InfoHub Logo

(1256-1356)

Altyn Ordanyń negizin salýshy Batý han (1242-1256) óz bıligi kezinde, Joshy Ulysyn Shyńǵys hannyń Iasa zańdaryna sáıkes basqardy. Sondyqtan, ol óz ulysyndaǵy barlyq dinderge erik berip, olardyń keńinen taralýyna múmkindik jasady. Ártúrli halyqtar, dinder mekendegen Deshti Qypshaq dalasyn Joshy áýletiniń bir memleketke biriktirýi jáne ondaǵy qaýipsizdik pen tynyshtyq, damyǵan kanondary men ıdeologıalary bar álemdik monoteısik dinderdiń osy jerde tamyr jaıýyna múmkindik berdi. Batý han óliminen keıin, onyń ornyna hrıstıan dinin ustanýshy Sartaqtyń kelýi, Ordadaǵy musylmandardyń abyrjýyna sebep boldy. Óıtkeni Sartaq hannyń musylmandarǵa degen óshpendiligi búkil Ulysqa belgili edi. Onyń ústine ol Islamdy ustanýshy óziniń nemere aǵasy Berkeni «sen musylmansyń, al men hrıstıanmyn, sondyqtan men úshin seniń júzińdi kórýdiń ózi jıirkenishti»^[1] - dep  qabyldamaı tastaýy jáne Batý han kezinde mańyzdy memlekettik laýazymda otyrǵan musylmandardy shettetýge tyrysýy, sondaı-aq úlken jeńildikterge ıe bolyp otyrǵan musylman saýdagerlerin qýdalaýy jáne osy isterdiń bárinde onyń Orys knázi Aleksandr Nevskııge  jáne basqa da harıstıandarǵa ıek artýy, kópshiliktiń Berke handy qoldaýyna sebep boldy. Ásirese, baqýatty musylman saýdagerleri  men  Sartaqtyń tym hrıstıanshyldyǵyna narazy aqsúıekterdiń qoldaýyna ıe bolǵan Berke, qysqa ýaqytta bılikke ıe bolady. Osylaısha Joshy Ulysynyń han taǵyna Shyńǵys áýletinen shyqqan alǵashqy musylman otyrdy.        

Bılikke shamamen 1256-1257 jyldary kelgen Berke(Bereke) jaıly ártúrli derekter men ańyzdar bar.^[2] Belgili ǵalym Djýdjanı onyń musylman bolǵandyǵy jaıly: «Berke týylǵanda, onyń ákesi(Joshy): «bul balamdy men  musylman áıelge ǵana emizýge beremin, sebebi ol musylman bolyp týyldy jáne ol tek musylman áıeldiń sútin ishedi» ..... Al bilim alatyn jasqa jetkende ol eldegi eń bilgir degen ımam-fakyhtardan  bilim aldy. Hodjentte bilimin aıaqtaǵannan keıin, Ulystaǵy búkil musylman áskerleriniń qolbasshysy bolyp taǵaıyndaldy».^[3] Kópshilik ǵalymdar Berkeni shamamen 1240 jyldary Islamdy qabyldaǵanyn aıtady.^[4] Sebebi 1246 jyly Búkilmonǵoldyq quryltaıǵa aǵasynyń ornyna barǵan Berkeniń, óz otaýynda asty musylmansha soıǵandyǵy aıtylady.^[5] Al 1253 jyly Batyıdyń ordasynda bolǵan saıahatshy, Gııom de Rýbrýk Berkeniń óz ordasynda shoshqa etine tyıym salǵandyǵyn jetkizedi.^[6] Jalpy, musylman derekteriniń barlyǵy onyń óte dindar bolǵandyǵyn, bes ýaqytyn qaza qylmaǵandyǵyn jetkizedi. Keıinnen Buhara qalasyndaǵy belgili sopy, sheıh Saıf-ad-Dın Boharzıdyń yqpalymen, oǵan múrıd bolyp, hanafı mázhabyn ustana bastaıdy.^[7]

