ókinishti nárse, bárimiz birdeı aýyz birlikte bolmappyz, qazir oǵan ózińizdiń de kózińiz jetedi. Sizdiń dosyńyz sóz joq, onyń bir qadirli esimi de bar shyǵar, sony atamaǵanyma keshirim ótinemin, óıtkeni onyń atyn biz bilmeımiz — qosh, sonymen sizdiń dosyńyz pıstoletpen atyp, eki soldatty qyryp saldy da, shpagasymen jaýlaryn jasqap, keıin shegine berdi, sosyn meniń bir dáıekshimdi mertiktirip, ózimdi súńgisiniń jalpaq jaǵymen uryp taldyryp tastady...

O sum jendet, sózińdi bitiresiń be, joq pa,— dedi d'Artanán aıqaılap . — Atos qaıda? Atosqa ne boldy?

— Jańa ózińizge aıttym ǵoı, sharapatty myrza, sheginip bara jatyp, ol podvalǵa túsetin basqyshqa tap boldy, podvaldyń esigi ashyq turǵan, ol kiltti qaǵyp alyp, esikti jaýyp, ishinen bekitip ilip qoıdy. Bárimiz de onyń endi qaıtyp shyǵa almaıtynyn bildik te podvalǵa túsýine kedergi jasamadyq...

— Báse, ony óltirý senderdiń oılaryńda da bolmaǵan, tek qamaýǵa alǵylaryń kelgen eken ǵoı! — dedi d'Artanán.

— Qamaýǵa deısiz be, qudaı saqtasyn! Ant eteıin, sharapatty myrza, ol ózin-ózi qamady! Al, sonyń aldynda ǵana ol jasaıtynyn jasady: bir soldat tilsiz ketti de, ekeýi jaralandy. Ólgeni men jaralylaryn kóterip, serikteri ketip qaldy, qazir olar jaıly eshteńe de bilmeımin. Al, óz basym esimdi jınaǵasyn, gýbernator myrzaǵa baryp, bolǵan oqıǵany túgel baıandap berdim-daǵy, tutqyndy qaıtemin, dep suradym. Biraq gýbernator aspannan túsken kisideı-aq: bul áńgimege múlde túsinbeıtinin, maǵan berilgen buıryqtyń ózinen shyqpaǵanyn aıta kelip, eger siz baqytsyz sorly, osynaý soıqan iske gýbernatordyń qatysy boldy dep bireýge aıttyńyz bar ǵoı, onda men sizdi darǵa asýǵa ámir etemin, — dedi. Shamasy, men jańsaq basyp, bireýdiń ornyna ekinshi bireýdi ustaǵan bolýym kerek, al, ustalýǵa tıis kisi sytylyp ketken sıaqty.

— Atos qaıda, Atos? — dedi aıqaılap d'Artanán, osynaý iske jergilikti ókimettiń kózqarasyn bilgennen keıin ol shynymen-aq qaharyna mindi. — Atosqa ne boldy?

— Tutqyn aldyndaǵy kinámdy tezirek jýmaqshy boldym-daǵy,- Men ony shyǵaryp jibereıin dep pogrebke bardym. Ah, sýdar, ol adam emes, naǵyz dıý bolyp shyqty! Men oǵan bosatyp jibereıin dep edim, ol: báribir tuzaqqa túsirdińder, men endi óz sharttarymdy qoımaı, dalaǵa shyqpaımyn, — dedi. Uly aǵzamnyń mýshketerine qol jumsap, ózimdi qandaı halge túsirgenimdi sezdim-daǵy, men oǵan: sizdiń shartyńyzdy oryndaýǵa ázirmin, dep ıile jaýap qattym. — Eń áýeli, — dedi ol, — maǵan qyzmetshimdi tolyq qarýymen qaıtaryp berýlerińizdi talap etemin. Bul buıryq dereý oryndaldy; sizdiń dosyńyz ne tilese, sony oryndaýǵa ázir bolǵanymyzdy ózińiz de túsingen bolarsyz. Sonymen, Grımo myrza — ózi tuıyq eken, sonda da atyn bizge aıtty — ıá, Grımo myrza jaralanǵanyna qaramastan pogrebke túsirildi. Qojasy qyzmetshisin qabyldap aldy da, esikti jaýyp, endi óz betterińmen júre berińder, dedi.

— Ol qaıda deımin? Atos qaıda? — dedi d'Artanán aqyryp.

— Pogrebte, sýdar.

— Ońbaǵan, sen ony áli pogrebke qamap qoıǵansyń ba?

— Qudaı saqtasyn! Joq, sýdar. Biz ony pogrebte ustap qaıtemiz! Onyń sol pogrebte ne istep jatqanyn bilseńiz etti! Ah, sýdar, eger siz ony pogrebten shyǵara alsańyz, men sizge óle-ólgenshe razy bolar edim, jarylqaýshy perishtem dep minájat aıtar edim sizge!

— Hosh, ol pogrebte me? Qazir ony taba alamyn ǵoı?

— Álbette, sýdar. Qasaryp shyqqysy kelmeıdi tipti. Biz oǵan kún saıyn aıyrǵa shanshyp, sańylaýdan nan beremiz, qalasa, et te beremiz, biraq bizdi sorlatqan, onyń negizgi tamaǵy nan da, et te emes. Anaý kúni men qasyma soıtaldaı-soıtaldaı eki jigitti ertip, tómenge túseıin dep edim, ol ólerdeı ashýlandy. Men onyń pıstolettiń shúrippesin, al — qyzmetshisi mýshkettiń shúrippesin qaıyryp jatqanyn esittim. Biz odan ne istegeli jatyrsyń, dep suraǵanymyzda, óli qyzmetshim ekeýmizdiń qyryq oǵymyz bar, solardyń bárin taýysqansha birde-bireýińdi pogrebke jibermeımiz, dedi, Sodan keıin shaǵym aıtyp, gýbernatorǵa baryp edim, ol maǵan, ózińe de sol kerek, sharaphanańa kelgen degdar myrzalardy qorlamaýyńa bul endi saǵan sabaq bolady, dep jaýap qaıtardy.

— Hosh, sonda áneýgiden beri... — d'Artanán sharaphanashynyń súmireıip turǵan músápir keıpin kórip, shydamaı kúlip jiberdi.

Iá, áneýgiden beri, — dedi sharaphanashy sózin jalǵap, — bizdiń hálimiz qıyndap ketti, sýdar, óıtkeni bizdiń kúlli iship-jeıtin azyǵymyz pogrebte saqtalýshy edi. Shynydaǵy sharaptar, kespektegi sharaptar, syra, ósimdik maıy, qalampyr, buryshtar, shoshqa maıy men shujyqtar — kúllisi sonda. Bizge tómenge túsýge tyıym salynǵan sebepti, osynda qonýǵa-tústenýge kelgen saıahatshy jolaýshylarǵa ishimdik, taǵam bere almaıtyn boldyq, endi meıman-jaıymyz kún sanap quldyrap, azyp-tozyp barady. Eger sizdiń dosyńyz pogrebte endi bir apta otyrsa, biz birjolata aqsıraq bolyp qurımyz.

Ózińe de sol kerek, sumpaıy! Bizdiń jalǵan aqsha jasaýshy emes, durys adamdar ekenimizdi túr-pishinimizden-aq tanýǵa bolatyn edi ǵoı?

— Iá, sýdar, siz durys aıtasyz.., — dedi qojaıyn. — Áne, tyńdańyzshy, ol taǵy doldanyp jatyr.

— Ony mazalaǵan shyǵar, — dedi d'Artanán daýystap.

— Endi qaıtemiz? Bizge aǵylshynnyń eki birdeı aqsúıegi kelip jatyr — dedi qojaıyn oǵan.

— Kelse kele bersin, báribir,

— Báribirińiz qalaı? Aǵylshyndardyń táýir sharapty jaqsy kóretinin ózińiz de bilesiz, sýdar, al, mynalar eń tańdaýly sharapty surap jatyr. Shamasy, meniń áıelim myna myrzalarǵa talap etken taǵamyn bermekshi bolyp, Atos myrzadan tómenge túsýge ruqsat suraǵan shyǵar, al, ol ádetinshe kirgizbeı qoıǵan bolar... Jarylqaýshy jan ıem-aı, bále taǵy bastaldy ǵoı!

Shynynda da pogreb jaqtan bir shań-shuń daýys estildi. D'Artanıan ornynan turdy, qojaıyn sharasyzdyqtan óz qolyn ózi ýqalap, muny pogrebke qaraı bastady, Planshe mýshketin kezenip, bulardyń sońynan erdi.

Aǵylshyndar da qatty renish bildirip jatty: olar uzaq jol júrip, qatty ashyǵyp, shańyrqap qalǵan-dy.

— Bul baryp turǵan zorlyq! — desti olar, tiliniń azdaǵan múkisi bolmasa, fransýzsha saırap tur. — Osyndaı qaıyrymdy kisilerdiń óz sharabyn ózine bıletpeıtin anaý bir esýas jyndy ǵoı! Biz qazir esikti syndyramyz, al, eger ol shynnan jyndanyp ketetin bolsa, biz ony óltiremiz, sonymen is tamam!

— Tynyshtalyńyz, myrzalar! — dedi d'Artanán belinen pıstoletterin alyp. — Ǵafý etińizder, sizder biraq eshkimdi de óltire almaısyzdar.

— Eshteńe etpeıdi. Ana maqtanshaqtardy beri jiberińiz, áýselesin kórip alaıyq, — degen Atostyń baısaldy daýsy estildi ishten.

Aǵylshyndar qansha batyr bolǵanymen kúmiljip bir-birine qarasty. Pogrebte kisi jeıtin bir tajal, ertekte kezdesetin dáý otyrǵandaı, eshkim onyń ústine emin-erkin kire almaıtyndaı kórinedi.

Bir sát bári de tynyshtala qaldy, aǵylshyndar sheginip ketýge arlandy bilem, yzaqor bireýi ashý ústinde basqyshpen bes-alty tepshek tómen túsip baryp, esikti myqtap turyp bir tepti, ol myna túrimen tas qabyrǵany tesip jibergendeı edi.

— Planshe, — dedi d'Artanán pıstoletteriniń shúrippesin qaıyryp, — men myna joǵarydaǵysyn ózime alam, sen tómendegisimen shuǵyldan... Káne, myrzalar, sizder atysýǵa ázirsiz be? Óte jaqsy, káne, endeshe atysalyq!

— Aqtaǵalam-aı! Men osy D'Artanánnyń daýsyn esittim be, qalaı?.. — İshten Atostyń daýsy kúńgirlep shyqty.

— Sen qatelesken joqsyń, — dedi d'Artanán daýsyn qattyraq shyǵaryp, — bul men ǵoı, dosym!

— Bárekelde! — dedi Atos. — Olaı bolsa, biz ana sabazdardyń sybaǵasyn beremiz.

Aǵylshyndar shpagalaryna jarmasty, biraq olar eki ottyń ortasynda qalyp edi. Taǵy bir sekýndtaı olar kibirtiktep turdy, biraq namysqa tyrysyp, pogreb esigin shirenip ekinshi ret tepkende ol qaqyrap jarylyp ketti.

— Jaltar, d'Artanán, jaltar! Qazir men atamyn! — dedi Atos aıqaılap.

— Myrzalar! — dedi d'Artanán ol eshqashanda aqylyn ashýǵa jeńdirip kórgen emes. — Óz jaǵdaılaryńyzdy oılańyzdar... Atos, bir mınýt qoıa turyńyzshy. Myrzalar, sizder bir soıqandy iske urynǵaly tursyz jáne uzamaı boraǵan oqtan shurq tesik bolasyz. Biz, dáıekshimiz ekeýmiz, sizderge úsh oq joldasaq, podvaldan da sonsha oq keledi. Buǵan qosa shpagalarymyz taǵy bar, senseńizder, biz, dosymyz ekeýmiz, ony jap-jaqsy jumsaı da bilemiz! Maǵan kedergi jasamańyzdar, sonda men sizderdiń isti de, ózimniń isimdi de jaıǵastyramyn. Tap qazir sizderge jaqsy ishimdik ákelip beredi, meniń sertim osy!

— Árıne, sharap qalsa, — degen Atostyń mysqyldaǵan daýsy estildi.

Sharaphanashy arqasynan sýyq terdiń burq ete túskenin sezdi.

— Eger sharap qalsa — degeni qalaı? — dedi ol kúbirlep.

— Shaıtan atsyn, qalady sharabyń! — dedi d'Artanán. — Sabyr etińiz... ekeýi pogrebtegi bar sharapty iship qoıdy deısiz be!.. Myrzalar, shpagalaryńyzdy qynyna salyńyzdar.

— Maqul. Biraq pıstoletterińizdi siz de beldigińizge qystyryńyz.

— Shyn kóńilden qystyramyn.

D'Artanánnyń ózi bastap úlgi kórsetti. Sosyn Planshege burylyp, mýshketińdi túsir degen belgi berdi.

Muny kózimen kórgesin, aǵylshyndar kúńkildesip, shpagalaryn qyndaryna saldy. D'Artanán olarǵa Atostyń qalaı qamalǵanyn aıtyp berdi, ekeýi de naǵyz djentelmender eken, kúlli kinány sharaphanashyǵa artty.

— Al, endi, myrzalar, óz bólmeńizge baryńyzdar, arada bir on mınýt ótkennen keıin sizder ne qalasańyz, sonyń bárin ákelip beredi, — dedi jigit.

Aǵylshyndar tájim etip, ketip qaldy.

— Endi men jalǵyz ózim qaldym, súıikti Atos! — dedi d'Artanán. — Ótinemin, esikti ashyńyz!

— Qazir, — dedi-Atos.

İshten býylǵan shópshektiń tarsyldap qulaǵany, bórenelerdiń syqyry estildi: qamalǵandar endi esikti bastyrǵan aǵashtardy alyp tastap jatyr edi.

Endi bir sekýndtan keıin esik ashylyp, sańylaýdan Atostyń appaq júzi kórindi, ol aınalasyn kózimen bir sholyp ótti.

D'Artanán dosyna tura umtylyp, ony abaılap qushaqtaı aldy; sosyn ony qoltyǵynan demep, osynaý túnergen mekeninen alyp ketti, Atostyń teńselip kele jatqanyn ol endi ǵana baıqady.

— Siz jaralysyz ba?— dedi ol.

— Men be? Tipti de jaraly emespin. Men ólerdeı maspyn, másele sonda. Osyndaı kúıge túsý úshin eshbir adam eshqashanda tap mendeı eńbektenip kórgen joq shyǵar... Qudaı atymen ant eteıin, qojaıyn, meniń enshime, shamasy, júz elý shynydan kem sharap tımegen shyǵar!

— Aıańyzdar meni! — dedi qojaıyn bajyldap. — Eger qyzmetshisi qojasy ishken sharaptyń jartysyn ishse bolǵany, meniń sý túbine ketkenim.

— Grımony tártipke ábden úıretip qoıǵanmyn, ol men ishke sharaptan ólse de ishpeıdi. Ol tek kespekten ishti. Aıtpaqshy, ol tyǵynyn jabýdy umytyp ketti ǵoı deımin. Esittińiz be, birdeńe aǵyp jatyr?

D' Artanıan máz bolyp kúlip jiberdi, al, qojaıyn baıǵus sýdan otqa túskendeı, álgide tońyp tursa, endi terlep ketti.

Sol mezette Atostyń artynan mýshketin ıyǵyna salyp, Grımo shyqty, rýbenstiń maskúnem satırleri sıaqty, onyń, basy selkildep keledi. Omyraýy men arqasyna jolaq-jolaq bolyp birdeńe tógilipti, qojaıyn oǵan bir qaraǵannan óziniń záıtún maıy ekenin birden bile qoıdy.

