InfoHub Logo

Tańǵy uıqynyń táttisi-aı. «Endi bir sát, endi biraz...» dep jatasyń. Biraq qalyń uıqynyń qat-qabatyn tesip ótip sana túrtkileıdi: «tur, jumystan qalasyń, tur» dep suńqyldaıdy. «Endi bir sát, endi biraz...»

Taǵy da qyzyl buzaý shashymdy jalap tur. «Atańa nálet, — deımin uıqydan oıana almaı,— tilińdi kesip tastar ma edi...» Aqyry shydaı almaı kóz jumýly jatyp-aq qolymdy kórpeden shyǵaryp sermep kep qalamyn...

— Áı, batyr, mynaý qaıtedi-eı! — deıdi tanys daýys. Sonda baryp kózimdi ashyp alsam, janymda bir tizerlep Sholaq Sıaqul otyr. Jasaýrap turatyn ádemi moıyl kózi kúlimdeıdi. Shoqsha saqaly dirildeıdi, sirá, kúlgeni shyǵar, jalǵyz qolymen meniń basymnan sıpap otyr eken. Bu joly qyzyl buzaý bolmaı shyqty.

Tań endi bozaryp, shyǵystaǵy Manas shoqysy endi ǵana qyzǵyltym tartqan shaq. Kún shyqpaı jatyp, eń aldymen Manas shoqysyn nur shalady. Bul ólkede qudiretti Aspantaýdyń odan bıik shoqysy joq. Kún sáýlesin bárinen buryn qarsy alyp, bárinen soń uzatyp salatyn osy Manas.

Shildeniń sońy, súmbileniń basy bolsa da áli kún ystyq. Esiktiń aldyna tósek salyp dalada uıyqtaıtynbyz. Men ábden oıanyp, jan-jaǵyma qarasam, Aısha sıyrdy saýyp bolyp, qyzyl buzaýdy qazyqqa qazdıtyp baılap qoıǵan eken. Qyzyl sıyr óriske bet alypty.

— Birıgat-aý, qarshadaı balany alys jolǵa jiberip qaıtesiń, bar ǵoı osy elde budan basqada,— dedi Aısha sıyrdy úıdiń syrtyna aıdap salyp kele jatyp. Endi ol bir shyny aıaq shaıyn urttar-urttamastan qyzylshaǵa ketedi.

Aıshanyń: «alys jol» degenine eleń ete qaldym da, ornymnan qarǵyp turdym. «Alys joldy» ańsaımyn. Qyrmanda shyjyǵan kúnniń astynda shyǵyr aınaldyrǵan esekteı azannan keshke deıin tas bastyryp, bıdaı túsirýden asqan azap bar ma eken. «Alys jolǵa» jiberse— ushpaqshymyn.

Sholaq Sıaqul meniń yldym-jyldym turǵanymdy kórip, moıyl kózi kúlimdep, qýanyp ketti.

— Oı, batyrym, oı, jolbarysym! Mine, naǵyz jigit osy ǵoı? Atalyq atasymen birge Tobyshaqtyǵa osy jolbarys barmaǵanda— kim barady?

— Barsyn óz balasy! — dep qasarysty Aısha kenep oramalǵa bir shısha shalap, bir pátir nan túıip jatyp. — Balasy osymen túıdeı jasty.

— Oı, jeńeshe-aı, bilip turyp, nesin aıtasyń? — Brıgadır qınala qylqa moıyn basyn shaıqap qoıdy. — Atalyqtyń Súleımeni kesel ǵoı.

Aısha úndemeı qaldy. Sózden jeńilgeni osy shyǵar. Soǵys kelinshekteriniń ádeti: áýeli brıgadırmen aıtysyp, aryndap alady da artynan aıtqanyna kónip, jumsaǵan jumysyna júre beredi.

Atalyq atamnyń úıiniń janynda qoraby alynǵan jalańash arbaǵa kolhozdyń eń kúshti degen qos ala bas ógizi jegýli tur. Sholaq Sıaquldyń qasyndaǵy meni kórip, Atalyq atam búkir belin jazǵysy kelgendeı keýdesin kótere berip, qaıtadan búk tústi de, óziniń únsiz kúlkisimen sylq-sylq kúlip, syqsıǵan kózin jeńimen súrtti.

Atalyq atam tik túregelse, boıy eki metrge jetedi. Biraq bizdiń Myńbulaqtyń jataǵan úıleriniń alasa esikterinen kire almaı, shyǵa almaı júrer dedi me, taǵdyr ony suraq belgisindeı búkshıtip qoıǵan. Bálkim, taǵdyr ony, shynynda da, ómir boıy jaýaby tabylmaıtyn suraq etip jaratqan shyǵar. Ony men qaıdan bileıin...

— Keldiń be, eı, qyztalaq?—dedi Atalyq atam.

— Mine, osy Barshannan artyq serik joq saǵan, kóke, — dedi Sholaq Sıaqul úlken erlik jasaǵandaı aǵasynyń aldynda maqtanyp.

Jolǵa da shyqtyq. Úıdiń syrtynan Súleımen qurdasym dýalǵa qýshyq ıyǵyn súıep, tyq-tyq jótelip, sońymyzdan muńaıa qarap qaldy. Bizdi bir maıdanǵa shyǵaryp turǵandaı qol bulǵady.

