InfoHub Logo

Aıakóz degen - aıadaı bulaq desedi.
Jurttarda qalǵan jumbaqty kimder sheshedi?
Aıakóz bolyp. ǵasyrlar alǵa kóshedi,
Aıa, kóz, aıa - Arýlar eli keshegi!, -dep aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev jyrlaǵandaı toǵyz joldyń torabynda ornalasqan, mahabbat ordasynaı aınalǵan Aıagózdiń tarıhı tamyry tereńde.

Aıagóz-kıeli aımaq. Árkimge óziniń týǵan jeri, kindik qany tamǵan jeriniń sýy da, topyraǵy da qasıetti. Sony bilip, sezinip, topyraǵynyń qadirin, jýsanynyń ıesin, sýy men aýasynyń shıpa ekenin, al osy jerdegi ómir súrgen ata-babamyzdyń rýhty ekenin ózimiz ǵana bilip qoımaı, jas urpaq boıyna sińdire bilsek boıymyzdaǵy otansúıgishtik qasıetimiz nyǵaıady. Al endeshe, óz týǵan jerimniń tarıhynan syr shertip óteıin.

Qalanyń qazirgi ataýy aýdannan aǵyp ótetin Aıagóz ózenine baılanysty qoıylǵan. Ǵalymdardyń pikirinshe ózenniń aty túrkilerdiń Aı taıpasynyń ataýy men túrkishe "ógóz", "ózen", ıaǵnı "aı rýynyń ózeni" degennen paıda bolǵan. Al halyqta túrkishe aıa "ádemi" jáne  «kóz» degen nusqa keń taralǵan. Aıagóz jaıly áńgime qozǵalsa «Aıagóz aqyndar eli, abyzdar eli, mahabbattyń besigi»-dep maqtanyshpen aıtady. Sózime dálel retinde, mahabbat degende kúlli túrki áleminiń sımvoly bolǵan Qozy Kórpesh-Baıan sulýdyń otany, abyzdar degende - sonaý Tashkendi bılegen nar daýysty Narynbaı, Abylaıdyń bas elshisi qý daýysty Quttybaı, «Dala prometeıi» atanǵan Aqtaılaq bı, Jobalaı men Serikbaı bılerdiń ata mekeni, sonaý Aqtamberdi, Dýlat, Árip sıaqty tókpe aqyn-jyraýlardyń, batyrlar degende sol Aqtamberdi, Er Espembet, Qazymbet, Orys pen Quttymbet, Qasabaı men Shynqoja, Berdiqoja men Shaqantaı, Mataq, Bódes sıaqty batyrlar dalasy.

Aıagóz - uly Abylaıhannyń ózi ıyǵyna altynmen aptalǵan ton  japqan Espembet batyrdyń týǵan jeri.

Aıagóz - qolyndaǵy tý sabyn kelesi tý ustarǵa tapsyrǵansha ajal-men taıtalasyp, jan tásilimin tý túbinde týlap jatyp tapsyrǵan Qazymbet batyrdyń kindik qany tamǵan jer.

Aıagóz - Qabanbaı týy astynda tomaǵasyn tuńǵysh sypyryp, Jońǵar shapqynshylaryna naıza tirep, qylysh sýyrǵan Shyńǵoja, Bódes, Bıjigit sıaqty eli men jeri úshin shybyn janyn sadaqa etkenbatyrlardyń otany.

Aıagóz - qazaq-qalmaq soǵysynda tynysy talmaǵan daýylpazdar-ataqty Aqtamberdi jyraý men Boranbaı bıdiń ata qonysy.

Aıagóz - tańdaıyna bulbul uıa salǵan qý daýysty Quttybaı bıdiń, ataǵy alty Alashqa áıgili Aqtaılaq bıdiń, «dala Gerkýlesi» atanǵan Baraq tóreniń de dúnıege kelgen ólkesi.

Aıagóz «Týǵan jerden bir ýys topyraq buıyrmasa, tozaqtan bir kisilik oryn tabylar» - dep, súıegin sonaý Túrkistanǵa súıremeı, týǵan jerge jerleýdi ósıettegen Baıqara bıdiń, qaradan han shyqqan Qısyqtyń da múrdesi jatqan jer.

Aıagóz - dýaly sózi jalpaq jurtqa jetken Dýlat, Túbek, Sabyrbaı, Qýandyq, alapat daryn Árip pen almastaı jarqyldaǵan Ýáıistiń, marjan sózdiń kıeli murasyn ustaǵan Adyq, Sarkóz, Tóleý, Esensary sıaqty oraq tildi, ot aýyz aqyndardyń eli.

Aıagóz-aqpannyń aqyrǵan aıazynda shabynyp turǵan ashýly býranyń júregin jaryp jep, jeriniń basqan anadan týǵan Jánibekke bata bergen qarakereı Soqyr Abyzdyń tól topyraǵy.

Elbasy aıtqandaı, Aıagóz jeri de Qazaqstannyń kıeli jerleri geografıasyna kirýge ábden laıyq ólke. Sebebi, Aıagóz jerinde búkil qazaq halqynyń tarıhynda asa mańyzdy oryn alatyn jońǵar-qazaq shaıqasynyń kúrdeli sátteriniń ótkendigin búgingi jáne keler urpaq eshqashan umytpaýy tıis. Atap aıtqanda, eldigimiz ben erligimizge syn bolǵan, babalarymyzdyń eren erligi men qaıtpas qaısarlyǵyn, týǵan jerdi ata jaýdan qorǵap qalýdaǵy qaharmandyǵyn álemge pash etken bul shaıqastyń barysynda osy ólkede qazaqtar alǵashynda adam aıtqysyz jeńiliske ushyrasa, keıinnen jońǵarlar osy óńirde qazaq halqymen dostyq shartqa qol qoıdy. Endigi kezekte osy oqıǵalarǵa qysqasha toqtalyp óteıik.