Bular qazdaı tizilip, úlken bir zaldan ótti de, meımanhananyń D'Artanán suraýsyz alǵan, eń tańdaýly bólmesine kelip ornalasty.

Tap sol kezderi qojaıyn men áıeli qoldaryna sham alyp, uzaq ýaqyt boıy kirýge tyıym salynǵan pogrebke qaraı tura umtyldy; kelse — bul aranyń oıran-botqasy shyǵyp jatyr eken.

Atos ortasynan jaryp ótken, baý-baý shópshekterden, kespekter men taqtaılardan, strategıalyq ónerdiń erejelerine saı jasalǵan bekiniste tógilgen sharap pen maı shalshyqtaryna malynyp, olar, bu jerden eti jelingen súıekter kórinedi, pogrebtiń sol jaq buryshynda shynylar synyǵy úıilip jatyr; aýzy ashyq qalǵan kespek «qanynyń» sońǵy tamshylary tyrs-tyrs tamady. Ejelgi mynadaı aqynnyń sózimen aıtsaq, soǵys dalasy sıaqty, bul áreket aralaǵandaı qańyrap qulazyp jatyr.

Tóbedegi órlikterge ilingen elý shujyqtyń on shaqtysy ǵana qalypty.

Qojaıyn men onyń áıeliniń bajyldaǵan daýystary pogreb tóbesin kókteı ótip, syrtqa jetip edi, baıǵustardy d'Artanánnyń ózi de aıap ketti. Atos oǵan pysqyryp ta qaraǵan joq.

Biraq «mal ashýy — jan ashýy» emes pe, jany kúıgen qojaıyn, ózin-ózi umytyp, qolyna túsken bir súımendi ala salyp, eki dos kelip ornalasqan bólmege jetip keldi.

— Sharap ákel! — dedi Atos ony kórisimen.

— Sharap! — dedi qojaıyn qaıran qalyp, — qaıdaǵy sharap! Oıbaı-aý, sizder júz pıstolden artyq sharap ishtińizder! Men sorly taqyr kedeı bolyp qaldym, óldim, qurydym!

— Jetti! Biz tipti shólimizdi de qandyrǵan joqpyz.

— Eger sizder iship qana qoıǵan bolsańyz, ýaqa emes, sizder shynylardy qıratyp ketipsizder.

— Siz meni jınaýly shynylaryńyzdyń ústine ıterip jiberdińiz, sosyn olar shashylyp qulap qaldy. Oǵan ózińiz kinálisiz.

— Meniń kúlli maıym rásýá bolypty.

— Maı — jaraqatqa shıpa eken. Grımo baıǵus sizder salǵan jarasyn emdemegende qaıtedi.

— Shulyqtarymnyń bárin qurtypsyzdar!

— Pogreb ishi qujynaǵan egeýquıryq.

— Siz maǵan báriniń de qunyn tóleısiz! — dedi shańqyldap, terisine syımaı ketken qojaıyn.

— O sumyraı! — dedi Atos ornynan tura berip, biraq áli bitip, qaıtadan oryndyǵyna sulq otyra ketti.

D'Artanán oǵan kómekke kelip, qamshysyn kótere berdi.

Qojaıyn bir qadam keıin sheginip, jylap jiberdi.

— Bul sizdi munda qudaıdyń ózi jibergen jolaýshylarǵa kishipeıil bolýǵa úıretedi, — dedi ol.

— Qudaı deıdi! Odan da ázázil-peri deseńizshi!

— Eı, shyraq, — dedi d'Artanán oǵan qyr kórsetip, — eger sen osylaı bajyldap, qulaǵymyzǵa tynyshtyq bermeıtin bolsań, onda biz qazir tórteýmiz baryp, pogrebińdi jaýyp alamyz da, qansha shyǵyn shekkenińdi ózimiz tekseremiz.

— Qoıdym, myrzalar, qoıdym. Kinály ózim ekenin de moıyndaımyn, biraq dúnıede keshirilmeıtin kúná joq. Sizder asyl tekti myrzasyz, men bir júrgen músápir sharaphanashymyn, aıańyzdar meni!

— E, áńgimeń endi jóndeleıin dedi! Búıte berseń sen meniń kóńilimdi eljiretip jiberersiń de, kespeginen aqqan sharap sıaqty, meniń kózimnen de jas parlap keter. Biz onsha kisi qorqatyn jandar emespiz. Káne, beri kel, sóıleselik.

Qojaıyn úrkektep jaqyndaı berdi.

— Saǵan aıttym ǵoı, qoryqpa, jaqyn kel dep. Áneýgúni saǵan aqsha tóleımin dep stol ústine ámıan qoıǵanmyn.

— Durys aıtasyz, sharapatty myrza.

— Ámıanda alpys pıstol bar-tyn. Qaıda sol aqsha?

— Sot keńsesine tapsyrylǵan-dy, sharapatty myrza. Olar jalǵan aqsha delingesin men qaıteıin.

— Endeshe, sol ámıandy qaıta taptyryp aldaǵy, alpys pıstoldi qaltańa sal.

— Sharapatty myrza, sot chınovnıkteriniń qolyna bir túsken aqshany qaıtarmaıtyny ózińizge de belgili ǵoı. Eger olar jalǵan teńge bolsa bir sári, onda olardan úmit úzbeýge bolady, biraq meniń soryma qaraı, ol naǵyz aqsha bolyp shyqty emes pe.

— Sotpen óziń kelise jatarsyń, baýyrym, onda meniń jumysym joq, al qazir qaltamnan kók tıyn da taba almaısyń.

— Aıtpaqshy, Atostyń aty qaıda osy? — dedi d'Artanán áńgimege aralasyp.

— Qorada.

— Ol qansha turady?

— Elý pıstolden asa qoımas.

— Attyń quny seksen pıstol delik. Sen sony al, sonymen sózdi doǵaralyq.

— Qalaı? Sen meniń atymdy satpaqshysyń ba? Meniń Baıazetimdi? — dedi Atos tańyrqap. — Joryq-jortýylǵa qalaı shyǵamyn — Grımoǵa minip shyǵamyn ba?

— Men saǵan basqa at ákeldim, — dedi jigit,

— Basqa at?

— Ózi keremet! — dedi qojaıyn daýystap,

E, basqa at bolsa jáne ózi jas. júrdek bolsa, onda meniń atymdy aldaǵy sharap ákel.

— Qandaı sharap? — dedi qojaıyn júregi ornyna túskesin, keıbir pogrebtiń túkpirindegi temir tordyń qasynda jatqanyn. Sol arada áli jıyrma bes shyny sharap bar, qalǵany men qulaǵan kezde synǵan. Altaýyn ákelseń bolady.

— Iapyraı, mynanyń ózi adam emes, túpsiz kespek qoı, — dedi qojaıyn kúbirlep. — Eger ol osynda taǵy bir-eki apta turyp, ishken - jegenińniń bárine tóleıtin bolsa, men sharýamdy biraz jóndep alar edim.

Sol sharaptyń taǵy bir tórt shynysyn aǵylshyn myrzalarǵa aparyp berýdi umytpa, — dedi d'Artanán qosymsha.

Al, endi sharap kelgende, d'Artanán, sen maǵan qalǵan serikterimizdiń qaıda júrgenin aıtyp bershi, — dedi Atos sózin talǵap.

D'Artanán Portosty aıaǵynyń býyny taıyp, tósek tartyp jatqan jerinen taýyp alǵanyn, al, Aramıspen eki ǵulamamen birge stol basynda áńgime-dúken quryp otyrǵan jerinde jolyqqanyn aıtyp berdi. Ol áńgimesin aıaqtaı bergen kezde álgide aıtylǵan sharap pen pogrebten basqa jerde sátimen saqtalyp qalǵan bir shıki shoshqa etin tabaqqa salyp, qojaıyn da jetti.

— Bárekelde, — dedi Atos, d'Artanán men ózine sharap quıyp jatyp, — Portos pen Aramıs jóninde aıttyq. Al endi, dostym, meniń jaǵdaıyń qalaı, ne kórip, ne bildiń? Menińshe, seniń qabaǵyń túsip ketken tárizdi?

— Qyrsyq shalǵasyn qaıtersiń, laj bar ma, bárińnen de men baqytsyz boldym ǵoı, — dedi jigit.

— Myna sen baqytsyzsyń ba, d'Artanán! Ne boldy sonsha! Aıtshy káne! — dedi Atos degbirsizdenip.

— Keıin aıtarmyn, — dedi d'Artanán.

— Keıindi qoı! Tap qazir nege aıtpaısyń? Sen meni mas dep oılaısyń ba? Dosym, esinde bolsyn: sharap iship otyrǵan kezde menen aqyldy adam bolmaıdy. Káne, sóıle, qulaǵym sende, D'Artanán oǵan Bonase bıkeniń oqıǵasyn aıtyp berdi.

Atos onyń sózin jaıbaraqat otyryp tyńdady.

— Osynyń bári túk emes, — dedi ol, d'Artanán sózin bitirgesin, — túk te emes.

«Túk emes» — Atostyń jaqsy kóretin sózi edi,

— Siz bárin de túk emes dep júre beresiz, súıikti Atos, — dedi d'Artanán, — ózi ómirinde áıelge ǵashyq bolyp kórmegen kisiniń sózinde bereke bolýshy ma edi.

Atostyń kilbıgen kózi bir sát jalt etip jandy da, qaıtadan sónip, buldyrap tumandanyp ketti.

— Onyń ras, men ómirde ǵashyq bolyp kórgen emespin, — dedi Atos samarqaý.

— Endeshe men sıaqty sezimtal adamdardy aıyptap, aǵattyq jasap otyrǵanyńyzdy ózińiz de ańǵarǵan shyǵarsyz, tas baýyr dosym.

— Sezimtal júrek — jaraly júrek, — dedi Atos.

— Solaı degende ne aıtpaqshysyz.

— Meniń aıtaıyn degenim, mahabbat — lotereıa bıleti, utqan kisige ajal shyǵady! Súıikti d'Artanán, maǵan senseńiz, utylyp qalǵanyńyz keremetteı jaqsy bolǵan! Meniń aıtar aqylym — árdaıym utyla berińiz.

— Bıke meni jaqsy kóredi ǵoı dep oılaýshy edim.

— Solaı bolyp kóringen ǵoı.

— O,joq, ol meni shynynda jaqsy kóretin!

— Balamysyń degen! Sen sıaqty, ashynasy ózin janyndaı jaqsy kóredi dep oılamaıtyn, al, sol aıalaǵan ashynasy kózine shóp salmaıtyn erkek bul dúnıede joq.

— Sizdi eseptemeı-aq qoıalyq, Atos: eshqashanda ashyna kórmegen jansyz ǵoı.

— Onyń ras, — dedi Atos biraz únsiz otyryp, — mende eshqashanda ashyna bolyp kórgen emes! İshelik!

— Olaı bolsa, oıshyl fılosofym, men ózime aqyl-keńes, jubatýshy izdep júrgen janmyn, qoltyǵymnan demep, endi ne isteıtindigimdi úıretińiz.

— Jubat deısiz be? Qalaı?

— Baqytsyz sherli kóńilimdi aýlańyz.

— Sizdiń baqytsyzbyn degenińizge kúlkim keledi, — dedi Atos ıyǵyn qýshıtyp. — Men sizge bir mahabbat tarıhyn aıtyp bersem, ne der ekensiz!

— Ózińiz bastan ótkerip pe edińiz?

— Ol meniń bir dosymnyń basynan ótken shyǵar, báribir emes pe?

— Aıtyńyz, Atos, aıtyńyz, endeshe.

— Kel, ishelik, dúnıede osydan artyq eshteńe de joq.

— İshińiz de, áńgimeni sherte berińiz.

— Iá, bul ekeýiniń bir-birine zıany joq, — dedi Atos óz stakanyn iship, sosyn oǵan sharapty taǵy quıyp qoıdy.

— Zeıinim sizde, — dedi d'Artanán.

Atos oılanyp qaldy, ol oılaǵan saıyn, D'Artanánnyń kóz aldynda óńi qýqyl tartyp, qýaryp sala berdi. Atostyń sharapty kóp ishkeni sonsha, munyn ornynda basqa bir qarapaıym kisi bolsa, endigi qulap, uıyqtap qalar edi. Ol oıaý kúıi sandyraqtap otyrǵan sıaqty. Óle mastyń osy bir sandyraǵynan kisi qoryqqandaı edi.

— Siz ony aqıqat tyńdaǵyńyz kele me?

— Ótinemin, — dedi d'Artanán.

— Maqul endeshe, aıtqanyńyzdy oryndaıyn... Meniń kóp dos-jarandarymnyń biri... esińizde bolsyn, men emes, dos-jarandarymnyń biri, — dedi Atos tunjyraı kúlip, — ata-tegi sol men týyp-ósken ýálaıattan ıaǵnı Berrı ýálaıatynan, ózi Dandola nemese Mon-maransı sıaqty, asyl tekti áýletten shyqqan bir graf, jıyrma bes jasqa kelgende mahabbat táńirisindeı tańǵajaıyp, on altylar shamasyndaǵy bir sulýǵa ǵashyq bolady. Ýyljyǵan jasqa tán ańqaýlyǵyna qosa sol qyzda áıel zatyna bitpegen aqyl bar edi, ózi qyzý qandy bálekeı-di. Ol erkekke unap qala qoımaı, eliktirip-elitip, mas qylýshy edi. Ol sváshennık aǵasy-ekeýi shaǵyn bir mekende turyp jatty. Olar bul ólkege basqa jaqtan kelgen kirme bolatyn; olardyń qaı jaqtan kelgenin qudaıdyń tiri jany bilmeıtin; qaryndasy sulý, aǵasy qudaı degen dindar kisi bolǵasyn eshkim de bulardyń aty-jónin suramaǵan. Biraq jurttyń sybysyna qaraǵanda, ekeýi de tekti tuqymnan shyqsa kerek. Meniń dosym sol ýálaıattyń bıleýshi ıesi, eger qalasa, álgi qyzdy op-ońaı basyn aınaldyryp, degenine kóndire alar edi, nemese kúshpen kóńildes eter edi, sonda qojanyń qolyn kim qaǵar deısiń jáne áldeqaıdan kelgen, jan bilmeıtin bógde kisilerge kim arasha bolar deısiń! Biraq, soryna qaraı, ol baıǵus adal kisi eken, álgi qyzǵa úılenedi. Aqymaq, esýas, esek qoı!

— Eger ol sol qyzǵa shynymen ǵashyq bolsa, onyń nesi aıyp? — dedi d'Artanán.

— Tura tur, — dedi Atos. — Graf ony óziniń qamal-saraıyna kelip túsirip, sol ýálaıattyń mańdaı aldy bıbisine aınaldyrady. Ádilin aıtý kerek, áıel de óz rólin oıdaǵydaı oryndaıdy...

— Sosyn ne boldy? — dedi jigit.

— Ne bolýshy edi! Bir kúni, grafınıa kúıeýimen birge ańda júrgen kezde, — dedi Atos kúbirlep, sózin jalǵap, — áıel attan qulap qalyp qalady. Graf kómek bermekshi bolyp áıeline qaraı tura umtylady, kóılegi tyrsyldap, denesin qysa bergesin, jigit ony qanjarymen tilip jiberedi, baıqaýsyzda áıeldiń ıyǵy jalańashtanyp qalady. Onyń ıyǵynda ne bar edi, káne, tapshy, d'Artanıan! — dedi Atos saqyldaı kúlip.

— Men ony qaıdan bileıin? — dedi d'Artanán.

— Tuńǵıyq gúli bar eken. Oǵan qarǵys tańbasy basylǵan eken! — dedi Atos.

So zamat Atos qolyndaǵy bir stakan sharapty birden qaǵyp saldy.

— Sumdyq eken! Olaı bolýy múmkin emes! — dedi jigit daýystap.

— Ol ras, qymbattym. Perishte degeni qyzyl kóz peri eken. Sorly qyz baýkespe ury bolǵan.