Ala bas qos ógizdiń mımyrt júrisi ónbeıdi. Atalyq erte salqynmen edáýir jerge baryp qalamyz degenmen, aýyldan uzap shyqqansha kún sáskege taıanyp, tóbeni qyzdyra bastady. Shilde shyǵaryn sezgendeı kún ashshy. Ireleń qara jol tóske órmelep barady. Arbanyń sol jaqtaǵy artqy dóńgelegi aýyrǵan tisteı zarlap, shıq-shıq etedi. Men artyma burylyp qarap edim: taram-taram bolyp, qatar-qatar jatqan Myńbulaqtyń ár saıynyń boıyna bes-alty úıden úrkerdeı tyǵylǵan bizdiń aýyl tym tómende qalypty. Biz bıiktep ketippiz. Bir top kók kepter bizben qatarlasa ushyp, arbanyń shaban júrisinen mezi bolǵandaı ozyp ketip baryp, bozańǵa qonady da, biz jaqyndaǵanda, qara joldy boılap taǵy da qaptaldasa jóneledi. Júrisi mardymsyz ógizderge «bol, bol» dep qýat beretin sıaqty.

Bir kezde aldymyzdan jaǵasy jaıqýat, túıetaıly saı shyǵa keldi. Yldıǵa qaraı arba ózinen-ózi dóńgelep, moıynturyq ógizderdiń múıizine deıin lyqsı tirelip, beıqam nemelerdi taptap keterdeı dedektedi. Saı tabany dalıyp jatqan keń eken, arnasynda túıedeı-túıedeı tastar kóp. Bir kezde taýdan qulaǵan tasqyn domalatyp ákelgen shyǵar. Tabanda bir bulaq sý kúmisteı jarqyrap jatyr eken. Ala bas ógizder tyrp etpeı, sýǵa bastaryn salyp kópke deıin soraptady. Atam ekeýmiz arbadan túsip, sý jaǵasyndaǵy teńge japyraqty, jalbyzdy kógalǵa otyryp, orazamyzdy ashtyq. Saıdyń tobyshaqty qalyń ósken qabaǵyna jaı qarap otyryp, qyzyl sýyrlardyń alysyp oınap jatqanyn kózim shalyp qalyp, ornymnan atyp turdym.

— O ne?—dedi atam oqys qımylymnan sekem alyp.

— Sýyr, ata, qyzyl sýyr!

— Káne?—dep jasaýraǵan kózin qolymen kólegeılep qabaqqa qarady.

— Áne, áne bireýi qazdıyp tastyń ústinde túregep tur. Basqalary eki-ekeýden kúresip jatyr. Kórdiń be, ata?!

— Qyztalaq birdeńe buldyraıdy, áıteýir,—dep Atalyq atam kúlimsirep qoıdy. Sodan soń oılanyp qalǵandaı boldy da:

— Sýyr qazir semirdi ǵoı. Átteń, ustap alsa, onyń eti meniń Súleımenime dári ǵoı,—dedi.

Baǵana aýyldan attanarda, úı syrtyna deıin sońymyzdan ilmıip ilese júrip, qol bulǵap qoshtasyp qalǵan qurdasym Súleımenniń júdeý júzi kóz aldyma keldi. Eki ıyǵynan dem alyp, qatty jótelip, qaraptan-qarap turyp qara terge malynyp edi. Ákesimen birge alys saparǵa ózi emes, meniń ketip bara jatqanyma qyzyǵa qarap, muńaıyp qalǵandaı edi syńaıy.

— Ekeýiń bir aptanyń ishinde týyp edińder ǵoı, — dedi Atalyq atam budan on úsh jyl burynǵy oqıǵany eske alyp,— Súleımenniń bir-eki kún úlkendigi bar shyǵar, álde sen buryn týyp pa ediń? Áıteýir, tary oryp jatqan qyrkúıek edi. Qyztalaqtar, sender de bir múshelge toldyńdar ǵoı. Azamat boldyńdar, qudaı aman qoısa... Áı, osy seniń ákeń on úshinde otaý ıesi bolyp edi,—dedi kenet kári júzine qan júgire nurlanyp, qýaqylana qalyp. — Seni de aıaqtandyrsaq qaıtedi, a? Myna bara jatqan Tobyshaqtydan saǵan unasa, bir qyz ala qaıtsaq qaıtedi?

— Keregi joq, — dedim sýyrlar jaqqa qarap.

— Keregi joǵy nesi-eı, — dep shal únsiz keńk-keńk kúlip, kózinen jas aǵyp ketti. — O, aqymaq, keregi joǵy nesi-eı...

Onyń rıasyz qaljyńyn umyttyrǵym kelip:

Ata, sýyr atsaq qaıtedi? Súleımenge aparyp beretin...

Shal álgi qaljyńyn, shynynda da, lezde umytty. Meniń kózim kórmeıdi. Osy jazataıym bireýimizdi atyp alarsyń taǵy bále bolyp. Bálesinen aýlaq.

— Oı, ata, mektepte Tarbaqbaı aǵaı bizge myltyq atyp úıretti ǵoı.

— Apyr-aı, myltyq úıretkeni nesi? Bala da myltyq ata ma eken?

— E, atpaǵanda she? Soǵys sozyla berse, áskerge bizdi de alady. Sol úshin úıretedi de.

— Ne deıdi taǵy. Endi áskerge senderdi alsa, nemiz qalady sonda?! Tuqym-tuqıanymyz typ-tıpyl bolmaq pa? Til-aýzyń tasqa, aıtpa qaıdaǵyny!

