InfoHub Logo

A.Imanov atyndaǵy jol kólik kolejiniń

Oqýshysy: Janıkısov Azamat Amanbaıuly

Jetekshisi: Jýbanysheva Toktagýl Kaırbolatovna

 

Qazaqstan jeri ár túrli tabıǵı jaǵdaıda ormandy dalaly, taýly aımaqtardan turady.

Adamzat balasy ósimdik ónimderiniń taǵamdyq jaǵyn ǵana emes, emdik,shıpalyq jaǵyna da kóńil bólgen.Qazaq halqy ósimdikterdiń emdik qasıetterin erteden bilgen. Jer betinde dárilerdiń 40% ósimdikterden daıyndalady. Janǵa shıpa, dertke daýa dárilerdiń kópshiligi ósimdikten alynady. Jer betinde ósetin barlyq ósimdikterdiń paıdasyna kóz jiberip qarasaq, júrek aýrýlaryn emdeıtin dári – dármektiń 70%, ishek – qaryn, baýyr dárileriniń 75%, jatyr aýrýlarynyń shıpaly dári –dármekteriniń 80%, qaqyryq túsiretin dárilerdiń 80%, qan toqtatyn dárilerdiń 65% tek ósimdikten alynady.

Erte zamannan-aq ata – babalarymyz dárilik ósimdikterdi tanı bilip, onyń emdik qasıetterin jáne tıimdi paıdalaný joldaryn óz tájirbıelerinen ótkizgen.Dárilik ósimdikterden jańa daıyndalǵan tunbalar men eritindilerdiń hımıalyq jolmen jasalǵan dári dármekterden anaǵurlym  tıimdi bolady. Keıingi jyldary medısınada shópterdiń emdik qasıetteri, olardy  keńinen paıdalanýǵa erekshe nazar aýdarylýda. Qazirgi kezde shóppen emdeý – fıtoterapıany úı jaǵdaıynda  keńinen qoldanýǵa múmkindik  jetkilikti. Ol úshin  dárisiz em – domdy jasaýdy dárilik ósimdikterden izdeýimiz  kerek. Ósimdikter sarqylmaıtyn qazyna emes  sondyqtan olardy oryndy paıdalanyp qorǵaı biliýdiń mańyzy zor «Myń teńge turatyn dári sharbaǵyńnyń dál túbinde  ósip tur» degen halyq danalyǵy beker aıtylmaǵan. Dári-dármek jasaý isinde ósimdikterdiń alatyn róli asa zor ekeni tájirıbeden málim.

Alǵash ret Qazaqstanda ósimdikterdiń emdik quramy týraly málimetter Hİİİ-HV ǵasyrda jazyldy. Kóptegen orys qalalarynda  jasyl ósimdikterdi satatyn aptekalar ashyldy İİİ ǵasyr boıy emdik ósimdikderdi qoldaný tájirıbeleri júrgizildi. Bul jazbalar HVIII –ǵasyrdyń sońyna deıin jalǵasty, qanshama ret tolyqtyryldy, aýrý túrleri ajyratyldy. Dárilerdi jasaý ádisi qarastyryldy. Elimizde ósetin 20 myńnan astam túrleriniń 2500 – iniń shıpalyq mańyzy bar. Bunyń 600-ge jýyq túrinen dári daıyndaýǵa shıkizat retinde paıdalanýǵa bolady. Alaıda medısınaǵa 200-ge jýyq dárilik ósimdikter túri belgili. Qazaqstanda ósetin 6000-ǵa jýyq ósimdiktiń  túriniń 500-i dárilik ósimdikterge jatady.

Osyndaı dárilik maqsatta qoldanylatyn ósimdikterdiń biri bólmede ósiriletin aloe ósimdigine toqtalaıyq.

Aloe úı ishinde ósiriletin ásem de paıdaly ári keń taralǵan ósimdik túri. Bul ósimdik halyqtyq jáne medısınalyq tájirbıede keń qoldanylady.