— Graf sosyn ne isteıdi?

— Graf óz jer-sýyn ashsa — alaqanynda, jumsa — judyryǵynda ustaıtyn qudiretti qojaıyn bolǵan, qaraýyndaǵy jurtty jazalaımyn dese de, raqym etemin dese de erkinde eken. Ol grafınıanyń kóılegin qaq aıyryp jyrtyp, onyń qolyn artyna baılap, aǵashqa asyp ketedi.

— Qudaı-aı, saqtaı gór, Atos! Bul kisi óltirý emes pe! — dedi d'Artanán daýystap.

— Iá, sonyń tap ózi...— dedi Atos ólikteı qýaryp. — Páli, bul qalaı? Meniń sharabym bitip qalǵan ba...

So zamat sońǵy shynyny alyp, ony aýzyna apardy da, tura stakannan ishken sıaqty, qylqyldatyp tartyp jiberdi. Sosyn ol qolymen basyn súıedi. D'Artanánnyń jany túrshigip, onyń aldynda úrpıip tura berdi.

— Sodan beri qaraı men ózimdi jaqsy kóretin, óleń-jyrdaı súıkimdi, sulý áıelderden at quıryǵyn birjola keskenmin,- dedi Atos boıyn túzep, shamasy ol graf jónindegi áńgimeni áli bitirmese kerek. — Sizge de sony tileımin. İshelik!

— Sonymen áıeli ólip qaldy ma? — dedi d'Artanán kúbirlep.

— Ólmegende she! — dedi Atos. — Stakanyńyzdy ákelińiz... Et qaıda, bezgeldek! — dedi ol aıqaılap. — Biz endi ishe almaımyz.

— Onyń aǵasy qaıda? — dedi d'Artanán ımenip.

— Aǵasy deısiń be?

— Iá, sváshennıkti aıtam.

— Ah, sváshennık! Men ony da asyńdar dep ámir eteıin dep edim, ol menen buryn shirkeýin tastap qashyp ketipti.

— Sol ońbaǵannyń kim ekenin, sóıtip, bilmeı qaldyńyz ba?

— Shamasy, álgi sulýdyń birinshi ashynasy, ury serigi, «apama jezdem saıdyń» ózi bolsa kerek, kóńildesin kúıeýge berip, laıyqty ornyna qondyrý úshin de sváshennık bolyp, jurtty aldasa kerek. Endigi onyń da qol-aıaǵyn shapqan shyǵar dep oılaımyn.

— O qudaı, qudaıym-aı! — dep kúbirleı berdi osynaý sumdyq hıkaıadan jany túrshikken d'Artanán.

— Siz myna maıly etten nege almaısyz, d'Artanán? Bul bir dámdi as eken, — dedi Atos, bir japyraq etti kesip, jigittiń tarelkasyna salyp jatyp. — Mynadaı ettiń pogrebte bolmaǵanyna ókinip otyrmyndaǵy. Áıtpese, áli de elý shyny sharap ishetin edim.

Bul áńgimeni ári qaraı soza berýge D'Artanánnyń shydamy jetpedi, ol óziniń aqyl-esinen adasyp bara jatqanyn sezdi. Ol uıyqtaǵan kisideı basyn sylq etkizip, qolyn jastanyp otyra ketti.

— Jastar sharap ishýden qalǵan eken, al mynaý eń tańdaýly jigitterden. biri ǵoı, — dedi Atos buǵan qynjyla kóz tastap.

XXVIII

QAITYP ORALÝ

Atostyń sumdyq áńgimesinen d'Artanánnyń jany túrshigip ketti, biraq osy hıkaıanyń kóp jeri buǵan áli kómeski edi. Óıtkeni bul áńgimeni es-tússiz mas kisi ekinshi bir shala mas kisige aıtqan, býrgýnd sharabynyń eki-úsh shynysyn tastap alǵannan keıin kisiniń kózi buldyrap, basy aınala bastaıdy ǵoı, soǵan qaramastan erteńine uıqydan oıanǵan kezde keshegi áńgime zeıin-zerdesine tap bir taspen basylǵandaı-aq, ár sózine deıin ap-anyq bolyp jattalyp qalypty. Kóńiline kelgen kúdikti seıiltip, aıtylǵan syrdyń anyq-qanyǵyna kózin jetkizý úshin d'Artanán keshegi áńgimeni qaıta jalǵamaq bolyp dosynyń bólmesine keldi, biraq Atos dertinen ábden aıyǵypty, ıaǵnı álemdegi eń sezgish jáne óz syryn aldyrmaıtyn syrbaz janǵa aınalypty. Hosh, munymen qol alysyp qannan keıin, mýshketer jigittiń oıyndaǵysyn birden bilip qoıdy.

Qymbatty dos, keshe men qatty qyzyp qalyppyn, — dedi ol bastap. — Men ony búgin erteńgisin tilim aýzyma syımaı, tamyrym lypyldap, shekemniń zyrq-zyrq soqqanynan baıqadym. Keshe saǵan kisi aqylyna syımaıtyn talaı sumdyqty aıtpasam — ońbaı keteıin!

Osyny aıtyp, kóńildes serigine tesile qaraǵan kezde jigit qybyjyqtap qysylyp qaldy.

— Qoıyńyzshy ospaqtamaı. Eger umytyp qalmasam, siz keshe aǵat eshteńe aıtqan joqsyz, — dedi d'Artanán oǵan qarsy daý aıtyp.

— Solaı ma? Bul endeshe ǵajap eken. Men saǵan asa bir qaıǵyly oqıǵany aıttym ǵoı dep oılap edim.

Osylaı dedi de, ol jas jigittiń ishinde ne jatqanyn kórgisi kelgendeı, oǵan taǵy da qadala bir qarady.

— Shamasy, osy men keshe sizden beter mas bolyp qalǵan bolýym kerek: esimde eshteńe qalmapty, — dedi d'Artanán.

Biraq bul sóz Atostyń qaperine de kirip-shyqpaǵan tárizdi áńgimesin jalǵaı berdi.

— Súıikti dos, ózińiz de baıqap júrgen shyǵarsyz, sharaptan árkim ózinshe mas bolyp qalady: bireý qaıǵyrsa, ekinshi bireý kóńil ıterip jatady. Máselenkı, kóbirek ishsem boldy, men bir aıyqpas muńǵa batyp, bir kezde kútýshi áıel qulaǵyma quıǵan sumdyq bir qorqynyshty oqıǵalardy aıtqandy jaqsy kóremin. Bul — meniń bir kemshiligim, shynymdy aıtsam, úlken kemshiligim. Al, eger ony esepke almasaq, men sharapty ishe biletin kisimin.

Atostyń muny jaıbaraqat aıtqany sondaı, d'Artanán burynǵy oıynan qaıtaıyn dedi.

— Ah, ıá, aıtpaqshy! — dedi jas jigit, syrǵanap ustatpaı qoıǵan birdeńeni esine túsirmekshi bolyp. — Shynynda da álde túsimde me, álde ónimde me — bilmeımin, áıteýir, biz darǵa asylǵan bireýler jaıly sóz qozǵadyq qoı deımin.

— Báse! Mine kórdińiz be! — dedi Atos, ol appaq bolyp bozaryp ketse de, jymıyp kúlmek boldy. — Ózim de solaı dep oılap edim: men osy bir darǵa asylǵandardan qutyla almaı-aq qoıdym.

— Iá-ıá, — dedi d'Artanán sózin jalǵap, — esime endi ǵana túsip keledi... Iá, áńgime... bir mınýt tura turyńyzshy áńgime bir áıel jaıly boldy.

— Tap solaı, — dedi Atos ólikteı qýaryp. — Bul álgi meniń óte jaqsy kóretin aqquba áıel jónindegi áńgimem eken, eger men ony aıtqan bolsam — ólerdeı mas bolǵanym.

— Durys aıtasyz, uzyn boıly, kógildir kózdi, aqquba bir sulý áıel jónindegi oqıǵa, — dedi d'Artanán onyń sózin qostap.

— Iá, jáne darǵa tartylǵan áıel jaıly...

Sonda óziniń kúıeýi, sizdiń tanystaryńyzdyń biri, dáýletti myrza darǵa asypty, — dedi d'Artanán, Atostan kózin almaı.

— Mine kórdińiz be, kisi ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilse, bireýdi osylaı naqaqtan kinálaı salady! — dedi Atos ıyǵyn qýshıtyp áldenege ókingendeı. — Osy bir sertim bolsyn, d'Artanán: endigári sharapty kóp ishpeımin, bul bir jaman ádet eken.

D'Artanán lám dep jaýap qatpady.

— Aıtpaqshy, álgi maǵan ákelgen atyńyz úshin sizge kóp pahmet, — dedi Atos, áńgime baǵytyn shuǵyl buryp jiberip.

— Ol sizge unady ma? — dedi d'Artanán.

— Ia, biraq ózi miniske onsha tózimdi bolmasqa kerek.

— Qatelesesiz. Bir jarym saǵattaı ýaqytta men ol atpen on ledeı jer júrdim, sonda sol janýar Sen-Súlpıs alańyn aınalyp ótkendeı-aq tipti syr bermeı, oınaqtap shapty da otyrdy.

— Solaı ma! Endeshe ókinetin boldym-aý.

— Ókingeni qalaı?

— E, men odan aırylyp qalǵanmyn.

— Qalaı?

— Onyń mánisi bylaı boldy. Men búgin saǵat tańǵy altyda turdym, siz áli qatty uıyqtap jatyr ekensiz, ne isterimdi bilmeı, zerigip kettim jáne keshegi toıdan áli esimdi jıa almaǵan edim. Sonymen, asyqpaı zalǵa bardym, barsam, keshegi aǵylshynymyzdyń bireýin kórdim, ol paıdakúnem saýdagerden at satyp almaqshy bolyp túr eken, óıtkeni keshe aty jolda zoryǵyp ólipti. Men oǵan taıap barsam, bir jıren qyzylǵa júz pıstol berip jatyr eken. «Bilesiz be, sýdar, — dedim men oǵan, — mende de bir satylatyn at bar edi». — «Álgi dosyńyzdyń dáıekshisi tizgininen ustap turǵan at bolsa, ol bir keremet, — dedi ol maǵan». — «Sizdińshe qalaı, sol at júz pıstol tura ma?» — «Turǵanda qandaı. Siz ony maǵan sol aqshaǵa beresiz be?» — «Bermeımin, biraq ony oıynymyzǵa báske tigemin». — «Oıynymyzǵa deısiz be?» — «Súıek oıynyna» Aıttym — bitti, sonymen atty uttyrdym da jiberdim. Onyń esesine er-turmandy qaıta utyp aldym.

D'Artanán muny unatpaı kirjiń ete qaldy.

— Osyǵan renjip qalǵannan saýmysyz? — dedi Atos.

— Nesin jasyraıyn, renjigenim ras, — dedi d'Artanán. — Shaıqas kúni bir kisi bizdi osy attarymyzǵa qarap tanýy kerek edi. Bul bir ózgeshe syılyq, yqylasy aýǵan kóńildiń tartý-belgisi-tin. Sony beker-aq jasaǵan ekensiz, Atos.

— Qoıyńyzshy, súıikti dosym! Meniń ornymda ózińiz bolsańyz qaıter edińiz, tipti ólerdeı bolyp zerigip kettim jáne shynymdy aıtsam, aǵylshyn attaryn sý qanym súımeıdi. Eger kúlli is bizdi áldekimniń taný-tanymaýyna tirelip turǵan bolsa, onda qam jemeı-aq qoıyńyz, er-turmannyń ózi jetip jatyr — onyń ózi de anadaıdan «kel mundalap» turady eken. Al endi attarǵa keletin bolsaq, olardyń joǵalǵanyn birdeńe etip túsindiremiz-daǵy. Tipti shyntýaıttap kelsek, attyń da ajaly bar! Máselenkı, meniń atym jamandatyp nemese mańqadan ólip qalar, ony kim bilgen.

D'Artanán burynǵydan beter tunjyrap ketti.

— Qap, áttegene-aı! — dedi Atos sózin sabaqtap. — Siz, shamasy, sol janýarǵa baýyr basyp qalǵan boldyńyz-aý, men tipti áńgimemdi áli bitirgen de joq edim.

— Siz taǵy neni búldirip edińiz?

Óz atymdy uttyrǵannan keıin — qarańyzshy, oǵan — on, maǵan toǵyz — qumalaq tústi — men sizdiń atyńyzdy salyp oınamaqshy boldym.

— Biraq siz ol oıyńyzdy júzege asyrmaǵan shyǵarsyz dep oılaımyn?

— Joq, qaıta men ol oıymdy tabanda júzege asyrdym.

— Aqyry nemen bitti? — dedi d'Artanán dyzaqtap.

— Oınadym da, janýardy utqyzyp jiberdim.

— Meniń atymdy ma?

Iá, sizdiń atyńyzdy. Oǵan — segiz, maǵan — jeti shyqqany — bir ǵana upaıdyń jetpegeni... álgi bir maqaldy bilýshi me edińiz?

— Atos, sizge ne bolǵan, jyndanyp ketkensiz be?!

— Bilesiz be, súıikti d'Artanán, siz muny maǵan búgin emes, álgi bir qısynsyz esirik oqıǵalardy baıandap jatqan kezde ashýyńyz kerek edi. Men ol janýardy kisi oıyna kele bermeıtin kúlli er-turmanymen, qaıys-ábzelimen utqyzdym.

— Bul bir kóz kórmegen sumdyq eken!

— Sabyr, sabyr, siz bul oqıǵany áli túgel bilmeısiz. Eger oıyn ústinde qyzyp ketpesem, men keremetteı oıynshy bolar edim, biraq ishken kezdegi sıaqty, qıt etse delebem qozyp ketedi, bul joly da...

— Sonda siz oıynǵa taǵy neni tiktińiz? Qolyńyzda oınaıtyn eshteńe qalǵan joq qoı.

— Jansaq sóılep otyrsyz, dosym, jansaq: bizdiń erkimizde áli de bolsa sizdiń mynaý saýsaǵyńyzda jarqyrap turǵan almas júzik bar emes pe, men ony tipti keshe baıqap qalǵanmyn.

— Myna almas! — dedi d'Artanán daýystap, júzigin jalma-jan bir sıpap.

— Bir kezde meniń de asyl almastarym bolǵan, onyń, qadirin bir jannan kem bilmeımin, sol sebepti de onyń quny myń pıstol dep baǵaladym.

— Biraq siz meniń almas júzigimdi aýzyńyzǵa almaǵan bolarsyz degen úmittemin? — dedi d'Artanánnyń úreıi ushyp tunjyrap til qatty.

— Joq, súıikti dosym. Oılańyzshy, endi bizdiń kúlli úmit-senimimiz tek osy almasta ǵana qaldy ǵoı, sony tigip, men búkil er-turmanymyzdy, attarymyzdy, oǵan qosa jolǵa qajet aqshany qaıta utyp ala alatyn edim...

— Atos, meniń dekpirim qashyp barady! — dedi d'Artanán kúıgelektep.

— Sonymen, aldymyzdaǵy oıynshyǵa sizdiń almastyń jaıyn aıttym. Oǵan álgi soqqannyń da kózi túsken eken. Shynynda da, súıikti dosym-aý, sol shaıtan alǵyrdy qasterlep qaıtesiz! Siz qolyńyzǵa aspandaǵy juldyzdy júzik etip salyp júrsiz jáne ony jurt kórmese eken deısiz! Ol múmkin emes, baýyrym!

— Qoıyńyzshy, súıikti dosym, sózińizdi doǵaryńyzshy. Shyn sózim — myna túrińizben kisini óltirersiz, — dedi d'Artanán.

— Hosh, biz bul almasty ár júriske júz pıstolden dep onǵa bóldik.