Onyń kezinde musylmandar Batý hannyń ýaqytynda ıe bolǵan, búkil laýazymdy memlekettik oryndardy saqtap qaldy. Osydan bastap, bul jaǵdaı Altyn Ordanyń sońǵy kúnderine deıin jalǵasyn tapty. Memleket qazynasynyń negizin quraıtyn saýda isinde de, Berke tolyqtaı musylman saýdagerlerine erkindik berip qoıdy. Syrtqy saıasatta da, Islamdyq baǵytty ustanǵan ol, 1260/61 jyldary Hýlagý men soǵysyp jatqan Mámlúk sultany Beıbarysqa elshi jiberip, onymen Hýlagıdterge jáne olardyń odaqtasy  Vızantıaǵa qarsy áskerı odaq qurdy.^[8] Sol jyly úlken áskermen Kavkazǵa basyp kirip, Kýra ózeniniń mańynda Hýlagılerdiń armıasyn tolyqtaı derlik joıyp jiberdi.^[9] Bul áreket óz kezeginde Hýlagýdyń búkil kúshin Egıpetke jumyldyrýyna múmkindik bermeı, onyń eki maıdanda soǵysýyna alyp keldi. Osylaısha ol ózin halyqaralyq arenada Islam álemin qorǵaýshy retinde kórsete bastady. Berke hannyń mundaı musylmandyq saıasaty tez arada óz nátıjesin kórsete bastady. Joshy Ulysyndaǵy qalalarda meshitter men medreseler salynyp, olardyń beınesi Ortaazıalyq stıldegi musylmandyq qalalarǵa aınala bastady. Berkeniń jaqyn týystary men ony qoldaýshy aqsúıekter jáne jeke áskeri túgeldeı derlik musylmandyqqa ótti. Óziniń ustazy sopy Boharzıge jáne basqa da sopylarǵa, búkil Joshy Ulysynyń aýmaǵynda, din ýaǵyzdaýǵa erkindik berip, olardyń qaýipsizdigin óz moınyna aldy. Sóıtip, Berke hannyń han taǵyna otyrýy, Altyn Ordadaǵy Islamnyń tez arada taralýyna yqpal etken negizgi faktorlardyń birine aınaldy.

Berke hannan keıin taqqa kelgen Meńgý-Temir(1266-1280) musylman bolmasa da, Berke salyp ketken, memleket saıasatynda eshqandaı ózgerister engizgen joq. Musylmandar bıliktegi óz oryndaryn saqtap qaldy, biraq sonda da Berke han kezindegideı qoldaý bolmaǵandyqtan, Islamnyń taralýy biraz báseńdep qaldy. Al osydan keıin taqqa kelgen Týda-Meńgý(1280-1287) musylman boldy jáne ol óziniń asqan dindarlyǵymen erekshelendi. Óziniń aınalasyna sopylar men din adamdaryn jınap alǵan ol, memleket isin tolyqtaı bedeldi túmenbasy, Altyn Ordanyń batys bóliginiń bıleýshisi Noǵaıǵa berip qoıdy. Al sońynda tipti han taǵynan óz erkimen bas tartyp, sopylyq jolǵa túsip ketti. Onyń ornyna han bolǵan inisi Tóle-Buqa(1287-1292)  Noǵaıdyń jáne bedeldi aqsúıekterdiń qýyrshaǵy bolǵysy kelmeı, oǵan qarsy soǵys bastaıdy. Biraq  bul soǵysta Noǵaı jeńiske jetip, han taǵyna Toqtany(1292-1312) otyrǵyzady.^[10] Osylaısha XIII ǵasyrdyń sońynda, bılikti túmenbasy Noǵaı tolyqtaı óz qolyna aldy.^[11]Onyń bulaısha eldegi eń yqpaldy adamǵa aınalýynyń birneshe sebepteri boldy. Buǵan deıingi handardyń memlekettik bılikti tolyqtaı óz qoldaryna alyp, eldi ortalyqtandyrýǵa tyrysyp, kóshpeli taıpa aqsúıekteriniń quqyǵyn shekteı bastaýy, ári bul jolda Ulystaǵy musylmandarǵa ıek artýy, sondaı-aq musylmandyq saıasatty ustanyp, bılikte de musylmandardyń kóp bolýy,  áli de bolsa yqpaly úlken, táńirshildikten bas tarta qoımaǵan, dástúrshil toptardyń ashý-yzasyn týdyrdy. Olar Noǵaıdyń aınalasyna jınalyp, handyq bılikti álsiretýge tyrysty jáne bul olardyń qolynan keldi. Alaıda Noǵaı basshylyǵyndaǵy feodaldardyń bıligi, uzaqqa sozylmady.Bul oryn alǵan jaǵdaıatqa bılik ýysynan shyǵyp bara jatqan musylmandar da, Islamdy qabyldaǵan aqsúıekter de, bireýdiń qýyrshaǵyna aınalǵan Batý urpaqtary da narazy boldy.Sóıtip, olardyń bári Toqta hannyń aınalasyna jınalyp, Noǵaıǵa qarsy ashyq kúres bastady.  Bul soǵys 1299-1302 jyldary aralyǵynda bolyp, nátıjesinde Toqta tolyqtaı jeńip shyqty.^[12] Toqta hannyń dinine kelsek ol alǵashynda táńirshildikti ustanǵanymen handyqqa qurǵanǵa deıin, Islamǵa ótkeni anyq. 1293 jyly soǵylǵan tıynda onyń aty Nasır-ad-Dın Allah(Allanyń dosy) dep beriledi.^[13] Toqta han óz bıligi kezinde  álsirep qalǵan handyq bılikti kúsheıtip, Altyn Ordany ártúrli ulystarǵa bólinip ketýden saqtap qaldy. Osylaısha ol ózinen keıin bılikke keletin, Ózbek hanǵa myqty irgetas quryp beredi. Jalpy, musylmandyqty ashyq qoldaǵan Berkeden keıin kelgen bul handar, Islamdy ashyq túrde qoldamaǵanymen, onyń taralýyna barynsha jaǵdaı jasap berdi. El bıleýde olar árqashan musylmandarǵa ıek artty. Syrtqy saıasatta da  árqashan Mamlúktik Egıpetpen dostyq qarym-qatynasta bolyp, ózin Islamdy qorǵaýshy retinde tanytty. Sondyqtan bolar, sol kezdegi musylman avtorlarynyń eshqaısysy, Joshy Ulysyn «dar-ýl Harb»(kápir memleketi) -qa jatqyzbaǵan.    