Aloe lalagúldiler tuqymdasyna jatatyn japyraqty ósimdik, keıde shyrmaýyq túrindegi máńgi jasyl, qýańshylyqqa tózimdi Maǵynasy «ashshy» degendi bildiredi. Sondaı - aq, emdik qasıetine baılanysty «Úı gúlderiniń koroli» degen de balama atqa ıe.
Otany Ońtústik Afrıka.Japyraǵy  shyryndy,kedir budyrly,keıbireýiniń túsi alabajaq bolady.Uzyndyǵy – 60 sm. Shyryndy aloe negizinen Ońtústik Afrıkada ósetin jabaıy aloedan alynady.

Sırek gúldeıdi, negizinen qustar arqyly tozańdanady. Tuqymynan keıde ósimdi (vegetatıvti) jolmen de kóbeıedi. Tuqymy jalpaqtaý qońyr tústi. Aloeny kóbeıtý úshin sabaǵynyń túbinen shyǵatyn atpa butaqtaryn analyq ósimdikten bólip alyp, qumdy qunarly topyraqqa otyrǵyzý kerek. Qazaqstanda aǵash tárizdi Aloe (Aloe arborescens) degen túri qoldan ósiriledi. Aloenyń japyraq quramynda glúkozıd, efır maıy t. b. dárilik zattar bar, sondyqtan Aloenyń shyrynyn túrli aýrýlardy emdeýge qoldanady.

Úıde ósetin aloenyń aǵash tárizdes, kirpi tárizdes,sondaı aq aq jolaq japyraqty sándik túri bolady.Búginde aloenyń ǵylymǵa belgili bolǵan 180 –deı túri bar.

Aloe gúli úıde tek dekoratıvti maqsatta ǵana emes, emdik maqsattada ósiriledi. Emdik praktıkada aloenyń japyraǵy men shyryny jáne de aloe ekstrakty (mehanıkalyq jáne hımıalyq ádistermen buzylǵan ulpa) paıdalanylady.

Aloe ásirese ońtústik-shyǵys jaqqa qaraǵan tereze aldynda jaqsy ósedi. Qalypty mólsherde sýaryp turý  qajet. Jaqsy ósip kele jatqan aloeni amıakty selıtramen (1 l sýǵa 1 g qosyp), ne korovák tunbasymen qorektendirý kerek. Ony ósiretin topyraq quramy 2 úles shym, 1 úles japyraq aralas topyraq, 0,5 úlesi ózen qumy bolýǵa tıis, Bularǵa úgitilgen kirpish untaǵy men aǵash kómiri qosylady. Aloe butaqshalary (jas sabaqtaryna ushy) jáne sabaqtyń tómengi býynynda ósetin órkenderi arqyly kóbeıtiledi. Ósimdiktiń kesip alynǵan butaqshasyn bir táýlik keptirip, sodan keıin ózenniń dymqyl qumy salynǵan qumyraǵa otyrǵyzady. Eki úsh jyl ótkennen keıin kóktemde ósimdik kóshirilip otyrǵyzylady.Kóshirilip otyrǵyzylatyn topyraqtyń óte qunarly bolýy shart emes.Ol úshin baqshadaǵy, aýladaǵy topyraqty qoldana berýge bolady. Ondaı topyraqqa azdap kirpish jáne kómir untaǵyn qosady Aǵash tárizdes aloenyń japyraqtarynan kóz, asqazan-ishek t. b. aýrýlardy emdeıtin ekstrakt ázirlenedi. Onyń japyraq sólin irińdi jarany, kúıgen jerdi, teri dertterin (qabynǵan) emdeýge qoldanady. Degenmen, ony dárigerdiń keńesimen paıdalaný qajet, óıtkeni birqatar júrek-tamyr aýrýlaryna keri áser etedi. Gúldeý ýaqyty: qysqy aılar, ár jylda emes. Qoldaný bóligi: japyraǵy, sóli. Jınaý ýaqyty: jyl boıy. Qytaıda venalyq aýrýlardy emdeýge qoldanady. Aloe sýyq tıgendi emdeıdi. Mysaly: tumaý aýrýyna, jara men kesilgen jerlerdi jazady. Mıdyń úlken mı syńarlaryndaǵy titirkený men tejegishti retteıdi. Jumys isteý qabiletin joǵarylatyp, fızıkalyq aýyrlyqty jeńedi. Aǵzanyń saqtandyrý fýnksıasyn retke keltiredi.