— Ah, solaı ma! Siz ázil qashyryp, meni synaǵyńyz keledi eken ǵoı? — dedi d'Artanán, «Illıada» dastanyndaǵy Ahıllesti Mınevra shashynan qalaı qamtı ustasa, muny da ashý-yza tap solaı alqymynan býa bastap edi.

— Joq, ázil aıtsam, shaıtan atsyn. Meniń, ornymda ózińiz bolsańyz ne ister edińiz, sony kórer me edim! Uzaq eki apta boıy men qudaıdyń tiri janynyń júzin kórgen joqpyn, shynymen syrlasam dep taǵylanyp ketippin.

— Meniń almasymdy oıynǵa salatyndaı, ol sonsha dáleldi jeleý emes! — dedi d'Artanán shıryǵa judyryǵyn túıip.

— Túh, aıaǵyn tyńdańyzshy endi. On júriske árqaısysy júz pıstolden on bás tigis jáne qaıta oınaýǵa bolmaıdy. On úshinshi júriske kelgende men jurdaı bolyp utyldym. On úshinshi júrip te — on úsh sany árqashanda meniń sorym. Kún de on úshinshi ıýl eken...

— Shaıtan atsyn! — dedi d'Artanán kúıinip stol basynan atyp turyp. Búgingi oqıǵa oǵan keshegi jáıtti tipti umyttyryp jiberdi.

— Sabyr etshi, — dedi Atos. — Meniń oıymda bir qýlyǵym boldy. Aǵylshyn — áńgúdik. Baǵana erteńgilik men onyń Grımomen sóılesip turǵanyn kórdim, keıin Grımo maǵan aǵylshynnyń ony atqosshy bolýǵa shaqyrǵanyn aıtty. Mine, men endi onymen Grımoǵa, tuıyq Grımoǵa oınaımyn, qosshymdy on júriske laıyqtap bólip te qoıdym.

— Qýlyq dep osyny aıt! — dedi d'Artanán, erkinen tys máz bola kúlip.

— Grımony, ana Grımonyń tap ózin tigip oınadym ǵoı, bildińiz be? Sonymen Grımony on ret báske tigýimniń arqasynda al, shynynda onyń ózi de bir dýkat ta turmaıdy ǵoı) almasty utyp aldym. Osydan keıin, qaısarlyq — qasıet emes dep kórshi káne!

— Qudaı aqy, bul bir keremet qýlyq eken! — dedi D'Artanánnyń boıy jeńildenip raqattanyp bir kúlip aldy.

— Ózińiz de túsinip otyrǵan shyǵarsyz, qolym shyqqasyn men tabanda almasty tigip, qaıta oınaı bastadym.

— Ah, solaı deńiz! —  D'Artanánnyń qabaǵy qaıtadan salynyp ketti.

— Men áýeli sizdiń er-turmanyńyzdy, sosyn atyńyzdy, sosyn ózimniń er-turmanymdy, sosyn baryp ózimniń atymdy qaıtaryp aldym-daǵy, qaıtadan uttyrdym. Qysqasyn aıtsam, men sizdiń er-turmanyńyzben ózimniń er-turmanymdy utyp aldym áıteýir. İstiń mán-jaıy tap osyndaı. Munyń ózi bir ǵajaıyp júris boldy, osy araǵa kelgende attyń basyn tartqanym ǵoı, d'Artanán arqasynan kúlli sharaphana salmaǵy túskendeı dep bir dem aldy.

Hosh, sonymen almas óz erkimde qaldy ǵoı áıteýir? — dedi ol ımenip.

Tolyǵymen óz erkinde, súıikti dosym, oǵan qosa bizdiń Býsefaldardyń er-turmandary da ózimizde qaldy.

Kóliksiz er-turmannyń qajeti qansha bizge?

— Ol jóninde meniń taǵy bir oıym bar.

Atos, men sizden qorqaıyn dedim.

D'Artanán, meniń sózime qulaq salyńyzshy, siz kópten beri qumar oınamaǵan sıaqtysyz?

Tipti oınaǵym da kelmeıdi.

Birden qatty ketpeńiz. Hosh, deımin men, siz kópten qumar oılamaǵan ekensiz, endeshe jolyńyz bolady.

Solaı-aq bolsyn! Sosyn ne isteımiz?

Sosyn ba? Álgi aǵylshyn serigimen áli osynda júr. Onyń er-turmandardy qımaı turǵanyn baıqaı qaldym. Siz de atyńyzǵa baýyr basyp qalǵan sıaqtysyz. Sizdiń ornyńyzda bolsam, atymdy qaıtaryp alý úshin men er-turmandy tiger edim.

— Biraq ol er-turmanǵa bola atyn tigýge kelispeıdi ǵoı.

— Shaıtan alǵyr, eki erdiń ekeýin de tik! Siz sıaqty men ózimniń qara basymnyń qamyn ǵana oılamaımyn.

— Siz ózińiz osylaı oınar ma edińiz? — dedi d'Artanán kúmiljip, Atostyń aıtqanyna erkinen tys erip.

— Arym kýá, bir ret qana oınar edim.

— Bilesiz be, atymnan aırylsam da, tym bolmasa, er-turmandy saqtap qalýdyń men úshin aıryqsha mańyzy bar.

— Olaı bolsa almas júzigińizdi tigińiz.

— O, júziktiń jóni basqa!? Men ony ómirde oıynǵa tikpeımin!

— Shaıtan atsyn! — dedi Atos. — Men sizge oıynǵa plansheni salyńyz der edim, biraq ondaı birdeńe buryn bolǵandyqtan da, aǵylshyn oǵan kelise qoımas.

— Súıikti Atos, bilesiz be?— dedi d'Artanán. — Óz basym nar táýekel ataýlynyń bárinen aýlaq júrsem deımin.

— Ókinemin-aq qaıteıin! — dedi Atos sýyq. — Aǵylshynnyń tula boıy tolǵan teńge. Qý qudaı-aı, eń bolmasa bir ǵana júriske bel baılańyzshy! Bir júris — bir mınýttiń isi ǵoı.

— Utylyp qalsam ne bolady?

— Utasyz dedim ǵoı, utasyz.

— Al, eger utylyp qalsam she?

— Nesi bar, er-turmanyńyzdy beresiz.

— Maqul, bir júriste turǵan ne bar osy! — dedi jigit.

Atos aǵylshyndy izdeýge ketti, sóıtse ol at qorada, er-turmanǵa qyzyǵa qarap tur eken. Qolaıly sát degen osy-daǵy. Atos birden óz shartyn aıtty: bular attyń esesine eki er-turman nemese júz pıstol tigedi, qalaýyńyz bilsin dedi. Aǵylshyn dereý eseptep jiberip, eki er-turmannyń úsh júz pıstol turatynyn bile qoıdy. Ol qolma-qol kelise ketti.

D'Artanán qoly dirildep súıekti shasha saldy — úsh upaı shyqty; onyń appaq bolyp ketkeninen shoshyǵan Atos «jabýdy jaba toqı» saldy:

— Júrisińiz onsha emes, baýyrym... Siz, sýdar, attardy tolyq er-turmanymen alatyn boldyńyz, — dedi ol.

Astamsyǵan aǵylshyn súıekterdi aralastyryp áýre bolyp jatpady; ol endi qaıtsem de jeńetin boldym dep oılasa kerek, súıekti qaramaı-aq stol ústine tastaı saldy. Renishin bildirmeıin dep, d'Artanán artyna buryla qoıdy.

— Páli, mynaǵan qarańyz, — dedi Atos baısaldy ádetine basyp. — Mynaý bir ǵajaıyp júris boldy-aý! Men mundaıdy óz ómirimde tórt-aq ret kórdim: eki upaı!

Aǵylshyn shuqshıa qaraǵanda, kózi bir túrli ejireıip ketti; d'Artanán burylyp qaraǵanda, qýanyshtan tili baılanyp qalǵandaı boldy.

— Iá, tórt-aq ret kórdim, — dedi Atos sózin jalǵap. — Birinshi ret de Krekı myrzanyń úıinde, ekinshi ret óz úıimde, qorǵan-saraıymda... qysqasy, ol kezde meniń qorǵan-saraıym bolatyn; úshinshi ret de Trevıl myrzanyń bizdi tap osylaı bir tań qaldyrǵany eń sońǵy ret sharaphanada súıekti ózim shashyp otyrǵanda bir shyqty, sol joly men júz lýıdor men keshki asymdy qosa uttyrǵan edim.

— Hosh, d'Artanán myrza, siz atyńyzdy qaıtyp alasyz ba?— dedi aǵylshyn.

— Álbette, — dedi d'Artanán.

— Demek, meniń qaıta oınaýyma bolmaıdy ǵoı?

— Biz qaıta oınamaımyz dep keliskenbiz, esińizde shyǵar.

— Onyńyz ras, atty dáıekshińizge aparyp beredi.

— Bir mınýtke, — dedi Atos. — Eger siz ruqsat etseńiz, sýdar, men joldasyma birer sóz aıtsam dep edim.

— Ruqsat, aıtyńyz.

Atos d'Artanándy ertip shetkerirek bardy.

— Iá, ibilisim, taǵy ne aıtaıyn dep edińiz? Oınaı tús áli, demekshisiz be sonda? — dedi d'Artanán.

— Joq, men sizge áli de oılanyńyz dep aıtpaqpyn.

— Neni oılaımyn sonda?

— Atyńyzdy qaıtyp alǵyńyz kelip tur ǵoı, solaı ma?

— Álbette.

— Siz onda qatelesesiz. Men bolsam júz pıstoldi alar edim. Ózińizge málim, siz qalaýyńyz bilsin dep attyń ornyna eki er-turman nemese júz pıstol tiktińiz ǵoı?

— Iá.

— Men júz pıstoldi alar edim,

— Al, men atymdy alamyn.

— Qaıtalap aıtaıyn: siz qate jasaısyz. Ekeýara bir atpen biz ne bitiremiz? Men sizdiń artyńyzǵa mingesip otyra almaımyn — onda biz aǵa-iniden jurdaı bolǵan Eımonnyń eki balasyna uqsaımyz ǵoı. Mynadaı aýyzdyqpen alysqan arǵymaqqa óziń mini meni jaıaý qaldyryp, jerge qaratyp ketedi dep oılamaımyn seni. Men bolsam, kúmiljimeı-aq birden júz pıstoldi alar edim. Parıjge jetý úshin de bizge aqsha kerek.

— Bul at maǵan asa qymbat, Atos.

— Beker qınalasyz, dostym: at súrinip, tobyǵyn taıdyryp alýy múmkin, álde tizesi tazyǵyrlanyp, júdep ketýi múmkin, tipti mańqa at jem jegen astaýdan jem jep, múrdem ketýi múmkin, atyń ıaǵnı júz pıstoliń tekke qurydy degen sol ǵoı. Qojaıyn astyndaǵy atyn udaıy jemdep otyrýy kerek, al, júz pıstol bolsa, óz qojasyn ózi aýqattandyryp otyrady.

— Sonda biz úıge nemen qaıtamyz?

— Shaıtan alǵyr-aý, malaılarymyzdyń aty bar emes pe! Kezdesken jurt qara halyq emestigimizdi túr-túsimizden-aq tanıdy.

— Jer tarpyǵan júırikterine mingen Aramıs pen Portostyń qasynda myna mástekterdiń ústindegi bizdiń sıqymyz qaıbir ondy oılar deısiz!

— Aramıs pen Portostyń! — dep daýystady da, Atos qarqyldap kúlip jiberdi.

— Ne boldy sonsha! — dedi d'Artanán dosynyń nege máz bolǵanyna túsinbeı qalyp.

— Eshteńe de bolǵan joq, sózimizdi jalǵaı berelik, — dedi Atos.

— Demek, sizdiń...

— Júz pıstoldi alý kerek, d'Artanán. Júz pıstolmen biz osy aıdyń aıaǵyna deıin kóńil kótere alamyz. Bárimiz de qatty sharshadyq, endi biraz tynyqsaq ta artyq bolmaıdy.

— Tynyqsaq deısiz be?.. O, joq, Atos, Parıjge barǵan kúnnen Lıstap men dereý álgi baqytsyz beıbaqty izdeýge kirisemin.

— Endeshe tipti qajet! Sol iske kiriskenińizde syńǵyrlaǵan altyn aqshadan ózińizge at paıdalyraq bolady dep oılaısyz ba? 'Kúz pıstoldi alyńyz dereý, dosym, alyńyz júz pıstoldi!

Buǵan kóný úshin d'Artanánǵa endi bir jeleý jetpeı jatqanǵa uqsaıdy. Sońǵy dáleli oǵan tipti oryndy bolyp kórindi. Munyń ıegine qasarysa berse, Atosqa ózinen basqany oılamaıtyn egoıst bolyp kórinermin dep qoryqty. Sonymen ol Atostyń aıtqanyna sónip, júz pıstoldi almaqshy boldy, aǵylshyn oǵan tabanda aqshany sanap berdi.

Bizdiń dostarymyzdy endi jolǵa shyǵý oıynan ózge alań qylatyn esh nárse joq edi. Sharaphana qojasymen tatýlasýǵa Atostyń kári tarlanyna qosa alty pıstoli jumsaldy. D'Artanán men Atos Planshe men Grımonyń jabylaryna mindi, al, qyzmetshileri er turmandy ıyqtaryna salyp alyp, jolǵa jaıaý-jalpylap shyqty.

Kólikteri qansha shaban bolsa da, myrzalar kóp uzamaı qyzmetshilerin basyp ozyp, Krevkerge birinshi bolyp jetti. Olar sonaý alystan-aq tereze aldynda, ertektegi «Anna qaryndas» sıaqty, kókjıekten burqyldaı kóterilgen shań-tozańǵa muńaıa qarap mırgan Aramısti kórdi.

— Áı, Aramıs! Sizdi tereze aldyna seltıtip qoıǵan qaı shaıtan! — dedi eki dos qosarlana daýystap.

— Ah, bul sizbisiz, d'Artanán... bul sizsiz be, Atos, — dedi jas jigit. — Men bul jalǵannyń qyzyq-shyjyǵynyń ótkinshi nárse ekendigi jaıly tolǵanyp otyr edim, álgide ǵana ana bir burqyraǵan shańǵa sińip ǵaıyp bolǵan aǵylshyn atym men úshin jer ústindegi tirliktiń qysqalyǵynyń bir aıǵaǵy edi. Bizdiń kúlli ómir-tirligimizdi bálkim: «erat, ets, fuit»  degen úsh-aq sózben aıtýǵa bolady.

— Basqasha aıtsaq? — dedi d'Artanán, máseleniń mán-jaıyn sezip qalyp.

— Basqasha aıtsam, meni aqymaq etip ketti. Saǵatyna cap jelin otyryp bes le jer alatyn júırikke alpys-aq lýıdor tóledi.

D'Artanán men Atos sylq-sylq kúlisti.

— Bir ótinishim, maǵan renjip júrmeńiz, súıikti d'Artanán, — dedi Aramıs. — Joqqa júırik jetpeıdi. Onyń ústine jurttyń bárinen buryn meniń jolym bolmady, álgi bir ońbaǵan saýdager kem degende elý lýndorymdy qaǵyp ketken shyǵar. Asa saq, máttaqam qojaıyn dep myna sizderdi aıtar bolar! Ózderińiz malaılaryńyzdyń kólikterine minipsiz-daǵy, jel jetpes júırikterińizdi asyqpaı, jetekke alyp jetkizińder dep ámir bergensiz.

Álgide ǵana Amen jolynan qarańdap kóringen bir jabyq arba sharaphananyń aldyna kelip toqtaı berdi, so zamat onyń ishinen er-turmandaryn kóterip Planshe men Grımo shyqty. Jabyq arba Parıjge baryp bos qaıtyp bara jatyr eken, malaılar oryn pulǵa arbakeshti jol boıy sharappen sýarýǵa kelisipti.