1717 jyly Qaıyp han men Ábilhaıyr han qazaq ordasynyń otyz myń áskerin bastap Dúrbin-Oıratqa qarsy attanǵan. Bul bir úmit kútken joryq edi. Attanys aldynda biraz ýaqyt soǵysqa jattyqqan eki jaq Aıagóz ózeninde bettesti. Myltyqpen qarýlanǵan, ózenniń arǵy betinde shep qurǵan myń qaraly qalmaq uzaqty kún oq atyp, qazaqtarǵa qarsy qadam attattyrmady. Kesh bata aǵash kesip, bekinisin nyǵaıta túsken qazaqtardyń bir bóligi ózenniń joǵaryraq tusynan ótip, shep qurdy. Sóıtip otyrǵanda qalmaqtarǵa kómekke myń jarym adam jetti. Úshinshi kúni tań bozynda qalmaqtarǵa taǵy da mol ásker kelip qosyldy. Tyń kúshpen bastalǵan qalmaq shabýyly qazaqtardy tý-talaqaı qyldy. Osydan kelip, keıinnen Ábilhaıyrdyń áıgili «Aıagózdiń kebin kıemiz» degen sózi el arasyna tarap ketti.

Al, qalmaqtar qazaq halqymen kelisimge keletin sátine keler bolsaq, jońǵar hany Qaldan Seren 1745 jyly ólgennen keıin jońǵarlardyń óz ishinde alaýyzdyq bastalady. Onyń ústine Qytaı ımperatory Sınlýn áskerleri 1758 jyly Jońǵarıany jaýlap alady. Osydan kelip Kishi jáne Orta júz jerine qaýip tónedi. Osy jaǵdaılardy eksheleı kelip, Abylaı han qytaılarmen aradaǵy qarym-qatynasty saqtaı otyryp, qalmaqtarmen shart jasasty. Bul shartqa otyrý úshin ár jaqtan eki myń adamnan qazaq- qalmaq ókilderi jınalyp Aıagóz ózeniniń boıyndaǵy bir soǵysta qalmaqtyń Qandyjap degen hany ólgen Batpaqsý degen salasynda kelissóz júrgizdi. Bul kelissózge Kókshetaýdan Abylaı han kelip, Er Jánibek jáne basqa kóptegen halqymyzdyń batyr-baǵlandary qatysady. Bul shart qalmaqtyń osy jerinde qaza tapqan qontaıshysynyń esimimen tarıhta «Qandyjap sharty» dep atalsa, el ishinde beıbit zaman tynyshtyq ornady degen sózben Batpaqsý ózeni endigi kezekti mamyrajaı ómirdiń belgisi retinde «Mamyrsý» degen atqa ıe bolady. Osylaısha «Qandyjap sharty» keıinnen halyq arasynda «Mamyrsý kelisimi» degen atqa ıe bolǵan. Aıagóz óńirinde ótken osy tarıhı oqıǵa bul ólkede bolǵan jáne oǵan kelgen saıahatshylar men zertteýshilerdiń nazarynan esh ýaqytta tys qalmaǵan.

Aıagóz - búkil qazaq jeriniń brendi bolǵandaı Qozy Kórpesh pen Baıan sulýǵa soǵylǵan ǵajap mavzoleı ornyqqan oryn. Tańsyq temirjol beketinen kún batysqa qaraı 10 shaqyrymdaı jerde Aıagóz ózeni tabıǵat -ananyń sheber qolymen erekshe ádemi syzylǵan jarty sheńber boıymen sadaqtyń ıinindeı arna jasap, aǵyp ótedi. Osy ıinniń dáp ortasyndaǵy bıikshe tóbede mahabbat mavzoleıi tur. Biz osy ýaqytqa deıin qos ǵashyqqa arnalǵan jaýhar jyrǵa tańdanýmen shektelippiz de, jumbaq tunǵan únsiz arhıtektýralyq keremettiń ishki syryna úńilmeppiz. Eskertkish adyrnasy onshaqty shaqyrymǵa tartylǵan alyp sadaqtyń alyp jebesine uqsaıdy. Eskertkish jebeniń nysanaǵa baılaǵany jaýyzdyq. Mavzoleı pıramıda úlgisimen qalanǵan. Bul da tórt qyrly, bul da súıir. Eskertkish ótkenniń jáı jańǵyryǵyn emes, rýhanı ónegesiniń tolǵanys- kúızeliske toly temperamentin búginge salqyndamaǵan qyzýymen jetkizdi. Tún-túneginiń yzǵaryn da, kún-kúnesiniń shýaǵyn da keıingi urpaq zerdesine amanattapty.

Mine, meniń óńirimniń qysqasha tarıhy osyndaı. Osyndaı tarıhy taǵlymdy óńirdiń keleshekte daýylǵa da, jaýynǵa da qarsy qona beretin san aqıyqtarǵa tolǵaqty bolatynyna kúmán joq. Tektilik tamyry Aıagózde soǵýyn toqtatpaq emes.

Daıyndaǵan: Berikhanova Araılym Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

Jetekshisi: Qozybaqova F. A Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

---