InfoHub Logo

Roman

Esil boıyn qystaıtyn Atyǵaı degen elde Turlyqul degen baıdyń, qyryq jyl otasqan Qansha degen báıbishesi elý bes jasynda qaıtys bolǵan. Qansha báıbishe óldi degendi estigen qadirles, tustastarynda renjimegen adam joq deýge bolady; birsypyralary báıbisheniń mineziń birsypyralary bergen qonaqasyn, keıbireýleri: «Qansha báıbishedeı dúnıege adam týar ma eken...» dep, ár túrli ótken-ketkenderdi aıtyp, áńgime etisip, aýyzdarynyń sýy qurysyp júrdi. Turlyqul uzyn boıly, mes qaryn, túksıgen qalyń qabaqty, kóp sóılemeıtin, jalpaq muryn, qarsy kelgen adam qaımyqqandaı, elge zábirli, kórshilerine mazań, qatty minezdi adam edi. Báıbisheniń qaıtqany oǵan ete batty. Baıǵa kóńil aıtyp, bata qyla kelgen eldiń aqsaqal, qarasaqal zamandastary: «E, baı! Báıbisheńizdi beripsiz, aldy ımandy, arty qaıyrly bolsyn. Burynǵy etken atalarymyzdyń aıtqany bar emes pe: «Qatyn óldi — qamshynyń saby syndy», «Baıdyń qatyny ólse tósegi jańǵyrar, jarlynyń qatyny ólse, basy qańǵyrar» dep, basy qańǵyrady deıtin jarly emessiń, jastyń alpysqa kelgenine qaramaı-aq mal berseń, bireý ózi-aq qyzyn ákep tastar. Malǵa qyzyn kim bermeýshi edi!..» — dep baıdyń kóńilin kóterisip júrdi.

Birer aıǵa deıin, bata qyla kelgen adamnyń kóptigi, daýdamasymen Turlyqul baıǵa báıbishesiniń qaıtqany da bilinbeı júrdi.

Bir kúni baı erteńgi shaıdan keıin, úıde bóten adam bolmaǵasyn, sharýaǵa kez salaıyn dep, aldymen qonaq úıine kirdi. Ol úıdegi tósek-oryn bet kelgen jerde shashylyp jatyr, qyzmetkerleriniń de kıimderi sol úıde, pesh ústinde sý bolǵan baıpaq, shulǵaýlar jaıýly tur eken. Budan shyǵyp shóbiniń ishine barsa, onda aryq jabaǵylar turatyn jumsaq shóbinde tolyp turǵan sıyr, sıyr sharbaǵynda attar syqyrlap júr. Attar turatyn shóbinde qoı qaptap júr. Bulardy kórgennen keıin baı úıge taman kele jatyp, shoshalasyna bir ıttiń kirip, shyǵyp júrgenin kórdi. Óziniń qyzmetindegi bir baladan: «Amanjol qaıda ketken?» — dep surady.

— Amanjol Atekem aýylyna, shildelikke ketken.

— Shildelik kimdiki eken?

— Baıqadamnyń kelini ul taýypty, soǵan...

— Qasen qaıda?

— Ol mana shaı ishkesin oıyq oıamyn dep ketip edi, áli joq, qaqpandaryn ala ketip edi, tyshqan, kúzen aýlap júrgen shyǵar. Maǵan tús kezinde sıyrlardy aıdap jiberersiń dep edi, men maldyń sý ishetin kezi bolǵan soń shyǵaryp edim, sý ishkeni iship, ishpegeni ishpeı kelip, maǵan bolmaı, qaqpaǵyn buzyp jabaǵylardyń shebine kirip ketti. Aıdap shyǵaıyn dep edim, bolmady. Qasen áli kelgen joq, qaqpandaryna aınalyp júr-aý deımin...

— Ol ıttiń mingeni ne?

— Úlken tory.

Úlken tory degen qylaýyna qyl jýytpaıtyn, baıdyń bir qadirli aty edi. Baı biraz oılanǵandaı bolyp:

— Osy úıdiń álgi qatyny qaıda ? — dedi.

— Qyzbolǵan úıine ketti. Maǵan túste shaı qoıarsyń, kisi-misi kelse, shaqyrarsyń

degen samaýyr qaınap tur, shaqyraıyn ba, ata?

— Shaqyrsań shaqyr, — dep, baı keıigen pishinmen úıge kirdi.

Báıbishe qaıtpaı turyp ta, qaıtqannan keıin de, sol aýyldyń úsh-tórt aqsaqaldary, keshke baımen áńgimelesip otyryp, as iship, baıdy jatqyzyp qaıtatyn ádetteri bar edi. Sol qalyppen búgingi keshte Baısaqal, Álibek, Qarash Turlyquldikinde edi. Bulardyń aldynda Amanjol, Qasendi baı ursyp: — tyshqaq laǵym qurly bási joq ıtter, meni aıap júr me edińder, toıǵandaryńdy kótere almaı júrgen shyǵarsyńdar, eregissem aqylaryńdy bermeı qoıarmyn. — dep jerlep otyrdy.

Manaǵy bala úıge entigip kirip kelip:

— Par-par atty eki shanaly kelip túsip jatyr, — dep habar berdi. Aýyldan kelgen úsh-tórt kisi, Amanjol, Qasender qonaq úıge sham jaǵyp, kórpe salyp bolmaı-aq, ústi-basy qyraý-qyraý, qasqyr ishikti, túlki tymaqty jýandar kire bastady.

Amanjol men Qasen qonaqtardyń kıimderin sheship, qaǵyp ilip jatyr.

Yrsyldap, kúrsildep, kúshenip-tyshanyp jýandar otyrysty. Bul kelgender — eldiń Baıǵazy, Qurymbaı degen baılary; betine jan kelmeıtin bıler. Aıtqany kelip, atqany tımegen jer joq. Ekeýi de ólgenshe paraqorlar, jemqorlar, kisi etinen basqany aramsynbaıtyndar. Baıǵazy qazaqtyń zor baılarynyń biri, jasynan bı bolǵan, anda-sanda bolystyqqa da talasyp qoıatyn, óte paraqor, qara buqaraǵa tizesi batqan jábir ıesi, shegir kózdi, bujyr, jýan, baıdyń jalǵyz qyzy Aıtolqyndy bergen qudasy. Bul kisiler erterek kelip, báıbishege quran oqyp, Turlyqulǵa kóńil aıtyp qaıtqan bolatyn. Bular kelgenine, baı qýanyp, keńesip kep otyrdy.

Qonaqtar da júrgen jaılaryn aıtyp keńes qyldy:

— Elden shyqqaly jıyrma shaqty kún bolyp qaldy, bas aýylnaı jaǵyna baryp sıez

quryp kelemiz. Halyq arasynda bir-birine aýysqan-túıiskenderi bar, toqty-torymdaı janjaldary bar eken sondaılardy bitirip kelemiz. Elde daý-janjal mundaı kóp bolar ma!.. El de buzylyp bitken ǵoı, ásirese jesir daýy-aq kóp eken. Kúıeýin mensinbegen qyz, baıynan aırylatyn kelinshek... Keıbireýler qudasynan aırylmaqshy... Qurekeńniń pyshaǵy maı ústinde, qaltasy da tolǵan shyǵar, — dep Baıǵazy qarqyldap kúldi.

Qasqyr qoı jemeıdi dep eshkim aıtpas, — dep o da qarqyldap kúldi.

— Qasqyr bolǵanda, Aralbaı sorlynyń on som qyzyl qaǵazyn alyp tórt sıyrynyń birin jaman Túıkege áperdiń-aý, — dedi.

Sonda Qurymbaı otyryp.

— Ol jaman bolǵanmen jeti som aqsha, Altybaıdan qystaı janjaldasyp óziń ápergen bes taıynshamdy asyrap, qystan shyǵaryp bermekshi boldy ǵoı, — dep taǵy qarq-qarq kúldi de, kúmistegen múıiz shaqshadan nasybaıyn atyp, aldyndaǵy kishkene jez shylapshynǵa shyrt-shyrt túkirip, aq jastyqqa shyntaqtap qısaıa ketti. Baıǵazynyń ázilinen utylyp qaldym-aý degen kisishe, birazdan keıin basyn kóterip:

— E, Baıeke! Óziniń túıedeıi kórinbeı, bireýdiń túımedeıi kórinedi degen-aý, Medekeniń jıren atyn alyp, jesirin Sarymsaqqa bergenińiz esińizde bar ma? — dedi.

— E! Men at-ton aıyby men qalyń malyn qaıtartpaqshy boldym ǵoı. Ol ıtke men bolmasam, mal qaıda, — dep Baıǵazy taǵy kúldi.

Osy qalyppen qonaqtar qaljyńdasyp otyryp, Turlyquldan sharýa jaıyn surady.

— Qystaı jylqynyń betin kórgenim joq, aman degen habar keledi, bıyl qys jaqsy ǵoı, — dep baı úı sharýasynyń júdeýshilikke aınalyp bara jatqandyǵyn aıtyp jigitterin sógip otyrdy. Aýyz úıde otyrǵan Amanjol, Qasender:

— Osy baı bizge ne qyl deı beredi; usaq-ulany men seksen sıyr, elý shaqty aryq-turaq jabaǵy-taı, bes júz qoıdy qaraýǵa ekeýimizdiń shamamyz kele me? Aqymyzdy da jóndep bermeıdi, — dep muńaıysyp otyrdy.

Baıǵazy tamaǵyn kenep, sırekteý bitken shoqsha saqalyn sıpaı túsip:

— Báıbisheńizdiń olaı-bulaı bolǵany bolmasa, qudaı bergen adamsyz ǵoı, bir jóni bolar... Biz sıezen tarqaǵanda elge týra qaıtsaq ta bolatyn edi, burylyp kelýimizdiń mánisi sizge bir adam taýyp kelip otyrmyz. Ekinshi aýylda Itbaı degen dúmshe moldanyń jasy on tórt-on besterge kelgen qyzy bar eken. Bitýana bolsa, sony aıttyrsańyz qalaı bolar eken. Ol aýylǵa ar jaǵynan ińir mezgilinde kelip edik, álgi baıǵustyń úıi aýyldyń shetinde, ózi dalada tur eken. Amandasyp jón suraǵannan keıin, endi qaıda barasyzdar, qonyp batalaryńyzdy berip ketińizder dep jibermegen soń qondyq, — dedi.

— Ol qaı Itbaı? — dep Turlyqul eleń ete tústi.

— Ana jylǵy, ezińiz zeketke quıryǵy qurttaǵan boz ala toqty beretin molda.

— E-e... e... e..! Ol báıbisheniń ysqatyna da bir taıynsha alǵan. Sol Amantaı aýylynda bolýshy ma edi...

— Baıǵustyń eki bólmeli balshyq úıi bar eken úıin balshyq dep ne qylasyń, ezi jyly, shamaly aǵash úıden taza. Kún kórgishtigi de táýir kórinedi, bergen qonaqasysy baıdan ilgeri, qazyny buzbaı salypty. Qatyny da táýir adam eken Qurekeń qudasha dep oınap jatty, meniń kezim álgi balasynda boldy. Balasy sulý, aı dese aýzy, kún dese kezi bar, kıgen kıiminde bir kirshik joq, barmaqtary maıysqan, boıy tal shybyqtaı. Shaı quıǵanda bir aıaqty qaǵystyrmaı, ádeppen otyryp, turyp júrdi.

— Óziniń oqyǵany da bolý kerek, biz as artynan áńgimelesip otyrǵanymyzda kitapqa da qarap otyrdy. Erteńine attardyń aldynda, moldanyń inisi Qaraqul degennen: — qaryndasyńdy kúıeýge berip pe edińder? — dep surap em. — Joq, teńi kezdespeı, bere almaı otyrmyz, — dedi. Men sizdi qalaı kóresizder dep edim, baıekeńe bir balany qaıtkenmen beremiz ǵoı dep, jalpaqtap qaldy. Sizdi unata ma, unatpaı dep biz Itbaıdan til tartpaı keldik. Eger ornyn olqysynbasańyz — balasynda min joq, — dep Baıǵazy toqtady.

Turlyqul biraz toqtalyp, oılanyńqyraǵandaı bolyp:

— Ondaı retti adam bolsa, kerermiz. «Esik kórgendi alma, besik kergendi al» degen maqal bar edi. Óz kóńilim de qyz almaq, maǵan bermegenmen de, malǵa beredi ǵoı, — dep kóterilip bir qoıdy. Birsypyra áńgimelesip otyrǵannan keıin, baı, Amanjol, Qasendi shaqyryp alyp:

— Myna bıler sharshaǵan shyǵar, tósek salyńdar, — dedi.

Bıler kúshenisip, yrsyldasyp dalaǵa shyqty, tósek salynyp jatyr.

Bıler kelgesin, kútip turǵan Amanjol, Qasen másilerin tartyp, shalbarlaryn alyp sheshindirip, kórpelerin jaýyp, sham sóndirip shyǵyp ketti.

Jastyqqa basy tımeı-aq Qurymbaı:

Báıeke, osy Esmurattyń, ákem tirilip kelse de bermeıin dep júrgen qara tazysyn qalaı aldyńyz? — dedi.