— Bu qalaı? Er-turmannan basqa eshteńe qalmaǵan ba? — dedi Aramıs ań-tań qalyp.

— Endi túsindińiz be? — dedi Atos.

— Dostarym-aý, sizder de meniń kebimdi kıipsiz-aý. Ne ekenin ózim de bilmeımin, men de er-turmandy alyp qalyp edim... Eı, Bazen! Meniń jańa er-turmanymdy ákelip, myna myrzalardyń erturmanynyń qasyna qoıshy.

— Aıtpaqshy, álgi sváshennıkterińizden qalaı qutyldyńyz? — dedi d'Artanán.

— Áneýgi kúnniń erteńine men olardy túski asqa shaqyrdym — sóz arasynda aıta keteıin, bul aranyń sharaby keremet — sosyn ekeýin kúshti sharapqa toıǵyzǵanym sondaı, kúre meniń áskerı mýndırdi tastaýyma tyıym saldy, al, ıezýıt meni mýshketer qataryna alýǵa kómektesińiz dep maǵan jatty da jabysty.

— Biraq dısertasıasyz qabyldasyn! — dedi d'Artanán daýystap. — Dısertasıasyz! Men dısertasıany mańaılatpaýdy talap etemin!

— Sodan bergi tirligim bir rahat, — dedi Aramıs áńgimesin sabaqtap. — Men bir býyndy tolǵaý retinde poema jaza bastadym. Munyń ózi bir qıyn is eken, biraq ár nárseniń qasıeti de qıyndyǵyna baılanysty ǵoı. Onyń mazmuny — mahabbat, Men sizderge birinshi jyrdy oqyp bereıin, ózi tórt júz óleńnen turady, ony qazir bir sátke oqyp shyǵamyn.

Siz bilesiz be, súıikti Aramıs? — dedi d'Artanán, ol latyn tili sıaqty, óleńdi de jan-tánimen jek kóretin. — Óleńniń bir qasıetti qıyndyǵy bolsa, oǵan ekinshi qasıeti — qysqalyq ekenin qosyńyz, sonda sizdiń poemańyzdyń tabany kúrekteı eki qasıeti bolatynyna ımanyńyzdaı senińiz.

— Sonymen qatar poemadan qumarlyq atty asyl sezim ańqyp turady, ony qazir ózderińiz de ańǵarasyz, — dedi Aramıs sózin sabaqtap. — Sonymen, dostarym, biz aqyrynda Parıjge qaıtatyn boldyq qoı. Bravo! Men daıyn! Biz taǵy da ózimizdiń jaısań jandy Portosty kóretin boldyq. Men qýanyp otyrmyn. Sol bir áńgúdik alyp dosymdy qalaı ańsaǵanymdy sizder bilmeısizder ǵoı! Bir patshalyqty tutas tartý etse de, ol astyndaǵy atyn satpaıdy! Sý jańa er-toqym salǵan arǵymaqpen oıqastap júrgen Portosty kórgenshe asyq bolyp baramyn. Ol Uly Moǵoldan aınymaı qalatyn shyǵar, oǵan...

Attaryn tynyqtyryp alý úshin kóńildes dostar bir saǵattaı aıaldamaq boldy. Aramıs qojaıynymen eseptesip, Bazendi fýrgondaǵy serikteriniń qasyna otyrǵyzǵasyn, bári birigip, Portosqa barmaqshy bolyp, jolǵa shyqty.

Portos kádimgideı saýyǵypty, d'Artanán áýelgi kelgen kezde bozaryp júdep qalǵan edi, bul joly olaı emes, jalǵyz ózi bolsa da, aldyna tórt kisige arnalǵan taǵamdy qoıyp, stol basynda qonjıyp otyr eken; dastarqanda babymen pisken et taǵamdary, tańdaýly sharap pen alýan túrli jemis bar edi.

— Tórletińiz, myrzalar! — dedi Portos ornynan turyp. — Sizder dál ýaqytynda keldińizder. Stolǵa otyrǵanym osy edi, endi menimen birge tústenetin boldyńyzdar.

— Oho dedi d'Artanán. — Myna shynylar álgi Mýshketon ilmek tastap tartyp alatyn shynylar emes qoı. Buzaý eti, fıle..

— Men áldenip jatyr edim...— dedi Portos, — ıá, ál-qýat jınap jatyr edim. Dúnıede býynnyń taıǵanynan jaman nárse joq, kisini dińkeletip tastaıdy eken. Atos, sizdiń býynyńyz taıyp kórgen joq pa edi?

— Joq, biraq álgi bir Ferý kóshesindegi janjalda jaralanyp qalyp, eki, eki jarym aptadaı jatqannan keıin, siz sıaqty álsirep qalǵanym esimde.

— Myna taǵam tek sizdiń ózińizge ǵana arnalmaǵan sıaqty ǵoı, súıikti Portos? — dedi Aramıs.

— Joq, — dedi Portos, — maǵan osy tóńirekte turatyn biraz dvorándar kelýi kerek edi, biraq olar álgide ǵana, kele almaımyz dep habar jiberipti. Olardyń ornyn sizder basasyzdar, maǵan budan keler-keteri joq... Eı, Mýshketon! Oryndyqtardy jetkiz, shynylardyń sanyn eki ese kóbeıt!

— Bizdiń ne jep otyrǵanymyzdy bilesizder me? — dedi Atos, arada birneshe mınýt ótkesin.

— Bilgende qandaı! Meniń óz basym, shoshqa maıy qosylǵan buzaý etine artıshok pen mı aralastyryp soǵyp otyrmyn, — dep d'Artanán.

— Men qoı etinen jasalǵan fıle jep otyrmyn, — dedi Portos.

— Men taýyqtyń tós etin, — dedi Aramıs.

— Bárińiz de qatelesip otyrsyz, myrzalar. Sizder jylqy etin jep otyrsyzdar, — dedi Atos baısaldy.

— Qoıyńyz! — dedi d'Artanán.

— Jylqy etin! — dedi Aramıs jırengenin jasyra almaı kirjıip. Tek Portos qana til qatpady.

— Iá, jylqy etin... Portos, ras pa, biz jylqy etin jep otyrmyz ǵoı? Tipti ony er-turmanymen qosa jep otyrǵan shyǵarmyz.

— Joq, myrzalar, meniń er-turmanym ózimde, — dedi Portos.

— Ózimizge de obal joq! Bárimiz ýádelesip qoıǵandaı, — dedi Aramıs.

— Endi qaıteıin? — dedi Portos qynjyla. — Sol bir at meımandarymnyń kózine shyqqan súıeldeı boldy, sosyn baıǵustardy qorlamaıyn dedim.

— Onyń ústine sizdiń gersogınáńyz áli shıpaly sýda júrgen shyǵar? — dedi d'Artanán.

— Iá, áli júr, — dedi Portos. — Oǵan qosa meniń atym osy provınsıanyń gýbernatoryna qatty unap qalypty, sosyn onyń kóńilin jyqqym kelmeı, janýarymdy soǵan bere saldym, al, osy túski asqa keletin myrzalardyń bireýi sol kisi edi.

— Bere salǵany qalaı! — dep d'Artanán yrshyp tústi.

— Oı qudaıym-aı! Bere salǵanym ras, — dedi Portos, — óıtkeni ol janýar sózsiz júz elý lýıdor turatyn edi, biraq álgi saraı neme atyma seksennen artyq bere almaımyn dep qasarysyp turyp aldy.

— Er-turmansyz ba? — dedi Aramıs.

— Iá, er-turmansyz.

— Myrzalar, baıqaısyz ba, Portos bul joly da isti bizden góri paıdalyraq etip tyndyrypty, — dedi Atos.

Olar máz bolyp qyran-topan kúlkige kómildi, al Portos baıǵus buǵan sasyp qaldy, serikteri oǵan kúlkiniń mán-jaıyn túsindirgesin, onyń ózi de bularǵa qosylyp qarqyldap kúldi.

— Demek, bárimizdiń de aqshamyz bar eken ǵoı? — dedi d'Artanán.

— Mende ǵana joq, — dedi Atos. — Aramıstiń álgi ıspan sharabynyń maǵan unaǵany sondaı, dáıekshilerge fýrgonge aparyp sonyń alpys shynysyn salyńdar dep ámir ettim, sodan keıin ámıanym biraz jeńildep qaldy.

— Al, men bolsam.., — dedi Aramıs, — Ózderińiz oılap kórińizshi, bar aqshamdy kók tıynyn da qaldyrmaı Mondıde shirkeý men Amen monastyrine tapsyrdym jáne biraz boryshtarymdy tólegennen keıin, myrzalar, sizderge, ózim baǵyshtap duǵa qaıyrýyn suradym, onyń bizge sharapaty tıetinine kámil senemin.

— Al, meniń taıyp ketken býynym she? — dedi Portos, — Oǵan men aqsha jumsamady dep oılaısyz ba? Mýshketonnyń jarasyn, aıtpaǵannyń ózinde, men oǵan emshini kúnine eki ret shaqyryp turdym, al, ol soqqan oq mılaý Mýshketonnyń ádette tek aptekarlarǵa ǵana kórsetetin jerine tıgenin syltaý etip, aqyny da menen eki ese qymbat alyp júrdi. Men Mýshketondy budan bylaı mundaı jaraqattan saqtan dep qatty eskertip qoıdym.

— Bárekelde, siz menińshe, ol baıǵusqa kóp qamqorlyq jasapsyz; qaıyrymdy myrza tap sizdeı bolýǵa tıis, — dedi Atos, d'Artanán men Aramıske bir-bir qarap.

— Qysqasyn aıtsam, kúlli shyǵyndy tólegennen keıin qaltamda otyz ekúdeı aqsha qalýǵa tıis, — dedi Portos sózin jalǵap.

— Mende on shaqty pıstol bar shyǵar, — dedi Aramıs.

— Hosh, sizderge qaraǵanda biz krez sıaqty baı ekenbiz, — dedi Atos. — Sizdiń júz pıstolińizden qansha qaldy, d'Artanán?

— Júz pıstolden deısiz be? Eń áýeli onyń elýin sizge bergenmin.

- Solaı ma?

— Shaıtan atsyn!

— Ah, endi esime tústi. Durys aıtasyz.

— Alty pıstoldi sharaphanashyǵa tóledim.

— Sol sharaphanashyń ne degen maqulyq edi! Siz oǵan alty pıstoldi nege berdińiz?

— Aý, aqshany berińiz dep ózińiz aıttyńyz ǵoı.

— Durys aıtasyz, men óte qaıyrymdy kisimin. Qysqasy, qansha qaldy?

— Jıyrma bes pıstol, — dedi d'Artanán.

— Mende, — dedi Atos qaltasynan ýaq tıyn-tebendi shyǵaryp jatyp, — mende...

— Sizde — eshteńe...

— Shynynda da óte az eken, muny ortaq aqshaǵa qospasa da bolady.

— Al, endi bárimizde qansha aqsha baryn eseptelikshi, Portos?

— Otyz ekú.

— Aramıs?

— On pıstol.

— Sizde she, d'Artanán?

— Jıyrma bes.

— Sonda bári qansha boldy? — dedi Atos.

— Tórt júz jetpis bes lıvr! — dep esepti Arhımedten kem qaıyrmaıtyn d'Artanán.

— Parıjge barǵanda, eger er-turmandarymyzdy eseptemesek, bizde tórt júz lıvr aqsha bolady, — dedi Portos.

— Eskadronnyı, attaryn qaıtemiz? — dedi Aramıs.

— Qaıtýshy edik! Dáıekshilerimizdiń tórt atyn ózimizge dep eki atqa aınaldyramyz, sosyn shar tastap, olarǵa qaısymyzdyń minetinimizdi anyqtaımyz. Tórt júz lıvr jaıaý qalǵan ekeýdiń bireýine jarty atqa jumsalady, sodan keıin bárimiz qaltamyzdy qaǵyp, qalǵan aqshany d'Artanánǵa beremiz. Onyń qoly jeńil, sol aqshany alyp birinshi kezdesken qumar oıynǵa barady da oınaıdy. Osymen sóz tamam.

— Endi tamaqtanalyq. As sýyp qaldy, — dedi Portos.

Sóıtip bolashaq tirligin tıanaqtap, kóńilin bir demdegen dostar túski asqa otyrdy, sosyn as sarqytyna Mýshketon, Bazen men Grımo myrzalar me boldy...

Parıjde d'Artanándy de Trevıl myrzadan kelgen bir hat kútip jatyr eken, bul hatta onyń ótinishiniń qabyldanǵany, koról, jigittiń mýshketerler qataryna turýyna meıirimi túsip, ruqsat etkeni habarlanypty.

Árıne, Bonase bıkeni izdep tabý jónindegi tilegin bylaı qoıǵanda, D'Artanánnyń kókeıinde júrgen aıaýly armany, mine, osy edi, ol qýanǵannan osydan jarty saǵat buryn ǵana kórgen dostaryna qaraı týra júgirdi, olar áldeneniń qamyn oılap, qamyǵyp otyr eken. Dostar keńesý úshin Atostyń páterine jınalypty, bul ádette jaı-jaǵdaıdyń qıyndap ketkeniniń bir belgisi edi.

De Trevıl myrza álgide ǵana: uly aǵzam soǵys áreketin birinshi maıda bastaýǵa beldi bekem býynǵandyqtan da, sizder joryq jabdyǵyn tap-tuınaqtaı ázirlep qoıyńyzdar, degen habar jiberipti.

Tórt fılosof ne isterin bilmeı ábigerge túsip, bir-birine qaraı berdi: áńgime tártip jaıly bolǵan kezde, de Trevıl myrza ázil-ospaqty kótermeıtin.

— Sol joryq jabdyǵyn sizder qansha turady dep esepteısizder? — dedi d'Artanán.

— O, halimiz múshkil! — dedi Aramıs. — Biz sony jańa ǵana eseptep kórdik jáne spartanshylap shyǵyndy azaıtýǵa tyrystyq, sonyń ózinde bizdiń árqaısymyzǵa kem degende bir myń lıvrden aqsha kerek.

— Myń jarymdy tórtke kóbeıtsek, alty myń, lıvr bolady, — dedi Atos.

— Menińshe, — dedi d'Artanán, — árqaısymyzǵa myń lıvrden bolsa da jetpeı me... ras, men spartan emes, sot qyzmetkeri sıaqtanyp sóılep turmyn...

«Sot qyzmetkeri» degen kezde Portos eleń ete qaldy.

— Páli, meniń bir josparym bar! — dedi ol.

— Birdeńeniń ushtyǵy shyǵaıyn dedi. Biraq joba-jospar degenińniń mende ózi túgil izi de joq, — dedi Atos salqyn. — Al, d'Artanánǵa keletin bolsaq, bizdiń qatarymyzǵa qosylǵanyna máz bolyp júrip, aqyl-esten aırylyp qalypty. Myń lıvr! Imandaı shynym, meniń bir ózime eki myń lıvr qajet.

— Tórt jerdegi eki — segiz, — dedi Aramıs. — Sonymen bizdiń jol jabdyǵymyzǵa segiz myń kerek. Biraq bizdiń er-turmandarymyz bar...

— Onyń ústine... — dedi Atos, de Trevıl myrzaǵa alǵys aıtýǵa ketip bara jatqan d'Artanán esikti japqansha kidiristep, — onyń ústine dosymyzdyń saýsaǵynda jarqyrap júrgen ǵajaıyp almas bar. Shaıtan bilsin ózin! Saýsaǵyna tutas bir qazynany salyp júrgende, kóńildes dostaryn aýyr halde tastap ketetindeı d' Artanıan onsha jaman joldas emes!

