InfoHub Logo

A.Imanov atyndaǵy jol kólik kolejiniń

Oqýshysy: Qudaıbergenov Mıras

Jetekshisi: Jýbanysheva Toktagýl Kaırbolatovna

 

Juqpaly aýrýlar — zardapty vırýstardyń, mıkoplazmalardyń, hlamıdıılerdiń, rıkketsıalardyń, spırohetalardyń organızmge enip, onda ósip-óný jáne ómir súrý saldarynan týatyn aýrýlar. Juqpaly aýrýlardy keıde tek «ınfeksıa» dep te ataıdy.

Olar: a) ishektiń; b) joǵarǵy tynys joldarynyń; v) qannyń; g) syrtqy qabyqtardyń aýrýlary bolyp bólinedi.

İshek aýrýlary (mysaly A-gepatıti) vırýs as qorytý joldaryna aýyzdan kirip, ishekten nájispen birge shyǵady. Tynys joldary aýrýynda shyryshty qabyqtar zaqymdanady jáne organızmge vırýs: aýamen kiredi. Qan nemese transmıssıvti aýrýlar (ártúrli ensefalomıelıtter, gemarragıalyq bezgekter) aýrýdan saý adamǵa jáne janýarlarǵa qan; sorǵysh nasekomdar arqyly beriledi, keıde qosalqy kómekshileri bolady, kóbinese tabıǵı-oshaqty bolyp keledi. Syrtqy qabyqtardyń aýrýlary (qutyrý, aýsyl,delbe) janasýdan, qarym-qatynasta bolýdan taraıdy. Vırýstardń organızmde ósip-óný jáne shoǵyrlaný erekshelikterine saı olardy oshaqty jáne jalpy dep bóledi. Birinshisinde qozdyrǵyshtardyń áseri tek engen jerde kórinedi, ol sol jerde esip-ónedi (mysaly ishekte, ne tynys joldarynda). Ekinshisinde vırýstar engen jerinde kóbeıip, denege taraıdy da, basqa aǵzalarda ekinshi úlken oshaq quraıdy (sheshek, qyzylsha, polıomıelıt). Aýrýdyń merziminiń uzaqtyǵyna, belgileriniń kórinýine jáne qozdyrǵyshtyń syrtqy ortaǵa shyǵyp turýyna baılanysty olar jiti jánesozylmaly bolyp bólinedi. Jitileri tez jazylady, vırýstan da tez qutylady. Al sozylmalysy birese aıyǵyp, birese qaıtalap kópke sozylady. Óz aldyna bir bólek túri — baıaý aýrý. Bul túrinde vırýs organızmde kópke deıin saqtalyp, aýrý uzaqqa sozylady jáne klınıkalyq belgileri kómeskileý bolady. Al aýrý belgileriniń múldem bolmaıtyn túrin ınapparanttyk dep ataıdy. Munda organızmnen aýrý qozdyrǵyshy, shyǵyp ketedi de, ımýnıtet paıda bolady. Aýrýdyń latentti (jasyryn) degen de túri bar. Onda vırýs organızmde óte uzaq ýaqyt ómir súredi.

Juqpaly aýrýlar bakterıalardan jáne basqa organızmderden (jandy denelerden) paıda bolady, olar organızmge asa zıandy. Olar ár túrli joldarmen taraıdy.

Bakterıalar, ınfeksıa týǵyzatyn basqa da kóptegen organızmderdiń usaqtyǵy sonshalyqty, olardy mıkroskopsyz kere almaısyz — al arnaýly quralmen qaraǵanda sol záredeı zat úp-úlken bolyp kórinedi. Al vırýs tipti bakterıadan da usaq.

Antıbıotıkter (penısıllın, tetrasıklın jáne t. b.) — bakterıa týǵyzǵan belgili bir aýrýlardy emdeýge kómektesetin dáriler. Vırýstardan paıda bolǵan salqyn tıý, tymaý, qyzylsha, mysqyl jáne t. b. sıaqty aýrýlarǵa antıbıotıkter áser etpeıdi. Vırýstyq ınfeksıalardy antıbıotıktermen emdeýge bolmaıdy. Olar kómektespeıdi, tipti zıandy da bolýy múmkin.