Atalyq atam edáýir ashýlanyp qaldy. Dese de, baǵana Sholaq Sıaqul bergen eski qara myltyqty, men tımesin dep, arbadaǵy shóptiń arasyna tyǵyp tastaǵan jerinen búksheńdep baryp sýyryp aldy.

— Abaıla, oqys atylyp ketip júrmesin.

Myltyq qolyma tıgen soń, edáýir eseıip, dáý dárejege jetkendeı qoqılanyp qaldym. Tarbaqbaı aǵaıdyń úıretkenin dáleldegim kelip zatvoryn saqyr-suqyr keri tartyp, uńǵysyna qarasam, oqtaýly eken. Patron ortasyndaǵy jasymyqtaı sarynyńmen pıston ekenin de bilemin. Zatvordy qaıta salyp, sýyrlar jaqqa qaradym. Baıaǵy qaraýyl sýyr sur tas ústinde áli qazdıyp tur. Bizge kózi úırengen tárizdi. Endi basqa jaqtan qaýip joq pa degendeı bizge bir qyryndaý qalshıyp qalǵan.

Jaqyndap barsam, sekem alyp, inderine kirip ketedi. Bul ara qashyq sıaqty. Táýekel dep, arbanyń tasasynda turyp, qaraýyl sýyrdy kindikten tómen nysanaǵa aldym. Óıtkeni Tarbaqbaı aǵaı mıshen atqyzǵanda, udaıy sheńberdiń tómen jaǵyn ala kózdetetin.

Gúrs etken alamat daýystan Aspantaý shaıqalǵandaı boldy. Áýeli kók tútinnen eshteńe kóringen joq. Atalyq atam shala estıtin tosań qulaǵynyń ózin qolymen basyp alyp: «bismillá, bismillá» dep tur eken. Sur tas jaqqa qarap edim, ústi qaraýytyp qalypty. Basqa sýyrlar jym-jylas, lezde inderine kirip, ǵaıyp bolypty.

Úlkendigi kishi-girim ıtteı qyzyl sýyrdy artqy aıaǵynan ustap, súıretip alyp kelip, Atalyq atamnyń aldyna bylq etkizip tastaı saldym.

— Qaıtarda taǵy bireýin atyp áperemin,—dep qoıdym maqtanyshymdy jasyra almaı.

Qartym qýanýdyń ornyna, sál-pál abyrjyǵan syńaıly. Ony kórip meniń kóńilim pás tartty.

— Áı, áttesi-aı, beker boldy-aý,—dedi Atalyq sulap jatqan sýyrdy ary-beri aýdaryp, altyndaı jyltyraǵan kókshil-qyzǵylt júnin alaqanymen músirkeı sıpap. — Anasy eken ǵoı.

— E, balalary ósip qalypty ǵoı.

— Aı, shyraǵym-aı, bul janýardyń arǵy zaty adam deıdi ǵoı. Qudaıdyń qarǵysy tıip, haıýan bolyp ketken. Álginde baıqadyń ba, kúshikteri quddy adamnyń balalary qusap qunjyndap kúresti ǵoı. Meniń kózim buldyrasa da kórdim ony. Obaly tımese neǵylsyn. Beker-aq atqyzdym ba, qaıdam.

— Oı, ata, siz de...—dep aptyǵyp qaldym. — Kitapta jazypty ǵoı: sonaý ıtjekken soltústik jaqta ıaqut-sahalar buǵyny ózderi atyp aldy eken de, sodan soń baýyzdap jatyp: — Keshir, buǵy, seni atqan biz emes, tuńǵystar, biz ásheıin seni atyp tastap ketken taýyp aldyq,—deıdi eken. Bizde sóıte salaıyq: «keshir, qyzyl sýyr, seni atqan biz emes, Joldashan ǵoı, biz ásheıin seni joldan taýyp aldyq»deıik.

Atalyq atam únsiz kúlkisimen keńkildeı berdi.

Á, qyztalaq Joldashanǵa jaba salasyń, á? Súleımen úsheýiń qurdassyńdar ǵoı. Qarashy, bularda qurdastyǵyn bildiredi. Biraq seniń álgi oqyǵan kitabyń kápirshe ǵoı. Quranda ondaı sóz joq.

— Iá, qoıyńyzshy, ata. Ózińiz byltyr jalǵyz toqtyńyzdy Súleımenge qaljaǵa soıǵanda aıttyńyz ǵoı: — «Seniń jazyǵyń joq, balalardyń azyǵy joq» dep.

— Áı, aqyldym ásheıin, til-kózden aman bol, áıteýir. Tiri júrseń — bolaıyn dep tursyń-aý. Qudaı bále-jaladan, soǵystyń surapylynan saqtasyn. Endeshe, meniń Súleımenime sátin salyp, shıpa bolsyn,— dep Atalyq atam sýyrdy arbadaǵy shóptiń astyna myltyqpen qatar qymtap qoıdy.

Sýdan ótip, saıdyń arǵy qabaǵynan astyq. Endi jol taý bókterlep, batysqa qaraı qıalady. Alystan qaraýytyp, shoq-shoq orman kórinedi.

— Ata, áli alys pa Tobyshaqty?

— Qaraıǵan taldar kórine me?

— Kórinedi, alysta.

— E, qudaı qalasa, alys emes. Besin áletinde jetemiz.