XXIX

JORYQ JABDYǴYN İZDEÝ

Asyl tekti kisilerge — mýshketer myrzalarǵa qaraǵanda, joryq jabdyǵyn ázirleý gvardıashy d'Artanánǵa áldeqaıda ońaı bolsa da, osynaý tórt dostyń bárinen de joldyń qamyn kóbirek oılaǵan sol jigittiń ózi bolyp shyqty. Biraq bizdiń jas gaskon, oqyrmanymyzdyń ózi de baıqaǵan bolar, asa saq, sarań jigit edi ǵoı, al, endi qarap tursaq (mundaı qaıshylyqty qalaı túsindirýge bolady), Portostan da ótken ataqqumar bolyp shyqty. Ras, óziniń ataq-dańqyn shyǵarý qamyn oılastyrýmen birge, ol qara basynyń jaı-kúıinen múlde basqa bir beımaza ispen de aınalysty. Bonase Pıke jaıyn anyqtaıyn dep qansha talpynsa da, ol áreketinen eshbir nátıje shyqpaı qoıdy.

De Trevıl myrza, bıkeniń jaıyn korolevaǵa aıtypty; koroleva o kelinshektiń qaıda júrip, qaıda turyp jatqanyn bilmeıdi eken, izdestirip kóreıin dep ýáde beripti, biraq ol eki ushty aıtylǵan ýáde bolǵandyqtan da d'Artanánnyń kóńili baıyz tappaı qoıdy. Atos óz bólmesinen shyqpaı jatyp aldy; ol joryq jabdyǵyn qamdap áýre bolmaýǵa bel baılady.

— Bizdiń eki aptadaı ýaqytymyz qaldy, — dedi ol dostaryna. — Eger osy eki apta biter kezde eshteńe taba almasam, ıaǵnı meni jol jabdyǵynyń ózi kelip tappasa, onda men ózin ózi qaq mańdaıdan atyp ólgisi kelmeıtin qaırymdy katolık retinde, joǵary mártebeli taqsyrdyń tórt gvardıashysymen nemese segiz aǵylshynmen janjaldasamyn da, olardyń bireýi bolmasa bireýi ózimdi óltirgenshe shaıqasamyn, qansha aıtqanmen olardyń sany kóp qoı, meni áıteýir bir óltiretini haq. Sonda jurt meni koróldiń jolynda qaza tapty deıdi, sóıtip joryq jabdyǵyn qamdamaı-aq, óz boryshymdy oryndaımyn.

Portos qos qolyn arqasyna salyp, basyn ızep, bólmeni kezip júrip:

— Men óz josparymdy qaıtsem de oryndaımyn, — dep qaıtalap aıta berdi.

Aramıstiń shashy qobyrap, tunjyraǵan kúıi til qatpaı otyra berdi.

Kóńildes dostardyń osynaý túnergen túrine qarap, olardyń eńseci túsken bir sharasyz shaǵy bastalǵanyn baıqaýǵa bolatyn edi.

Ippolıttiń jortýylǵa minetin attary sıaqty, bulardyń qyzmetshileri de óz tarapynan qojalarynyń basyna túsken aýyrtpashylyqty bólisip otyrdy. Mýshketon nan keptirdi; dindar Bazen shirkeýden shyqpaı qoıdy, Planshe erikkennen shybyn sanady. Qojasynyń: ólseń de únińdi shyǵarma, — degen ámirin buljytpaımyn dep Grımo baıǵus jalpy jurttyń unjyrǵasy túsip ketkenine qaramastan, jumǵan aýzyn ashpaı, únsiz kúrsine bergeni sonsha, tipti qara tasty da jibiter edi.

Hosh, sonymen úsh dos, — óıtkeni Atostyń joryq jabdyǵyn daıyndamaýǵa ant etkenin joǵaryda aıttyq qoı — sonymen úsh dos tań sáride úılerinen shyǵyp, keshtetip qaıtyp júrdi. Olar kúni boıy kóshe-kósheni kezip, ótken-ketken kisilerdiń bireýi ańlamaı ámıanyn túsirip alǵan joq pa eken degendeı, jerge tóselgen árbir tasqa muqıat kóz tastaıdy. Bulardyń nazaryna ilikken jurttyń bárine kúdiktenip, shuqshıa qaraıtyny sonsha, belgisiz bireýdiń izine túsip, indetip júrgendeı edi. Al, eger bir-birimen jolyǵysa qalsa, úmiti kesilgen sharasyz kózben: «Qalaı, sen eshteńe tapqan joqsyń ba?» — dep bir-birine mólıe qarasar edi.

Áldeqandaı bir kómeski jospar birinshi bolyp kóńiline oralǵan Portos, sony aqylyna salyp, ábden pisirip alǵasyn, qolma-qol oryndaýǵa kiristi. Bizdiń qadirli Portosymyz qajyrly da jigerli jigit-tin. Bir kúni Portostyń Sen-Le shirkeýine qaraı ketip bara jatqanyn kórgen d'Artanán áldeneni sezgendeı, dosynyń izine tústi. Kıeli ımarathanaǵa kirmeı turyp, Portos murtyn bir shıratyp, espanolkasyn jóndep qoıdy, ádette bir sodyrlyqty bastarda ol tap osylaı etýshi edi. Dosynyń kózine shalynyp qalmaıyn dep, d'Artanán onyń sońynan abaılap ishke kirdi. Portos bir ustynǵa súıenip tura qaldy. Odan boı tasalap kelip, d'Artanán álgi ustynnyń ekinshi jaǵyna súıendi.

Sváshennık ýaǵyz aıtyp tur, shirkeý ishi tolǵan jurt. Sony paıdalanǵan Portos urlanyp áıelderge kóz júgirte bastady. Mýshketonnyń baǵyp-qaǵýynyń arqasynda bolar, áıteýir mýshketerdiń syrt beınesinen júni jyǵylyp, ishteı júdep júrgeni baıqalmaıdy, Iá, qalpaǵynyń tozyńqyrap, úkisiniń sál ońǵany, kıiminiń tigisi eskirip, shilteriniń ydyraı bastaǵany seziledi, biraq osyndaı qarakóleńke jerde ondaı ýaq-túıek baıqala bermeıdi, qansha aıtqanmen Portos sol baıaǵy sulý Portos edi.

D'Artanán men Portos ekeýi súıenip turǵan ustynǵa eń jaqyn jerdegi oryndyqtan, d'Artanán qara sharqatty, sar-kidir bir sulýdy kórdi, óńi sál ǵana sarǵysh tartyp, ysqaıaqtana túskeni bolmasa, ózi oqtaý jutqandaı ılikpeıtin ór keýde áıel tárizdi. Portostyń kózi urlanyp baryp osy áıelge sál kidirdi de, ári, shirkeýdiń tórine qaraı zyrlap ketti.

Al, álgi báıbishe bir qyzaryp, bir bozaryp, álsin-áli ushqalaq Portosqa jaı oǵyndaı jalt etip bir qarap qoıady, al, sol sátte jigittiń zymyran kózi taǵy da shirkeý ishin kezip ketedi. Mýshketerdiń myna qýlyǵy qara sharqatty áıeldiń qytyǵyna tıip otyrǵany aıdan anyq-ty; ol ernin tistelep, murnyn sıpalap, qıpaqtap bir ornynda otyra almady.

Muny baıqaǵan Portos murtyn bir shıratyp, espanolkasyn taǵy bir sıpap, klıroska jaqyn otyrǵan bir balǵyn sulýǵa belgi bere bastady, al, ol áıel tek qarapaıym sulý ǵana emes tekti sulý bolsa kerek, óıtkeni minájatqa tize búkken kezde tósenetin kópshikti alyp, onyń artynda bir negr bala men duǵalyqtyń gerb kestelengen qabyn ustap kútýshi bıkesh turdy, al, álgi áıeldiń ózi duǵalyqty alyp aıat oqyp jatty.

Qara sharqatty báıbishe Portostyń ury kózin janarymen qýalaı baryp, onyń barqyt kópshigi, negr balasy men kútýshisi balǵyn sulýǵa qadalyp qalǵanyn anyqtady.

Al, Portos bolsa, osy oıynyn sheber júrgize berdi: ol kózin qysyp, saýsaǵyn ernine aparyp, álgi áıelge aqsıa kúlip turdy, onyń bul kúlkisi sar-kidir báıbishege oqtaı qadalyp jatty.

Aqyrynda, óz keýdesin ózi uryp, «tea culpa» (meniń kinám) degisi kelgendeı-aq, álgi áıel «him!» dep daýystap jiberdi, sol-aq eken, jurttyń bári, tipti qyzyl kópshikti sulýǵa deıin, osylaı qaraı burylysyp bir-bir qarasty. Portos biraq syr bermedi: ol mán-jaıǵa túsinse de, kereń kisi sıaqtanyp meńireıip tura berdi.

Qyzyl kópshikti áıel shynynda da kórikti eken, ol jurttyń bárine umytylmastaı áser etti: qara sharqatty báıbishe ony asa qaterli kúndesim dep tanydy, al, Portos onyń qara sharqatty áıelden áldeqaıda sulý ekenin kórdi, oǵan d'Artanán da kýá boldy. Jigit onyń ózi álgi Mengte, Kale men Dývrde kóretin áıel ekenin bile qoıdy, munyń izine túsken tyrtyq bet kisiniń ony mıledı dep ı ataǵanyn esine túsirdi.

Qyzyl kópshikti áıeldi nazarynan tys qaldyrmaı, d'Artanán Portostyń óziniń kúlkisin keltirgen ádis-aılasynan kóz jazbady. Ol qara sharqatty áıeldiń Aıýly kóshesinde turatyn prokýrorsha ekenin birden sezdi jáne Sen-Le shirkeýi sol kósheden onsha qashyq bolmasqa kerek.

Osyndaı bir qorytyndyǵa kelgen jigitimiz Portostyń ana bir kezde aqshaly ámıanynan tisteı qatyp aırylmaı, Shantılıde ózin jerge qaratyp ketken prokýrorshadan endi ósh almaq bolyp turǵanyn ańǵara qoıdy.

D'Artanánnyń sol jerdeı taǵy bir baıqaǵany — Portostyń bul qylyǵyna jaýap qatqan tiri jan bolmady. Munyń bári tek qıal men eles qana edi, al, shyn mahabbat pen qyzyl kóz qyzǵanyshtyqqa qıal men elesten ótken shyndyq bolmaıdy!

Sváshennıktiń ýaǵyzy bitti. Prokýrorsha qasıetti sý quıylǵan sharaǵa qaraı bettedi; Portos odan ozyńqyrap baryp, sharaǵa saýsaǵyn ǵana batyrýdyń ornyna, kúrekteı qolyn malyp jiberdi. Portos meniń qamymdy oılap jatyr ǵoı dep qalǵan prokýrorsha jymıyp kúle berdi. Biraq onyń taýy tabanda shaǵyldy: bul oǵan, úsh qadamdaı jaqyndap kele bergende, jigit burylyp, qyzyl kópshikti áıelge jaýtańdap qaraı qoıdy, al, kerbez sulý bolsa jaıymen ornynan turyp, sońyna negr balasy men kútýshisin ertip jigitke jaqyndaı bergen.

Qyzyl kópshikti áıel qasyna kelgen kezde Portos qasıetti sý quıylǵan sharadan qolyn sýyryp aldy; tańǵajaıyp dindar sulý súırikteı saýsaqtarymen Portostyń kúrekteı qolynan bir sıpap, jymıyp bir kúldi de, shoqynyp, shirkeýden shyǵyp ketti.

Endi buǵan shydaýǵa bolmaıdy; álgi hanym men Portostyń ashyna ekenine prokýrorsha shák keltirmedi. Ol úlpildegen tekti áıel bolsa, esinen tanyp qalar edi, biraq ol tek prokýrorsha ǵoı, sol sebepti de ishindegi yzasyn sezdirmeı, mýshketerge nazdana til qatty:

— Ah, solaı ma, Portos myrza! Siz maǵan qasıetti sýdy da usynbaıtyn bolǵansyz ba?

Áıeldiń daýsyn estigen kezde, tap bir qatty uıqydan oıanǵan kisideı, Portos selk etip shoshyp ketti.

— Sý... sýdaryná! — dedi ol daýystap. — Bul siz be edińiz? Erińiz, súıikti Koknar myrza saý-salamat júrip jatqan shyǵar? Ol qalaı, burynǵysha áli de kesse qan shyqpaıtyn sarań ba? Meniń kózime ne bolǵan osy? Eki saǵatqa sozylǵan ýaǵyz kezinde sizdi qalaı kórmegenmin?

— Men sizden eki-aq adymdaı jerde ǵana otyrdym, — dedi prokýrorsha, — biraq siz meni baıqaǵan joqsyz, óıtkeni álgide ǵana qasıetti sý usynǵan hanymnan kózińizdi almaı qoıdyńyz.

Portos syrttaı uıalǵan boldy.

— Ah. solaı deńiz... Siz kórgen ekensiz ǵoı... — dedi ol.

— Ony kórmeý úshin tek soqyr ǵana bolý kerek shyǵar.

— Iá, bul bir meniń kóńildes gersogınám edi, — dedi Portos enjar únmen. — Kúıeýi bir sumdyq qyzǵanshaq kisi, sonyń kesirinen kezdesý degen bir qudaıdyń azaby, menimen dıdarlasý úshin ǵana osy bir shirkeý symaqqa, osy bir meńireý túkpirge búgin kelemin dep habar jibergen eken.

— Portos myrza, — dedi prokýrorsha, — bir súıkimdi minez kórsetip, maǵan bes mınýtke ǵana qolyńyzdy usynbas pa ekensiz? Sizben sóıleskim kelip edi.

— Shyn kóńilden, sýdaryná. — dedi Portos, sátti bir júristi jasar aldynda mıyǵynan bir kúlip alatyn oıynshy sıaqty ózine ózi eleýsiz kózin qysyp.

Sol zamatta mıledıdiń sońyna túsken d'Artanán bulardyń qasynan janap óte berdi; ol Portosqa burylyp bir qarap, dosynyń kózi jaınap sala bergenin baıqap qaldy.

«Ehe! — dep oılady ol ishteı sol bir ushqalaq zamannyń salt-sanasyna laıyqty qorytyndy jasap. — Basqany qaıdam, qajetti merzimge deıin Portostyń joryq jabdyǵy daıyn turatyn boldy!»

Eskekke beıimdelgen qaıyq sıaqty, prokýrorsha, qolynyń yrqyna kóngen Portos eki jaǵynan dýalmen qorshalǵan ońasha oryn — Sen-Maglýar monastyrynyń aýla syna deıin bardy. Kúndiz ol aradan birdeńeni maljańdap jep júretin tilenshiler men oıyn balalaryn ǵana kórýge bolatyn edi.

— Ah, Portos myrza! — dedi prokýrorsha daýystap, ózderin osy bir shalǵaı múıistiń turaqty kisilerinen basqa eshkim kórmeıtinine jáne estimeıtinine ábden kózi jetkesin. — Ah, Portos myrza, siz shamasy, sumdyq sary aýyz shyǵarsyz!

— Men be, sýdaryná? — dedi Portos keýdesin kerip. — Siz nelikten solaı oılaısyz?

— Álgide ymdap belgi bergenińizdi, qasıetti sýdy qaıda qoıasyz? Jańaǵy negr bala men kútýshisin ertip júrgen áıel kim? Eń kemi bir hansha shyǵar!

Qatelesesiz, — dedi Portos. — Ol tek gersogıná ǵana.

Shyǵa beriste ony tosyp turǵan jelaıaq habarshyny, jeńil kúımeni, onyń ústinde ıesin kútip otyrǵan yzdıǵan sánqoı kúımeshini qaıda qoıasyz?

Portos malaıdy da, kúımeni de baıqamapty, al Koknar bıbiniń qyzǵanshaq kózimen bárin de baıqap qalypty.

Portos álgi qyzyl kópshikti áıeldi á degennen hansha deı salǵanyna ókindi.

