InfoHub Logo

Qajymuqan Muńaıtpasulynyń týylǵanyna – 150 jyl

HH ǵasyrdaǵy qazaq sportyn Qajymuqansyz kózge elestetý qıyn. Qajymuqan – qazaq sportynyń kóshbasy, alash jurtyn, tórtkúl dúnıege alǵash tanytqan arýaqty batyr. Qajymuqan halqymyzdyń tarıhyna máńgilikke tirkelgen alyp tulǵa.

Halqymyz Qajymuqandy «kúsh atasy» dep tegin ataǵan joq. Qazaq alyby dúnıejúzilik kúres tarıhyndaǵy oqshaý tulǵanyń biri. Dúnıejúziniń chempıony ataǵyn birneshe márte oljalaǵan adamnyń kúres ónerin órkendetýge qosqan úlesin tizbelep jatýdyń ózi artyq. Ol kezde qazirgideı salmaqqa qarap kúresý degen joq. Qajymuqannyń jumyr jerdiń bar beldisin bet qaratpaı jyǵýy, bir emes, birneshe márte álem chempıony atanýy qazaqtyń kúres taǵyna shyǵýy emes pe? Qajymuqanǵa biz osy bir ǵajap jeńisi úshin mańgilikke qaryzdarmyz. Sáken Seıfýllınniń «Alyby bul zamannyń Qajymuqan. Adamnyń osy kúngi myqtysy shoń»  degen eki aýyz sózinde alash jurtynyń óz alybyn aıbyn tutýy, maqtanýy, oǵan jan teńgermeýi tárizdi máńgi alaýlaǵan sezim jatyr.

Syrbaı Máýlenovtiń « Dúrildep óttiń dúnıe bas balýany, Ul tartyp týsa ıgi endi ózińe», degen armanǵa, maqtanǵa toly eki joly qaı qazaqtyń da jan júıesin alabóten shymyrlatatyny daýsyz. Kúsh atasyna jyr arnaǵan aqyndar az bolǵan joq, Qadyr Myrzalıevtiń:

Taý kóterseń qaryń seniń talmapty,

Sondaı kúshpen ata - babań mal baqty.

Saǵan arnap quıǵan shoıyn eskertkish

Bolmas senen salmakty,- degen joldarynan Qajymuqannyń taýdaı tulǵasy, bútin bir bir halyqtyń boıyndaǵy baýyrqanǵan qaırat, bula kúsh aıqyn ańǵarylady.

Qajymuqan jaıynda qalam terbegen jazýshylar, ǵalymdar, jýrnalıser az emes. Qalmaqan Ábdirqadyrov, Muratqan Tánekeev, Áýelbek Qońyratbaev, Álimqul Búrkitbaev, Marks Qazykenov sekildi azamattar balýan murasyn keıingi urpaqqa amanat etý maqsatynda kóp eńbek tyndyrdy.

Kúsh atasynyń Temirlandaǵy kesenesiniń boı kóterýine zańǵar jazýshymyz Muhtar Áýezovtiń tikeleı yqpaly bolǵanyn jaqsy bilemiz. Osynyń bári Qajymuqannyń halqy úshin tókken teriniń qaıtarymy. Eliniń, jeriniń mereıin, mártebesin ósirgen birtýar balýanǵa degen halqynyń máńgilik qurmeti. Balýannyń basyna táýel etýge barǵan adamnyń nazary birden kesene qabyrǵasyna ilingen mármár taqtaǵa túsedi. Taqtada Qajymuqannyń dańqty jeńis joly qysqasha túıindelgen.

Chempıondyqqa bastaǵan dańǵyl jol...