Shal ózinen-ózi yńyldap án salǵandaı, eki kózin jumyp alǵan sıaqty. Qolyndaǵy qamshyny qur ustaǵany bolmasa, ógizderge áli bir basqan joq. Ógizdi ur ne, urma ne, báribir osy júristen tanbaıdy. Mımyrt. Jol jaǵalaı, túp-túp bolyp, qyzyl tory tobylǵy qalyp jatyr. Shoq-shoq bolyp qyzyl ızen kezdesedi. Sıyrquıryqpen shyrysh gúlin áldeqashan tógip, soıaý-soıaý soıdıyp qalypty. Kóktemde qulpyryp, jupar atyp turatyn kıikoty men tekesaqal da reńi taıyp, kóriksiz kódedeı kúıge ushyrapty. Onyń esesine shashyratqy kók aspan tústes kókpeńbek gúlderi jaǵalaı jáýdireıdi. Anda-sanda alaqandaı appaq gúlderi jamby kúmisteı jyltyrap gúlqaıyr kezdesedi. Gúlqaıyrdyń basynda sary torǵaı quıqyljıdy.

Atalyq oıanyp, áldeneni esine alǵandaı.

— Senderdi de áskerge jiberse jibergendeı eken, á,—dedi. — Jańaǵy myltyq atysyn sumdyq qoı. Apyr-aı, shynymen senderdi de ala ma? Alady, alady. Myna soǵys toqtamasa—alady da. Munyń ózine de úsh jyldan asyp, tórtinshi jylǵa aıaq basty ma? Mundaı da uzaq qyrǵyn bolar eken de. Baıaǵy meniń sendeı bala kezimde Qoqan soǵysy degen boldy. Bizdiń eldiń Baızaq datqasy sol Qoqanmen soǵysty-aý deımin. Bir apta boldy ma, bolmady ma — tyıyldy, áıteýir. Aqyry, Baızaq datqany Qoqan óltirip tyndy... A, mynaý sumdy-y-yq. Bizdiń Qaıyptan kópten beri hat jo-o-oq. Sońǵy haty, mine. Aıtpaqshy, qarap otyrǵansha, jol qysqarsyn, sen osyny taǵy bir oqyp bershi.

Atalyq atam kónetoz qara barqyt beshpenttiń omyraýyn aǵytyp, ter sińgen bozǵylt tik kóılektiń óńirine qolyn salyp jiberip, sol qoltyǵynyń astyndaǵy japsar qaltadan táspisin sýyryp aldy, táspini Atalyq atamnyń sonshama «qylýet» jaıǵa jasyrǵanyna tań qaldym. Qara ala monshaqtar tizbegin úshburyshty qaıys tumar túıindepti. Atalyq atam táspini álgi tumarmen qosa ýystap turyp áýeli mańdaıyna basyp kózin súrtti de, qaıys tumardyń bir jaqtaýyn sógip jiberip, qos saýsaǵymen búkteýli qaǵaz sýyryp aldy. Úshburyshty hattyń búkteýin jazyp, áýeli emirene ernine tıgizdi. Qoly qaltyrańqyrap maǵan usyndy.

— Má, taǵy bir oqyshy.

Atalyq atamnyń álgi qaǵazdy men jyrtyp alatyndaı nemese abaısyzda jel ushyryp áketetindeı seziktene usynǵany sonsha, meniń de qolym dirildep ketkendeı boldy. Shynynda da, búkteýi ydyraı bastaǵan eken. Asa abaılamasa, Atalyq atamnyń seskengenindeı-aq. Búkteýin yqtıattap jazyp bolyp, arbanyń alqymynan qulap ketetindeı sheginińkirep otyryp, oqı bastaıyn dep edim, quryǵyr dońǵalaqtyń shoqańdaýynan hattyń áripteri sekeńdep, áýeli kózim úırene almaı-aq qoıdy. Atalyq atam meni saýatsyz dep oılady-aý dep taǵy qysylyp, támpek murnymnyń ushy tership ketti.

«Amandyq hat» — dep aıqaıladym. Áıtpese esitpeıdi. — Altynnan ardaqty, kúmisten salmaqty atamyz ben anamyz, jan baýyrym Súleımen, qaryndasym Hanzada! Aman-esen týǵan jerde ókimet pen partıanyń tapsyrmasyn abyroımen atqaryp júrip jatqan bolarsyzdar... Menen amandyq surasańyzdar, Otan aldyndaǵy boryshty abyroımen atqaryp, avtomatty qolǵa alyp, jalmaýyz jaýdyń jazasyn berip, Kýrsk degen jerdiń qyrǵynynan aman shyǵyp, fashıserdi shegindirip bara jatyrmyz. «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi» degen ras eken. Kýrskide kóp bozdaqtar qyrshynynan qıyldy. Sol soıqannan oqqa ushpaı qalǵan men endi ólmeıtin sıaqtymyn. Kóp jazýǵa ýaqyt az. Kezekti shabýyl aldyndaǵy sál tynysta jazǵan sálem hatym osy. Bir qudaı ózi jar bolyp aman júrsem, Stalın joldastyń buıryǵyn oryndap, jaýdy kúıretip, sodan soń qol bosasa, budan góri uzaǵyraq etip jazarmyn. Bir táńiri bizdi ólmeı-jitpeı kórisýge jazsyn. Aman bolyńdar, baýyrlarym! Okoptan jazǵan — gvardıashy Qaıyp Atalyqov. 1943 jyl, 17-tamyz».

