Qustar qupıasy
A.Imanov atyndaǵy jol kólik kolejiniń
Oqýshysy: Gaınýllına Danara Berikqyzy
Jetekshisi: Jýbanysheva Toktagýl Kaırbolatovna
Qustar. Bul kúnniń bir ǵasyrdan astam ýaqyt tarıhy bar. Iaǵnı, 1906 jyly qustardy qorǵaý jónindegi Halyqaralyq konvensıaǵa qol qoıylǵan bolatyn.
Ataýly kúnniń maqsaty – tabıǵattaǵy qustardyń barlyq túrin jumyrtqa salý jáne jyly jaqqa qaıtý mezgilderinde qamqorlyqqa alý, joǵalyp ketý qaýpi bar qus túrlerin qorǵaý, qustardy aýlaýdyń keıbir túrlerine tyıym salý, qus ósirý jáne adamdardy tabıǵatty saqtaýǵa saýattandyrý úshin qoryqtar ashý. Sondaı-aq, qazirgi tańda qus tumaýy vırýsy álemdegi eń qaýipti aýrý túri bolyp otyr.
Jer betinde qustardyń 10 myńnan astam túri bar. Olardyń biri tez usha alý qabiletimen erekshelense, ekinshisi jyldam júgire alady. Basqasy adamnyń daýysyna elikteýge tyrysady, eshkimge uqsamaıtyn syrtqy kelbetimen kózdi yntyqtyrady. Olardyń arasynda da chempıondar men rekordshylar bar: eń myqty, eń shydamdy, eń pysyq, eń alyp, eń kishkentaı, eń ádemi t.b. Qysqasy, qustar adamdy tańyrqata alady.
Osyndaı ataýly kúnniń qarsańynda álemdegi eń erekshe qustardyń ómirine úńilip kóreıik. Qalaı qaraısyz? Al ǵalamsharymyzdaǵy eń ádemi qustarmen myna jerden tanysa alasyz.
Polárlik úki – Arktıkadaǵy eń alyp qus. Qyzyǵy, olardyń analyqtary atalyqtarynan úlken bolady: denesiniń uzyndyǵy – 55-65 sm, qanattarynyń qulashy – 150-160 sm, salmaǵy – 1,5-2 keli. Barlyq úkiniń ishinde osy túri ǵana kógildir tústi kóre alady. Sýrette: kózildirikti úki.
Qoqıqaz (Flamıngo) – qustardyń arasyndaǵy eń uzyn aıaqtysy. Ádette tropıktik, sýbtropıktik aımaqtarda ómir súredi, keıde Belarýs jerinen de ushyrastyrýǵa bolady. Odan basqa Qazaqstandaǵy Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyna uıalaıdy.
Kóktarǵaqtyń (balyqshy qus) ómir súrý qaǵıdalary óte qatal. Ol aǵyndy taza sý, jarqabaq, ósik jaǵalaýlarda tirlik keshedi. Usaq balyqtardy, ıt balyqtardy, qurbaqalardy, omyrtqasyzdardy sýdan aýlaıdy. Kóktarǵaq oljasyn sýǵa jaqyn mańdaǵy butaǵa otyryp kúzetedi. Sol jerden sýǵa baıqatpastan óte tez sekiredi de, súńgip keregin alyp shyǵady. Osy qasıetine baılanysty halyq oǵan "myqty balyqshy", "balyqshy" degen at taqqan.
Qarlyǵash – halqymyzǵa óte jaqyn qus. Elimizde onyń bes túri kezdesedi: jar Qarlyǵashy, quz Qarlyǵashy, qos reńdi Qarlyǵash, sekpil tós Qarlyǵash, kent Qarlyǵashy. Qarlyǵash óte jaqsy ushady, tirshiliginiń kóp ýaqytyn aýada ushyp júrip ótkizedi. Sý ústinen ushyp bara jatyp-aq sý ishe beredi. Ushyp júrip qoregin ustap jeıdi. Daýysy onsha qatty emes. Qarlyǵash uıasyn saz balshyqtan silekeıimen aralastyryp bekem etip jartas qýystaryna, jaǵalaýdaǵy jarǵa, úı ishine, keıde aǵash basyna da salady. Aýa raıy kúrt buzylatyn kezde qarlyǵashtar jerge jaqyn ushady eken. Mundaı áreketten keıin kóbine jańbyr jaýady.
Barlyq qustyń ishinen jańazelandıalyq kıvı óziniń denesinen úlken jumyrtqa tabady. Ádette, qus degende ushatyn jaratylys elestep jatady ǵoı, kıvı qus bolsa da, usha almaıdy. Quıryǵy joq jáne qanattary da tolyspaǵan. Onyń tumsyǵy men tyrnaǵy óte berik, bir túnde birneshe shaqyrymdy baǵyndyra alady. Kıvı – Jańa Zelandıanyń nyshany, aqshasynda, eltańbasynda beınelengen. Qyzyl kitapqa engenimen, sońǵy ǵasyrda ondaǵan mıllıonǵa azaıyp ketken.
Álemdegi eń kishkentaı qus – kolıbrı. Júrek jutqan, energıaǵa baı kolıbrı alǵa ǵana emes, artqa, tipti, shetke usha alady. Olardyń eń úlkeni (ońtústikamerıkalyq And) 22 santımetr bolsa, eń kishkentaıy (Kýbada ómir súredi) 6 santımetrge jetedi. Jer betinde olardyń 350-den astam túri bar.
Dýlyǵa tumsyqty kalao – eń sırek kezdesetin qus. Tek qana Malaı jartylaı aralynda, Borneoda, Sýmatrda kezdesedi. Qaýyrsyndary qara, tumsyǵy qyzyl, qanattarynyń ushtary aq bolyp keledi. Onyń dýlyǵaly tumsyǵy denesinen on ese aýyr eken.
Tamasha fregat (Fregata magnificens) – birqazannyń erekshe túri. Onyń aty áskerı kemeniń qurmetine qoıylǵan. Fregattyń quıryǵy shanyshqyny eske salady. Uzyndyǵy 1 metr bolatyn qus qanatyn 220 santımetrge jaıa alady. Bilesiz be, fregat Atlant muhıty men Tynyq muhıtynyń ústinde ushyp bara jatyp birneshe kún boıy uıyqtaı beredi eken. Eń qyzyǵy – atalyqtarynyń moınynda ashyq qyzyl tústi qalta bar.
Saqaldy kúshigen Ońtústik Eýropa, Afrıka, Úndistan, Tıbettiń taýly aımaqtarynda ushyrasady. Bul qus ushyp bara jatqanda óte qorqynyshty, óte qaýipti kórinedi. Kóziniń qyzyl terisin aıtpaǵanda, saqal qaýyrsynynyń ózi adamdy shoshytady. Kúshigen taýdaǵy arqarlardy qýyp júrip qulatady eken. Salmaǵy – 8 keli, qanatyn ashqandaǵy uzyndyǵy – 304 santımetr.
You Might Also Like
