InfoHub Logo

Kemeler júzdirgen shaǵyltyp jelkenin aıǵa,
Taý tolqyn tósińde terbelgen erke kún qaıda?
Qaıda sol dáýreniń taǵdyrdan kúsh-qýat sezgen,
Shaǵala kóktemniń dúrkirep ushty ma kózden?

M.Shahanov

Tabanynan sý ketip, týlaǵan tolqyny qumǵa aınalǵan Aral - eldiń úlken problemalarynyń biri dep bilemin. Aral teńizi kezinde planetamyzdaǵy eń úlken teńiz bolypty. Al qazirgi ýaqytta ol sońǵy kúnderin súrip, tartylýda. Kezinde Qasym Amanjolov sıaqty aqyndar jyrlaǵan, talaı ataqty jazýshylardyń shyǵarmalaryna arqaý bolǵan Araldyń ekologıalyq problemasy ózekti máselege aınaldy. Buryn Aral teńizi óńir ekonomıkasyn, onyń óndiristik salalaryn damytýda, halyqty jumyspen qamtamasyz etýde, turaqty áleýmettik ınfraqurylymdy qalyptastyrýda mańyzdy ról atqarǵan edi. Ámýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń qunarly jerleri, sondaı-aq jaıylymdar mal sharýashylyǵy, qus sharýashylyǵy, aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ósirý salasynda ondaǵan myń adamdy jumyspen qamtamasyz etti. Aral teńiziniń problemalary HH ǵasyrdyń 60-shy jyldarynda aımaqtyń iri  ózenderi – Syrdarıa men Ámýdarıa ózenderiniń túbegeıli rettelýiniń nátıjesinde paıda boldy jáne úlken qaýip tóndirdi. 1980 jyldardyń aıaǵynda sý deńgeıiniń tómendeýi nátıjesinde Aral teńizi Úlken Aral teńizine (Ózbekstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda) jáne Soltústik/Kishi Aral teńizine (Qazaqstan aýmaǵynda) bólindi. 2001 jyldan bastap Úlken Aral teńizi sý deńgeıiniń tómendeýine baılanysty Shyǵys Aral jáne Batys Aral teńizderine bólindi.

Aral teńiziniń taǵdyry búginde álem jurtshylyǵyn tolǵandyryp otyrǵany ras. Endi teńizdiń problemalaryna toqtalyp ketsek. Ortalyq Azıanyń elderi men 62 mıllıon halqy bastan keshken Jahandyq ekologıalyq apattardyń jańa tarıhyndaǵy eń irisiniń biri Aral teńiziniń qasireti , ol óziniń ekologıalyq-klımattyq, áleýmettik-ekonomıkalyq  saldary boıynsha óńirdiń ornyqty damýyna, halyqtyń densaýlyǵyna, gendik qoryna jáne onda turatyn adamdardyń bolashaǵyna tikeleı qater tóndiredi. Burynǵy biregeı, ádemi jáne álemdegi eń iri jabyq sý qoımalarynyń biri bolǵan Aral teńizi bir urpaqtyń ómir súrý kezeńinde tolyǵymen joıylý qaýpinde boldy, bul osynda turatyn halyqtyń, Aral mańyndaǵy ekojúıeniń jáne bıoártúrliliktiń ómirine buryn-sońdy bolmaǵan apat pen orny tolmas zıanǵa aınaldy. Aral teńizi 1960 jylǵa deıin aýdany 68,9 myń sharshy km jáne sý kólemi 1083 tekshe km bolatyn álemdegi eń iri tuıyq sý aıdyndarynyń biri boldy, onyń uzyndyǵy 426 km, eni 284 km, eń úlken tereńdigi 68 m bolǵan edi. Aral janýarlar men ósimdikter dúnıesi alýan túrli óńir boldy, Aral óńiriniń sý aıdyndarynda balyqtardyń 38 túri jáne sırek kezdesetin janýarlardyń birqatar túrleri mekendedi, kıikterdiń sany 1 mln.basqa deıin jetti, florıstıkalyq quramy joǵary ósimdikterdiń 638 túrin qurady. Budan basqa, Aral teńizi óńir ekonomıkasyn, onyń óndiristik salalaryn damytýda, halyqty jumyspen qamtamasyz etýde, turaqty áleýmettik ınfraqurylymdy qalyptastyrýda mańyzdy ról atqardy. Buryn teńiz álemdegi eń baı balyq aýlaý jerleriniń biri bolǵan: Aral mańyndaǵy sý qoımalarynda balyq aýlaýdyń jyl saıynǵy kólemi 30-35 myń tonnany qurady. Aral jaǵalaýynda turatyn turǵyndardyń 80 paıyzdan astamy balyq pen balyq ónimderin óndirýmen, óńdeýmen jáne tasymaldaýmen aınalysqan. Ámýdarıa men Syrdarıa atyraýynyń qunarly jerleri, sondaı-aq ónimdiligi joǵary jaıylymdar mal sharýashylyǵy, qus sharýashylyǵy, Aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ósirý salasynda 100 myńnan astam adamdy jumyspen qamtamasyz etti.

