InfoHub Logo

Merki óńirindegi burynǵy Bólshevık, qazirgi Tilemis aýylynyń týmasy Fatıha Medetqyzy Súıinshálıevamen az ǵana suhbattasý úlken lázzat syılady. Bastapqyda jaı ǵana áńgime tóńireginde órbigen suhbat bir áýlettiń qasıetti qara shańyraǵynyń ınabatty kelini, búgingi aq tileýli anasynyń kókiregi tunǵan syr eken, tyńdaýshylaryn kúmbirlegen kúı sazyndaı eriksiz tebirentip, qulaǵymyzdy túrińkirep, jaqyndaı, umsyna túsýge májbúr etti. Sondaǵy shertilgen syr mynaý edi.

— Ótken qaıta kelmeıdi, óshken qaıta janbaıdy deıdi baz bireýler. Degenmen, jaqsynyń atyn esten shyǵarmaý, jaqsylyǵyn umytpaı, urpaǵyna aıtyp jetkizý arqyly jaqsynyń nuryn tasytatyny qandaı keremet. Ómirimniń sol bir qaıtalanbas ári mán-maǵynaǵa toly kezderi kókiregimde saırap tur, eshbir kómeski tartqan tusy joq. Sol kúnderdi umytsam, basyma qonǵan baq-talaıyma óz qolymmen qıanat istegenim bolar edi!... — dep tolǵana áńgimesin bastaǵan Fatıha anamyzdyń seksenge taıap qalǵan shaǵynda osy áýletke jańadan kelin bolyp túsken kezinen syr sherte bastaǵany sol edi, áserli áńgimesin sabaqtaı otyryp, júzi shyraılana tústi.

Teginde, «syrly aıaqtyń syry ketse de syny ketpeıdi» dep jatamyz ǵoı. Adam balasynyń syrtqy kelbet-pishininiń sulýlyǵy ǵana emes, jan jylýy, ishki jan-dúnıesiniń ásemdigi onyń jas shamasyna qarap emes, júrek jylýynyń qýatyna qarap ólshenetin bolsa kerek... Alysta qalǵan araıly kúnderinen sýyrtpaqtap syr aıtyp otyrǵan bir áýlettiń anasynan kózimdi ala almaı, onyń tartymdy áńgimesine den qoıyp, bar bolmysymmen áserlenip, qaı kezeńnen syr shertse, sol mezetti óz basymnan keship otyrǵandaı kúıde boldym, erekshe bir jylylyq pen shýaqty jan-tánimmen sezindim. Tymyq keshte aıtylǵan tátti syrdan tebirenbegen júrek júrek pe?!

Ortanshy uly Qaırattyń shańyraǵyna, otaý úıge jınalǵandar máre-sáre, máz-maıram. Úlken uly Qalıdyń tuńǵysh nemeresi — atyn ózi qoıǵan Aısáýle esimdi shóberesiniń kelý qurmetine bas qosý qýanyshyna jınalyp otyrǵanbyz. Qaırattyń daladan kelgen ulyna:

— Atashka, hal jaqsy ma? — dedi ájesi.

— Qudaǵı-aý, nemereńizge nege atashka dedińiz? — deımin, tańdanǵannan qas-qabaǵym eki jarty sheńberge aınalyp ketse kerek.

— Óziń bir suraq qoıǵysh qudaǵı ekensiń, «moskovskıı korespondent» qusap, — dep maǵan zilsiz ǵana ázildep, tóńiregin bir kúldirip aldy. — Tyńdasań, aıtaıyn. Qonaqsyń ǵoı, onyń ústine shóberemdi arnaıy ákelgen saýapty isińniń óteýi bolar, — dep ájýasyz ázilin de qosyp qoıdy.

... Jeti jasar balany «atashka» deýimniń sebebi bar. Ata-anasy da uldarynyń atyn qoıaryn qoıyp alsa da, kelinder jaǵy aýyzdary baryp ataı almaı, Shonık dep júr ǵoı. Bular túgili, jetpistiń jeteýine kelgen men de áli kúnge atamnyń atyn atap kórgen emespin...

Men úlken shańyraqqa kelin bolyp 1952 jyly tústim. Otaǵasy Zaılaǵı Súıinshálıev — shyqqan tegi Batys Qazaqstannyń Shyńǵyrlaý aýdany, Ashysaı degen jerden. Merki aýdandyq «Komýnızm týy» gazetinde 10 jyl redaktorlyq qyzmet atqardy. Belgili jýrnalıs edi. Sonaý bir kezde, 1929 jyly týǵan jerden áke basyna tóngen qaýip-qaterden otbasynyń tynyshtyǵy buzyla bastaǵan soń amalsyz tún jamylyp aýa kóshken mezgilde úsh jasar bala eken ol kisi... Men kelin bop túskende Ásıa, Mánsıa, Máresh esimdi úsh qaıynsińlim boldy.