E ol ıt qaı bir syılap berdi deısiz, qoryqqanynan berdi ǵoı...

Onyń mánisi bylaı: byltyrǵy ólgen inisiniń qatyny sulýsha, jas adam bolatyn, Esmuratty kárisinip, irgeden shyqpaqshy bilem, ony Baıǵazy sezedi daǵy, tazysyn suratady. Endi bermeske amaly bar ma? Biraq tazynyń ózi de aıtýdaı bar eken eki kúnde Shalqarjan úsh túlki alǵyzdy, jazǵytury kóksoqtada qasqyrǵa salam dep júr. Ol qatyn myń tórkin jurty da maǵan kúzden beri damyl berýdi qoıdy. Biraq shyǵymy joq jaman ıtter ǵoı, tiske syzdyq bolǵandaı esh nárseniń jónin kórsetpegensip, men de yryq bermeı júr edim, endi osydan barǵasyn, qazaqshylyq qyp, Esmuratqa basyp neke qıǵyzatyn shyǵarmyn...

— Baıeke, olaı bolsa, eki jyldan beri bizdiń Jıenbaıǵa adamnyń jóni kelmeı sorlap júr ǵoı, táýir adam bolatyn bolsa, soǵan berseńizshi! Men Jıenbaıdan qara ker aty men júz som aqsha alyp bereıin.

Muny estigesin, Baıekeńniń uıqysy ashylyp ketip:

— Jaman kisi kúıeý tańdaı ma? Ol kelinge syrtynan asyq bolýshy az bolmasa kerek, bizdiń bala da barǵyshtap júr bilem, — dep bir aýnap túsip jatty da, — olaı bolsa, Qureke, osydan barǵasyn Jıenbaıdy jiber maǵan, aq quıryq qaǵazyn qaltasyna sala kelsin, retine qaraı kórermiz... — dedi.

Budan keıin ár nárseni áńgime ǵyp jatyp, toıǵan bıler úıdi basyna kótergendeı qoryldasyp uıyqtap qaldy.

Báıbisheniń tirisinde de, ólgesin de, baıdyń tósegin salatyn, samaýyr qoıatyn bala edi. Turlyqul baı kele daıar tósekke jatyp, báıbisheni esine alyp, úı ishiniń azyp bara jatqandyǵyn taǵy oılap, qamyǵyp, kózine jas alyp, teris qarap jatyp: Qoı! Báıbishe endi kelmes, ótken kúndi oılap kóńilimdi jasytpaıyn, Ábishti shaqyrtyp alyp Itbaıǵa jibereıin dedi. Endi shalqasynan jatyp, bozbala kezindegi qalyńdyq oınaǵany esine túsip, endigi zaman sondaı bolar ma eken dep tátti qıalda jatyp, talyǵyp kózi uıqyǵa ketti.

* * *

Erteńine shaı iship otyrǵanda Turlyqul baı bılerge:

— Sizder unatyp, Itbaı qyzyn laıyq kórip kelgen bolsańyzdar, búgin Ábishti, qasyna bir kisi ertip, jibereıin dep otyrmyn, — dedi.

— Ózim qatarly dáýleti joq demeseńiz, balasyn biz unatyp kelip otyrmyz. Qudaı buıyrsa, Ábishti jiberińiz, malǵa qyz bermeıtin adam bolýshy ma edi. Bermese Qurekeń onyń basyna zobalań týǵyzbaı ma... — dep Baıǵazy kúldi.

Kisiler ketkesin baı Ábishti shaqyra kisi jiberip, ózi sharýasyna kóz salaıyn dep dalaǵa shyqty. Betimen júrgen torpaqtaryn qoraǵa kirgizip, shóp saldyrdy. Aryq-turaq taı-jabaǵy turatyn qoranyń ishine barsa, birsypyra taı-jabaǵy shóp jemeı, qarap tur eken. Baı Qasenge qarap:

— Jabaǵylardy sýardyńdar ma? — dedi.

— Joq, kesheden beri sý ishken joq. Qyzbolǵan sý jylytyp bermegesin, men qar tastap júrmin, — dep Qasen óz jumysymen bola berdi.

Jaıshylyqta mundaıdy kórgende jalshylardyń jer-jebirine jetetin Turlyqul Qasenniń bul jaýabyn eleń alady. Búgingi kúni onyń oıynda qyz aıttyrýdan basqa sharýa shamaly edi. Baı bóten maldaryna kez salyp, endi úıine kelgenshe Ábish te kelip qaldy.

Ábish — baıdan úsh-tórt jasy kishi jaqyn aǵaıyny, Turlyqul men ekeýi qatar ósip, jastyqty birge ótkizip, biriniń biri ymy-jymyna túsingen zamandas.

Baıdyń Ábishten jaqyn jan ashyry joq edi. Turlyquldyń aǵasynan qalǵan, tórt-bes nemeresi bolsa da, malyna sala bastaǵansyń olardy kópten mańyna jýytpaıtyn. Ol jigitter syrttan baıdyń ólýin ǵana tilep júretin. Úıge baı Ábishke shaqyrǵan juǵysyn aıtty.

Ábden bolady, báıbishe qaıtqannan beri qarata ózim jaq, bul jaqtan surastyryp, qulaǵymdy túrip jatyr edim. Sol ózińiz aıtqan Itbaıdyń qyzyn laıyqtap, osynda kelmekshi bolyp júr edim, — dep baıdyń, oıǵa alǵan nıetin maquldap shyqty. Budan keıin baı, úlken kók shanasyna eki jırendi jektirip, Ábishtiń, qasyna aýyldan bir kisi ertip, attanardyń aldynda:

— Maldan qashyp, aıttyrmaı kelmegeısiń, — dedi. Turlyqul men Itbaı aýlynyń eki arasy — 35 — 40 shaqyrymdaı jer.

Ábish jasynan kedeılik kórmegenmen de, par at jegip kórmegen shamaly sharýanyń biri edi. Qutyryp turǵan baıdyń atymen jekkesin kóńiline jelik paıda bolyp, bojy ustaǵan bolyp: «Aıda! Qaratastaǵy, ne Jaıylymdaǵy elge tústeneıik dedi. Olda at shaldyryp, tústenip alyp, ymyrt shala, burqyratyp kelip, Itbaıdikine túse qaldy. Dalada turǵan Itbaı, Ábishtiń nege kelgenine túsinip, báıik bolyp qaldy ústi-ústine surap, Turlyquldyń da amandyǵyn qaıta-qaıta surap, Ábishti qoltyqtap úıge esik ashyp engizip, kúpisiń tymaǵyn silkip, qaǵyp jatyr.

Qonaqtar jaılasyp otyrǵannan keıin, Itbaı aýyz úıge shyqty. As salaıyn dep júrgen aýyz úıdegi qatynyna kelip, aqyryn sybyrlap qana:

Bular Turlyqul baıǵa bizdiń Ǵaıshajandy aıttyra kelgen shyǵar, qazyny buzbaı sal, — dedi.

— Qatyny dybysyn shyǵaryńqyrap:

— Táıiri, qoıshy, ne bolsa sony aıtpaı... Jaı júrgen shyǵar, Ǵaıshajandy shalǵa nege bereıin, — dep Itbaıdyń sózin jaratpaı teris aınala berdi.

Itbaı sybyrlaǵan qalpymen:

— Bylshyldamaı asyńdy sal! — dep, ter úıge qaıta kirdi.

Shaı qoıylyp, et asylyp jatyr. Ábish keńesti ersili-qarsyly soǵyp jatyr. Itbaı «alda» deı túsip, basty ızeı beredi. Qatyny bulardyń qalpyn unatpaǵan tárizdi; Ǵaıshanyń oıynda esh nárse joq. As artynan qonaqtar, kóp keńesip otyryp, tósek saldyryp jatty. Sham sóngesin Ábish qasyndaǵy joldasyna sybyrlap:

— Balasy jurt aıtqandaı bar eken Itbaı baıǵus sezgen kisishe, jalbaqtap jatyr, qatynyn qoıshy, táıiri, áıelde bılik bar ma, — dedi.

— Itbaıdyń, júregi lúpildep, uıqysy kelmeı: «Bular eshteme demegeni qalaı, batyr-aý? Etimdi tekke jep ketetin bola ma? Qazyny beker tutas saldyrǵan ekem!..» dep, dal bolyp biraz jatty. - Bir aýnap túsip: «Qoı, jumyssyz nege júrsin. Erteń kelgen jumysynyń jónin aıtar» dep kóńilin jubatty.

«Eger Ǵaıshajandy aıttyra kelgen bolsa, on qulyndy bıe surasam ba eken bolmasa taza myń teńge aqsha surasam ba eken. ...Qoı aqshadan da on qulyndy bıe durys bolar, bes-alty jylda qudaı buıyrsa júzge tarta jylqy bolmaı ma? Jazǵy qyzyǵynyń ezi qandaı, úı syrtyna uzyn jelini quryp, qulyndardy shyńǵyrtyp baılap jatqan qandaı.

Kempir-shaldyń ysqatyna kirip mal taba bastaǵanyma mine bıyl dál jıyrma bir jyl bolǵan eken odan túsim shamaly ǵoı... Jurttyń, qoly jyldan jylǵa tarylyp ta barady, qudaı tilekti berse, muratqa jetsem...»

Itbaı dóp zamannan beri «osy qalqam er jetip, baı jerge berip, kóp mal alsam» degendeı maqsat qyp júretin. Itbaıdyń inisi, Qaraquldyń esinde, anaý kúngi Baıǵazy bıdiń sózi bar.

Ábishtiń Turlyqulǵa Ǵaıshany aıttyra kelgenin sezip, qýanyp, jóndi as ishe almaı jatyp edi. «Mal alsaq kimniń qyzyn aıttyrsam eken?» degen oımen arpalysýmen boldy. Ózi biletin jańa óspirim qyzdardy sypyryp shyqty. Áziniń syrtynan qyzyǵyp júretin on úsh-on tórtke kelgen úsh-tórt qyzy bar edi; olardy Turlyqul syqyldy qatyny ólgender aıttyryp ketken. Áli de bolsa mańyndaǵy qyz bitkendi qaıtadan bir sypyryp ótip, retin taba almaı, aqyrynda: «Qoı, jas bolsa da qudaı jetkizer, Sanekeniń qyzyn aıttyraıyn» dep, kóńili alyp qoıǵandaı kórip, jany jaılanyp, kózi uıqyǵa ketti.

Erteń shaı iship bolǵasyn, Ábish, Itbaıdy ońashaǵa shaqyryp alyp, kelgen jumysynyń jónin aıtty. Itbaı qýanǵandyǵyn bildirmeı ishinen «E, qudaı-aı! Meniń de tilegimdi berip, baıǵa qolymdy jetkizetin kúniń bar eken» — dep:

— Jaqsy aıtasyz, Turlyqulǵa bir balany bermeımin demeımin; «at satsań aýylyńmen» degen burynǵylardyń bir sózi bar edi, týǵan-týysqanymdy alyp, aǵaıyndarymdy alyp bir sózin bereıin; siz úıge baryp otyra turyńyz, — dedi.

Itbaı ne jaýap qaıtarar eken dep, bildirmeı, qoranyń ishinde tyńdap turǵan Qaraqul, bul sózin estigesin qýanǵanynan sekirip tústi

Itbaı aýyldaǵy Amantaı, Jamantaı degen aqsaqaldar, Serǵazy degen jigit aǵasy bar edi, — solardy shaqyrtyp aldyryp, Ábishtiń kelgen jumysynyń mánisin aıtty. Amantaı Jamantaı — qulaǵyńdy kesip alam dese de kóne beretin momyn, qoı aýzynan shóp almaıtyn shaldary; Serǵazy — uzyn boıly, sulý murt, jaýyryny qaqpaqtaı jigit aǵasy. Kóp sóılemeıdi, eregis-janjalda jumysy joq biraq isteıin dese, qolynan jaqsylyq ta, jamandyq ta keledi.

Ábishtiń kelgen jumysyn estigen aqsaqaldar, bári birdeı: «Jaraıdy! Jat jurttyqqa jaratylǵan bala ǵoı, qaıyrly bolsyn, berý kerek, Turlyqul da bir oryn. Mal deseń, maly bar, baı deseń, baı, áıel balanyń orny tabylǵasyn ne kerek», — desti. Qaraqul da shydap otyra almaı qosarlanyp: Qaraıdy berý kerek, biraq neshe mal alatyndaryn, sóılesińder, — dep aqsaqaldyń betine qarady. Serǵazy, otyryp Qaraqulǵa:

Jeńgeń unata ma eken? Áıeldiń bir kóldenen bılik bolatyn, bildiń be? — dedi.

Qaraqul birdeńe deıin dep kele jatyr edi, Itbaı men eki aqsaqal onyń sózin bólip:

— Ne mal surasaq laıyq bolar eken? — dedi.

— Bir túliginen segizden keıin alý jaramas.

— Men on surasaq dep edim...