«Nege úndemeıdi?» dep Atalyq atama qarasam, appaq saqalynan taram-taram jas aǵyp, jylap otyr eken. Hatty qaıtadan búktep qolyna ustattym. Únsiz otyryp, qaǵazdy sıpap-sıpap, qaıys qaltaǵa qaıta saldy. Sodan bir ýaqytta:

— Búgin shislániń qanshasy?—dedi.

— On besinshi avgýst ǵoı.

— Obboý-ákpar-aı, bir jyl bolyp qalǵan eken ǵoı! A!

Men eshteńe deı almaı tuqshıdym. Bir jyldan beri habar-oshar bolmasa, árıne... tegin emes.

Atalyq atam kózin syǵyraıta taý jaqqa qarady:

— Adam balasy áste astam sóılemeý kerek qoı. «Endi ólmeıtin sıaqtymyn» degeni nesi-eı baıǵustyń? Aýzyna ázázil salyp tur ǵoı sol sózdi. Qudaıdyń qudiretine qarsy shyqqan qandaı haıýansyń! Qaı-y-ep!»—dep daýystap jiberdi.

Atalyqtyń aıdalaǵa aıqaı salǵanynan seskenip, tula boıym dir ete qaldy. Alystaǵy Qaıyp esitip turǵandaı aıqaılaǵany nesi?

Mezgil tús áletine taıandy. Kún shaqyraıyp, ysı tústi. Tipti áldeqashan ıesiz qalǵan tas qoranyń dýalynda kók qarǵa da aýzyn ashyp, alqynyp otyr.

— A?! — Atalyqtyń aýzynan jalyn atyp shyqqandaı boldy. Tipti joldan edáýir qashyqta otyrǵan kók qarǵa da qalbań etip sasyp qalyp, esin jıyp, usha jóneldi.

Jaı «a» emes, «A?!» Kúrsiný de emes, áldebir qaharly suraq, áldebir aıbyndy buıryq.

Endi «A?!» demese eken dep tilep kelemin. Qorqynyshty.

Itqonaq, mysyqquıryq aralas ósken betegeli, bedeli, jabaıy jońyshqaly ózektiń ústinde quladyn qus qalyqtap júr. Bódeneden basqaǵa shamasy kelmeıtin quladynnyń da kúnkórisi qıyn. Qanat qaǵyp qalyqtaýynda bir qaıǵynyń, músápirliktiń taby bar.

Aınalanyń bári muńǵa dýshar bolǵandaı, dúnıeniń qabaǵy kirtıýli. Qulazyǵan dala, tamaq izdep qańǵyrǵan quladyn kus. Jas bala, búkir shal. Tek Aspantaý ǵana aıbyndy. Soǵan qarasań ǵana eńseń kóteriledi. Aspantaý seni únsiz asqaqtatady. Eńsedeı boıyn ómiri jaza almaıtyn Atalyqtyń ózi taýǵa qarap: «A?!» degende búkishi jazylyp ketetindeı kórinedi.

Sodan soń Atalyq atam yńyldap án salady. Qazaqsha ma, qyrǵyzsha ma — aıyra almaımyn.

«Kim biler kimniń armanyn,

Tarazy biler salmaǵyn.

Ótip ketse jas ómir,

Armanda bolyp qalmaǵyn.

Ókinersiń, qalarsyń,

Ótkendi qaıdan tabarsyń.

Ótip bir ketse jas ómir,

Qaryzǵa kimnen alarsyń?»

— Túsindiń be-eı, qyztalaq?—deıdi meniń baǵanadan sostıyp otyrǵanymdy baıqap, kóńilimdi aýlamaq bolyp.

Atalyq atamnyń maǵan qarap meıirlene jymıǵanyn kórip, kóńilime sáýle túskendeı bolady. Sóıtse aınala tóńirek sonshalyqty jabyrqaý, jylaýyq emes eken. Quladyn qus qýanǵannan bir-eki ret áýede aýnap túsip, oınap júrgen sıaqty. Jol jıegindegi buzylǵan úılerdiń ornyna qaý bolyp tunyp turǵan alabota men qara soranyń arasynda otyrǵan shekshektiń shyryly da sonsha muńdy sıaqty emes. Biraq bir áýendi qaıtalaı beredi. Buzylǵan dýal basynda qarlyǵashtar osharylyp otyryp-otyryp, bir kezde kenet dý kóterilip, qıqy-jıqy, alqyn-julqyn aınalyp ushatyndy shyǵardy. Sirá, qaıtatyn bolar.

Qarlyǵash jaryqtyq atameken úshin qurbandyqqa daıyn qustyń biri ǵoı. Bıyl osy jaqta týǵan balapandar keler jyly qalaıda óz týǵan jerine qaıtyp oralýǵa janyn baǵyshtar. Talaıy Otanyna jete almaı, sheksiz muhıt ústinde qanaty talyp sheıit bolar. Al jetkeni jetisip, ishegin tarta án salyp, kómeıinen kúı quıqyljytar.

Qanatynan qaıyrylyp jyǵylmasa, qaıtyp ta keler-aý. Biraq anda-sanda oqystan Atalyq atamnyń «A?!» degeninen qorqamyn.

* * *

Tús aýa Tobyshaqtynyń ný ormanyna da kelip jettik-aý. Sirá, osy ormandy aýyldyń bastyǵy bolar, oń kózi qybyr etpeı tasyraıyp qalǵan, qyzyl shyraıly, býryl saqal, galıfe qara barqyt shalbarly kisiniń Atalyq atama yqylasy qatty tústi. Amandyq-esendik aıtyp, jatyp jastyq jaıylyp tósek bolyp elpek qaqty. Atalyq atamnyń óte syıly ekenin sonda baıqadym. Keıde aýylda tilin almaı, «Áı, kereń, búkir shal» dep kúńkildeıtinimiz esime túsip, ózimnen-ózim betim dýyldap ketti.