— Ah, Portos myrza, siz sulý áıelderdiń erkesisiz ǵoı! — prokýrorsha bir kúrsinip áńgimesin jalǵaı berdi.

Ózińiz de túsinesiz ǵoı, tabıǵat maǵan mynadaı keskin-keıip bergensiń, aıanaıyn ba, mahabbat mashaqatynyń talaıyn bastan keshirdik qoı, — dedi Portos.

— O qudaı-aı! Erkekter umytshaq keledi! — dedi prokýrorsha kókke telmire qarap.

— Qansha aıtqanmen, áıelderden umytshaq emes! — dedi Portos qolma-qol jaýap qatyp. — Máselenkı, myna men ózimdi sizdiń qurbandyǵyńyzǵa shalyndym dep batyl aıta alamyn, sýdaryná, óıtkeni jaralanyp qalyp, ólim halinde jatqan kezimde emshi-domshylar maǵan qaramaı ketti... asyl tekti áýletten shyqqan myna men sizdiń dos peıilińizge senemin dep, áýeli — jaraqattan, sosyn Shantılıdiń kúıki meımanhanasynda ashtyqtan jantásilim ete jazdadym, al, sonda siz meniń janym jalyn atyp jazǵan kóp hattarymnyń birde-birine de jaýap qatpadyńyz...

— Tyńdańyzshy, Portos myrza... — dedi kúbirlep porkýrorsha, asa tekti áıelderdiń is-áreketimen ózin salystyra kelgende shynynda da kináli ekenin moıyndap.

— Siz úshin baronesa de... qıyp tastap ketken qaıran basym...

— Ony bilemin ǵoı.

— Siz úshin grafınıa de... tastap ketken men.

— O, Portos myrza, aıańyz meni!

— ...gersogıná de... tastap ketken men

— Portos myrza, raqym etińizshi!

— Maqul, sýdaryná, men qoıdym endeshe.

— Al, meniń kúıeýim qaryz degendi estigisi de kelmeıdi

— Koknar hanym, — dedi Portos, — maǵan birinshi ret jazǵan hatyńyzdy, meniń jadymda máńgi jattalyp qalǵan hatyńyzdy esińizge alyńyzshy.

Prokýrorsha aýyr bir kúrsindi.

— Sizdiń qaryzǵa suraǵan aqshańyz shynynda da óte kóp edi oı.

— Koknar hanym, men sizdi ózgelerden artyq kórip edim. Eger gersogıná de... hat jazsam boldy. Men eshqashanda onyń atyn aıta almaımyn, óıtkeni maǵan bárinen de áıeldiń abyroıy qymbat. Nesin jasyraıyn, oǵan emeýrin bildirsem bolǵany, ol maǵan myń jarymdy birden jiberetin edi.

Prokýrorsha kózine jas aldy.

— Portos myrza, — dedi ol, — ımandaı shynym, men sazaıymdy tarttym, al endi budan bylaı sondaı bir múshkil halge tússeńiz, jaı-jaǵdaıatty tek ózime ǵana aıtsańyz jetip jatyr!

— Siz de uıalmaıdy ekensiz sýdaryná! — dedi Portos ádeıi ashýlanyp. — Ótinemin sizden, aqsha jaıly aıtpaı-aq qoıalyq, kisi sodan bir túrli jábirlenip qalady.

— Shamasy, siz meni endi súımeısiz ǵoı... — dedi prokýrorsha muńaıyp.

Portos mańǵazdanyp til qatpaı qoıdy.

— Qaıteıin, sizdiń jaýabyńyz osy shyǵar, túsinemin.

— Meni qalaı qorlaǵanyńyzdy esińizge alyńyzshy, sýdaryná. Ol myna jerimde saqtaýly, — dedi Portos qolyn júregine basyp.

— Men ol kinámdy óteımin áli, súıikti Portos, senińizshi maǵan!

— Sonda sizden ne suradym? — dedi — Portos ıyǵyn qýshıtyp, eshteńeni bilmeıtin ańqaý kisideı-aq. — Qaryz, tek qana qaryz suradym. Shynyna kelgende men esýas emespin, sizderdiń onsha baı emes ekenińizdi, kúıeýińizdiń aldyna kelgen aryzshy baıǵustardyń eń sońǵy ekúin syǵyp alatynyn bilemin. Eger siz grafınıa, markıza ıakı gersogıná bolsańyz bir sári — onda is basqa, onda sizdiń qylyǵyńyzdy tipti de keshirýge bolmaıdy!

Prokýrorsha ókpelep qaldy.

— Bilesiz be, Portos myrza, — dedi ol qarsylyq bildire — meniń sandyǵym, ol tek prokýrorshanyń jupyny sandyǵy ǵana bolsa da, bálkim, sizdiń álgi kedeılenip qalǵan kerbez bıkeshterińizdiń báriniń sandyǵynan da aqshaǵa lyq toly shyǵar!

— Olaı bolsa, Koknar hanym, siz meni qatty qorladyńyz, — dedi Portos, qolyn prokýrorshanyń qolynan tartyp alyp, — eger siz shynymen-aq baı bolsańyz, meni betten qaqqanyńyzdy tipti de aqtaýǵa bolmaıdy.

— Eger men «baımyn» dep aıtsam, ony sol qalpynda túsinýdiń qajeti joq, — dedi prokýrorsha, ańdamaı qyzyp ketkenin sezip. — Men onsha baı emespin, biraq azdy-kópti qarajatym bar.

— Qoı, sýdaryná, ótinemin, biz osy áńgimeni doǵaraıyq! Siz menen bas tartqan ekensiz. Aramyzdaǵy dostyq osymen bitti!

— Jaqsylyqty bilmeıdi ekensiz!

— Ah, sizge bul unamaı qaldy ma! — dedi Portos.

— Álgi tamasha gersogınáńyzǵa bara berińiz! Men sizdi endi ustamaımyn.

— Barsam baramyn, menińshe, ol súıkimdi kelinshek!

— Sońǵy saýalyma jaýap berińizshi, Portos myrza: siz meni áli de súıesiz be?

— Amal bar ma, sýdaryná, — dedi Portos meılinshe muńaıa sóılep, — biz joryq jolyna shyqqan kezde, kim bilgen, sol soǵysta qaza tabamyn ba dep qorqamyn...

O, qaıdaǵyny aıtpańyz! — dedi prokýrorsha daýystap, sosyn eńirep jylap jiberdi.

Sony ózim de sezetin sıaqtymyn, — dedi Portos, qaıǵyrǵan ústine qaıǵyra túsip.

— Odan da taǵy bir mahabbat shyrǵalańy bastaldy deseńizshi.

— Jo-joq, men shyn aıtyp turmyn! Eshqandaı jańa kisige zaýqym joq jáne ashyp aıtaıynshy — tap myna jerim, júregimniń tereń túkpiri áli de bolsa ózińizge bura beredi. Biraq ózińiz bilesiz, bilmeseńiz de — endi bir-eki aptadan keıin biz taǵdyr joryqqa shyǵamyz, demek, meniń endi joryq jabdyǵynan qolym tımeıdi. Qajet aqshany alý úshin Bretannyń alys túkpirindegi týysqandaryma baryp qaıtýym kerek... — Portos mahabbat pen sarańdyqtyń sońǵy saıysyn jaıymen baqylaı berdi. — Álgide ǵana ózińiz shirkeýde kórgen gersogınányń meken-jaıy meniń mekenimmen kórshi bolǵandyqtan da, ekeýmiz birge júrmekpiz, — dedi ol sózin jalǵap. — Saıahat-saparǵa parlasyp shyqsań joldyń edáýir qysqaratynyn ózińiz de bilesiz ǵoı.

— Iaǵnı, Portos myrza, Parıjde sizdiń dostaryńyz joq bolǵany ma? — dedi prokýrorsha.

Portos qaıtadan jabyrqap.

— Dostaryńyz bar, Portos myrza, bar! — dedi prokýrorsha daýystap, óziniń emirenip ketkenine ózi tań qalyp. — Erteń bizdiń úıge kelińiz. Siz — meniń jaqyn apamnyń balasysyz, demek, maǵan inisiz. Siz Pıkardıadaǵy Nýaıonnan kelgensiz. Sizdiń Parıjde birqatar daýly isterińiz bar, biraq tanys sotyńyz joq. Siz muny umytpaısyz ǵoı?

— Umytpaımyn, sýdaryná.

— Túski asqa kelińiz.

— Tamasha!

— Abaı bolyńyz, syr berip almańyz, jetpis altyǵa kelse de, kúıeýimniń kózi áli jiti.

— Jetpis alty jas! Shaıtan alsyn. Keremetteı jas! — dedi Portos.

— Sizdiń «egde jas» degińiz kele me. Iá, Portos myrza, otaǵasym meni kez kelgen sátte jesir qaldyryp ketýi múmkin, — dedi prokýrorsha, Portosqa bir mándi kóz tastap. — Bir jaqsy jeri, bizdiń neke shartymyz boıynsha, kúlli dúnıe-múlikke tiri qalǵanymyz mırasqor bolamyz.

— Tolyǵynan ba?

— Tolyǵynan.

— Baıqaımyn, siz óte saq, kóregen áıel ekensiz, súıikti Koknar hanym! — dep Portos prokýrorshanyń qolyn abaılap bir qysyp qoıdy.

— Sonymen biz tatýlastyq pa, súıikti Portos myrza? — dedi prokýrorsha qylymsyp.

— Máńgi tatýmyz! — dedi Portos áıeldiń áýenine kóship.

— Kóriskenshe saý bol, opasyzym!

— Kóriskenshe, ushqalaǵym!

— Erteńge deıin saý bol, perishtem.

— Erteńge deıin, jaryǵym!

XXX

MILEDI

D'Artanán mıledıdiń sońynan eleýsiz ere berdi; ol áıeldiki kúımege baryp otyrǵanyn, kúımeshige Sen-Jermenge dep ámir etkenin esitti.

Jaraý qos at jegilgen kúımeni jaıaý qýalaǵannan ne paıda. Sol sebepti de d'Artanán Ferý kóshesine qaraı bettedi.

Sena kóshesinde ol Planshemen jolyǵyp qaldy; ol kondıter dúkeni jaımasynyń aldynda kisi tábetin qozdyratyn bir top-tompaq bólkege ashqaraqtana qarap tur eken.

D'Artanán oǵan de Trevıl myrzanyń qorasynan eki atty — bireýin maǵan — d'Artanánǵa, ekinshisin ózine ertte-daǵy, Atostyń úıine kel dep ámir etti. De Trevıl myrza óziniń qorasynan kez-kelgen ýaqytta at alýǵa d'Artanánǵa ruqsat etken edi.

Planshe Kóne Kógershin uıasy kóshesine, al, d'Artanán Ferý kóshesine qaraı ketti. Atos úıinde jalǵyz ózi jabyǵyp, áneýgúni Pıkardıadan ákelgen ıspan sharabynyń bir shynysyn iship taýysýǵa jaqyndatqan eken. Ol Grımoǵa d'Artanánǵa stakan ákel degen belgi berdi, qyzmetshisi úırenshikti ádeti boıynsha únsiz moıynsundy.

D'Artanán shirkeýde Portos pen prokýrorsha arasynda bolǵan jáıtti Atosqa kelistirip áńgimelep berdi jáne joldasymyz joryq jabdyǵyn alý ádisine kóshti degen joramal aıtty.

— Al, meniń óz basym, — dedi Atos buǵan, — múlde qınalmaımyn: árıne: meniń joryq jabdyǵymdy áıelderdiń alyp bermeıtini anyq.

— Qansha aıtqanmen, súıikti Atos, sizdiń keskin-kelbetińiz, izetti tárbıeńiz, shyqqan tegińiz kez-kelgen hansha men hanymnyń júreginde mahabbat otyn mazdatar edi-aý.

— Myna d'Artanán áli ship-shıki jas eken-aý! — dedi Atos ıyǵyn bir qýshıtyp.

Ol taǵy da ymdap Grımoǵa basqa bir shynyny ákel dep ámir etti.

Tap sol sátte Planshe jartylaı ashyq turǵan esikten abaılap syǵalap, óz qojasyna attardyń ázir ekenin habarlady.

— Qaıdaǵy at? — dedi Atos.

— De Trevıl myrza serýendep qaıtýǵa maǵan eki atyn berip edi, endi solarmen Sen-Jermenge baryp qaıtsam dep edim.

— Sen-Jermennen ne bitiresiz? — dedi Atos taǵy da.

D'Artanán sol arada oǵan shirkeý ishinde bir áıelmen jolyqqanyn, álgi bir qara plashty tyrtyq bet kisi sıaqty, bul áıeldiń de oıynan shyqpaı qoıǵanyn Atosqa jyr etip aıtty.

Basqa sózben aıtqanda, buryn Bonase bıkege qalaı ǵashyq bolsańyz bul áıelge de solaı ǵashyq bolyp qalǵansyz ǵoı, — dedi Atos, sosyn pendeshiliktiń jeteginde ketetin baıǵustarǵa qynjylǵandaı ıyǵyn bir qıqań etkizdi de qoıdy.

— Men be? Tipti de olaı emes! — dedi d'Artanán dyzaqtap. — Bar bolǵany, sol áıelge baılanysty bir qupıa syrdy ashqym keledi. Nege ekenin ózim de bilmeımin, biraq osynaý múlde beımaǵlum áıeldiń túbinde (men de oǵan múlde beı maǵulymmyn) meniń ómir-tirligime bir yqpaly bolatyndaı kórinedi.

Saıyp kelgende siz durys jasaısyz, — dedi Atos. — Men bul fánıde erkektiń izdeýine turatyn áıel joq dep oılaımyn, ol ushty-kúıli joǵalyp ketse de izdeýdiń qajeti joq. Bonase bıke ǵaıyp bolǵan eken — óz obaly ózine, áıtpese dereý tabylsyn.

— Joq, Atos, siz qatelesesiz, — dedi d'Artanán ony quptamaı, Konstansıa baıǵusty burynǵydan beter jaqsy kóremin, eger men onyń qaıda ekenin bilsem, dúnıeniń qıyr shetinde bolsa da, izdep baryp, qas dushpandardyń qolynan bosatyp alar edim! Biraq men onyń qaıda ketkenin bilmeımin — qansha izdesem de taba almadym. Qaıteıin, kóńil kóterý kerek!

— Endeshe, mıledımen oınap-kúl, súıikti d'Artanán. Eger ol seniń kóńilińdi aýlasa, jolyńnyń oń bolýyna shyn júrekten tilektespin.

— Atos, meniń tilimdi alsańyz, — dedi d'Artanán, — tutqyn kisideı úıde qamalyp otyra bergenshe, atqa minińiz, ekeýmiz Sen-Jermenge jele-jortyp baryp qaıtalyq.

— Qymbattym meniń, — dedi Atos buǵan, — atym bar kezde kólikpen seıil-serýen quramyn da, joq kezde jaıaý júremin.

— Al, men bolsam, — dedi Artanán, Atostyń qupıanpurystyǵyna kúlip, basqa bireý osylaı etse, ol ókpelep te qalar edi, — siz sıaqty tákappar emespin, taqymyma ne ilikse, sony minip júre beremin. Kóriskenshe, súıikti Atos!

— Kóriskenshe, — dedi mýshketer, ákelgen shynyńnyń aýzyn ash dep Grımoǵa belgi berip.

D'Artanán men Planshe attaryna minip, Sen-Jermenge qaraı júrip ketti.

Atostyń Bonase bıke jóninde aıtqan sózi jol boıy d'Artanıannyń oıynan shyqpaı qoıdy. Jas jigit onsha sezimtal bolmasa da, galantereıshiniń kelinshegi kóńilinde uıalap qalǵan edi: sol áıeldi tabý úshin ol shynynda da jer túbine deıin barýǵa daıyn, biraq jumyr jerdiń alqap-aımaqtary kóp, jigit sonyń qaı jaǵyna bararyn bilmeıdi.