Aral teńiziniń problemalary XX ǵasyrdyń 60-shy jyldarynda óńirdiń iri transshekaralyq ózenderi - Syrdarıa men Ámýdarıa ózenderiniń oılanbaı rettelýi nátıjesinde paıda boldy. Munda turatyn halyqtyń edáýir ósýi, ýrbanızasıa jáne jerdi qarqyndy ıgerý aýqymy, Aral teńizi baseıniniń sý aǵyndaryndaǵy iri gıdrotehnıkalyq jáne ırrıgasıalyq qurylystardyń ekologıalyq saldaryn eskermesten salynýy planetadaǵy eń ádemi sý qoımalarynyń biriniń kebýine jaǵdaı jasady. Teńizdiń qurǵaýynyń tikeleı saldary tek Ortalyq Azıada ǵana emes, basqa aımaqtarda da klımattyń kúrt ózgerýi boldy. Aral óńirindegi daǵdarys aımaǵy Túrikmenstan, Qazaqstan jáne Ózbekstan, sondaı - aq janama túrde-Tájikstan men Qyrǵyzstan aýmaqtaryn tikeleı qamtıdy. Araldyń jalańash bóliginde aýmaǵy 5,5 mln. ga bolatyn jańa tuzdy shól paıda boldy, jylyna 90 kúnnen astam ýaqyt boıy atmosferaǵa jyl saıyn myńdaǵan kılometrge 100 mln.tonnadan astam shań men ýly tuzdar taraıdy.

Aral apatynyń qaýipti áseri búginde búkil álemde baıqalady. Halyqaralyq sarapshylardyń pikirinshe, Aral aımaǵynan alynǵan ýly tuzdar Antarktıda jaǵalaýynda, Grenlandıa muzdyqtarynda, Norvegıa ormandarynda jáne jer sharynyń kóptegen basqa bólikterinde kezdesedi. Ókinishke oraı, búgingi tańda Aral teńizin tolyǵymen qalpyna keltirý múmkin emes ekeni belgili boldy. Qazirgi ýaqyttyń asa mańyzdy mindeti – Aral daǵdarysynyń qorshaǵan ortaǵa jáne Aral óńirinde turatyn mıllıondaǵan adamdardyń tynys-tirshiligine zıandy áserin qysqartý. 1990-shy jyldardan bastap Aral apatynyń joıqyn zardaptaryn bastan keshirgen barlyq elder Birikken Ulttar Uıymynyń jáne basqa da halyqaralyq jáne óńirlik uıymdardyń nazaryna ilikti.

Aral problemasy jáne onyń óńirlik jáne jahandyq qaýipsizdik máselelerine álemdik qoǵamdastyq nazaryn turaqty túrde aýdaryp keledi. 1993 jylǵy 28 qyrkúıektegi BUU Bas Assambleıasynyń 48-shi sesıasynda jáne 1995 jylǵy 24 qazandaǵy onyń 50-shi sesıasynda Ortalyq Azıa óńiri elderiniń ókilderi halyqaralyq qarjy qurylymdary men damyǵan elderdiń qoldaýynsyz jáne kómeginsiz, BUU-nyń uıymdastyrýshy rólinsiz bul problemany sheshý múmkin emestigine BUU-nyń nazaryn aýdara otyryp, Aral men Aral óńirin qutqarýda járdem kórsetýge úndeýimen álemdik qoǵamdastyqqa júgindi. 2015 jylǵy qyrkúıekte Nú-Iork qalasynda ótken Turaqty damý jónindegi samıt barysynda ózbek tarapy BUU aıasynda Aral teńizi men Aral óńiri aımaǵy boıynsha arnaıy Trast qoryn qurý týraly bastama kóterdi, onyń negizgi mindeti kúsh-jigerdi úılestirý jáne kelesi negizgi baǵyttardaǵy ataýly baǵdarlamalar men jobalardy iske asyrý bolady.
Alyp teńizinen aıyrylmaý úshin ne isteý kerek? Sýdy paıdalanýǵa baılanysty álemdegi barlyq problemalardyń Aralǵa ózindik uqsastyqtary bar. Mysaly, bir ýaqytta sýdyń jetispeýi jáne artyq bolýy; ózen ańǵarlarynyń lastanýy jáne tolyp ketýi; buzylǵan ekojúıeler jáne sýdy paıdalaný tıimdiliginiń tómendigi; sý quqyqtary týraly pikirtalastar jáne ózenderdiń tómengi aǵysynda turatyn adamdardyń quqyqtaryn saqtamaý. Halyqaralyq qaýymdastyq Aral máselesin sheshý boıynsha Ortalyq Azıa elderiniń kúsh - jigerin úılestirýge tyrysýda. Birqatar birlesken deklarasıalarǵa qol qoıyldy. Sondaı-aq, Araldy qutqarýdyń halyqaralyq qory kelesi erejelerge negizdelgen is-qımyl baǵdarlamasymen quryldy: jalpy sý strategıasyn ázirleý; monıtorıń júıesin qurý; sýdy paıdalaný tıimdiligin arttyrý; kedeılikpen jáne apattyń basqa saldarymen kúres. 