Shaı iship, jan shaqyrǵan soń, Atalyq atam tosań qulaq kisiniń ádetimen aıqaılap:

— Ýa, Saǵymbek, biz endi júrelik, álgi aǵashy bar bolǵyrdy tıep ber, — dedi.

— Oý, Atake, kún eńkeıip qaldy. Ógizben tasbaqasha qybyrlap sen jetkenshe tún bolady. Búgin qon da, tań azanda attan, — dedi Atalyq atamnyń qulaǵynyń syryn biletin Saǵymbek qarıa da sampyldap sóılep.

Atalyq atam baıaǵy únsiz kúletin ádetine basty. Ózinshe únim shyǵyp tur dep oılaıtyn bolar, bálkim, daýsyn shańqyldamasyn dep ózin-ózi tejegennen de únsiz kúlki týatyn shyǵar, kim biledi...

— Áı, jazǵan baýyrym-aý, qona jatý qaıda qazir? Qalqozdyń bar taýqymetin kóterip turǵan myna eki ógiz. Búgin jetpesek, erteń jumys toqtap qalady ǵoı, batyr-aý. A, myna aǵashyńdy ertelep aparmasaq álgi qulaǵan mektep ýaqtyly bitpeıtin kórinedi. A, balalardyń oqýy taıap qalǵan kórinedi. Oqý bastalyp, mektep aıra-jaıra bolyp jatsa — uıatta. Ólim ǵoı. Ákeleri, aǵalary soǵysta eken dep, balalardy oqytpaı qoıamyz ba? A?! Bozdaqtar soǵyp berip ketken mekteptiń opyrylyp jatqany yrymǵa jaman ǵoı.

Osy úlkender de qyzyq. Sholaq Saıaquldy aıtamyn-aý: áýeli túsindirmeı me, qaıda, ne úshin barasyń. Endi baıqasam, myna meniń jumysym — ózimizdiń mekteptiń isi eken. Bıyl kóktemde qar aralas qalyń jańbyr qatarynan eki-úsh kún tópep, sodan bir kúni mekteptiń bir jaǵynyń tóbesi opyrylyp ortasyna túsip ketipti. Qudaı ońdaǵanda, túnde qulapty, kúndiz bolsa ǵoı bárimizdi basyp qalar edi. Onda men qazir Atalyq atama erip, Tobyshaqtyǵa kelmes te edim. Oı, Aısha sorly jylar edi-aý sonda. Jaıshylyqta ǵoı ursyp, bir sátke asyq oınap ketseń de kóseýdi ala salyp: «Jetpeı jelkeń qıylǵyr!», «Jer jastanǵyr!», «Jýadaı solǵyr, júgermek!», «Asyqta basyń qalǵyr, asyq seniń ne teńiń?!» dep qarǵap-silep, qýalaıdy ǵoı. Al qulaǵan mekteptiń astynda qalǵanymda... ózi aıtqandaı: «On úshke kelmeı, on úsh kesektiń astynda» — qalǵanymda... Kórer edim sonda Aıshanyń qalaı ańyraǵanyn. Men de qyzyqpyn-aý, ólip qalsam — qaıdan kóremin? Ólgender tirilerdiń ańyrap jylaǵanyn seze me eken? Sezse—aıanyshtan qaıta tirilmes pe edi. Sezse—Qaıyp myna Atalyq ákesiniń: «A?!»degenin estip, qıannan ushyp jetpes pe edi... Qoı, oıbaı, qaı-qaıdaǵyny, «Qaıyp eldi» dep kim aıtty saǵan?!

Meniń bul jaman oıymdy Atalyq atam sezip qaldy ma dep qatty qysyldym. Sezbese kerek, búkish beline taıaǵyn qos qoldap ustap, Saǵymbektiń shyny kezine ántek qarap qalǵan eken. Jaýap kútip tur.

— Jarar, Atake, aıtqanyń bolsyn. Ásheıin, kún kesh, jaman shal, jas bala, túnde qınalyp qala ma degenim ǵoı. Qazir shal-shaýqan, bala-shaǵany jınap, arbańa aǵashty tıetip beremin, — dedi Saǵymbek.

* * *

Arbamyzdyń aýrý tis sıaqty sol jaq artqy dóńgelegi endi shaqyldaǵany bylaı tursyn yńyranatyndy shyǵardy. Júk aýyr. Shamasy, otyz-qyryq terek artyldy-aý deımin. Jýandyǵy qaraǵaıdaı bolmaǵanmen, soǵan jedeǵabyl bórenelerdiń sıraqtary sıdıyp, arbanyń art jaǵynda salańdap, jer syzyp jatyr. Ekeýinde pildiń kúshi bar ala bas ógizderdiń kónteri bolǵan shoqtyqtaryn aǵash moıynturyq meılinshe janshyp keledi. Bizdiń kolhozdyń maqtanyshy sıaqty qos janýar uıatqa qalmaıyq degendeı Tobyshaqtydan uzap shyqqansha syr bergen joq.

