InfoHub Logo

El ishindegi aty shyqqan, asa qaıratty kisiler jaıynda áńgime qozǵalsa, meniń esime Álleke túsedi. Shyn esimin jurt bile bermeıdi. Orta boıly, jaýyryndy, tyǵynshyqtaı kisi edi. Keıde "qyzyńqyrap" júretin, aıtaryn búkpesiz ashyq aıtyp, jynyna tıgenderdi boqtap ta jiberetin oǵan kóp adam jolaı bermeıdi. Tek aýyl balalary úıir, bul bálkim balajandyǵy shyǵar...

Birde ony aýdandyq komýnaldy sharýashylyq mekemesinde kórgenim bar. Sol kezde ol sonda jumys isteıdi eken. Júrgeli turǵan sý tasıtyn mashınany jibermeı turdy. Muny kórgen jumysshylar qyran-topan kúlip jatyr. Buǵan bulqan-talqan ashýlanǵan shopyr gújildetip gazdy basady-aı kelip, baıqasam, Álleke ol qozǵala bergende mashınanyń artqy jaǵyn kóterip, eki dóńgelekti jerge tıgizbeı qoıady eken. Artqy qos dóńgelegi jerge tımeı aýada aınalǵan mashına ornynan qozǵalar emes. Shopyr shyr-pyr bolyp kabınadan túskende, Állekeń qarq-qarq kúlip qoıa qoıady da, ol ornyna otyryp, qozǵalamyn degende qaıta kóteredi. Shashy dýdyraǵan shopyr jigit kabınany ashyp turyp, yshqyntyp gazdy basady-aı kep. Jurtqa kúlki kerek.

Aýdan ortalyǵynyń temir jol tusyndaǵy keńshar aýylynda turatyn Saıyn degen joldas jigit aıtady:

— Jem-shóp qoımasy bizdiń úıdiń qasynda ǵoı, birde bara qalsam, taı-taı shópti mashınaǵa qıýlastyryp, tıep jatqan jumysshylar shóp bıiktegen saıyn qınalyp turǵanda, Álleke kele qaldy. Jerde jatqan tórt-bes taı shópti kórsetip: "Áı, qaısysyń myna taıdy tıelgen shóptiń tóbesinen bir laqtyrǵannan túsire alasyńdar" demesi bar ma. Jigitterde ún joq. Óıtkeni, mashınanyń ózi adam boıynan bıik, al onyń ústine tóbedeı ǵyp tekshelengen shóptiń ústine taı shópti laqtyryp jetkizý ekiniń biriniń qolynan kelmesi anyq. Ol jigitterdi kózben jaǵalaı sholyp shyqty da, bala kezinen temirjoldyń balǵasyn soǵyp kele jatqan shombal qara jigit Toqanǵa jaqyndap: "inim, sen qalaısyń, kórseıshi, — dedi. Kóp sóılemeıtin Toqan: "Aǵa, kórsem kóreıin endeshe", — dedi de, jerde jatqan taıdyń birin kóterip qolyna aldy da, bar denesimen ekpindete sozylyp laqtyrdy dersiń. Qudaı ońdaǵanda shóp tóbege dóp tústi. "Áp bárekelde, jaraısyń", dep jigitter keý-keýlep jatyr. Qyzaraqtap, mańdaıy tershigen Toqan ekinshi taı shópti kóterip aldy da, jańaǵy ádisine saldy. Biraq, jetkize almady, jaqtaýǵa soǵylǵan taı shóp jerge tústi. Álleke taıdy qolyna aldy da, yrǵap-yrǵap laqtyrǵanda tıelgen shóptiń tóbesinen túsirdi. Jerde jatqan úsh taı shópti sol ádispen birinen keıin birin zytyrdy.

— Oı, pále-oı, Állekeń úı qalaýdyń da sheberi deıdi ǵoı.

— Iá, ondaıy da bar, — dedi Saıyn, — ótkende bir aǵamyz jańa aýyldan jer alyp, úı salatyn boldy. İrgetasy quıylǵan, endi qabyrǵalaryn kótergeli jatyr degen soń, qol ushymyzdy bereıik dep barǵanbyz. Qurylysty Álleke júrgizedi eken. Alty-jeti jigit birimiz kúrekke, birimiz súımenge jabysa berip edik. Állekeń úı ıesine qarap: "Edige, maǵan balshyq ılep, jedel jetkizip turatyn qaıratty tórt jigit bolsa bolady, basqasynyń keregi joq", — dep saldy. Sóıtti de, saıdyń tasyndaı tórt jigitti janyna shaqyryp aldy. Ol salynatyn úıdiń ornyn ólshep aldymen jip keredi de, jiptiń sonaý ushyna nasybaı shaqshasyn qystyryp qoıady. Sodan sol shaqshaǵa jetkenshe demalmastan qoly-qolyna juqpaı tas óredi, tek ılengen balshyq jetip tursa bolǵany, al shaqshaǵa jetkennen keıin kókbuıra nasybaıdy rahattana turyp atady, bul — úı qabyrǵasynyń bir qatary qalandy degeni. Nasybaı shaqsha artynan Állekeńdi ertip qatardan-qatarǵa bıikteı beredi.