Aqsaqaldar:

— Jaraıdy! Súıek satýly, malǵa saýdalasqannyń uıaty joq qoı, surap kóreıik, desti. Sózdi bir jerge túıip alǵannan keıin, Ábishti otyrǵan jerlerine shaqyrtyp alyp amandasyp bolǵasyn, Amantaı, Jamantaı aqsaqaldarymyz, par qaıyrly bolsyn aıtyp:

— Kelgen jumysyńyzdyń jónin Itbaıdan estip, baıdyń jasyn sanamaı-aq, bir balany Turlyqulǵa bermekshi bolyp otyrmyz... — desti.

— Qaıyrly bolsyn, alatyn maldaryńyz bireýdiń alyp, bireýdiń, berip júrgen maly ǵoı, ony bir túliginen alsańyzdar da, eki túliginen alsańyzdar da ózderińiz bilesizder, — dedi Ábish.

Aqsaqaldar:

— Baı malynan jazbaı ma, biz bir túliginen on ondy alǵymyz kelip otyr, alatyn da jónimiz bar emes pe? — dep birine-biri qarasty.

Ábish bulardyń, da quda bolǵysy kelip otyrǵanyn sezip, ózi aıtqan segizine tabandap turǵysy keldi de, taǵy da ne qylaıyn dep, bataly maldan bir balaly maldy arttyraıyn dedi.

Itbaı julyp alǵandaı:

— Artyna ne beresiń? — dedi.

— Ne alatyndaryńdy qaıdan bileıin, bizdiń baıǵa jasaý kerek emes ekendigin ózderińiz de bilesizder ǵoı. «Sharıǵatpen kesken barmaq aýyrmas» degen shamalap surap kórińizder.

Itbaı otyryp:

— Men balamdy yrǵaltyp-jyrǵaltyp jóneltem demeımin. Biraq tósek-orynsyz, jalańash-jalpy bere almaımyn. Baı 300 somdy aýyrsynbas, — dedi. Sol jerde kóp tartyspaı-aq toǵyz balaly mal, 250 teńgege bata qylysty. Ýáde jaz bıe baýda jumysty bitirmek. Bul otyrǵan kiside razy bolmaǵan kisi joq, jalǵyz Qaraqul «Eki júz elý teńge ne bolady» dep estirtip aıta almaı, kúńkildep kisilerdi aınala berdi. Buny Itbaıdan bóten eshkim sezgen joq.

Kisiler dalada sóılesip otyrǵanda, Ǵaısha apasyna kelip:

— Apa, aǵamdar ne sóılesip otyr? Pálen aqsha, pálen mal dep birdeme deıdi. Mana jat jurttyqqa jaralǵan bala ǵoı, berý kerek degenin estip edim, — dedi.

Kisiler ne jaıynan sóılesip otyrǵanyn sezgen apasy Ǵaıshaǵa ne derin bilmeı:

— Sen bir shirigen jumyrtqa boldyń ǵoı, qalqam... — dep kózine jas alyp, Ǵaıshaǵa bildirmeı bóten sharýasyna aınala berdi. Bul sózdiń ne sóz ekenine túsine almaı, ekinshi qaıta suraı almaı, Ǵaısha da qala berdi.

Bulaısha bata qylysqannyń artynan Ábish:

— Men birjolata quda túsip ketkim keledi, Itbaı, sen de baı kisi emessiń, top jınap tárbıe qylatuǵyn, bizdiń baı da jalǵyzilikti adam, ersili-qarsyly opyr-topyr qyla berýge onyń da ýaqyty kelmeıdi, bul unaı ma, Ámeke, Jámeke? — dedi.

Amantaı, Jamantaı:

— Molda biledi, bizge sizdiki durys kórinedi, nege deseńiz Itbaı da básekeniń kisisi emes qoı, — desti.

Itbaı:

— Sizderdiń unatqandaryńyz maǵan da unaı beredi, olaı bolsa búgin qonyp, erteń sársenbige birjolata quda túsip ketińizder, — dedi. Otyrǵan kisiler quda-quda, siz, bizben úıge kiristi.

* * *

Úıge kirip otyrysqasyn Amantaı aqsaqal Itbaıdyń qatyny Aqsulýǵa qarap:

— Kelin, qaıyrly bolsyn, biz mynaý Ábishpen quda bolyp, kelip otyrmyz. Turlyqul baıǵa Ǵaıshany berip kelip otyrmyz. Jat jurttyqqa jaratqan bala ǵoı, — dedi.

Kelin ishinen ıtter ıt bolyp kelip otyr eken ǵoı dep:

— Qaınaǵa, Ǵaıshany Turlyqulǵa teńi dep berip kelip otyrsqandar ma? Bolmasa baılyǵyna qyzyǵyp, berip kelip otyrsyzdar ma? Bul qaıyrly bolsyn qaı qaıyrly bolsyn. Men on qyryq jeti berse de jalǵyz Ǵaıshamdy shala berýge razy emespin, baılyǵy ózine, — dep teris qarap kúıbekteı berdi.

Ábish:

— Eshteńe etpes, áıeldiń sondaı sózi bolatuǵyn, — dep sheberlikke saldy. Kelinine jaýap qaıtara almaǵan Amantaı, uıalǵanyn bildirmegen bolyp:

— Táıiri, áıeldiń, ot basyna barmaıtuǵyn bıligin qoıshy, — dep kóterilińkirep qoıdy.

Serǵazy dybysyn shyǵar-shyqpas qyp: «Áı, mana aıtyp edim ǵoı», — dep qısaıyp jata ketti. Aqsulý: «Bular endi maǵan bolmas, qudaı jónin berse, ýaqytynda kórermin», — dep aqylǵa jeńdirip, aýyz úıinde muńaıyp otyrdy. Bul keńestiń artynan úı ishinde otyrǵan adamdardyń árqaısysy ár túrli oıǵa qalysty. Keıbireýleriniń oıyna: «Áıelge erkektiń úlkendigi bola ma eken berip otyrǵan jerimiz baı, mal anaý, dúnıe anaý, oralǵy bolatyn jas balasy joq. Ǵaısha (yr.i sala sol bolyp, kúrp ete túspeı me, buǵan endi pe kerek eken?».

Bir sóz shyǵyp kete me dep, Qaraqul tyqyrshyp ólip barady. Itbaıdyń ashýy qatynynda.

Serǵazy ishinen Ǵaıshaǵa jany ashyp: «Osynyń jaqsy at, jaman atyna beker kirisken ekem», — dep otyrdy.

Erteńine quda túskennen keıin, Ábish Itbaıdy shaqyryp ketti. Quda ketip, úı bosaǵasyn, Itbaı Aqsulýǵa damyl berýdi qoıdy. Aıtatyn sóziniń kóbi:

Ǵaıshajanǵa seniń janyn, ashyǵanda, meniń janym ashymaı ma? Bara báıbishe bolatyn oryn emes pe, arman ne!

Aqsulý keketip:

— Maqsatyńa jettiń ǵoı, mazamdy alma... — dep teris qarap júre berýshi edi. Itbaı Turlyqulǵa quda túsip, mal alýǵa daıarlana bastady. Qaraquldy kıetin kıim, jegetin shana, at suraýǵa jumsap damyl bermedi. Qudaǵa kimdi aparyp, kimdi qoıýdyń ózi bir súre boldy. Amantaı, Jamantaı bolyp jeti-segiz kisi elden shyqty.

Serǵazyǵa qanshama júr dese de, qudalyqqa barmaı qaldy. Kóńili esip, tóbesi kekke jetkendeı bop kele jatyp Itbaıdyń oılaıtyny: «Turlyqul, Itbaı, quda, mal, mal...»

* * *

Úıde ońasha qalǵasyn Aqsulý Ǵaıshaǵa áneýgúni ne sebepti shirigen jumyrtqasyń degeniniń mánisin aıtyp: «Qaraǵym, shalǵa baryp qalaı adam bolasyń...» — dep óksip jylap otyrdy.

Bolǵan istiń anyǵyn bilgesin Ǵaısha da: «Apa, men shalǵa baryp qalaı adam bolamyn», — dep apasyn qushaqtap kóp jylady. Kúnniń kúni boıy ýaıym, qaıǵymen jóndi as ishe almaı, keshke ekeýden-ekeýi ońasha muńdasyp otyrǵan ústine úıge bir jigit kirip keldi.

Bul kelgen — sol Esil boıyndaǵy Qarasart aýlynyń jıeni Júsip balasy Qoja.

Qojashtyń ákesi Júsiptiń áldeqalaı qaıyn jurtyna kóship kelip otyrǵanyna birsypyra ýaqyttar bolyp edi.

Qojash — orta boıly, taldyrmash, sabyr ıesi, sulý qara tory, bir sezdi, ýádeden taımaıtyn jigit. Zamandastary sol minezinen óte jaqsy kerýshi edi. Qojash buryn da Itbaıdikine birneshe ret kelip qonyp, Ǵaıshanyń sulýlyǵynan min taba almaı, syrtynan ǵashyq bolyp júrgen jigittiń biri edi. Ǵaıshany aıttyraıyn dese, Itbaıdyń bermeıtinine kózi jetip, qoldyń qysqalyǵyna kiná qoıyp, kóńiline demeý bergendeı bolyp, sol aýylǵa kelgishtep júretin. Búgin kelgeniniń mánisi Itbaı qyzyn Turlyqulǵa berip, mal ala ketti degendi estip, úıde Ǵaısha ne kúıde otyrǵanyn bilmek edi. Shaı iship otyrǵanda, Qojash syr tartý úshin: «Turlyqulmen quda boldy dep estip edim, qaıyrly bolsyn», — dedi.

Aqsulý turyp: «Qaıyrly bolsyndy súıisip, quda bolǵan kisilerge aıtpasańyz, Ǵaıshajan ekeýmizge aıtpańyz, Jıen quda bolǵan biz joqpyz», — dedi. Bul sózdi estigesin Qojash ishinen shamadan tys qýanyp, eki kózin Aqsulýdan aıyrmaı, kóńilimen Ǵaıshany súıip-qushyp otyrdy.

Biraz otyrǵannan keıin Qojash taǵy da: «Kúsh qazandaı qaınaıdy, kúresýge Dármen joq» dep bir sabaz aıtqan eken sol syqyldy, qoldyń qysqalyǵy ne qylǵyzbaıdy, jeńgeı, — dedi.

Aqsulý otyryp:

— Úıde me, shyraǵym, «jigitti aǵy bilmes, baǵy biler» degen — dedi.

Ońasha úıde, bóten basta adam bolmaǵasyn, bul úsheýi muńdaryn, ótken-ketkendi áńgime qylyp kóp otyrdy.

Ǵaısha da boı jete bastaǵannan beri qaraı, Qojashty syrtynan jaqsy jigitke eseptep júrýshi edi. Bul eki ǵashyq bir-birine syr ashysa almaı, qur birin-biri súıip júretin. Bulardyń yńǵaıyn baıqap, Ǵaıshanyń apasy qandaı zaman bolady, bir-birine aıta almaı ıbalyq qylyp otyrǵan sózi bolsa, sóılessin dep, ekeýin ońasha tastap aýyz úıge shyǵyp júrdi. Ǵaısha men Qojash ońashalyqta, qur ishterinen: «Men seni súıdim», «Seni men de súıdimnen» basqa eshnárse aıta almady.

Erteńine Qojash attanyp ketkesin, apasy Ǵaıshadan:

— Keshe men dalaǵa shyǵyp júrgende jıen saǵan eshteme degen joq pa? — dedi.

Ǵaısha kúlimsirep:

— Joq, eshteme degen joq, apa, — dedi.

— Jıenniń kedeıligi ne kerek, ekeýiń qol ustasyp júrseńder de ashtan ólmes edińder, qudaı saǵan osyndaı jigitti de kez keltirmedi-aý ?! — dep apasy kózine jas aldy.

Turlyqul esine túsip, Ǵaısha apasyn qushaqtap jylap qoıa berdi.

* * *

Kóp keshikpeı bir úıir jylqymen Itbaı da kelip qaldy. Aqsulýǵa: «Et as, toı qyl» dep mazasyn alyp barady. Malǵa qaıyrly bolsyn aıta, shashý shasha kelgen aýyldyń erkek, áıelderine Itbaı Turlyquldan kórgen syı-sıapatyn, jegen qonaqasysyn, qazyna, múlki men baılyǵyn aıtyp, maqtanyp, jaman jer úıine syımaı otyr.

Ózin Turlyqulǵa bergennen beri qaraı, ne bolǵanyn bilmeı júrgen Ǵaısha, Itbaıdyń sózine shydaı almaı, aýyz úıde otyryp, jylaǵan kúıinde muńdy daýyspen qoıa berdi:

Áı, aǵa, shynymenen shalǵa berip,

Ǵaıshannyń teńin tappaı, malǵa berip,

Jıylǵan aǵaıynǵa otyrǵanyń,

Bireýdiń baq-dáýletin qyzyq kórip.

On sorly eki-úsh kúnnen otqa túsken

Otyrǵan ajal jetpeı, qalýǵa ólip,

Júregim, basym dal bop, ishim kúıip,

Qaıǵyly, ýaıymdy, shattyq sónip,

Qor bolý qıyn emes ekendigin

Túsinip esime aldym búgin bilip.