Muqannyń kásipqoı balýandyq joly 1901 jyly Ombyda bolyp jatqan tatardyń dástúrli «Sabantoıynda» orystyń ataǵy jer jarǵan tájirıbeli, qart balýany Andreı Zlobınmen kezdesýinen bastalady. Bul kúreste Muqannyń ǵalamat kúsh ıesi ekenin túsingen Zlobın jas jigitke Peterbýrgtegi búkil Reseıge «Vaná aǵaı» degen atpen tanylǵan Ivan Lebedevtiń balýandar mektebine jol nusqaıdy. Onda sırk oıyndaryn kórsetýge mashyqtanady. 1903 jyldyń tamyz aıynan 1904 jyldyń aqpanyna deıin alty aı fransýz kúresin úırendi. Bul jerde ol orystyń jáne taǵy basqa ulttardyń balýandarymen birge jattyǵady. Olardyń ishinde «Chempıondardyń chempıony» atanǵan Ivan Poddýbnyı, Ivan Shemákın, Ivan Zaıkın, Shýls, Mısha Borov, Medvedev, Osıpov, týnıstik Mýrzýk sıaqty dúnıe júzine belgili balýandarmen tek jattyǵyp, kúresip qana qoımaı, olarmen dos bolyp ta ketedi. Ol kóp uzamaı Odessaǵa baryp, Vetlıjınskıı degen kisiniń jekemenshik mektebine túsip, kúrestiń basqa túrlerin de úırenedi. Gambýrg qalasynda da kúres tájirıbesin tolyqtyrady. 1904 jyly Muqan tuńǵysh ret resmı túrde kúreske túsedi. 1905 jyly naýryz aıyna deıin sozylǵan osy jarysta orystyń eń myqty balýandaryn jeńedi. Ivan Poddýbnyımen teń túsip, kishi altyn medaldi ıelenedi. Babamyz ómiriniń sońyna deıin Ivan Poddýbnyımen dostyǵyn, onyń adamgershiligin aıtyp ketken eken. Poddýbnyı Qajekeńnen 10 jas úlken, 16 kelideı aýyr bolǵan.

Kıevten keıin Muqan Qazanǵa kelip, birinshi báıgeni jeńip, myń som altyn aqsha men bir altyn medal alady. 1905 jyly ol Reseıdiń birsypyra balýandarymen, sonyń ishinde Poddýbnyımen birge Fransıanyń Kınt qalasyna baryp, halyqaralyq jarysta birinshi jáne ekinshi júldeni bólisedi. Birinshi júlde -1000, ekinshi júlde 500 frank eken. Poddýbnyı aqshany teń bóledi. Bul jáıt ekeýin egiz týǵan baýyrdaı jaqyndastyrady.

Kóp uzamaı olar Parıjge keledi. Sol kezde HİH ǵasyrdyń eń kúshti balýany atalyp júrgen Paýl Shmıdtiń baǵyn shaıqaltady. Jyldyń aıaǵyna taman Reseıdiń atynan Qajekeń men Poddýbnyı Germanıada 150 -ge jýyq balýan jınalǵan jarysqa qatysady. Qajekeńniń aıtýynsha, aǵylshyn balýany Pırar Kolostyń túri adam shoshyrlyq eken. Dál osy tusta Poddýbnyı aýyryp qalyp Qajymuqannyń bir ózi kúresedi. Jarystyń sońynda birinshi oryn men ekinshi oryndy Pırar Kolos pen Qajymuqan bólisedi.

 Keıin Gambýrgtegi bir jarysta Kolos Muqandy jeńe almaıtynyn baıqap, ony temir qysqashpen uryp qulatady. Muqan toǵyz kúndeı emdelip, qaıta beldeskende Kolostyń aýzynan qara qanyn aǵyzady. Kolostyń jankúıerleri myltyq atyp, oq balýannyń syrt jaǵynda turǵan polısıa qyzmetkerine tıedi. Sırk basshylary jaryqty óshirip, qarańǵyda Muqandy boı tasalatyp jiberedi ( Áýelbek Qońyratbaev. Kerýen. 195 - bet. 1989 jyl ).

Muqan 1905 jylǵa deıin Parıj, London, Varshava, Gambýrg, Rım, Praga, Vena, Madrıd, Odessa, Mınsk, Ialta, Vılnús sıaqty qalalarda júldeli oryndarǵa ıe boldy.

1905 jyly Japonıaǵa baryp, djıý- djıtsý kúresi boıynsha Sarakıkı Jındofıdi jeńedi. Dańqty balýanymyz 1906 jyly Berlın qalasynda Eýropa chempıony, nemis balýany Ton Kennedıdi jeńip, qurlyqta teńdessiz atanǵan. 1910 jyly Berlınde dúnıe júziniń chempıony Gans Kaýndy jenip, álem chempıony ataǵyna qol jet kizedi. 1913-1916 jyldary Parıj qalasynda álem chempıony Stýrmentti jeńgen.

Qajymuqan babamyz – biz úshin máńgi jadymyzda qalar, dara týǵan som tulǵa. Elin, jerin súıgen, qansha qıynshylyq kórse de moıymaǵan, qajyrly qaıratymen, alapat kúshimen, aqyl - parasatymen el súıiktisine aınalǵan batyr babamyzdyń elimen, ultymen birge máńgi jasaı bereri anyq.

Daıyndaǵan: Ábdiláshim Ardaq Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

Jetekshisi: F.Qozybaqova Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

---