— Iapyr-aı, á...

— Úı salǵanda negizgi salmaq bas sheber Állekeńe túsedi ǵoı, alaıda tólengen aqyny bólgende ol balshyq ılep, tas ápergen jigittermen teńdeı bólisedi. Kisige qyldaı qıanaty joq. Sondyqtan da aýyldyń beldi-beldi jigitteri onymen jumys istegendi qalaıdy, — deıdi Saıyn.

Keńes Odaǵy kezinde jer-jerdegideı qazan tóńkerisine arnalyp 7 qarashada dúrkiregen mereke ótetin-di. Jurt sándi kıinip, kóshege shyǵatyn, at báıgesin, palýandar kúresin jáne basqa da tamashalardy qyzyqtaıtyn. Ásirese, at báıgesi men kúres sıaqty baıraqty básekeler ashyq aıtylmaǵanmen ult namysyn qozdyratyn. Túrikmenstannyń Krasnovodsk óńiri, sol kezderde qazaqtyń kóp shoǵyrlanǵan jeri edi. "Kóp kóptigin isteıdi" degendeı qandaı jaǵdaıda da, at báıgesi bolsyn, kúres nemese dop oıyndary bolsyn, qazaqtyń mereıi ústem-di.

Mine, sońdaı merekeniń tusynda jurt boz kilemdegi palýandar beldesýin tamashalaýǵa kóp jınaldy. Áýeli bala palýandar bastap bergen saıys aty shyǵyp júrgen dara palýandardyń beldesýine ulasty. Osyny kútkendeı taıaq tastam jerge kep toqtaǵan jarqyldaǵan aq "Volga" kóp nazaryn ózine aýdardy. Qaýqyldasyp túsken úsh túrikmen bireýdi mashınadan túsire almaı álek. Olardy jalyndyryp baryp, syrtqa shyqqan alpamsadaı túrikmen jigitti kórgen jınalǵandar shý etti. Jotasy gújireıgen, apaıtós Mámmetberdi mań-mań basyp taıap kelgende-aq qulshynyp turǵan palýandardyń mysy basylyp qaldy. Syrt kıimin sheship, belin oramalmen býynǵan ol ortaǵa shyqqanda tulǵasy kóz súısindiretindeı edi. Bilem-bilem bulshyq etteri jalań kóılekten syrtqa teýip tur. Tóreshi "Bul Aqquıydan kelgen Mámmetberdi degen ataqty palýan, buǵan qarsy shyǵatyn jandy men kórip turǵan joqpyn. Eger eshkim shyqpasa, bas baıraq osy palýanǵa beriledi", — dedi daýystap. Jurt siltideı tyndy. Jaltaqtap qazaqtyń kúreske túsip júrgen jigitterine qaraımyz, birin-biri qaıraǵany bolmasa, sybanyp alǵa shyǵar emes. Ataǵy kópke málim álgi palýan jurtqa shekesinen qaraıdy. Sol kezde bir ketik tis qara bala: "Áne jerde Álleke aǵa bar ǵoı", — dep qaldy.

— Ol qaıda, qane? — desti kópshilik.

— Áne, Baıboldyń úıin salyp jatyr.

— Jumys istep júrgen adam keler deımisiń.

— Túsindirip aıtsa, ol keledi.

— Onda men baryp qaıtaıyn, — dedi bizdiń bir elpeń qaǵyp turatyn Tasbolat degen qyzbalaý aǵamyz. Tákeń qalyp toptan bólinip shyǵyp, úı salyp jatqandarǵa qalpaǵyn bulǵap, aıqaı sap barady.

— Hany gelıń -hoý, pálvanlaryń nırede? Bý gazaklar nádıá (Aý, palýandaryń qaıda? Myna qazaqtar qaıtedi-aı), — dep túrikmenniń palýany nasattana kúlip qoıady. "Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn" degen ǵoı, buǵan túrikmender jaǵy máz. Toqsannyń tórine shyǵyp qalǵan aqsaqaly kózin kúnnen qolymen qalqalap: "Haı, Mámmetjan, gózúńe dóneıin", — deıdi. Bul Mámmetjan kózińnen aınalaıyn degeni.

Osy kezde shydaı almady-aý deımin aýyldaǵy toı-tomalaqta kúreske túsip júrgen Tájiqylysh degen jezdemiz ortaǵa shyǵa keldi. Qara jumys dese qapy qalmaıtyn Tákeńniń de dene bitimi kesek, bilekteri bulshyq etti. Muny kórgen jurt dýyldap, qoshemet bildire bastady. Mysyqtabandap ańdysqan qos balýan bir-birine shap berdi de, ıtjyǵys tústi. Oryndarynan tura sap qaıta ustasty, baıqaımyn jezdeı syr bere bastady. Endi bir sát qarsylasynyń belden bekem orap, julqa tartqan qursaýly qulashyna tótep bere almaı, jaýyrynymen jer qapty. Sol-aq eken, jankúıerleri túrikmen palýanyn jerden kóterip áketti. Ornynan sylbyr kóterilgen Tájiqylyshqa qaradym, júzin jasyryp, teris aınala berdi. Toptan jyǵylyp shyqqan onyń janarynda jas turdy...