Teńimniń qatarynan uzaq turmyn,

Júremin birge qalaı oınap-kúlip.

Bul kezde kóńilim sýyp, boıym muzdap,

Turýǵa shamam da joq, júrýge ilinip,

Ǵaıshanyń uzaq jatyr jyrlar kúni,

Halyqtyq: «Bul qalaı», — dep synar kúni,

Eskermeı eshbir nárse júrýshi edim,

Bar ma eken qasiret, qapa shyǵar kúni?

Ǵaıshanyń teńi qaıda, eli qaıda?

Keshegi ýaıymsyz kúni qaıda?

Qalqamdy súıgenine berem deıtin,

Ákeniń jan ashyrlyq sózi qaıda;

Kez jasy, renishime qalamysyń?

Balańdy ot pen sýǵa salamysyń?

Bolmasa janyq ashyp jalǵyzyńdy,

Aıyryp jaý qolynan alamysyń?

Muny estigen soń, Itbaı da, úıde otyrǵan aýyl adamdary da áńgimesin toqtatyp, tym-tyrys, birine-biri qarap, bul qalaı degendeı daǵdarysyp qaldy...

Itbaı qatynyn ońashaǵa shaqyryp alyp:

— Ǵaıshajandy jylatyp qoıǵan sen ıtsiń ǵoı?! — dep ursyp, balaǵattap bir sóz aıtsa sabaǵandaı da bolyp, — endigári zarlanǵanyn maǵan estirtpe! — dedi. Itbaıdyń ashýy taraǵan kezde Aqsulý:

— Jaqsy men jamandy aıyrmaıtyn qyzyń bala deısiń be, jasynyn, on beske kelgeni esińde bar ma? — dedi.

Itbaı:

— E, bala emeı nemene? — dep úıge qaraı júre berdi.

Qojash úıine kelgeli búgin úsh kún, jatsa-tursa Ǵaıshany oılap, kún-túni qamyǵýmen boldy.

Úı sharýashylyǵynan birdeme isteıin dese, moıny jar bermeı, tamaq ishýden de qalyp júrdi. Júrse-tursa súlelenip zamandastarymen oınap kúlýden de qaldy. Qojashtyń bul qalpyn sezip, syrlas jaqsy kóretin bir jeńgesi:

— Kenjem, bir jeriń aýyryp júr me, nege júdeýsiń? — dedi.

Syrlas, jaqyn, jany ashıtyn jeńgesi bolǵasyn, Qojash bastan-aıaq syryn aıtyp, — dertim sol. Odan basqa eshbir aýrýym joq, ne qylarymdy bilmeı júrmin, — dedi. Muny estigesin jeńgesi:

— Olaı bolsa ýaıymdap jata berme, atqa minip kóńilińdi kóter, Ǵaıshań, jaqqa bar, reti kelse sóılesersiń, bóten tiri janǵa syr berme, — dep aqyl aıtty.

— Taǵy bir esińde bolatyn mynaý: Turlyqulǵa bergenine qyzdyń sheshesi razy bolmasa, onda qyz ben sheshesi biryńǵaı bolǵandyǵy ǵoı, sen qyzdyń sheshesimen oraılasqanyń durys bolar.

Qaınysynyń kóńilin kótereıin dep:

— Ǵaıshany óleńshil deıtin, aıtysamyn dep jeńilip qalyp júrme, kenjem, — dep kúldi.

Bir kúni úıge otyra almaǵasyn, Qojash úıinen tús aýa shyǵyp, tym bolmasa Ǵaıshamen dıdarlasyp keleıin dep Amantaı aýlyna qaraı bet qoıdy.

Esildi jaǵalap kele jatqanda, bir shyńnyń astynan bir túlki shyǵa kep, attyny kórgesin qasha jóneldi, túlkini Qýaıyn dep shoqyta aldyndaǵy qyrǵa shyǵa qalsa, ketip bara jatqan túlki kórinbeıdi. Bir kishkene shoqyny aınala ushyp júrgen dalanyn, jaıyn búrkitin kerdi, izimen jorytyp kelse, túlkiniń izi álgi shoqyǵa kirgen eken. Aınala júrse, shyqqan izi joq — búrkitten qorqyp túlki, shyrpyny panalap jatyr eken. Myna búrkit osy túlkini almas pa eken dep, kishkene shoqydan túlkini qýyp shyqty. Búrkit túlkini kórgesin-aq aspandap baryp, atqan oqtaı zýlap jerge tústi.

Búrkittiń túsken jerine kele jatyp, anadaıdan daladaı bolyp túlkiniń ústinde tuqymdap jatqan búrkitti kórgen soń, Qojashqa: Turlyqul Ǵaıshany alar bolsa, bıshara muńdy osyndaı halge túsedi-aý degen oı kirip, sol oı ishtegi sherdi tolqytyp syrtqa shyǵardy.

Dalany jańǵyrtyp án shyrqap, jele shoqytyp, Qojash túlkiniń ókpesine tumsyǵyn qadap jatqan búrkitke de jetip qaldy, attan túse qalyp, túlkini alyp qanjyǵasyna baılap: «Qudaı buıyrsa jolym bolady eken», — dep yrym qylyp, qatty jortyp otyryp, Amantaı aýlyna keldi. Qotanda qoı bólip júrgen bir baladan, ótirik bilmegensip:

— Itbaıdiki qaı úı? Serǵazyniki qaı úı? Ol úılerde qonaq bar ma? — dep jón surady.

Bala Itbaıdiki keıin qaldy. Serǵazyniki anaý tútini shyǵyp jatqan úı, onda búgin shildehana bar, keshe Serǵazy úıindegi jeńeshem ul tapqan, jańa shildelikke Atekem aýlynan eki shana qyz keldi.

Muny estip Qojash ishinen qýanyp, Serǵazynikine kelip túse qaldy. Úıge kirse on shaqty qyz tór úıde shaı iship otyr eken. Amandasyp, týmaǵa qaıyrly bolsyn aıtyp, sheshingennen keıin, Serǵazy otyryp:

— Jıen óziń qalaǵan jerge otyryp shaı ish, — dedi.

Qojash, eki kózin aqqýdyń kógildirindeı bolyp otyrǵan Ǵaıshadan aıyrmaı jaǵalaı bergende, Ǵaısha keldiń be degen kisi qusap qaǵysyp oń, jaǵynan oryn berdi. Bul eki ǵashyq kóp ishinde amandasqannan bóten sóz sóıleı almaı, qur ishterinen birin-biri: «Men seni izdep keldim», biri: «Qashan keler eken dep saǵynyp júr edim» degennen basqa oılamady. Bular birin-biri kórip kóńilderin demep, jandary raqat taýyp, qantpen ishken qara shaı baldan keıin kórinbeı otyrdy. Ekinshi oılary sońyra oıyn bastalyp, qolymyzǵa dombyra tıgende ne aıtsaq laıyq bolar eken degen bolyp otyrdy. Ac iship bolǵansha, jan-jaqtan shildelikke kelgen bozbalalar eki úıdi lyq toltyrdy. Serǵazy qatyn alǵaly birsypyra jyl etse de, bala bolmaı saǵynyńqyrap kórgen qýanyshy edi. Sol sebepti oıyn-toı qylaıyn dep, jan-jaqtyń qyz-bozbalalaryna ózi de habar bergizgen. Bozbalalar ábden jınalyp bolǵasyn, ortadaǵy úıdiń esigin ashtyryp qoıyp: «Endi oıyndaryńdy bastaı berińder. Ózimizdiń aýyldyń balalary, shetten kelgen jigitterge qyzmet etińder, qurmettep jiberińder, — dedi Serǵazy. — Taǵy da, umytpaı turyp aıtyp qoıaıyn, erteń de jınalyp oınańdar, úsh kúnge sheıin ruqsat, shamam kelgenshe attaryńa shep, ózderińe qonaqasydan tartynbaımyn», — dedi. Budan keıin eki yńǵaıly jigit shyǵyp, qyz-bozbalalardy rettep otyrǵyza bastady. Bular Qojash pen Ǵaıshaǵa kelip:

— Sizderdiń aralaryńyzǵa bir qyz otyrǵyzaıyq dep edik, — dedi. Ǵaısha:

— Jıenmen ekeýimizdiń tizemiz aırylmaıtyn shyǵar, bóten jerge otyrǵyza berińder, — dep Qojashqa qarap jylmyńqyraı tústi. Qyz-bozbalany ábden otyrǵyzyp bolǵan soń, álgi eki jigittiń biri turyp:

— Serǵazy aǵa! Óleńdi kimnen bastap aıtqyzaıyn? — dedi Serǵazy:

— Dombyrany beri ákel, ózim bastaımyn, — dep dombyrany alyp, pernesin tyshqan ańdyǵan mysyqtyń aıaǵyndaı eptep basyp, ánge salyp bir-eki aýyz aıtyp berdi.

Serǵazy toı bastaryn aıtyp boldy da:

— Má, shyraǵym Jumash, endi retimen kisi tastamastan aıttyra ber? — dep qolyndaǵy dombyrany túregep berdi. Dombyra shetten jaǵalap keledi, árkim óz shamasynsha aıtyp jatyr, kezek Qojashqa keldi.

Qojash dombyrany qolyna alyp, jurtty kep bógemeı-aq, «Qalqam shyraqtan» jaıaýlatyp úsh aýyz aıtyp berdi. Úı ishinde otyrǵan bozbalalar bári birdeı shýlap:

— Bárekeldi, Jıen taǵy da aıtyńyz, — desti. Qojash bolmas, aıtaıyn dep, dombyranyń qulaǵyn qaıta burap tamaǵyn kenep, biraz oılanyp otyrdy. Qojashtyń janynan shyǵaryp aıtatyny da bolatyn. Bul joly «Qalqam shyraqty» qoıaıyn, túsingen kisi túsiner. Túsinbegen kisi túsinbes dep, Ǵaıshanyń qazirgi halin, óziniń ǵashyqtyǵyn jumbaqtap óleńge qosyp, án shyrqap qoıa berdi.

Qojash óleńin aıaqtap, qolyndaǵy dombyrasyn Ǵaıshaǵa qaraı berdi. Otyrǵan bozbalalar da, Serǵazy da:

— Jaraıdy, durys aıtasyń, Jıen — desti. Ǵaıshaǵa óleń aıt deýge bata almaı, Serǵazy Jumashqa:

— Dombyrany alyp, shetinen aıttyra ber, — dedi. Ǵaısha kúlimsirep:

— Erterek mindetimizden qutylaıyq, — dep qolyna dombyrany aldy.

Qojashtyń aıtqan óleńi basqaǵa jumbaq bolǵanmen Ǵaıshaǵa jumbaq emes. Tútindeı býlyqqan ishtegi sherdiń tıegin aǵytyp, kópke muńyn shaqqandaı úsh-tórt aýyz óleń aıtty.

Aıtyp bolyp Ǵaısha qolyndaǵy dombyrany tastaı berip, Qojashqa qaraı súıenińkirep, sodan bir járdem kórip, pana tabatyn adamsha tyǵylyńqyrap otyrdy. Qojash ta syrtynan on, qolymen ózine qaraı tartyńqyrap jurt shýlap jatqanda, Ǵaıshanyń qulaǵyna aýzyn taıap, sybyrlap:

— Men seni qutqaramyn... Turlyquldaı baı emespin, qara basyma razy bolsań... — dedi. Qutqaram degen sezdi estigen Ǵaısha býyny dirildep: — razymyn, razymyn, — dedi.

Qara kóleńke bola bergen kezde, aýyzdaryn jaqyndastyryp súıisip aldy. Bulardan basqa da qyz-bozbalalar súıisip jatyr, biraq bul ekeýiniń súıisýi, jaqyndyǵynda rıasyz dostyq bar.

Ǵaıshanyń óleńin estigen sol úıdegi áıel-erkekterdiń oıǵa qalmaǵany joq. Birsypyra qatyndar jylap ta aldy. Jylaǵan qatyndardyń kóbi — maldyń kúshimen amalsyz kelgender. Keıbireýleri Ǵaıshaǵa jany ashyp jylap jatyr.

Keıbir bozbalalar: «Itbaıdyń ózi shyn ıt kisi eken ǵoı, Ǵaısha syqyldy balany, neshe baı bolsa da shalǵa bere me?» — degen oıǵa qalysty.

Serǵazy, óz aldyna qalyń oıǵa túsip, bozbalalardyń oıyn-kúlkisine alańdamaı, tóseginde shalqasynan jatyp, «Ras, Ǵaısha jas, Turlyqul alpysta ma, odan da artyq pa. appaq shalǵa baryp bıshara qalaı adam bolady; jaqsy, isher tamaq, kıer kıimnen kemshilik kórmes, biraq onyń Ǵaıshaǵa paıdasy ne? Oıyn-kúlkide ótkizetin balǵyn mezgilin bir shalmen qalaı ótkizsin? Bısharaǵa kiná joq, qaıtsyn baıǵus, qalaı zarlamasyn!.. Obal... Obal... Alǵashqy kezde osynyn, obal-saýabyna kiriskendeı bolyp em, endi reti kelse, qutylýyna sebepker bolsam...» dep oılap jatty.