Japyraq sóli tábet ashady, as qorytady. Ár túrli mıkrobtarǵa qarsy tura alady. Hımıalyq medısınada aloenyń shyryny jarany tańýǵa, ár túrli teri aýrýlaryna  paıdalanady. Ósimdikterdiń jańa sóli ásirese qarańǵy jerde ustaǵany týberkýlezdi emdeý úshin qoldanady. Halyq medısınasynda jańa japyraqtardy kúıikti jazýǵa, dermatıtke qarsy dári retinde qoldanylady. Aloenyń sý tunbasy tábetti tolyqtaı ashady. Akademık V.P.Fılatov aloenyń japyraǵyn túnde ıaǵnı 4-8 ret ustaýy eskertedi, sebebi osy ýaqytta aloe japyraǵynda negizgi zattar jınaqtalady. Olar ulpa jumysyn jaqsartady. Bul zattar bıogendi stımýlátorlar dep atalady. Osy ádis kóptegen jazylmas aýrýdyń aldyn alýǵa kómektesedi. Teri syrtyndaǵy irińdi jara, kúıik, qaǵynǵan jaralarǵa ósimdiktiń japyraǵy men sólin qoldanady. Kózdiń de ár túrli juqpaly aýrýlary úshin qoldanylady. Sonymen qatar demikpede, asqazan oıyq jarasynda., asqazan aýrýlaryna qarsy qoldanady.  Keıbir shyryndarǵa qosady. Aloenyń dárilik qasıeti osydan 3000 jyl buryn belgili boldy. Ony Egıpette, keıin Indıada, Italıa, Gresıada syrtqy kúıikterge arnap qoldandy. Orys medısınasynda japyraq sólin júıke aýrýlaryn, bas aýrýy t.b. syrqat úshin, bal men borsyq maıyn qosyp týberkýlezdi emdeıdi

Japyraǵynda antraglıkozıd-aloın bar, 1,66 aloe-emodın, 25% aloezın, natolın, gemanatolın, rebarberon, shaıyrly qospa, 20% efır maıy, fermentter men mıkroelementter, vıtamınder, fıtonsıdter kezdesedi. Eń qundylyǵy sol quramyndaǵy 22 amın qyshqylynyń 20-y adam organızminde kezdesedi. Al jaqynda ǵalymdar onyń quramynan sırek kezdesetin kúrdeli kómirsý –asemannan tapty. Asemannan tumaý men qyzylshany jáne isik aýrýlaryn emdeýge qoldanylady. Búginde ol zatty SPID-ti emdeýge qoldanýda.

Densaýlylǵymyz myqty bolýy úshin batpandap kirip,mysqyldap shyǵatyn aýrýdy dárisiz-aq úı jaǵdaıynda aınalada ósetin dárilik ósimdiktermen-aq emdep jazýǵa bolady. Dárilik ósimdiktermen aınalysý densaýlyǵymyzdy saqtaýǵa kómektesedi, otbasynyń qarajatyn únemdeımiz, tabıǵat baılyǵyn qorǵaýǵa da atsalysamyz.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. J.A.Adaev. R.N.Nurǵalıev. Shańyraq ensıklopedıasy.

2. J.Jatqanbaev.Ósimdik jáne adamzat.

3. M.Qojabekov.Dárilik ósimdikter. Almaty, «Qazaqstan»1982.

4. M.Ospanova, J.Luqpanov.Ósimdik janǵa shıpa, dertke daýa.

5. V.G. PyshınskııLechenıe travamı Lenıngrad «Naýka»1990

6. Densaýlyq jýrnaly №8  2006 jyl.

---