Qaıran soǵys jyldarynyń ólermen ógizderi... Osy kúnginiń balalary ógiz degenniń ne ekenin tipti kolhozda da bile bermes. Al bizdiń balalyq shaǵymyzda ógiz degen qazirginiń «K-700»-y edi ǵoı!

Aqsý-Jabaǵylynyń bir pushpaǵy — Tobyshaqty toǵaıy qaraýytyp artta qalǵanda, kún de uıasyna qonyp, onyń qan qyzyl sáýlesi batys álemin perdelep, Aspantaýdyń aqbas shyńdaryn da qanjylym boıaýǵa maldy. Tobyshaqty basynda týyrlyqtaı tutylǵan qara bult reńki de qyzǵyltym tartty. Biraq bul qyzǵylt araı álem lezde laılanyp, batystan túksıgen qara bult qoıýlanyp, aspannyń shyǵys shebine shabýyldap kele jatqan. Áne-mine degenshe aınala-tóńirek qarańǵy tartyp, biz pir tutatyn Aspantaý da kórinbeı qaldy-aý.

Ala jazdaı bir tyrs etpeı zaryqtyrǵan jańbyrdyń alǵashqy tamshylary jelkeme kelip tıgende, tula boıym shimirkenip, basymdy ıyǵyma tyǵyp, buǵa qaldym.

Shyǵysqa qaraı shubatylyp, bozalań súlbesi kórinip jatqan qasqa jol áı dep, búı dep bolǵansha, qara shubarlanyp shyǵa keldi. Alabas ógizder shybyn shaqqandaı qulaqtaryn qaǵyp qoıyp, tyrmysyp keledi. Endi bir sátte qara shubar qasqa joldyń maı topyraǵy sabyndaı jylpyldap laısańǵa aınaldy. Yńyranǵannyń kókesi endi boldy.

Atalyq atamdy ashqaraq dep aıta almaımyn. Biraq jaryqtyq álginde Saǵymbekke:

— Sala tús, sala tús. Mekteptiń tóbesin jabýǵa jetpeı qalyp júrmesin. Artylsa — artylsyn, kem bolsa, saǵan taǵy kelip júremiz be, — dep, shamamsha, on shaqty terekti artyq tıetti-aý deımin. Alabas ógizder qansha pil bolsa da, entigip, ókpeleri óshe bastady. Jarymjan arbanyń tula boıy syqyrlap, dimkás dóńgelek endi sytyrlaıtyndy shyǵardy.

Atalyq atam úndemeıdi. Sirá, bórenelerdi artyq tıetkenine endi ókindi me, kim biledi, arbanyń art jaǵyna burylyp qarap-qarap qoıady. Artta uzyn terektiń sıraqtary jer syzyp, qara batpaq joldy aıǵyzdap, aq jolaq salyp keledi. Sóıtip, ne kerek, kúndiz ózimiz aıaldap, sýyr atqan saıǵa da kelip jettik-aý.

— A, qyztalaq, — dedi Atalyq atam meni búıirimnen túrtip qoıyp. — Arýaq, qudaı qoldap, osy saıdan ótip ketsek, jol yldıǵa qaraı burylady. Júris jeńildeıdi, qınalmaı jetemiz. Qudaıǵa sıyn, Barshan! Ata-babańnyń arýaǵyna sıyn. Arbadan tús te, ógizderdiń bas jibin al, arǵy qabaqqa kóterilerde — alǵa tart, o da bolsa demeý. Men qamshylap otyraıyn, sátin salsa, shyǵyp ketemiz. Á, aıtpaqshy, Barshan-aı, má, mynany sen moınyńa taǵyp qoıshy, alqyn-julqynda men joǵaltyp alam ba, — dep, jerge túsken maǵan táspisimen qosa úshkil qara tumardy qoınynan alyp berdi.

— Joǵaltyp júrme-aı! Aıtpaqshy, álgi óziń atqan sýyrdy Súleımenge berýdi umytpa!

— E, ózińiz beresiz ǵoı.

— Aı, qulynym-aı, mende qaıbir es bar deısiń. Aqyl joq qoı atańda. Umytpa! Egep-kim, Súleımen sendeı saý júrse, qazir ólip ketsem — armansyz bolar edim men beıbaq. Qaıteıin...

Bergi qabaqtan túserde ógizderdiń aldyna shyǵyp «tak-tak» dep «tormoz» bergen bolamyn, biraq tóbeden aýyr arba yldıǵa quldılaǵanda, ógizder qansha tejese de moıynturyq lyqsyp kelip, shańyraqtaı múıizderine tirelip, janýarlardyń basyn julyp túse jazdaıdy. Dedektep, ógizderdiń aıaǵynyń astyna qala jazdap, taban sýdan qalaı keship ótkenimdi de bilmeımin. Endi sol ekpinmen arǵy betke shapshyp shyǵý kerek. Jańa ǵana ógizderdi tejep qan-sorpa bolsam, endi olardyń bas jibin tartyp, qabaqqa qaraı tyrmysý kerek. Qos ógizdi, tóbedeı arbany qıaǵa jalǵyz ózim julqyp shyǵatyndaı, yshqyna tartamyn. Laısań jolda jalań aıaǵym sabyn ústinde taıǵanaqtaǵandaı, taban tirerge bir búr joq.