Bozbalalar birsypyra óleń aıtyp bolǵan soń, «alaqan soqpaı» oınap, odan ortada otyrǵandardy keıin otyrǵyzyp, birin-biri kóterip, oınady. Sham qara kóleńke bolǵan mezgilde, qyz-bozbalalar súıisip qoıady. Qojash pen Ǵaısha sózderin ábden bitirip, ýádeni tastaı qyp baılap, endigi áńgime. retin taýyp Turlyquldyń torynan qutylý boldy. Bozbalalar ábden tarqap bolǵasyn, Qojash tósek saldyryp jatyp qaldy. Áneýkúnnen bergi qaıǵy-qasiretterin umytyp, qýanyshty qalyppen Ǵaısha da úıine kelip jatty.

Bul eki ǵashyq, eki jerde jatyp, ekeýi de tań atqansha uıyqtaı almaı shyqty, qashan qosylamyz, qashan muratqa jetemiz degennen basqa oı bul ekeýinde joq.

Erteńgi kún bul ekeýine kesh bolmady. Bir saǵattyń uzaqtyǵy jyldaı kórinip júrdi. Ǵaıshanyń ete kóńildi, bir jerde sabyr etip otyra almaı júrgenin Aqsulý sezip, suraýǵa ıbalyq etse de, bir ońashalyqta:

— Ǵaıshajan, shildelikke barýǵa kún qashan batady dep asyǵyp júrsiń be, qalqam? — dedi.

— Ia, apa, baramyn, búgin keshegiden erterek baramyn, túnde oıynǵa jıen keldi, apa; ekeýmiz qatar otyrdyq, jıen ózi jaqsy ǵoı, apa... Meni «shirigen jumyrtqa boldyń ǵoı» dep ras aıtypsyń, apa,... — dep Ǵaısha jylap qoıa berdi.

Apasy da jylap, biraz kóńilin basyp alǵansyń:

— Shyraǵym, Ǵaıshajan! Esińde bolsyn, jıenmen qalaı oınap kúlseń de men senderge uryspaımyn, — dedi. Apasynan mundaı sóz estigensin Ǵaısha; kóńili Turlyquldan múlde qutylyp ketkendeı bolyp:

— Sen bolmasań, apa, men ne adam bolar edim? Maǵan kimniń jany ashyr edi, apa? — dep taǵy jylap qoıa berdi.

* * *

Ekinshi kúni kesh, shildelikke jınalǵan qyz-bozbalalar keshegiden góri azyraq boldy. Ǵaısha men Qojash, keshegi qalyp qatar otyrdy. Ekeýi de qaıǵy-qasiretti umytqandaı.

Birsypyra oınap otyryp, keshegi uıqynyń áserinen jalyǵýǵa aınalyp, tún ortasy aýa bergen mezgilde qyz-bozbalalar taraı bastady.

Aýyz úıde kebisin taba almaı, qyzdardan keıin qalǵan Ǵaıshaǵa Serǵazy:

– Ǵaısha shyraǵym, sen qalyp, bizge shaı qoıyp bershi, jaqyn ǵoı, artynan bararsyń,, — dedi. Serǵazynyń qatyny da:

– Úkilim, kishkentaı samaýyrdy qoıa qoı, shyraǵym, — dedi.

Ǵaısha senek ishinde samaýyr qoıyp júrgende, Serǵazy Qojashqa:

– Jıen, Ǵaısha ekeýińniń yńǵaıyńdy baıqadym, Turlyqulǵa bergenge sheshesi men qyzy razy emes, pálen dep ne qylaıyn ocy aýylda razy emes kisiniń biri men, maǵan eshnárseniń keregi joq... Men senderdiń tilekterińde, osy kúni ońasha jer ǵoı, baryńa qamyńdy jeı ber, — dep kúlip, Qojashty úıden shyǵaryp jiberip kúldi de, qatynyna:

— Eshkimge syr shashpaǵaısyń, Balkúmis, — dedi. Qojash dalaǵa shyqty. Samaýyrǵa shoq salyp jatqan Ǵaısha artyna jalt qarap, Qojashty kórdi de, qolyndaǵy shymshýyrdy jerge tastaı berip, qarsy júrdi:

— Jıen saǵan shaı qoıam dep tońyp qaldym! — dedi.

Ekeýi saǵynysyp kórisken adamdaı, qushaqtasyp, súıisip, joldan taıyp, qoranyń qarańǵy buryshyna qaraı ketti... Qojash úıge baraıyn dep júre bergende Ǵaısha turyp:

— Jıen endi qashan kelesiń? — dedi. Qojash oılanyp, bıyl Tobylǵa shep shapqanda bes kún kemi bar edi, sony ótep, sodan soń qalaǵa barýy bar, sony eseptep aınalasyn toǵyz kúnge toltyryp:

— Endi toǵyz kúnde bir oralyp soǵarmyn, — dedi.

Shaı iship bolǵan soń, Ǵaısha qaıtqysy kelmeı, artynda birdemesi umyt qalǵan kisishe, artyna qaraılaı-qaraılaı úıine qaıtty.

Tór úıde Serǵazy men Qojash keńesip, kópke deıin uıyqtamaı jatty.

Serǵazy bastan-aıaq Turlyqul men Itbaıdyń quda bolyp, mal alǵanyn, sheshesi men qyzdyń razy bolmaı jylaýda ekenin, Ǵaıshany Turlyqulǵa berý máslıhatynyń ishinde ózi de bolyp, jazyqsyz jastyń obalyna qaldym ba degendeı oıda bop júrgenin áńgime qyp aıtyp otyrdy. Osy baıǵustyń kóz jasynan qutylýdyń amalyn oılap júrgendigin de aıtty.

Qojash ta Serǵazydan syr jasyrǵan joq, Ǵaıshany kórgennen ǵashyq bolyp, aıttyraıyn dese tonynyń kelteliginen jazyp júrgendigine deıin aıtyp qamyǵyńqyrady.

Odan áneýgúni Itbaıdikine qonǵanyn, qatyny men qyzdyń sol kúngi sózinen baıqaǵan qalpyn, kesheden bergi Ǵaıshamen sóılesken sóziń etken ýádesine deıin tastamastan aıtyp, kóńilsiz emes ekenin bildirdi.

Serǵazy:

— Jaraıdy, Jıen endi óziń eshkimge syr berme, kelip-ketip júrgende túsetin úıiń osy úı bolar, abyroı saqtaıtyn jaǵyn da eskerip, kesh kelip, erte qaıtyp uıatqa biz de qalmaıtyn jaǵyn eskerersiń, ózińe de abyroı kerek qoı, — dedi.

Ǵaısha da úıine kelip, kóńildegi múddesi bitkendeı bolyp raqattanyp, apasynyń bas jaǵynda salýly turǵan tósegine jatyp, eshnárse oılamastan ishinen «toǵyz kún», «toǵyz kún» dep qaıta-qaıta aıtyp, bir túrli tynysh, tátti uıqyǵa kózi ketti.

Erteńine Qojash atyn erttep, keshegi olja túlkisin Serǵazyǵa baılap, endi attanýǵa aınaldy.

— Ózińniń de jolyń bolatyn reti bar eken ǵoı, — dep Serǵazy kúldi. Qojash atyna minip, jolda Itbaıdikine túsip, Ǵaıshamen dıdarlasa keteıin dese daǵy, qur túsip attanýdyń retin taba almaı, týra eline qaıtty.

Esildi jaǵalap, aıań-jortaqpen kele jatqanda, attaryn súmekteı qylǵan, ózderi saq-saq kúlgen úsh jigit jolyqty. Bular: Júnis, Álkeń Birke deıtin buryn Qojashtyń oınap-kúlip júrgen jigitteri eken amandasyp bolǵannan keıin:

— Jıen qaıdan kelesiń? — desti. Qojash jónin aıtqasyn, Júnis turyp:

— Serǵazynyń qatyny ul tapty dep edi, shildelikte bolǵan ekensiń ǵoı, — dedi.

– Barǵan jumysym oıyn emes edi, biraq kez kelgesin shynda boldym, — dep Qojash kúlimsiredi. Álken kúlip:

– Jıen kimniń qyzynyń qasynda otyrdyń? Shynyńdy aıtshy? — dedi.

– Kimniń qyzy ekenin bilmeımin, áıteýir bir qyzdyń otyrdym, — dep kúldi.

Júnis turyp:

— Áneýgúni, men bir Itbaıdikine barǵanymda, Ǵaısha qashanda búgin jıen qonyp ketti dep aýzynan tastamaı otyr edi, dáý de bolsa, Ǵaıshanyń qasynda otyrǵan shyǵarsyn, — dedi.

– Ol baıǵus bir qor bolǵan bala ǵoı, ákesi shalǵa bergennen beri qaraı qusalanyp júdep ketti dep júr edi, qalaı kórinedi, baıqadyń ba, jıen? — dep, Birke Qojashtyń betine qarady.

– Sóıleskem joq, biraq kóńili jarym kisiniń qalpy bar kórinedi.

– «It jegenshe kisi jesin» degen bir maqal bar edi, sol Ǵaıshany sen alyp qashsańshy, jıen. Osydan elińe aman-esen bir jetip alsań qutylǵanyń ǵoı. Sonaý Kókshetaýǵa artyńnan kim izdep barar deısiń, — dep Júnis joldastaryna qarady.

Birke turyp:

– Olaı deme, Júnis, jıen Ǵaıshany alyp qashsa, artynan izdep barýshy bolar, biraq jıenniń eli de irgeli el emes pe... Bul eldi alsaq bulda sútteı uıyp otyrǵan el emes... Turlyquldyń jesiri úshin óle ketýshi shamaly bolar. Mine, Turlyqul úshin ólmeıtinniń biri myna men, — dedi.

– E, Turlyqul ana jyly, bizdiń, ózi sorlap sińiri shyǵyp otyrǵan Qýakeńniń jesirin, tal túste, Ábish bas bolyp, aýylyndaǵy nebir báıshigeshteý Qydyr degenge alyp bergen sonda bizdiń qansha jazyǵymyz bar edi? — dep Álken zyǵyrlanǵandaı boldy.

– Jazyǵymyz kedeıligimiz shyǵar, qotandy qoı, úıirli jylqynyń joqtyǵy shyǵar... - dep Júnis te muńaıǵan tárizdi boldy...

Qýekeńniń jesiriniń ketýine sebep bolǵan — ana jylǵy ólgem shtatta, bizdiń Medeýdiń Turlyqul jaǵynda bolmaǵandyǵy ǵoı, sonan beri bizge ıe istegisi kelmeı júr. Jylqyńdy shańdatyp, aýyl ústine bastyryp, Tasótkelden sýarma degenimiz, burynǵynyń ústine qosymsha bolyp, bolys, bıler óz jaǵynda bolǵasyn, bizdiń myń maıa shyǵatyn Keń shalǵyndy tartyp almaqshy bolyp júrgen joq pa... Ǵaıshany alyp qashqan kisige jaıaý qalsam da astymdaǵy atymdy qosyp berer edim, — dep Birke kúrsindi.

— Ras-aý, oıda joq jerde, Birke, sen edáýir áńgime aıttyń-aý, qudaı jónin berip, Ǵaıshany alyp qashatyn bir erkek tabylsa, este bolatyn is eken — dep Júnis te qaırattanǵandaı boldy.

— Jaqsy, jigitter, «Sóz sezden týady, sóılemese qaıdan týady» degen maqal bar edi, Itbaıdyń qyzyn Turlyqulǵa bergenniń, ezi baılar men bı-bolystan kedeı, nashar atanyn, kórgen kemshilik, qorshylyqtaryn qozǵap, qaı-qaıdaǵyny eske túsirdi-aý. Sender ony aıtasyńdar. Bir jyly men aýyldaǵy jaman Toqpaı degen sasyq baıǵa shepke turǵam. Tamaq, kıimdi jóndep bermegenimen jaı qoımaı, kúnde boqtap, basyma qamshy úıire bergesin, shydaı almaı, shyǵyp ketip em. Sol ıt kúnińdi bitirmeı shyqtyń dep bir aılyq eńbek aqymdy áli bermeı júr. «Saǵan aqymdy jibermespin» degen sertim bar edi, sol áli ketip bara jatyr...

— Bizdeı sorlylardyń, qur aýzy aıtatyny bolmasa, qolynan ne kelýshi edi, — dep Qojash taǵy muńaıǵandaı boldy.

Bári de at ústinde, qamshyǵa súıenip oıǵa qalǵandaı.

— Qoı, qur turyp erte kúndi kesh qylmaıyq, ne nárseni ýaqytynda kórermiz... Jıen «jas-jastyń tilegi bir, jibektiń túıini bir» degen bizdi ózińe sana. Endi biz júreıik, —

dep Birke atynyń basyn bura bastady.