Sol-aq eken baǵanaǵy ketik tis, qara bala júgire basyp jetti deısiń: "Áne, kele jatyr", — dedi. "Keldi,keldi", — degenge jurt qaq jarylyp qarasa, shynynda da Álleke! Ústi shań-shań, qolynda qolǵaby: "Ýf, nege shaqyrdyńdar-eı, al keldim", — dep, kúlip qoıady. Jurt jamyrap jaǵdaıdy aıtyp, sózdiń aıaǵyn namysqa tirep jatyr.

— Endeshe, aldymen bir shólmek araq ákelińder, sosyn kúresemin.

— Aý, shyraǵym-aý, araǵyń ne, namys qaıda? — dedi bir shal.

— Álleke, — dedi Qarashbaı Álmenov deıtin azamat, — Álleke araq qaıda qashar deısiz, men-aq alyp bereıin. Áýeli kúresińizshi, myna halyq surap tur.

— Jaqsy, endeshe shaqyr jańaǵy túrikpenińdi, — dedi Álleke.

Jınalǵan jurt qaıta gýildep ketti. Állekeń shań-shań bolǵan syrtqy shalbaryn sheshti. ishindegi aq dambalyn tizege deıin túrdi. Iyǵy setinep jyrtylǵan aq kóıleginiń de jeńin shyntaqqa deıin qaıyrdy da, kilemge aıaq basty. Bul kezde máre-sáre bolǵan jankúıerleri ortasynda mıneraldy sýmen aýyzyn shaıyp, búrkip turǵan Mámmetberdi aıtqyzbaı-aq mańǵazdanyp ortaǵa shyqty. Onyń qas-qabaǵynan Állekeni mensinbeýshilik baıqalady.

Kóptiń gýildegen qoshametimen ekeýi beldese ketti. Mámmetberdi qarsylasyn shyrq úıirip jerge uratyndaı kótere tartyp edi, siresip qalǵan zildeı Álekeń qorǵasyndaı qozǵalmady. Bylaı-olaı silkilep eshteńe shyǵara almaǵan túrikmen palýany: "mynaý ne pále", degendeı basyn shaıqap, ernin tisteledi. Qaratory óńi qankúreń tartqan Álekeńe de ońaı túspedi. Mańdaıynan ter bilindi.

Eki jaq árqaısysy óz palýandaryn qoshtap, qıqýǵa basty:

— Áp, bárekeldi!

— Kóter, Álleke, kóter!

— Ýa, Alla!

— Qoldaı kór!

Mámmetberdiniń ár qımylyn qapysyz baǵyp, ál bermegen Állekeń ońtaıǵa keldi-aý degende shalt qımyldady. "Áýp" dep Mámmetberdini kóterip áketken ol alyp urdy. Jınalǵan jurt, ásirese qazaqtar jaty delebesi qozyp, aıqaıǵa basty. Shalqasynan ońbaı jyǵylǵan túrikmenniń túıe palýany áp degende ornynan tura almady. Oǵan qarap jatqan Álleke joq. Mámmetberdiniń dóńkıgen tósine quıryǵyn basyp otyryp:

— Áı, men mynany jyqtym ǵoı, araqtaryńdy ákelińder! — deıdi. Onyń syryn biletin jigitter bir shólmek "Ekstra" araǵynyń tyǵynyn ashyp, daıyndap ta úlgerdi. Onyń anaý-mynaý staqandy qomsynyp, laqtyratynyn bilgendeı kárlen keseni qolyna berdi. Ol bir jarty lıtr "aqańdy" sarqa quıdy da, bir-aq tartty. Sodan soń janynda júreleı otyryp qalǵan Mámmetberdini qolynan tartyp turǵyzdy da: "Áli jassyń, bolashaqta senen kúshti palýan shyǵady", — dep, qushaqtap, arqasynan qaqty.

— Jańaǵy qazaqtyń palýany qaıda, aty kim edi? Aý, Áleke, Álleke dedińder me, shaqyryńdar beri, — degen tóreshige de mán bergen joq.

— Maǵan degen baıraqty, ana Qoshtaı aqsaqalǵa bere salyńdar, naǵashym ǵoı, sol alsyn, — dedi de, kópshilikten sytylyp shyǵyp, jónine ketti.

Qazaqtyń palýanynyń jeńgenine birazǵa deıin dýyldasqan jurt kóp uzamaı ony umytyp ta ketti.

Tek qana qajet kezde namysqa baǵyp izdeıtinimiz bar. Óıtkeni qazaqpyz ǵoı, oı Alla-aı!..

---