— A! A?! E, qudaı, ýa, arýaq! — dep Atalyq atam da ógizderge qamshyny basty-aq. Qabaqtyń bel ortasyna kóterilgende, sadaqtyń adyrnasyndaı kerile tyrmysqan qalpy ógizder toqtady da qaldy. Basjipti tarta-tarta tabanym taıǵanaqtap baryp, ógizderdiń aıaǵynyń astyna sulap tústim. Sol-sol eken, o sumdyq arba kótkenshektep kete bardy. Kári kisi arbadan qalaı qarǵyp túskenin bilmeımin. Atalyq atam kóliktiń sol jaǵyna ıyǵyn tosyp toqtatpaqshy bolyp jantalasty. Bir kezde áldene kútir-kútir sart ete qaldy da, arba bir jaǵyna qısaıyp, tańǵysh kendir arqany úzilgen bóreneler saýyldap jerge túse bastady.

— Samıandy shyǵar! — degen daýsyn estip qaldym Atalyq atamnyń. Alas-qulas moıynturyqtyń samıandaryn shyǵaryp úlgirdim. Áıtpese aýǵan arba ógizderdiń moıyndaryn qaıyryp jiberer edi. Ógizderdi aman alyp qaldym-aý. Atalyq atam qaıda?!

— Ata! Ata!

Dybys joq. Qulaǵan aǵash jaıyla shashyrap, arbanyń dóńgelekteri aspanǵa qarap qalypty. Artqy dóńgelektiń qursaýy da, shabaqtary da joq, tek kúpshegi kórinedi. Álgide qıraǵan sol soıqan eken.

— Ata! Ata!

Úıme aǵashty aınala súrine-qabyna shyryldap júgirip júrmin. Túp tastaı qarańǵy, jaýyn tolastamaı tópep tur. Ústimde kıim bary-joǵy sezilmeıdi. Ústi-basym malmandaı batpaq. Aǵashtardy bir-birlep yǵystyra bastadym. Eki kisi bas-aıaǵynan ustap áreń kóteretin bóreneler tym aýyr. Etpetinen janshylǵan atamnyń basy men jaýyrynyn sıpalap taptym.

— Atataı, shyda! Men qazir bárin aýdaryp tastaımyn, — dep bórenelerdi jýan jaǵynan tyrmysa-tyrmysa kóterip, bir shetke lyqsytyp jatyrmyn.

— Atataı! Ata!

Yńyrsıdy. Bókse jaǵy áli aǵashtyń astynda jatyr. Beti balshyqqa batyp ketken, áıteýir, basyn túzep, sý-sý kóılegimniń stegimen bet-aýzyn súrtken bolamyn.

— Atataı! Ata!

Qulyndaı shyrqyraǵan daýsym, bar bolsa, qudaıdyń qulaǵynyń jarǵaǵyn jaryp jibererdeı shyryldap shyǵady. Qudaı estimese de, adam estidi me eken, art jaqtan shapqan attyń dúbiri kelgendeı boldy. Ras eken, balshyq joldyń batpaǵyn shalpyldatyp, saıdyń arǵy betinen bir atty kisi beri qaraı qulaı berdi.

— Á, sorlylar, qırap qalypsyńdar ǵoı. Osyndaı páleniń bolaryn ishi túskir sezdi me, úıde otyra almaı, arttaryńnan shyǵyp edim,—dep Saǵymbek aqsaqal atynan aýnap tústi.

Ekeýlep jatyp, Atalyq atamdy aǵashtardan arshyp aldyq. Etpettep jatqan jerinen aýdaryp, shalqasynan salǵanda: «A?!» — dep daýsy yshqyna shyqty. Maǵan onyń boıy uzaryp ketken sıaqty kórindi. Búkiri, sen kór, men kór, múlde ǵaıyp bolǵandaı.

* * *

Saǵymbek aqsaqal ekeýmiz tóńkerilgen arbany ıterip jatyp, dóńgelekterine qaıta turǵyzyp, ógizderdi qaıta jegip, qabaqqa shyǵaryp qoıdyq. Qıraǵan dóńgelektiń kúpshegin kóterip, astyna eńkishi degen bóreneniń bireýin terteledik. Bir-birlep bórenelerdi tasydyq.

Bórene súıretkennen Atalyq atamdy kóterý jalǵannyń qıyny boldy-aý. Qımyldap ketseń — yńyrsıdy, bebeý qaǵady. Óldim-taldym dep jatyp, bórenelerdiń ústine shalqasynan sulatyp saldyq.

İldı jolda ógizder qınalmaı tartyp keledi. At ústinde — Saǵymbek aqsaqal, bóreneler ústinde shoqıyp men otyrmyn. Dúleı jaýyn basylǵan. Aspan ashylyp, aı nurlanyp, juldyzdar jymyńdap jarqyraıdy. Qara joldyń súldesi adastyrmaı anyq kórinedi.

Moınymda qara tumarly táspi monshaq. Aldymda atylǵan sýyr. Súleımenge bermekshimin. Aý, osydan Atalyq atam ońalmasa, qara tumardy kimge beremin? Bilmeımin. Surasam ba eken dep Atalyq atama qaraımyn. Kóp bórenelerdiń birindeı bolyp, uzynnan-uzaq sulap jatyr. Osydan ol da bórenelermen birge bizdiń mekteptiń tóbesine tóselip, bir shetin tirep turatyn sıaqty kórinedi.

Úsh dóńgelekti aqsaq arba endi mektebi bútindeletin aýylǵa qaraı ilbip keledi. Kóńilim óksıdi, kómeıim lyqsıdy, biraq kózimde jas joq. Qan maıdannan kontýzıa bolyp qaıtqandaı bezerip qalsam kerek...

---