Atamyz Súıinshálıev Shyndáýlet sovnarkomda qyzmet atqarǵan asa saýatty ári isker adam bolǵan. El irgesin qalasqan azamat arapsha da, oryssha da saýatty edi. Kámpeske kezinde baıdyń balasy dep qýdalap, qyzmetinde tynyshtyq bermegen. Tipti qara basyna qater tóngen. Bir kúni qyzmettes dosy Oraz Isaev habar jibergen kórinedi. Sol túni qaı jaqqa ketseń de, ketkeniń jón depti. Ustap áketý qaýpi bar ekenin aıtady. Sodan eki jasar ulyn týmalastaryna tastap, bir balamen túndeletip tarantas arbamen Shyńǵyrlaý stansasynan bir júk poıyzyna otyryp, bassaýǵalap úsh adam (atam, enem, 3 jasar balasy Zaılaǵı Súıinshálıevter) azyn-aýlaq kıim-keshek, azyqtaryn alyp, áýekelge belbýyp, bas aýǵan jaqqa kete barady...

Qansha júrgenderin kim bilipti, ol kezdiń júk tasıtyn poıyzy qaı bir mandytyp júredi deısiń? Kúnderdiń bir kúninde elsiz dalada poıyz toqtap turǵanda «osy aıdaladan eshkim izdep kele qoımas» dep, poıyzdan túsip, báıbishesi Ǵaınıjamaldy, jalǵyz uldary Zaılaǵıdy ertip, Merkiniń Qarasý degen aýylyna keledi. Onda Asqarov Qulnazar degenniń úıin panalaıdy. Qorjyn tamdary bar, dúken ustaǵan adam eken. Sodan el-jurtpen jaqsy aralasyp, osy aýyldaǵy Torǵaı degen aqsaqaldyń úıinde turady. Ol kezdegi úıler qorjyn tam etip soǵylady ǵoı. Báıbishesiniń aty Káttaı bolatyn.

Eki otbasynyń balalary qatar erjetip, baýyr basyp, keıin ol kisimen qudandaly bolady. Atamyz aýdanda basshy qyzmetke turyp, osy jerdiń azamattarymen jora-joldas bolyp ketedi.

Keıinnen áldekimderdiń kórsetýimen taǵy qýdalaý bastalǵan kórinedi. Atamyz otbasyn alyp kórshiles qyrǵyz eline qonys aýdarady. Osh oblysyna qarasty Bátken aýdanynan bir-aq shyǵady. Ol jaqta da jaqsy qyzmet atqarǵan kórinedi. Kúnder ótip, ómir jalǵaspaı ma? Balasy Zaılaǵı mektep jasyna kelgende birinshi synypqa qyrǵyz mektebine barady. Bala qyrǵyz tiline beıimdelip bara jatqanyn kórip, áke oıǵa qalady...

Tektilik, tektiligin etpeı qoımaıdy. Áýelde bas saýǵalap, jan saýǵalap júrgen azamat, endi urpaǵynyń bolashaǵyn oılap, táýekelge bel býady. Qordaı degen jerge kóship kelip, onda mılısıa basshysy qyzmetin atqarady. Odan Merkige kelip qyzmet istep júrgen kezinde qaıtadan qýdalaý bastalyp, partbıletin alyp qoıady. Qyryqtan asqanynda otan soǵysyna attanady. Berlındi alýǵa qatysqan. Berlındi alǵany úshin, t.b. tolyp jatqan medaldary bolatyn. Soǵystan keıin de sharýashylyq basqarýǵa qatysyp, eńbekten qalǵan joq. Barlyq jerde bedeldi, el aldynda azamat retinde de abyroıly adam edi.

... Atamyz ótken ómirinen áńgimeni kóp aıtyp otyratyn. Júzi jyly, symbatty, kelisti murty jarasqan kelbetti, boıshań adam bolatyn. Maǵan, kelinine «balam, balam» dep ótti ómirden. Kelin dep ataǵan joq. Búıirli sary samaýyrmen sháıin quıyp berip, biraýyq sher tarqata aıtqan áńgimesin tyńdaıtynmyn.

Ata-enemdi qatty qadirledim. Enem sózge sheshen, qataldaý adam boldy. Boıshań emes, qaratory edi. Oralda rabfakta oqyǵan kezderinen áńgime aıtsa, Alma Orazbaevany esine alatyn. Ózi de oqyǵan jańashyl adam eken. Bizdiń elge kelgen kezinde kórgen adamdardyń aıtýynan, sýretterinen kórgenimde shashy qıylǵan, janary ótkir adam ekenin biletinmin.