Juqpaly aýrýlar ınfeksıalyq aýrýlar (lat. infectio–juqtyrý) – 1)tiri organızmderge aýrý týdyrýshy mıkroorganızmderdiń (bakterıa, rıkketsıa, vırýs, sańyraýqulaq) enýinen paıda bolatyn kesel; 2) osy aýrýlardyń belgisi men damý barysyn zerttep, onyń dál dıagnozyn qoıyp, emdeıtin klınıkalyq medısınanyń arnaıy bir salasy. Juqpaly aýrýlar týraly derekter erteden belgili bolǵan. Ejelgi grek ǵalymy Gıppokrat, ortaǵasyrlyq ǵalym Ábý Álı ıbn Sına óz eńbekterinde keıbir aýrýlardyń naýqas adamnan, janýarlardan juǵyp, tez taralatyny, oǵan kózge kórinbeıtin “mıazmalar” sebepker bolatyny týraly aıtqan. 15 ǵasyrda jazylǵan Ó. Tileýqabylulynyń “Shıpagerlik baıan” atty eńbeginiń qoljazbasynda derttiń paıda bolýyn adam denesine qurttardyń (kózge kórinetin jáne kórinbeıtin) enýimen túsindirgen. 19 ǵasyrda bakterıologıa, mıkrobıologıa jáne ımmýnologıa ǵylymdarynyń damýy Juqpaly aýrýlardy tolyq zertteýge múmkindik berdi. Ásirese, fransýz ǵalymy L.Paster, nemis mıkrobıology R.Koh (1843 – 1910), orys ǵalymdary I.I. Mechnıkov (1845 – 1916), N.F. Gamaleıa (1859 – 1949), t.b. eńbekteriniń mańyzy zor boldy. Juqpaly aýrýlar paıda bolýynyń úsh faktory bar: aýrý qozdyrǵyshy (mıkrob), syrtqy orta jáne qabyldaýshy sezimtal organızm. Aýrý qozdyrǵyshyna ár túrli patogendi mıkroorganızmder (mys., bakterıa, vırýs, sańyraýqulaq, qarapaıymdylar, rıkketsıa, mıkoplazma, hlamıdıa, t.b.) jatady. Bular adam organızmine ár túrli jaǵdaıda enedi. Mysaly, ish súzegi, paratıf, dızenterıa, t.b. – sý, taǵam, shybyndar arqyly; tumaý, qyzylsha, dıfterıa, t.b. – aýrý adamnan; ár túrli teri dertteri – aýrý adam men janýarlardan; bórtpe súzek, kene ensefalıti, bezgek – saý adamǵa aýrý adamnan (janýarlardan) qan sorǵysh býynaıaqtylar (mysaly, bıt, bezgek masasy, kene, t.b.) arqyly; sondaı-aq qursaqtaǵy anasynyń qanymen juǵady. Juqpaly aýrýlar jasyryn (ınkýbasıalyq), kúmándi (prodromaldyq), aýrý damýy jáne aıyǵý (rekonvalesenıttik) kezeńderinen turady. Árbir kezeńniń ótý merzimi aýrýdyń túrine, organızmniń jaǵdaıyna baılanysty bolady. Jalpy Juqpaly aýrýlarǵa shaldyqqan adamdarǵa ortaq belgi: selsoqtanyp mazasy ketedi, dene qyzýy kóteriledi, basy aýyrady, uıqysy qashady. Baýyr men talaqtyń isinýi múmkin. Osyndaı erekshe belgilerine qaraı ish súzegin tyrysqaqtan, bezgekti bórte súzekten, t.s.s. ajyratýǵa bolady. 20 ǵasyrda dıagnoz qoıý, emdeý jáne odan saqtaný ádisteriniń jetildirýine baılanysty Juqpaly aýrýlardyń keıbir túrleri joıyldy. Biraq mıkroorganızmderdiń evol. damý ózgergishtiginiń, áleýmettik, ekologıa, ǵuryp-dástúrlik, t.b. sebepterdiń nátıjesinde Juqpaly aýrýlardyń jańa túrleri paıda boldy. Mysaly, júre paıda bolatyn ımýndyq tapshylyq sındromy, gepatıttiń erekshe túrleri, t.b. Juqpaly aýrýlardyń belgisi bilinisimen-aq sanıtarlyq-epıdemıologıa stansalarǵa habarlanýy tıis. Naýqas adam aýrýhanaǵa alynyp, aýrýdyń túrine qaraı emdeledi. Juqpaly aýrýlar klınıkalyq medısınanyń arnaıy bir zertteıtin salasy bolǵandyqtan – bakterıologıa, vırýsologıa, ımmýnologıa, epıdemıologıa, parazıtologıamen tyǵyz baılanysty.

---