* * *

Ótken shtattan beri Turlyquldyń jatsa-tursa oıynan shyqpaı, túıtkildenip, mazasyn ketirip júrgen — Medeýdiń ótken shtatta sońyna ermegeni bir bolsa, ekinshi, jylqysyn Tasótkelden sýartpaǵany. Onyń, bir kegin Medeýdiń jesirin tartyp alyp qaıtaryp edi, oǵan mise tutpaı Keńshalǵyn esinen shyqpaı mazalana berýshi edi. Bir kúni Turlyquldikine,

bı-bolystar saý etip túse qaldy. Bular baıdikinde, qazdaı qalqyp, úırekteı júzip eki-úsh kún jatty.

— Myna Medeýden kekti qalaı alamyz, meniń kóńilim jalǵyz jesirmen mise tutatyn emes, Keńshalǵyndy alyp, Tasótkelden jylqymdy sýarmaı kegim bitpeıdi. Sóıtip bir sol kedeı nemelerdi tabanyma salyp, áne bireý selteńdep júrgen qý tirsek Birke deıtininiń ekpinin basyp qoısam deımin, — dep Turlyqul Baıǵazy men Qurymbaıǵa qarady.

Baıǵazy, Qurymbaı:

– Baıeke, jalǵyz sizdiń emes, sol Medeýdiń yzasy de esimizden ketpeı júr-aý, qoldaǵy el aman bolsa, bıdiń bul tilegińiz oryndalatyn tilek qoı, — dep shirenisip otyrdy.

Ábish turyp:

– Osy Keńshalǵyn retinde baı menimen kópten aqyldasyp, sizderdi shaqyrtyp jibermekshi de bolyp júr edi, «Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna» degen, sirá, bizdiń baıdyń bul isiniń sáti keler, — dep kúlimsiredi.

Qurymbaı «jer degen sizge ońaı ǵoı» degen kisishe, kóterilińkirep, nasybaıyn qaǵyp jiberip:

Olaı bolatyn bolsa, osy joly birjolata baıdyń isin bitirip keteıik, — dedi.

Otyrǵan jurt aqyldasyp, Turlyqulǵa taǵy qalǵan dos-jorlaryn, Keńshalǵyndy tartyp alý úshin Medeý ústine jıylys qurmaqshy boldy.

Turlyqul Medeýden Keńshalǵynda daýlaıdy eken, bı-bolystar sol aýyldyń ústine sıez qurady eken degen habar dúńk ete tústi.

Bul habardy estigen jurttyń birsypyrasy «sorly Medeýge shtat, erlik, bılik ne kerek edi, Turlyquldyń eteginen ustap, degenin istep otyra bermes pe», — degender de bolady...

Birke, Júnis, Álken bul habardy estigennen keıin aýyl aqsaqaldaryn, taǵy basqa aǵaıyndaryn jınap alyp, aqyldasyp jınalyp tóbelesip, bı-bolysty aýylǵa túsirmeı taratsaq qaıtedi, — desti.

Aqsaqaldar turyp:

– Qoı, shyraqtarym, olaı bolǵanda aýyrlyq senderge túsedi ǵoı, senderdiń bastaryn, baılanyp júrse, arttaryńnan adam joq, alsa jerin alar, kúnderiń týsa kórersińder — dep, tóbeles qylýdy toqtatty. Birke turyp:

Jaraıdy, sizder unatpasańyzdar o da bolsyn, biz taza «nıetti qazaǵa» eneıik dep ek, olaı bolsa, alatyn jerin ózderi ala bersin, biraq aýylǵa kelip opyr-topyr qylmasyn dep aldynan kisi jibereıik, — dedi. — Jibereıik, jibereıik, — dep bı-bolysqa Júnisti attandyrdy. Júnis aýyldan shyǵa bergenge, toptanyp bı-bolystar da kelip qaldy.

Medeýde bı-bolystar eki-úsh qonyp, mazalap, ápter-tápter qyp basyp-kóktep Keńshalǵyndy almaqshy bolyp aýylnaıǵa qaraı ketti.

Al qydyryp kóńilińizdi kóterip qaıtyńyz dep Turlyquldy da ertip ketti. Barmaǵyn tistep Birkeler qala berdi.

Áı, bıshara kedeı-aý! Saǵan da atar tań, shyǵar kún bar ma eken!

* * *

Keshtetip Qojash úıine keldi. Dalada sý ákele jatqan jeńgesi kúlip:

— Túsiń jyly kórinedi, kenjem. Jolyn, boldy ma? Atkóligiń esen be? — dedi.

Qojash kúlimsirep, esen dep úıge kirdi. Kóńilsiz emes ekendigin jeńgesi sezip, anyǵyn bilýge asyqsa da Qojash kóp qumarlandyrmaı úıden shyqqannan, úıge kelgenshe kórgen-bilgenin bárin aıtty.

Qumarlanyp tyńdap otyrǵan jeńgesi:

— Jaraıdy, qaıyrly bolsyn, biraq toǵyz kúnge deıin sen qalaı shydap júresin,, Ǵaıshań qalaı shydap júredi? — - dep ázil tastady.

Qojash kúlimsirep:

— Bir saǵat ta kerise almaı otyra almaǵandaımyz, biraq tym jıi bara berýmen kózge túsip, qur sezikti bolamyz ǵoı? — dep qoıdy...

— Qojashtyń aýylynda, qandaı syrlar bolsa da jasyryspaıtyn Bekarystan deıtin bir joldasy bolatyn.

Sol jigit bir kúni Qojashtan: — keıde kóńildi, qýanyshty, keıde jabyńqy júresiń, Qojash; maǵan syryńdy nege aıtpaısyń, keıde qydyrsań jalǵyz qydyryp ketesiń... — dedi.

Qojash bastan-aıaq barlyq syryn aıtty.

— Endi men qur bozbalashylyǵym bolsa, bóten bireý estip sezse de eshnárse etpes edi, qudaı buıyrsa, osy jaz alyp qashamyn ba degen oıym bar, eshkimge sezdirme, Bekarystan óziń at salysyp maǵan járdemshi bol, — dedi.

— Jaraıdy, qoldan kelgen járdemimdi aıamaspyn, qurbylyq bylaı tursyn, Turlyquldan kók alý úshin de isińe kirisemin. Ana jyly joǵalǵan bir bıesin naqaqtan-naqaq úıde qarap otyrǵan bizdiń Janarystannan kerip jaıaý tastap, jalǵyz aty men bir sıyryn aldy ǵoı, sondaǵy Janarystannyń kinásy — bıe joǵalǵan kúni keshine bir taıyn izdep, Turlyquldyń jylqysyn aralaǵan eken. Itbaıdyń qyzyna ózim de sóz aıttyraıyn dep júr. edim, endi men qoıdym. Oǵanda osylaı bolsyn. Al endi erteń Urqıanyń kúıeýi keledi dep estidim. Sársenbi, beısenbige oıyny bolsa kerek, soǵan Qojash. Meniń atymmen erteń aǵam qalaǵa barýshy edi, seniń atyńdy jegemiz. Jaraıdy, baraıyq.

Erteńine bes-alty jigit bop, Qojash, Bekarystan toıyna barýǵa shyqty. Toı Turlyqul aýlymen kórshiles otyrǵan Altybaı aýlynda. Bul eki aýyldyń irgesi aırylyp kórgen joq.

Qazaqtyń qar basqan aýly, peshtiń moınynan shyqqan bolmasa, qaı jerde úı bar, qaı jerde úı joq adam syrtynan qarap biletin emes. Qoradan shyǵyp a.úrgen beısaýat mal da kórinbeıdi. Aýyl syrtynda qar jatqan on shaqty aryq-turaq. Syrttan aýyl jym-jyrt.

Aýyldyń shetindegi bir úıge túsip, toı etin jep bola bergen mezgilde syrttan:

– Atshabar, atshabar! — degen daýys shyqty.

Aýyldan toptanyp shyqqan kisilerge erip bular da bardy. Bular kelse, bir jaǵynan Birke, Álken, Júnister de kelip qalǵan eken, bir-birine qosylyp shurqyrasa ketip, biryńǵaı otyrdy. Bular báıgege Júnistiń qara kerin ákepti.

Sol jyly qys jeńil bolǵandyqtan, dámeli bozbalalar astyndaǵy bir-bir atyn jaratyp tastaǵan eken.

Bulardyń ishinde Birman degen aq kóńil, alańǵasarlaý bir jigit bar edi. Jurttyń báıgege qosaıyn dep jatqan attaryn kórip delebesi qozyp, men de atymdy shaptyramyn dedi.

Birke, Bekarystannyń qoı degenine bolmaı, tym bolmasa bir tań asyrmaǵan atyn báıgege qosty da jiberdi. Sonymen Qojash, Birkelerden eki at qosyldy.

Atty aıdap jibergen soń, jınalǵan jurt eki jarylyp kúres saldy.

Birman jaıshylyqta kóringenmen alysyp, julysa berýshi edi. Árkim mazaqtap, «Birman balýan» degendi maldanyp júrse kerek. Bas balýanǵa ózim túsem, jol bizdiki dep, belsenip ortaǵa baryp otyryp aldy.

Jınalǵan jurt, jol degenge sóz aıtsyn ba, Birmanǵa balýan shyǵardy. Ekeýi ustasa ketti. Kim jyǵylǵany belgili ǵoı. Bozbalalar kúresip bolǵansha, at ta kelip qaldy. Júnistiń qara keri men bir tory at bóten attardan ońashada, aldynda qatar kele jatyr. Tory at — Baıǵazynyń balasy, Shalqannyń belgili júırik torysy. Shalqan meniń atym ozyp keledi dep shertıip, túlki tymaǵyn qısaıta kıip, ortaǵa shyǵa berdi.

— Shalqan, keıin tur, attardy jasqantasyń, kimniń aty ozyp kelgenin jurt kóredi ǵoı, — dep Júnis te qaraqshyǵa qaraı júgirdi.

Torydan qara kórdiń moıyny ozyp qaraqshydan etti.

Shalqan: — bas báıge meniki, bylaı shyǵa meniń atym ozdy dep janjal shyǵardy. Júnis: — báıge meniki, meniń atym ozyp kelgen jurt, kórip otyrsyńdar, — dep entige basyp ortaǵa bardy.

— Ońbaǵan Medeý, saǵan ne qylǵan bas báıge? — dep Shalqan Júnisti qamshymen eki-úsh ret siltep etti. Shart-shurt tóbeles boldy.

Jurt qoı-qoılap, tóbelesti toqtatqan soń, Shalqan turyp:

— Bálem Medeý, keshe qatynyń men jerińdi alyp ek, budan bylaı basyńdy alarmyn, — dep atynyn, basyn burdy. Birkeniń Smaıyl deıtin bir shaly toıǵa aıaǵynan kezdesken. Maǵan shapan bermeı, Tomanǵa kıgizdińder, meni yrymnan qur tastaǵandaryń keshegi shtattan qalmaı júrgen kıkiljiń ǵoı dep: Birke, Júnis, atqa minińder... Bunyń toıyn da, ezin de... — dep boqtap taǵy janjal shyǵara túre keldi. Túlkibaı deıtin sol aýyldyń, aqsaqaly: — bir ashýyńyzdy bizge berińiz, Sáke, — dep Smaıyldy toqtatyp, bir «kók sholaq» yrymyn áperdi.

Toı tarqaǵasyn, keshe oıynǵa jınalǵan bozbalalardyń basy qurala bastady. Qojash, Bekarystan Birkeler de joldastarymen izdep kelgen jerlerine baryp, qyzdarmen aralasyp otyryp aldy. Qojashtyń, túndegi Serǵazynikindegi Ǵaıshamen birge otyrǵany, sóılesken sózderi, qylyqtary esine túsip, qasynda úkileri toqpaqtaı bolyp otyrǵan qyzdardy mensinbeı, bul oıynda jóndi óleń aıta almaı, óte kóńilsiz ótkizdi. Oıynǵa bir kezde Shalqan kelip:

— Myna Medeýdiń bozbalalaryn shyǵaryńdar, jaýdyń bizge keregi joq! — dep aıqaı saldy. Birke:

— Shyqsań óziń shyq. Ózińe janjal kerek bolsa, úıdi búldirmeı dalaǵa shyǵyp tóbeleseıik! — dep belsenip tura keldi. Jurt eki jaǵyna da jalynyp, toqtatyp, oıynǵa otyra berdi. «Bálem tura tur», — dep Shalqan ashýlanyp shyǵyp ketti. Qyz-bozbalalardy oınatýǵa Túrkesh, Nurysh deıtin eki jigit shyǵyp, bir qyz, bir bozbaladan otyrǵyzyp, qazaqshylyq qalyppen retimen óleń aıtqyzyp, «saqına almaq», «alaqan soqpa» deıtin oıyndardy oınatyp bolǵansha tań atýǵa jaqyndap qaldy. Otyrǵan qyz-bozbalalar sharshap, keıbireýiniń uıqysy kelip, keıbireýleri kóleńkelep, sulap, bóten áńgimege aınala bastady. Kúıeý qosshysynyń, bozbalalardyń yrymyn áperip oıyndy tarqataıyq dep, Nurysh, Túrkesh baryp yrym surady. Kúıeý qosshysy Álimbaı degen bir tis qaqqan jigit edi. Jaraıdy bereıin, «oramal tonǵa jaramaǵanmen jolǵa jaraıdy» degen maqal bar edi, káne ne alasyńdar, jigitter? — dedi.