Jalpy, Islam dini Altyn Orda aýmaǵynda alǵashqy kezderi, tek Horezm men Bulǵarıada jáne Syrdyń tómengi aǵysynda tolyqtaı ústemdik etkenimen, qalǵan kóshpeliler jaılaǵan dalaly aımaqtarda táńirshildik pen shamanızm yqpaly, al Qara teńiz jaǵalaýlarynda hrıstıandyqtyń yqpaly basymyraq boldy. Táńirshildik  dep atalatyn túrkiler men mońǵoldardyń dástúrli dinderi bul kezeńde Deshti Qypshaq dalasyn jaılaǵan kóshpelilerdiń negizgi dini boldy. Aınalasynda damyǵan qalalyq mádenıeti bar musylmandyq jáne hrıstıandyq memleketter bolǵanymen, qypshaq taıpalary olardyń yqpalyna túse qoımady. Joshynyń bul aýmaqty jaýlap alýymen, onymen birge erip kelgen dástúrli dindi ustanatyn  kóshpeli túrki jáne mońǵol taıpalary da álsireı bastaǵan táńirshildikke jańa bir kúsh ákelgendeı boldy. Al batys ólkelerde  Pravoslavıeniń alǵashqy kezderi yqpalynyń zor bolǵany sonsha, 1263 jyly Berke han olarǵa Saraıda eparhıa qurýyna múmkindik berip,^[14] olardy memleket qorǵaýyna alyp, salyqtan bosatady.Al orys knázderine shirkeý ıeligine tıisýge qatań túrde tıym salyp tastaıdy. Sondaı-aq  Joshy bıliginiń alǵashqy kezinde Mońǵolıadan kelgen aqsúıekter arasynda býddıster de kezdesti. Osyndaı jaǵdaıattarǵa qaramastan Joshy Ulysynda Islam dini bul álemdik jáne jergilikti senimderdiń arasynan sýyrylyp shyǵyp, ústemdikke ıe boldy jáne memlekettik deńgeıge deıin kóterile aldy. Bul dininiń az ýaqyttyń mundaı yqpaldy kúshke aınalýyna birneshe faktorlar áser etti. Soǵan toqtalyp ketsem:

Birinshiden, Altyn Orda paıda bolǵan aýmaqta, Islam dini burynnan qalyptasqan eki óńir – Horezm men Bulǵarıa boldy. Biri Joshy Ulysynyń qıyr tústiginde, al biri qıyr teriskeıinde ornalasqan bul aımaqtar, ózderiniń aınalasyndaǵy kóshpeli taıpalarǵa dinı jáne mádenı turǵydan qýatty túrde yqpal ete bastaıdy. Al, ekinshi faktor – sopylyq pen hanafı mázhaby. Qanshama ǵasyr boıy Islamdy qabyldamaı kelgen Deshti Qypshaqtyń kóshpeli taıpalary, sopylardyń eńbeginiń nátıjesinde,  aınaldyrǵan jarty ǵasyr ishinde, musylmandyqty qabyldap shyǵa keldi. Sondaı-aq sharıǵat  mektepteriniń ishindegi eń jumsaǵy, ári jergilikti dástúrlerge beıimdele alatyn, hanafı mázhaby da munda az ról oınamady. Úshinshiden, musylman dinbasylary men saýdagerleri árqashan, qaı hannyń tusynda bolmasyn, olardyń ortalyqtandyrý saıasatyn qoldap otyrdy. Al separatızmge beıim kóshpeli aqsúıekter óz kúresinde árqashan  dástúrshildikke(Táńirshildik) ıek artty. Sondyqtan handar óz bıligin nyǵaıtý úshin, árqashan da Islam dinin jáne ony taratýshylardy qoldap-qýattap otyrdy.Tórtinshiden, sol kezde syrtqy saıasatta bolyp jatqan oqıǵalar da, Altyn Ordanyń Islam elderimen dostasyp, Hrıstıandyqty ustanatyn eldermen soǵysýǵa ıtermeledi. Bul da óz kezeginde Joshy Ulysyn mekendeıtin halyqtardyń Islamǵa degen jyly oıdyń qalyptasýyna sebep bolǵanyn jáne Islam elderimen mádenı jáne rýhanı qarym-qatynastyń jandanýyna negiz bolǵany anyq.

Sonymen, Toqtanyń óliminen keıin, onyń bıligi kezinde qatty álsirep qalǵan  dalanyń kóshpeli feodaldary, sońǵy qalǵan qýattarymen, ózderiniń qan arqyly berilgen quqyqtaryn qaıtaryp alǵysy kelip, taǵy da táńirshildikti tý etip, Elbasmyshty han etýge tyrysty. Han taǵynda musylmandy kórgisi kelgen, bul ýaqytta biraz kúsh jınap alǵan musylmandarda, ásirese, Horezm ámiri Temir-Qutlyq, han taǵynan úmitker Ózbekti qoldap shyqty. Qysqa merzimge sozylǵan bul arazdyqta Ózbekti jaqtaýshylar jeńiske jetip, ony han kóterdi. Onyń taqqa kelýimen, ıaǵnı 1312 jyly  Islam memlekettik dárejege kóterildi.^[15] Bul kezde Islamnyń yqpaldy dinge aınalǵany sonshalyq, Ózbek han ashyq túrde táńirshildik jáne shamanızm qaldyqtarymen kúrese bastady. Bul áreketke sebep bir jaǵynan áli musylmandyqty moıyndamaıtyn  kóshpeli taıpalarǵa Islam dinin qabyldatý bolsa, ekinshiden únemi separatızmge umtylys jasaıtyn dala feodaldarynyń ıek artar kúshin joıý boldy. Árıne, bul áreketke qarsy Ulystyń túkpir-túkpirinde qýatty kóterilis bastalǵanymen, Ózbek han olardy ońaı ári qysqa ýaqytta basyp tastady.

Han taǵyna ıe bolǵan  Ózbek han  Altyn Ordany túbirimen ózgerte bastady. Bul ózgeristi ol aldymen  memlekettik basqarý men sot isinde engizdi. Memleketti ulystarǵa bólip, ony muragerlikpen qaldyrýǵa ruqsat berdi. Memlekettik máselelerdi aldyńǵy handar sıaqty búkil áýlettik quryltaılarda emes, ózi taǵaıyndaǵan adamdardan turatyn Dıvan da qaraı bastaıdy. Sot isterinde de Iasa zańdarymen emes, sharıǵat úkimderimen júrgizýge buıryq berdi. Sharıǵat zańdary boıynsha eldegi sot isi júrgizilgendikten, onyń mańyzdylyǵynyń artqany sonsha, Ózbek han tipti Egıpet sultanyna arnaıy elshi jiberip, odan fıkh jaıly kitaptar jiberiýin suraıdy.  Osylaısha  Ózbek hannyń tusynda Altyn Orda búrokratıalyq basqarý júıesi bar,naǵyz musylman memleketine aınaldy.