Árbir jaǵdaıda sheshim tabý úshin saıası erik-jiger kórsetilýi kerek. Naryqqa qatysýshylardyń biri-taýardyń ıesi, ol óz taýarlarynyń sapasyna, sanyna jáne ýaqtyly jetkizilýine tolyq jaýap beredi. Sol sıaqty sýdyń ıeleri, ıaǵnı Qazaqstan men Ózbekstan jaýapkershilikti tolyqtaı moıyndaryna alýy kerek dep oılaımyn. Sý ıesi sý tasqynynyń saldary úshin jaýap berýi kerek jáne keltirilgen zalal úshin ótemaqy tóleýge mindetti. Iesi sýdy jetkizýge ýaqytynda jaýap berip, tutynýshyǵa keltirilgen zalaldy óteýi kerek. Iaǵnı, ıesi tutynýshymen qol qoıylǵan kelisimsharttyń barlyq tarmaqtaryn ustanýy kerek. Sý ıesi kez-kelgen jaǵdaıda, tipti úkimet bir jolmen nemese basqa jolmen ózgergen jaǵdaıda da kelisimshartty oryndaı alýy kerek. Eger joǵaryda atalǵan sharttar oryndalmasa, onda bul el osy resýrstyń ıesi bola almaıdy. Sońǵy shart eń qıyn. Tómengi aǵys elderinde onyń oryndalatynyna kepildik joq, sondyqtan sý ıesiniń quqyqtary múddeli elderdiń eshqaısysyna jatpaıtyn beıtarap ınstıtýtqa, transulttyq korporasıanyń qandaı da bir túrine júktelýi kerek. Mundaı korporasıany sý ıesi retinde taný da qıyn mindet bolady. Jaqynda ǵana táýelsiz bolǵan elder úshin belgili bir kompanıa óz aýmaqtaryndaǵy ózenderdiń ıesi bolady dep elestetý múmkin emes.

Qoryta aıtqanda, qazaqtyń aıdyn shalqaryn saqtap qalý úshin el bolyp birigip, judyryqtaı jumyr bolýymyz kerek. Shekaraaralyq sý resýrstaryn birigip paıdalaný máselesi – óte kúrdeli ári sheshýi qıyn másele, biraq qandaı bolsa da onyń sheshimi bar dep oılaımyn.
Ol úshin Ortalyq Azıa memleketteri basshylarynyń ózara túsinistigi saıası deńgeıde bir jerden shyǵýy tıis, ıaǵnı birlik bar jerde tirlik bar. Sý problemasynyń durys sheshilýi álemdik deńgeıde toǵandar men sýqoımalar qaýipsizdigi, shekaraaralyq sý sapasy, sýdy únemdeý myqty jobalar arqyly júzege asady dep oılaımyn.

O, Aral teńizi!
Saqtap qalýdyń seni aman,
İzdeýmen jolyn men alań.
Qalaıshy buǵan kóne alam,
Kónsem be, onda
Baılyǵym,Sulýlyǵymnan tonalam,
Talaıdyń osy ózegin,
Órteýde ony sezemin,- 
dep Aıtýar Ótegenov jyrlaǵandaı, Araldyń úlken máselesi talaıymyzdyń ózegimizgi órtep barady, ony sheshý bolashaq urpaq pen bıliktiń qolynda  dep senemin.

Bolatbek Aıaýlym, Ál Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti.  Jetekshisi F.Qozybaqova, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh ján

---