— Jıylǵan qyz-bozbala kóp, on somnyń kúmisin beresiń, — dedi Nurysh.

— On somdy qoı, úsh teńgeniń kúmisin alyp, sony jetkize berseńdershi.

— Orazdyń malyn aıaısyń ba, úsh teńgemen oıyn taratqandy qaı atańda kerip ediń? Túneýgúni Medeý Salyqtyń qyzyn uzatqanda, kúıeýden on somnyń kúmisin alǵanbyz. Sol Medeýdiń bozbalalary da oıynǵa kelip otyr, olarǵa taba bolarymyz joq, — dep Túrkesh daýlasyp otyryp aldy. Aqyrynda kúıeý-qudadan suraǵan kádesin alyp, qyz-bozbalalarǵa aparyp úlestirip berip, oıyndy tarqatty.

Aýyly shalǵaıyraq Qojash, Bekarystan Birke, Júnister Urqıany aparyp salyp, erteń, birjolata qaıtamyz dep, sol aýylǵa qonyp qalady. Ondaǵy oılary: «Ne bolsa da aıaqtap keteıik. Shalqandy qudaı bir kezdestirmes netken osy Turlyquldyń qosaǵyn qosaqtap, bizben baılanysyp júr ǵoı, bolmasa onyń bizde nesi bar. Osynyń súıeginen ketpeıtin bir tańba salyp jibereıik. Turlyquldyń jalǵyz qyzynyń kúıeýi Shalqan taıaq jep qaıtsa, ol Turlyqulǵa da tıgen tańba bolady ǵoı», — degen edi. Erteńine Urqıany shyǵaryp salýǵa, aýyldan úsh shaqyrymdaı jerde otyz shamaly bozbala, birsypyra qyzdar jınalyp tur edi. Jınalǵan jigitter Birkeniń yńǵaıyndaǵy birsypyra kedeıler edi. Turlyquldyń qosaǵyn qosaqtaǵan Baıǵazydan bir ólip ek. Shalqany taǵy masqarasyn shyǵardy-aý dep, jigerlenip, áńgimelesip tur edi. Kóp uzamaı-aq qasynda Turlyqul aýylynan on shaqty jigiti bar, ylǵı túlki tymaq, semiz at mingenderi ertip Shalqan keldi. Artynda eki shana Urqıalar kele jatyr.

Býyna nan piskendeı bolyp, jigin bólektep Shalqan kep tura qaldy.

Urqıa kelgesin Medeý jigitteri kúıeýden «deń asar» yrymyn surady.

— Sen qý tirsekterge ne «deń asar» kerek, Altybaı men Turlyqul aýylynyń quda-kúıeýinen «dóń asar» alýǵa jetip pe edińder, — dep Shalqan túse qaldy.

— Altybaı men Turlyqul aýly kim edi, alamyz, — dedi.

— E, Turlyqul kim bolmasa, keshe qatynyń, men tal túste Keńshalǵyndy qalaı berdińder ? — dep tory atpen ortaǵa qaraı kóldeneńdeı berdi. Keńshalǵyn qulaǵyna tıgen soń manadan shydamaı turǵan Júnis Shalqandy segiz qyrly qamshymen perip-perip etti.

Turlyqul Keńshalǵyn týraly Medeýge istegen zorlyǵyn erteń Ǵaıshaǵa da isteıin dep otyrǵandyǵy esine túsip, Qojash ta shydap tura almaı, bileýdeı qamshymen Shalqandy bir-eki tartyp ótti. Yzaǵa shydaı almaı turǵan jigitter myrzalardy soıdy da saldy. Shalqan shekesi qanap attan qulady.

— İs bitti, bir kekti aldyq, — dep Birke jigitterdi alyp, aýylǵa qaraı júrip ketti.

* * *

Qojash úıine kelip, ony-muny sharýa jumystaryn bitkesin, ertede Ǵaıshamen ýáde etken kúni, qaıtkenmen de baryp, bir kórýge asyǵyp júrgen ǵashyǵynyń kóńilin bitireıin dep " atyna mindi. Jaqsy keretin jeńgesi Qojashtyń atynyń basyn ustap turyp:

— Saparyń qaıyrly bolsyn, — dep kúlip qaldy.

Joldan Birke, Júnisterge soǵa keteıin dep, Birkenikine túse qaldy. Áńgimelesip otyryp Birke:

— Bizdiń aqsaqaldar, Keńshalǵyn men Tasótkeldi, taǵy áneýgi ózińe aıtqan jesir áńgimesin umytpaǵan kórinedi. «Osy Itbaıdyń qyzynyń tusynda, Turlyqul baıdan kekti bir alyp qalýǵa bolar edi, biraq sol qyzdy áketetin erkek týmaǵan shyǵar», — dep otyr.

— Júnis, Álken bolyp ózimiz aqyldasyp ek, sol Ǵaıshany alýǵa seni laıyqtap otyrmyz, Jıen sen qalaısyń shynyńdy aıt, osy qyzdyń tusynda «at júrmegen jerde qalmaqshy» bolyp otyrmyz. Sen talap etseń, reti keletin oryndar bar. Qoldan kelgen járdemdi, Turlyquldan bir kók áperýge jarasań, senen aıamas edik, — dedi.

— Jaraıdy olaı bolatyn bolsa, men senderge sendim, jas-jastyń tileýi bir degen bar edi, jalǵyzilikti kisimin ǵoı, maǵan da joldas kerek, sender joldas bolam deseńder, maǵan jaraıdy; biraq meniń aıtatynym — eki sóılemeıik, sóz bir bolsyn, — dep qol alysyp Qojash atyna mindi.

Birkemen sóılesip otyryp, aınalyńqyrap qalǵan eken keshtetińkirep Qojash Serǵazynikine kelip qondy. Serǵazy da qonaǵyna qýanyp, qaldyrmastan amandyqty surap jatyr.

Qojash ta amandyqqa qanyp: - Álgi jaman nemelerińniń deni saý ma? — dep jalpylyq qaldy.

Shaı iship otyrǵanda, Serǵazy qatynyna:

— Mana Ǵaısha ekeýiń ne sóılesip otyr edińder? —

Báıbishesi kúlimsirep, Qojashqa bir qarap qoıyp:

— Úkilime keshke kel, ekeýmiz otyryp is tigeıik dep edim, — dedi.

— Olaı bolsa álgi qoıshy balany qoı, shaqyryp kelsin.

Muny estigen soń Qojash qýanyp, Ǵaıshany kergenshe asyǵyp otyrdy. Biraz ýaqyttan soń, as pisýge jaqyndaǵan aýyz úıdegi qoıshy balaǵa kelip Serǵazynyń báıbishesi:

— Shyraǵym, baryp Úkilimdi shaqyryp kel. Jeńeshem dep aıtady de; bireý-mireý úılerińde qonaq bar ma dep, eshkim joq de, bar... Kóp keshikpe, qazir as túsiremin, — sybyrlap jumsap jiberdi.

Qoıshy bala Itbaıdikine jetpeı, eki ortada kele jatqan Ǵaıshaǵa jolyqty.

Seni shaqyra kele jatyr edim, apeke, jeńeshem jiberip edi, is tigeıik dep, júr, apa, — dedi.

Qaraǵym, úılerińde kim bar?

* * *

Ac iship bolǵasyn, birsypyra as basyp, áńgimelesip otyryp, Serǵazy men Qojash tór úıge tósek saldyryp jatty da, Ǵaısha men Serǵazynyń áıeli aýyz úıde is tigip otyrdy. Qoıshy bala áldeqashan uıyqtap qalǵan.

— Sham sóngen soń Serǵazy Qojashqa qaraı aýnap túsip, sybyrlap:

— Anaý kúngi oıynnan beri, Ǵaısha osy úıge kelgishtep júr. Balkúmispen syrlasyp júrse kerek, isterińniń bet alysy jaman emes syqyldy kórinedi. Osy sen ne oılap júrsiń, jıen? Jaz da tiri kisige jaqyndap qaldy. Itbaıdyń kóńili, endi birer jetiden soń Turlyquldan minetinin minip, artynan alatyn aqshasyn alyp, berýge daıarlana bermek, qur bozbalashylyq, ýaqytsha ǵana nárse ǵoı, túpkilikti joldastyqqa kóńilin, qalaı? — dedi.

— Bilmeımin, naǵashy basymdy Ǵaısha úshin qıǵan kisimin, biraq qorqamyn daǵy. Turlyquldyń jalǵyz úıli men túgil irgeli elge istep otyrǵany anaý: ne basynda, ne jerinde, ne jesirinde esh bılik joq; pálesi taǵy óz aldyna; ne istep, ne qoıarymdy bilmeı júrmin, aqylyńdy aıt, naǵashy, ne qylamyn ?

— Úıińdi munda tastap, Ǵaıshany elińe áketkende, munda jalǵyz aǵańdy júndeı jep tútip qoıady ǵoı. Meniń oılap júrgenim jaz, qar kete salysymen elińe kesh. Elge baryp qosylǵasyn jaılanyp, birer jigit ertip kelip áketseń durys bolady-aý deımin. Elge kelsek, bul el de tap-tuınaqtaı tynysh otyrǵan joq. Turlyqul bolsyn, onyń, jany ashyr jalǵyz qudasy Baıǵazy bolsyn, onyń serigi Qurymbaı, basqa bı-bolystardyń, bylaıǵy qara buqaraǵa tuıaǵy tımegeni joq, solardyń qaı-qaısysynyń bolsa da atynyń, súringenine jany ashýshy kep emes shyǵar. Áıtkenmen de, jesirin izdemeı qarap taǵy otyrmaıdy, sender de irgeli elsińder, túbi bir jóni bolar, el qalpy osylaı. Endigi bir jaqyn bolyp syrlasatyn adamdaryn, óz aýylyńnyń ber jaǵyndaǵy jartas mańyndaǵy el. Ol eldiń ana jyly, bilesiń ǵoı, sýatqa jylqyńdy aýyl ústinen aıdama dediń, dep, Keń shalǵyn degen shabynyn tartyp alyp otyr ǵoı Turlyqul. Taǵy sonyń yzasymen bir jesirin tartyp alǵan. Sol eldiń Álkeń Júnis, Birke degen jigitterine bar da, olarmen qaýipsinbeı syrlas; qoldan kelgen járdemin aıamas, Turlyqulǵa azýyn basyp júrgenderdiń biri solar.

Osy sıaqty el jaıymen Qojashty ábden tanystyryp, keńesip jatyp, uıqylary kelgesin Serǵazy tósegine ketti.

Jol uzaq, is tigilip boldy. Serǵazy uıyqtap qaldy. Úıinde atpaǵan adam joq. Jalǵyz-aq besiktegi balanyń anda-sanda ińgálap, yńyrsyp jylaǵany bolmasa, Qojash, Ǵaıshany mazalaıtyn eshkim joq.

Bireý-mireýdiń kózine túsip, sezikti bolarmyn dep, Qojash qaıtyp ketti.

Ǵaısha úıge baryp, tóbege shyǵyp, Qojashtyń qarasy ketkenshe qarap turdy.

* * *

Ǵaısha men Qojash ketkesin Balkúmis Serǵazyǵa:

— Osy Úkilim, jıen degende ishken asyn jerge qoıady. Bir saǵat kórmeı otyrsam, tutqynda bolǵandaı bolamyn» deıdi. Ekeýi de birine-biri laıyq balalar ǵoı, Turlyqulǵa barǵanda baıǵus ne kún kórer eken? — dedi.

— Osynyń kóz jasyna ortaq bolmaıyn dep istep júrgen isim ǵoı, ony óziń de sezip júrgen shyǵarsyń,, endi sen árkimge sezdire kórme, eger jıen men joqta kelse, óziń rettep júrersiń, — dedi Serǵazy.

Osy qalyppen qar ketkenshe Qojash kelip-ketip júrdi Onyń kelip-ketip júrgenin seze qoıǵan kisi joq. Qojash erte kelip, erte ketýshi edi. Sol aýylda jalǵyz-aq Jumash degen jigit sezip, Serǵazyǵa aıtyp edi, Serǵazy:

Qoı, shyraǵym, o da ózińdeı bozbala ǵoı, bolsa bozbalashylyǵy bar shyǵar, bolmasa joq shyǵar, kerseń de kórmeseń de júre ber, — degen.

Serǵazy syılaıtyn aǵasy bolǵasyn, Jumash úndi qoıǵan.

— Itbaımen is bitirsek, qaıtedi dep em, — dep aqyldasty, báıbishe qaıtqannan beri, úı sharýashylyǵynyń júdeýshilikke aınalǵanyn taǵy da jyrdaı qyp muńaıdy.

— Jaraıdy, qaıyrly bolsyn, ýádeli kún bolsa jaqyndap keledi, is bitirem deýińiz teris emes, Itbaı da momyn adam ǵoı, ýádesin buzbas, bir kisi jiberip shaqyrtyp alyńyz, — dedi Ábish.