Endi «Altyn Orda memleketinde Islam qandaı jolmen taraldy?»-degen saýalǵa keńirek toqtalsaq. Jalpy, Altyn Orda aýmaǵynda Islamnyń birneshe tarmaqtary men mázhabtary taraldy. Kavkazda Shafıı mázhaby keń taralsa, al Orta Azıanyń keı jerlerinde shııtterdiń yqpaly boldy. Al Horezm men Bulǵarıada hanafıttik mázhab ústemdik qurdy. Degenmen bulardyń arasynan, Joshy Ulysynda Islamnyń ornyǵýy men Altyn Orda mádenıetiniń qalyptasýynda hanafıttik mázhab úlken ról atqardy. Ásirese, sol kezdegi bilim men ǵylymnyń ortalyǵy bolyp tabylatyn  Horezm óńirinen shyqqan hanafıttik ǵalymdar munda úlken ról oınady. Olardyń arqasynda búkil Deshti Qypshaqta hanafıttik mázhabtyń ustanymdary men dástúrleri keń tarap, Berkeniń kezinen bastap memlekettik qoldaýǵa ıe boldy. Osylaısha Ulystyń astanasy Saraıda hanafıttik mázhabtyń ózindik bir mektebi qalyptasa bastady.

Belgili orys ǵalymy Bartold Islamnyń Deshti Qypshaq dalasyndaǵy taralý sebebin, birinshiden sopylardyń belsendi is-áreketimen, al ekinshiden musylmandyq otyryqshy aýdandardyń  barynsha kórshiles kóshpeli taıpalarǵa yqpal etýinen dep túsindiredi.^[16] Shynynda da, Deshti Qypshaq ólkesine musylmandyqtyń jaıylýynda, Islamdaǵy sopylyq aǵymynyń   alatyn orny erekshe. Sopylyq- bul Islamdaǵy mıstıkalyq-askettik aǵym bolyp tabylady. Sopylardyń kitappen júretin jáne onymen sóıleıtin fakyhtardan aıyrmashylyǵy, bekitilgen bir dinı normalardyń bolmaýy. Iaǵnı árbir sopynyń aqıqatqa jetetin óz joly bolady. Árbir sopynyń mindetti túrde shákirtteri(múrıdtteri) boldy jáne ol múrıdter mindetti túrde barlyq iste sopylarǵa baǵynýy tıis edi. Ataqty sopylardyń múrıdteriniń sany birneshe myńǵa jetip otyrǵan. Sondyqtan ózine tolyqtaı baǵynǵan múrıdteri bar sopylar óte úlken saıası jáne rýhanı yqpalǵa ıe boldy. Deshti Qypshaqtyń kóshpeli túrkileriniń arasynda negizinen Orta Azıalyq sopylary mańyzdy oryn aldy. Ásirese, Áziret Sultan atymen tanymal túrkistandyq Qoja Ahmet Iassaýı negizin salǵan Iassaýıa tarıqaty, buharalyq  Baha-ad Dın Naqshbandı  negizin salǵan naqshbandıa tarıqaty jáne horezmdik Nájim-ad Dın Kýbra negizin salǵan kýbravıa tarıqattary keń taraldy.^[17] Osy úsh tarıqattyń sopylarynyń arqasynda Deshti Qypshaq dalasynda Islamdy qabyldamaǵan bir-de bir túrki taıpasy qalmady. Buhara men Samarqandta jáne Horezmde din úırengen sopylardyń kópshiligi, óz ómirin kóshpeli túrkiler arasynda Islamdy nasıhattaýǵa arnady. Ásirese, sopylardyń dúnıeni tárk etip ómir súrýi, olardyń tozaq jaıly áńgimeleri kóshpelilerge qatty áser etti. Kóptegen  tarıhı derekterde jáne ózimizdiń halyq aýyz ádebıetimizde, bir ǵana sopynyń bútindeı bir rýdy Islamǵa kirgizgendigi jaıly málimetter kóptep kezdesedi. Mundaı aqparattar musylman jazba derekterinen de tabylady. Mysaly, Túrkmenıa jerinen shyqqan Iassaýı tarıqatynyń ókili Hýseın bek atty sopy, Bashqurt taıpalarynyń tolyqtaı Islamdy qabyldaýyna sebepshi boldy.^[18] Bul sopynyń bedeliniń joǵary bolǵany sonsha,onyń óliminen keıin Jánibek hannyń ózi oǵan arnap qazirgi Ýfanyń mańynan úlken kesene salady. Mundaı áýlıeler jerlengen keseneler kóp uzamaı kóshpendiler arasynda Islamnyń taralýynyń ortalyqtaryna aınaldy. Sopylar qarapaıym halyqpen qatar, Altyn Ordanyń handaryna da úlken yqpal etip otyrdy. Berke hannyń Saıf-ad Dın Boharzıge múrıd bolýy, Ózbek hannyń barlyq isterde óziniń ustazy, sheıh El-Mıskarıdiń keńesterine qulaq túrýi kóp nárseni ańǵartsa kerek. Sóıtip, sopylyq birtindep Uly Daladaǵy kóshpendilerdiń bir bólshegine aınala bastady.  Jalpy sopylyq dúnıetanymnyń bir ereksheligi dindegi negizgi senimderge qaıshy kelmeıtin, jergilikti dástúrlerdi transformasıalaı  alýynda edi. Osynyń nátıjeside buryn ártúrli taý-tastan, aǵashtardan jáne t.b nárselerden kómek suraıtyn halyq, endi Islamdy taratqan áýlıelerden baryp kómek suraıtyn boldy. Al shamandar bolsa, endi óz rıtýaldarynda Quran aıattaryn oqý arqyly, árýaqtaryn shaqyryp, adamdardy emdeı bastaıdy. Osylaısha Islam dini, táńirshildiktiń qaldyqtaryn aqyryndap bolsa da, yǵystyryp, aıaǵynan nyq tura bastady. XIV ǵasyrdyń ortasynan bastap  Islam dini Altyn Orda halyqtary úshin jańadan kelgen din túsinigin joǵaltyp, mádenıetini men turmysynyń bir bólshegine aınaldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