Ata 1957 jyly týǵan jerine, Shyńǵyrlaý aýdanyna baryp qaıtty. Týystaryna qaldyryp ketken balasyn izdestirip kórgen eken. Taba almapty. Dúrbeleń jaılaǵan kezeńde eldiń shyrqy ábden buzylsa kerek. Balapan basyna, turymtaı tusyna taraǵan zamanda týma-týys bytyrap ketkenge uqsaıdy. Biletinder amanattap ketken sábıiniń shetinep ketkendigin aıtqan kórinedi. Jyl aralatyp, týǵan ólkesine baryp turdy. Bir barǵan saparynda Maǵyryp degen zamandasyn izdeıdi. Kempiri qaıtys bolyp, bala-shaǵasy ósip-ónip, tus-tusqa ketken eken. Eńseni ezgen jalǵyzdyqta naýqastanyp jatqan Maǵyryptyń úıine barsa, atamyz atyn atap, kirip kelgende ol kisi basyn kóterip, «Sen Shyndáýletpisiń? Saǵan etken qıanatym maza beretin emes. Sen meni keshir, Tapsyrma solaı boldy...» dep eńirep jylapty...

El búlinse, nesi jaqsy deısiń. El basyna kún týyp, er synalar zamanda adamdyqtyń týyn kótere almaǵandar boldy ǵoı. Nesin jasyramyz...

Ol ýaqyttyń kelinderi áńgimege aralaspaıtyn. Áıtpese, talaı-talaı kókeıde qalǵan suraqtaryma jaýap almas pa edim?!...

Atam 1965 jyldyń 26 sáýirinde aýryp, qaıtys boldy. 1964-te týǵan jerine sońǵy ret at izin salyp, naýqastanyp oralǵan. Qatty aýryp jatqanda dosyn eske alyp, «Oraz Isaevtyń kempiri tiri eken, átteń, izdep bara almadym. Bir de bir sýretin saqtaı almadym sol kezde...» dep ókinishin bildirip edi...

Nemeremniń atyn ataı almaı, «atashka» deýimniń syry osy edi...

— Sonda, balalaryńyz Sizben aqyldaspaı qoıdy ma, balasynyń atyn?

— Aqyldasty. Atamnan beri tórtinshi urpaq dúnıege kelip, shúkir Allaǵa, atamnyń famılıasyn alyp keledi. Al, atamyzdyń aty ataýsyz qala bere me dep, Qaıratym men kelinim Názıra ekeýi ulyna at qoıamyz dep júıeli áńgime aıtqan soń, qarsy bolmadym, biraq nemeremdi «Atashka» dep ataımyn. Atamnyń atyn qalaı ataıyn? — dep, áńgime bastalǵaly qımas shaqtaryna oısha barlaý jasap otyrǵan Fatıha ana meıirim shýaǵyn tóge kúlimsirep, áserli áńgimesin tujyrymdady.

Úsh qyz, tórt uldy dúnıege ákelip, aman-esen erjetkizgen Fatıha anamyzǵa: bolsa da «korespondent» degen at qoıǵan ekensiz, taǵy bir suraq berýge ruqsat etińiz dedim de, óziniń ata-babasy jaıynda áńgimeleýin ótindim.

— Óz ómirimdi aıtar bolsam, sol dáýirden bólip alar eshteńesi joq. Anam maǵan «Seniń atyńdy Fatıha dep atań Nartbaı qoıyp edi. Atyń qasıetti. Jan-jaǵyńa keshirimdi bol. Eshkimge renjime» dep aqylyn aıtyp otyratyn.

Esime alsam, bes jasar kezimnen bastap ákemniń beınesi kóz aldyma emis-emis keledi. Ákem Medet Nartbaev qazirgi Tilemis aýylynda alǵash tehnıkany meńgergen úsh shopyrdyń biri eken. Áli esimde, ákem túski asqa kele jatqanda aýyldyń búkil balasy quıyndatyp aldynan júgirip shyǵýshy edik. Ákem toqtaı qalyp, bárin kýzovqa otyrǵyzyp alatyn. Meni óziniń qasyna alady. Kabınada otyryp, ákem túski asyn ishkenshe uıyqtap qalatyn kezderim esime túsedi. Soǵys bastalǵannan bir jeti ótkende meniń ákem men áriptesteri bir kúnde mashınalarymen birge maıdanǵa attanypty. Sońǵy hatyn Ýkraınanyń Harkov qalasynan 1943 jyly jazǵan eken. Onda «maıdanǵa oq-dári alyp júrgeli turmyn. Aman oralsam, hat jazamyn» depti. Bul sońǵy haty.