Al, ázirge ol myna mıledı degenniń kim ekenin bilýge tyrysady. Mıledı qara plashty kisimen sóılesti — endeshe ony biledi. Al, d' Artanán bolsa Bonase bıkeni birinshi ret urlaǵany sıaqty, osy joly da ony tap sol qara plashty kisi aqıqat urlady dep esepteıdi.I Sonymen, mıledıdi jatpaı-turmaı izdeý — Konstansıany da izdeý dep ózine-ózi ishteı sert berip qoıǵanda d'Artanán ótirikti jartylaı ǵana aıtqan, al munyń ózi shyn sózben birdeı.

Osynyń bárin oıǵa alyp, anda-sanda atyna taqymyn bir basyp qoıyp kele jatyp, d'Artanán joldyń qalaı bitkenin, Sen-Jermenge qalaı jetkenin ańdamaı da qaldy. Endi osydan on jyl keıin Lúdovık XIV jaryq dúnıege kelýge tıis pavılonnyń qasynan janaı ótip, aıdaı sulý aǵylshyn áıeliniń bir belgisi kózge túspes pe eken dep, qulazyǵan kóshemen oń-solyna kóz tastap, asyqpaı kele jatyp, ol kenet bir ádemishe úıdiń gúlmen kómkerilgen aıvanyń ersili-qarsyly kezip júrgen bir kisini kórdi, bul úıdiń tómengi qabatynda, sol kezdiń salty boıynsha, kóshege qaraıtyn birde-bir terezesi joq edi. Ol kisini Planshe birinshi bolyp tanydy.

— Sýdar, siz ana jigitti bilesiz be? — dedi ol. —  Bizge aýzy ańqıyp qarap turǵan jigitti aıtamyn.

— Bilmeımin, biraq ózin bir jerde kórgen sıaqtymyn, — dedi d'Artanán.

— Kórgende qandaı! — dedi Planshe. — Bul álgi graf de Vardtyń malaıy Lúben baıǵus emes pe, osydan bir aı buryn Kalede porttyń bastyǵyna bara jatqanda, siz de Vardty kelistirip birneshe ret túıregenińiz bar edi ǵoı.

— Ah, ıá, — dedi d'Artanán, — bul júgermekti endi men de tanydym. Qalaı oılaısyń, ol seni tanyp tur ma eken?

— Bilmeımin, sýdar, biraq ol baıǵustyń úreıi ushyp júrgende meni esinde anyq saqtady deısiz be.

— Olaı bolsa baryp sóıles, — dedi d'Artanán, — al, áńgimelesip turǵanda qojasy qaza bolǵan joq pa eken, sony abaılap bilgeısiń.

Planshe atynan sekirip túsip, tup-týra Lúbenge jetip bardy, biraq ol shynynda da muny tanymady, ekeýi ortaq bir áńgime taýyp, tez sóılesip ketti. Al, d'Artanán bolsa, atynyń basyn bir tyǵyryqqa buryp, úıdi bir aınalyp, qoıý jańǵaq butasynyń tasasyna baryp turdy, sóıtip ekeýiniń sózin tyńdamaq boldy.

Butanyń tasasynda bir mınýttaı turǵannan keıin, ol kele jatqan kúıme daýsyn esitti, munyń tap aldyna mıledıdiń kúımesi kelip toqtady. Endi shúbálanýǵa bolmaı qaldy: kúımede mıledıdiń tap ózi otyr eken. D'Artanán kózge túspeı eleýsiz baqylaý úshin eńkeıip at jalyna jabysty.

Mıledıdiń sary shashy sulý júzi kúıme terezesinen kórindi de, jas áıel kútýshisine birdeńe dep jarlyq berip jatty.

Jıyrma-jıyrma ekiler shamasyndaǵy dáýletti de tekti bıbige taptyrmaıtyn, lypyldap ushyp-qonyp turǵan áp-ásem kútýshi qyz, sol kezdiń ádeti boıynsha, kúıme tepkisheginde otyrǵan jerinen sekirip túsip, álgide d'Artanán Lúbendi kórgen aıvanǵa qaraı bettedi.

D'Artanán kánızaktiń sońynan qarap, onyń aıvanǵa bara jatqanyn kórdi. Biraq sodan sál ǵana buryn úı ishinen bireý Lúbendi shaqyryp alyp, aıvanda Planshe jalǵyz qalǵan edi, so zamatta ol qojaıynynyń qaıda joǵalyp ketkenin bilmeı, tóńiregine ańyryp qarap turǵan.

Kútýshi qyz Planshege taıap baryp, ony Lúben dep oılasa kerek, oǵan bir hatty usyna berdi.

— Myrzańyzǵa berersiz, — dedi kútýshi.

— Meniń myrzama ma? — dedi Planshe tańdanyp.

Ia, asa bir tyǵyz sharýa. Alsańyzshy tezirek.

Osyny aıtty da, ol keıin burylǵan kúımeniń tepkishegine júgirip baryp, sekirip mindi, so zamat kúıme de júrip ketti.

Planshe qolyndaǵy hatty aınaldyryp kórdi de, buıryqty sózsiz oryndap úırenip qalǵan jazǵan, aıvannan sekirip túsip, tyǵyryqqa buryldy da, jıyrma qadamdaı júrgesin, jańaǵynyń bárin kórip-bilip, endi ózine qaraı kele jatqan d'Artanánmen kezdesip qaldy.

— Sizge, sýdar, — dedi Planshe, jas jigitke hatty berip jatyp.

— Maǵan deısiń be? Shyn aıtasyń ba? — dedi d'Artanán. Shyn aıtpaı meni sonsha jyn soǵyp pa! Kútýshi qyz: «Myrzańa ber», — dedi. Meniń sizden basqa myrzam joq, endeshe... ıapyrmaı, álgi kútýshi bir ádemi qyz eken!

D'Artanán hatty ashyp, tómendegi sózderdi oqydy:

«Sizge kókeıtesti oıyn aýyzsha aıtqannan da kóbirek ynta-yqylas bildiretin bir bıkesh sizdiń ormanǵa seıildep qaıtýǵa jaraıtyn kezińizdi bilgisi keledi. Erteń «Altyn Alqap» meımanhanasynda ústine qara-qyzyl lıvreı kıgen malaı jaýabyńyzdy tosyp turady».

«Oho! — dep oılady d'Artanán. — Sonsha sáıkes kelýin! Mıledı de, men de bir kisiniń densaýlyǵyn bilgimiz kelip júrgen sıaqty.»

— Áı, Planshe, de Vard myrzanyń hal-ahýaly qalaı eken? Syrt málimetterge qaraǵanda, ol áli ólmegen-aý, shamasy?

— Joq, sýdar, tórt ret jaralansa da, jaǵdaıy jaman kórinbeıdi. Kóńilińizge kelmesin, siz ol baıǵusty shpagamen tórt ret túırep edińiz ǵoı, sodan qatty qansyrap qalǵan eken, áli áljýaz kórinedi. Ózim oılaǵandaı, Lúben meni tanymady, sol sebepti de ózimiz bastan ótkergen oqıǵany maǵan táptishtep aıtyp berdi.

— Bárekelde, Planshe, sen malaılardyń korolisin! Al, endi atyńa qon, álgi kúımeni qýyp jetelik.

Oǵan kóp ýaqyt ketpedi. Arada bes mınýt ótken shamada olar jol shetinde toqtap turǵan kúımeni kórdi, qymbat kıingen bir salt kisi atyn oınaqtatyp, kúıme esiginiń aldynda tur eken.

Mıledı men salt attynyń áńgime qyzyǵyna túsip ketkeni sondaı, d'Artanán kúımeniń ekinshi jaǵyna kelip tura qalǵanda, ony ásem kánızaktan basqa eshkim de baıqamady.

Olar d'Artanán bilmeıtin aǵylshyn tilinde sóılesip jatyr eken, degenmen sulý kelinshektiń áýeninen onyń qatty ashýlanyp otyrǵanyn jas jigit birden seze qoıdy, onyń sońǵy qımyly jigit kóńiliniń kúdigin seıiltip jiberdi: mıledı jelpýishin yzalana qysyp jibergende, názik áıel zaty tabanda kúl-pársha boldy.

Salt atty jadyraı kúlip jiberip edi, mıledıdiń ashýy burynǵydan da kúsheıe túskendeı boldy.

D'Artanán bulardyń sózine bir búıirden kıip ketpekshi boldy; ol kúımeniń ekinshi esigine taıap baryp, áıelge izet kórsetip qalpaǵyn sheshti.

— Sýdaryná, — dedi ol, — ózińizge qyzmet kórsetýge ruqsat etińiz. Meniń baıqaýymsha, myna bir salt atty sizdi qatty ashýlandyrǵan sıaqty. Bir sóz aıtsańyz boldy, sizge sypaıy minez kórsetpegen bul mundardy men tabanda jazalaımyn!

D'Artanán lám dep til qatqannan-aq, mıledı buǵan tań qalyp, burylyp qaraı berdi.

— Sýdar, — dedi ol, jas jigit sózin bitirgesin fransýzsha erkin til qatyp, — eger menimen eregisip turǵan bul kisi týǵan aǵaıym bolmasa, men óz taǵdyrymdy shyn kóńilden sizdiń qamqor qolyńyzǵa tapsyrar edim.

— O, endeshe keshirim suraımyn! Eger senseńiz, sýdaryná, men ony bilmep edim, — dedi d'Artanán ádeppen.

— Myna bir ushqalaq nemeniń ózgeniń isine ónmeńdep kılikkeni qalaı? — dedi mıledı týysqanym degen salt atty, kúıme esigine eńkeıe qarap. — Óz jónimen nege júre bermeıdi ol?

— Naǵyz ushqalaq myna sizsiz! — dedi d'Artanán atynyń jalyna eńkeıip, ózi turǵan jaqtaǵy esikten jaýap qatyp. — Meniń óz jolymmen júre bermeıtin sebebim — tap osy araǵa aıaldaǵym keldi.

Salt atty qaryndasyna aǵylshynsha birdeńe dep til qatty.

— Myna sizben fransýzsha sóılesip turmyn, — dedi d'Artanán, — raqym etip siz de maǵan sol tilde jaýap qaıtaryńyz. Siz myna áıeldiń aǵasy ekensiz — óte jaqsy, solaı-aq bolsyn, biraq, bir táýiri, siz maǵan týysqan emessiz ǵoı áıteýir.

Mıledı óz jynysyna tán sý júrektikke basyp, endi tutanǵaly turǵan janjaldy, nasyrǵa shappaı turǵanda, sóndirip tastaý úshin dereý aralasady ǵoı dep oılaýǵa bolatyn edi, biraq ol kúımeniń túkpirine qaraı shalqaıa túsip, kóshirge:

— Úıge tart! — dep ámir etti.

Jas jigittiń kelisti keskin-keıpi unap qaldy ma qalaı, áıteýir ásem kánızak d'Artaıánǵa jalt etip bir ret kóz tastady.

Kúıme ketip, eki jigit betpe-bet ońasha qaldy: endi olardy aıyryp turǵan bóget joq edi.

Salt atty bir tebinip, kúımeniń artynan qýa jónelgisi kelip edi, biraq qaıtadan ashýyna mingen d'Artanán ony tizgininen bir julqyp toqtatyp tastady, óıtkeni ol beıtanys kisiniń Amende astyndaǵy atyn utyp alatyn jáne Atostan almas júzikti utyp ala jazdaǵan aǵylshyn ekenin bildi.

— Eı, sýdar, — dedi ol, — siz menen de ótken ushqalaq sıaqtysyz: bizdi azdap shekisip qalǵanymyzdy umytyp bara jatqannan saýmysyz?

— Ah, bul siz be edińiz, sýdar! — dedi aǵylshyn. — Siz shamasy, udaıy qumar oınap ádettengen kisisiz ǵoı deımin: bir oıyn bolmasa ekinshi bir oıynǵa erkin kóshe salatyn.

Ia, qarymta qaıtarý úshin taǵy oınaý qajettigin, mine, siz de esime salyp jatyrsyz? Siz súıek salynǵan stakandaı, rapırany da sheber ıgerip alǵansyz ba, álde joq pa — biz qazir sony anyqtaımyz, súıiktim!

Mende de shpaga joq ekenin ózińiz de kórip tursyz, — dedi aǵylshyn shytynyp. — Álde siz qarýsyz kisiniń aldynda batyrsynǵandy unatatyn shyǵarsyz?

— Úıińizde shpagańyz bar shyǵar dep oılaımyn. Al, mende eki shpag bar, eger qalasańyz, sizge bireýin taǵy uttyraıyn, — dedi d'Artanán.

— Aǵat ketpelik, ondaı zattar mende jetip jatyr, — dedi aǵylshyn.

— Endeshe jaqsy boldy, qadirli jigitim! Sonyń eń uzynyn tańdap alyp, búgin keshkilik maǵan kórsetersiz, — dedi d'Artanán.

— Ony kórýińizge sizge qaı jer qolaıly bolar eken?

— Lúksembýrg saraıynyń syrty. Ol bir sondaı serýen qurýǵa qolaıly jer.

— Maqul, men sol araǵa kelemin.

— Qaı mezgilde?

Saǵat altyda.

— Aıtpaqshy, sizdiń munda birer dosyńyz bar shyǵar?

— Meniń úsh dosym bar, olar menimen birge júrgendi ózine qurmet sanaıdy.

— Úsheý me? Keremet! Taǵy tepe-teń bolyp shyqtyq! Meniń de úsh dosym bar edi, — dedi d'Artanán.

— Endi maǵan kim ekenińizdi aıtyńyz? — dedi aǵylshyn.

— Men gaskonnon dvoránıni, dezessar myrza rotasynyń gvardıashysy d'Artanánmyn.

— Men lord Vıntermin, baron Sheffıldpin.

— Jaqsy! Sizdiń atyńyz óte qıyn bolsa da, baron myrza, men sizdiń huzyryńyzǵa ázirmin, — dedi d'Artanán.

Sosyn ol atyna shporyn qadap keıin burylyp Parıjge qaraı quıǵyta jóneldi.

Osyndaı bir jaǵdaı bolǵanda ol ádette Atosqa baratyn, osy joly da týra Atostyń úıine kelip tústi.

Atos uzyn kýshetkanyń ústinde jatyr eken, eger onyń óz sózin paıdalansaq, joryq jabdyǵynyń kelýin kútip jatyr eken.

D'Artanán oǵan bolǵan oqıǵanyń bárin baıandap berdi, tek de Vardqa joldanǵan hat jaıly ǵana aıtpady.

Atos saıysqa shyǵatynyn bilgende, ásirese, aǵylshyndarmen saıysatynyn bilgende qatty qýandy. Onyń muny udaıy arman etip júrgenin biz kezinde aıtqanbyz.

Eki dos qyzmetshilerin dereý Portos pen Aramıske jiberdi, sosyn olarǵa bolǵan oqıǵany túgel aıtyp shyqty.

Portos tabanda shpagasyn sýyryp alyp, qabyrǵany shaýyp, bastady, oqtyn-oqtyn bıshi sıaqty plıe jasaıdy. Poemasyn áli aıaqtaı almaı júrgen Aramıs Atostyń kabınetine kirip, jaýyp aldy da, jekpe-jek saǵaty soqqansha meni mazalamańyzdar dep ótindi.

Atos ymdap, Grımoǵa shynyny jetkiz dedi.

Al, d'Artanánǵa keletin bolsaq, ol oısha bir shaǵyn jospar jasap otyrdy, aman júrsek, biz onyń júzege asqanyn áli kóremiz; jigittiń óńi jadyrap, áldeneni oılap, jymıa kúlip otyrǵanyna qaraǵanda, sol josparyn oryndaý kezinde ol qyzyq bir shytyrmandy oqıǵany bastan keshiretin bolsa kerek.

Úsh noıan (II)

---