Tabakat ı-Nasırı // Sbornık materıalov, otnosáshıhsá k ıstorıı Zolotoı Ordy. — M.: Naýka, 1941.

Lavrentevskaıa letopıs. (Polnoe sobranıe rýsskıh letopıseı). — L., 1926—1928. — T. 1.

Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov... T.2. M.-L., 1941. S. 17

Grekov B. D., Iakýbovskıı A. Iý. ChastI. Obrazovanıe ı razvıtıe Zolotoı Ordy v XIII—XIV vv. // Zolotaıa Orda ı eó padenıe. — M.-L., 1950.

Rashıd ad-Dın. Sbornık letopıseı. — M., L.: Izdatelstvo AN SSSR, 1960. — T. 2. — S. 133.

Pýteshestvıe v Vostochnye strany … S. 102-106

Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov... T.1. SPb., 1884. S. 379-380

Zakırov S. Dıplomatıcheskıe otnoshenıa Zolotoı Ordy s Egıptom. — M., 1966. — S. 39.

Rashıd ad-Dın. Rasskaz o proısshestvıı raznoglasıı mejdý Hýlagý-hanom ı Berkeem... // Sbornık letopıseı. — M., L.: Izdatelstvo Akademıı Naýk SSSR, 1946. — T. 3. — S. 58—60.

J.M. Sabıtov. Genealogıa Djýchıdov v 13-18 vekah.. Genealogıa ı Hronologıa pravıteleı Zolotoı Ordy

Veselovskıı N. I. Han ız temnıkov Zolotoı Ordy Nogaı ı ego vremá. — S. 3.

J.M. Sabıtov. Genealogıa Djýchıdov v 13-18 vekah.. Genealogıa ı Hronologıa pravıteleı Zolotoı Ordy.

Mýhamadıev A.G. Býlgaro-tatarskaıa monetnaıa sıstema v XII-XV vv. M., 1983. S. 46-49

Gýmılóv L. N. Poıskı vymyshlennogo sarstva. — M.: Aırıs-press, 2002. — S. 208. — 432 s. 

Rodoslovıe túrkov. Shadjarat al-atrak

Bartold V.V. Dvadsat leksıı po ıstorıı týreskıh narodov Sredneı Azıı // Soch. T. 5. M., 1968. S. 118-120

Bartold V.V. Islam // Soch. T.4. M.: 1966. S. 117

Malov N.M., Malyshev A.B., Rakýshın A.I. Relıgıa v Zolotoı Orde. Saratov, 1998

Vasılev D.V. Islam v Zolotoı Orde(ıstorıko-arheologıcheskıe ıssledovanıe)

Islam ı vlastv Zolotoı Orde. Sbornık stateı / Pod red. I.M.Mırgaleeva, E.T. Saıfetdınovoı.

Jaras Ahan,

tarıh ǵylymynń magıstri

---