Men áke beınesin jadymda sýretterinen ǵana saqtappyn. Keıin «Adam taǵdyry» atty kınofılmdegi Bondarchýk oınaǵan áskerı adamnyń obrazynda ákemdi kókeıime saqtap júretinmin. Ákem maıdanǵa alynǵanda ásker otbasy retinde bizdi úkimet qamqorlap edi. Ákemniń aǵasy Saqul ákemiz bronmen áskerge alynbaı, Uzynaǵash aýdanynda raıkom sekretary boldy. Qyryq jetinshi jyly jalamen «halyq jaýy» atalyp, ustalyp ketti...

...Bylaı bolyp edi. Uzynaǵashtan kóship kelgen betteri bolatyn. Ony-muny júkteri býýly kúıinde, áli sheship úlgergen joq.

Bir top bala mektepke ketip bara jatqanbyz. Par at jekken tarantas arba kelip toqtady qasymyzǵa. Qyzyl jaǵaly úsh adam otyr eken, «Saquldyń balasy bar ma ishterińde» dep surady. Balalar meni kórsetip «anaý, Saquldyń qyzy» dedi. Meni arbaǵa otyrǵyzyp aldy da, úıińe alyp bar dedi. Ákem aýlada kitap oqyp jatatyn edi. Sheshemiz «kisi keldi, sháı qoı» degen. Men qudyqtan sý alýǵa úıdi aınalǵanymda álgi kelgenderdiń biri menen qalmaı, izimdi ańdyp júrdi. Úı-ishin, álgi býýly dúnıelerdi tintkilep, eshteńe taba almady, biraq Saqul ákemdi keterinde ózderimen ala ketti. Saqul Ákemiz bolsa, «bul jańsaqtyq bolar, men aqtalyp qaıtyp kelemin» dep ketip edi. 3-4 jyldan keıin aqtalyp kelip qyzmet istep júrgen kezinde 44 jasynda qaıtys boldy. Keıin bildik, túrmede — Chelábınskide radıasıalyq synaqqa qatysty jumys istegen kórinedi. Frýnze qalasyna aparyp qaratqanymyzda «aq qan aýrýyna shaldyqqan» dep dıagnoz qoıdy...

Meniń anam soǵys jyldary 27 jasynda jesir atanyp, tańnyń atysy, kúnniń batysy qyzylshadan bel kótermeıdi. Elde joqshylyq. Ashpyz. Saqul ákemniń áıeli Randa sheshemiz eki úıdiń balasyna bıdaı talqannan bylamyq pisirip beredi. Ydys joq, aǵashtan oıyp istelgen astaýǵa álgi bylamyqty quıyp, ortamyzǵa ákeledi. Jalǵyz aǵash qasyq. Kezektesip ishemiz. Úlkendeý balalar bylamyqtyń betin qalqyp, býyn shyǵaryp ishýge aqyldary jetedi. Kishirek bizder qasyqtyń kezegi tıisimen ortasynan kósip alyp, talaı aýzymyz kúıgen. Sonda da sol taǵamnyń dámi aýyzdan ketpeıdi. «Aq badyraq» deıtinbiz qýyrǵan júgerini. Mata dastarhanǵa shashylǵan tabaq-tabaq qýyrylǵan júgerini talasa-tarmasa terip jeıtinbiz...

Áýlettiń ónegeli anasy Fatıha áje ekinshi shóberesin aldyna alyp, meıirlene ıiskedi. Sábıdiń alaqanyna nan ustatyp, tıtimdeı qolynan nan jedi. «Jaqsy yrym, jumaqty násip etsin» dep jatyrmyz.

— Iá, ıá dep, — kúrsindi, — endigi áńgimeni suratpaı aıtyp bereıin, jaqsy yrym degennen oıyma oralyp otyrǵany...

Saqul ákemiz Uzynaǵashta aýdandy basqaryp júrgen kezinde Jambyl Jabaev qaıtys boldy degen habar kelgen soń, erler jaǵy atpen, áıelder tarantas arbamen barǵan kórinedi. Jambyl ata shyt shapanymen jatyr eken, deıdi. Belbeýin sheship, qaltasynan shyqqan úsh som aqshany úsh balama tábárik bolsyn, Jambyldyń jasyna keler, dep yrymdap alypty ákemiz. Jambyl atany óz qolymen arýlap qoıýǵa qatysqan eken.

Saqul ákemiz de, onyń balalary da dúnıeden erte ótti. Ránda sheshemiz balalaryn joqtap otyryp, «ákeleriń Jambyldyń jasyna kelsin dep yrymdap tábárik ákelip edi, jarty jasyna da jetpedińder-aý» degeni esime túsip otyrǵany... Bári de pesheneden.

Fatıha ájeniń eki shóberesiniń de ákeleri — súıikti nemereleri shet elde qyzmet isteıdi. Búkil áýlettiń, alysta júrgen urpaqtarynyń tilegin tilep, joldaryna qaraılap otyrǵan áýlet anasynyń bata-tilegin jaratqan qabyl etkeı!!!

---