Turlyquldan shaqyra kisi kelgesin, qalaı baryp qonaqasy ishýdiń amalyn taba almaı otyrǵan Itbaı qýanyp qaldy.

Erteńine Amantaıdy ertip, bir jigit qosshy alyp, Turlyquldikine erte-aq kelip qaldy.

Quda qoshametine aýyl adamdary jınalyp, Ábish te kelgen.

Bular áńgimelesip kóp otyrdy. Áńgimeniń kóbi úı sharýasy, mal jaıy boldy.

Itbaıdyń qýanyshy óz aldyna: «Bul ne degen tárbıe, bul ne degen qonaqasy, kórpe, jastyq, baıdyń báıbishesi ólmese, bul tárbıe qurmetke qolym jetpes edi-aý», — dep, birese on, jaǵyndaǵy, birese sol jaǵyndaǵy jastyqqa súıenip, shyntaqtap otyra almaı otyrdy.

Erteńine Ábish baıdyń Itbaıdy shaqyrǵan jumysyń is bitiretin mezgildiń jaqyndap kele jatqandyǵyn aıtty.

Itbaı, Amantaı jarysa:

— Bizde eki sóz joq, ýádemiz — ýáde. Qaıyrly bolsyn, — dep jalpaqtap qaldy.

Ábish pen Turlyqul aqyldasyp, Itbaıdy kórkeıtip jiberý nıetimen miniske eki qur at, Amantaıǵa aryqtaý bir dennen mingizbekshi boldy; shapan-shapqyty ezine basqa. Eki júz elý somdy sanap, qaltasyna bólek túıip alyp Ábish qý:

— Moldeke, mynaý eki júz elý som aqsha, sanap alyńyz. Japyraq emes qoı, — dep kúlip Itbaıdyń aldyna tastaı berdi.

Itbaıdyń júregi lúpildep, qoly qaltyrap, aqshany eki-úsh qaıtara sanap, áıkeline syımaǵan soń, jaman oramalyna qaıta-qaıta túıip qaltasyna saldy.

Itbaıdyń yńǵaıyn baıqaǵan Ábish qý:

— Moldeke! Bizdiń baıdyń jaıyn ózińiz kórip otyrsyz ǵoı. Tezirek qımyldańyz, áıeldiń bir keıin shektendire beretin bolatyny bar da, — dedi.

Itbaı taǵy da:

— Ýádem — ýáde. Osydan barǵasyn qalaǵa baryp, kerekti nárselerdi alyp daıarlana berem, ózderińiz de habarlasyp turyńyzdar, — dedi (Munysy Turlyquldy sypaıylap shaqyrǵany.)

Qudalar birer qonǵasyn, at jektirip qaıtýǵa aınaldy. At jegetin bala turyp shyǵa bergende, Itbaı:

— Áı, shyraǵym, baıdyń bergen eki atyn jek, — dep qoqılanyp qoıdy.

Amantaı otyryp:

— Jaqsy, Turlyqul, qurmetin, qudaıdan qaıtsyn... kezdese berse jaraıdy, Itbaıǵa qarap:

– Qosh, endi júreıik, — dedi.

Itbaı kóterilińkirep qoıdy.

At daıar degen habar kelgesin, kisiler kıine bastady.

Ábish qý Itbaıdyń kúpisin kıgizip, belbeýin, tymaǵyn áperip báıek bolyp jatyr.

Itbaı bir semiz kisishe ýhilep, yrsyldap kıinip boldy.

Dalaǵa shyqqasyn kisiler qoshtasyp, Ábish Itbaıdy qoltyǵynan kóterip shanaǵa mingizdi. Itbaıdyń tóbesi kókke eki-aq ıli jetpeı qaldy.

* * *

Jazdaı qur júrgen baıdyń eki atymen Itbaı burqyratyp kele jatyr. Kóńilinde eshbir muńy joq, múddesi — Ǵaıshany aman-esen Turlyqulǵa uzatpaq. Aqsulýǵa senbestik etedi; biraq «sol ıt áıeldiń qolynan ne kelýshi edi» dep, kóńiline toqtaý beredi. Aqshanyń qyzýymen Itbaı belin de býǵan joq.

Jolshybaı Amantaımen ekeýiniń keńesi Turlyquldyń baılyǵy, odan kórgen syı-qurmeti boldy. Biriniń-biri sózin qostap, baıdy maqtap taýysa almaı kele jatyr. Amantaıdyń kózin ala berip, aqshasyn baıqaý úshin, qaltasyna qolyn da salyp qoıady. Bir aýyldyń ústinen óte bergende, bojy ustaǵan jigitke:

– Bala, shaýyp ót! — dedi.

– Jaraıdy, — dep atshy jigit, túregelip, qolyndaǵy quntyn bulǵap, anda-sanda aıqaılap qoıyp, shaba jóneldi, sýattan ala sholaq sıyrdy aıdap kele jatqan bir kempirdi basyn kete jazdady.

– Qutyryp ketken neme me ózi, bolmasa mae pa, óltirip kete jazdady ǵoı, — dep kempir sasqalaqtaǵan boıymen qala berdi.

Bul aýylda bularǵa jolyqqan eshkim joq, jolyǵyp jón suraımyn degen bolsa da bular toqtamaı, burqyratyp óte shyǵar edi.

Jalǵyz-aq bes-alty ıt arsyldap, abalap bulardy aýyldan birer shaqyrym jer shyǵaryp saldy.

Jer úıdiń tóbesine shyǵyp turǵan bir kisige, qoraǵa qoı qaıyryp kirgizip júrgen bir bala:

– Áı, aǵa! Álgi bir kisi Bal ájemdi óltirip kete jazdady, - dep aýzyn tompaıtyp, - ózderi jyndy bilem, sirá, - dedi.

Úıdiń tóbesinde turǵan kisi bárin kórip turyp, burqyratyp bara jatqandardyń kim ekenin tanyp:

— E, shyraǵym, ol kisiniń jyndansa, jyndanatyn jóni bar, — dedi.

Keshke ári tońyp, ári sharshap ahlap, ýhlep otyrǵan kempir ózin óltirip kete jazdaǵan kisiniń kim ekenin bilip:

— Adyra qal-aý, shirkin, bylaı Sársekke qyzyn bermeı júrgeni osyndaı bir mal qylaıyn dep júr eken ǵoı, ıt, kózime bir kórinbeıdi-aý, ıt terisin basyna bir qaptar edim, — dep kúpisin jastanyp, dem alýǵa qısaıdy. İńir mezgilinde jyn toǵymen turǵan eki at barlyǵyp, aıaqty basýlaryn suıylta bastaǵasyn, endi júre bersek turyp alar dep, bos alǵan óz attaryn jegip, jurt shaıyn iship bola bergen mezgilde Itbaı men Amantaı aýylǵa áreń jetti. Itbaı úıge kirip, terde jaıýly jatqan kórpesheni óz astyna tórt qabattap salyp, ýh dep otyrdy. Shaı iship otyrǵanda, aýyldan qydyryp kelgen eki-úsh bala-shaǵaǵa kıitke mingen attaryn maqtap, aqty-kóktini shatyp otyrdy.

Itbaıdyń bul sózi Aqsulý men Ǵaıshanyń qulaǵyna kirip te shyqqan joq; bulardyń óz qýanyshy ózimen keshe Qojashy taǵy kelip ketken.

Aýzynyń sýy quryp, manadan Itbaıdyń, sózin tyńdap jatqan Qaraq ul ushyp túre kelip:

— Qap! Úıge Dárkeni qoıyp ketip, bojyny ózim usta barmaǵan ekem, etke bir toıyp keletin edim, — dep ókinip otyrdy.

— Asyqpa! Áli áldeneshe ret toıarsyń, bar, attaryńdy doǵaryp, panalaý jerge baıla, oralyp qalatyn bolmasyn, — dep qatynyna bir qarap qoıdy.

Balalarǵa Itbaı attaryn sıpattaı bastady:

— Attyń biri — qara ker at, biri tory besti; qara kerdiń tisi eskiligi bolmasa, baıdyń qylaýyna qyl jýytpaı júrgen bir ataqty aty eken. — Qaraqulǵa qarap, kisimsingen boıymen:

— Jaz, kóksoqtada, baptap, qasqyr qýarsyń, shyraǵym, — dedi. — Biri — tory besti, pul bolatyn mal syqyldy kórinedi, jaz qur jiberip, kúz satarmyz dep, bir aıaǵyn kósilip jiberdi.

Túnde jatqanda, Itbaı Aqsulýǵa sybyrlap:

— Sen ıt, Ǵaıshajandy shalǵa berdiń dep, jaratpaǵan bolyp júrsiń-aý, ıt bolmasań qudaı sonsha mal, sondaı dúnıe bergen kisini adam kemite me eken. En dúnıege, bara kúrp ete túsetin Ǵaısham baqytty emes pe, Turlyquldyń el deseń eli bar, mal deseń maly, baq deseń baǵy bar, sol el, baq, mal Ǵaıshajandiki emes pe, — dedi.

Aqsulý eshnárse demedi. Osy arada qatyndy sózden toqtattym-ay degen kisishe Itbaı raqattanyp jatty.

Erteńine, tań atqannan keshke deıin, Itbaı men Qaraquldyń jumysy kıitke mingen eki at boldy; ústin qyryp, jalyn tarap, sylap-sıpap, kelgen ketken kisige maqtap, ottap júrgen jerinen aıdap júrgizip kórsetip, janýarlarǵa damyl edi. Jatsa, tursa oılaıtuǵyny — qalyńnan alǵan maly, astyna mingen eki aty.

Qyzyǵy basylmaǵan attardyń, birese birin, birese birin minip, kúnde jylqysyn aralap qoıady. Jylqyǵa barǵan sanyn, býaz bıelerin eki-úsh qaıtara sanap qoıady.

Keshke úıine kelip qatynyna: - Ózimizdiń tory jorǵa bıe býaz bolsa, jaz on eki bıe týady ekenbiz, aq kúbige qymyz syımaıdy ǵoı; ydystyń jaqsy bolýshy ma edi, soǵym terisinen ydys isteısiń be, bolmasa Turlyquldikinen bir saba aldyramyz ba? — dep Aqsulýdyń mazasyn ala berdi. — Sen ıt, qymyzdy árkimge bir quıyp, shap-pushtap, astyń bereketin endi qalypty báıbisheniń saltymen budan bylaı asty usta, — dep úgittep qoıady.

* * *

Ne sharýanyń bolsa da ýaqyty jaqyndap, Ǵaıshanyń beretin mezgili taıanyp kele jatqan soń, jasaý alý úshin Itbaı qalaǵa barmaqshy boldy. Buryn qyz uzatyp kórmegen adam, alyp, ne qoıýdyń retin taba almaı, Aqsulýǵa:

– Ǵaıshajanǵa ne jasaý alamyz?

– Men bilmeımin, balańnyń nesi bar, nesi joq ekenin bilmeımisiń, retine qaraı ala ber, qalada ne bar, ne joq ekenin men qaıdan bileıin, — dep Aqsulý jaratpaǵan adamnyń, qalpyn kórsetti.

Qatynynan jóndi sózge jarymaǵan soń, Qaraquldy Serǵazyny shaqyryp aldy. Serǵazy kelgesin:

– Myna menimen birge qalaǵa júrseń qaıtedi, Ǵaısha janǵa jasaý alaıyq, — dedi. Serǵazy:

– Meniń jumysym bar edi, qalaǵa bara almaımyn, aqshany jumsap kele almaısyń ba, eshkimdi ertpeı-aq óziń barsańshy, — dedi.

Sonda da ne alamyn, ne qoıamyn dep mazalaı bergennen soq.

Serǵazy:

— Sen ishik, kilem almaısyń, bóten jasaýdyń da Turlyqulǵa keregi joq. Ǵaıshaǵa kıim, tósek-oryn, qol sandyq, sabyn, aına, taraq syqyldy nárse alarsyń, men endi sharýama baraıyn, — dep ornynan tura bastady.

Ǵaısha muńaıyp buryshta teris qarap otyr edi, Serǵazy soǵan shydaı almady.

Itbaı: «Otyr, as iship ket, Serǵazy,» — degen boldy.

— Joq, alda razy bolsyn, úıde kisi bar edi, — dep Serǵazy úıden shyǵysymen Itbaı:

— Tartyp otyr, sen ıtti asqa qaratyp qaıteıin, — dep jan-jaǵyna qarady.

Qaraqulǵa: «Ábzel, shanany daıarlap qoıarsyń», — dep, jatyp qaldy.

* * *

Itbaı úıde joqta, Ǵaısha ylǵı apasynyń qoınyna jatýshy edi, aǵasy qalaǵa ketkesin, bir kúni tósekte jatyp:

— Apa, osy aǵam jeńileıip ketipti-aý? — dedi.

— Táńir alǵyrdyń seni satyp alǵan malyn kótere almaı júrgeni ǵoı, bizdiń ne oılap júrgenimizdi qaıdan bilsin!

— Apa, osy aǵam meni jaqsy kórem deýshi edi, onysy beker eken-aý?

— Seni jaqsy kergenmen de, baı men maldy senen de artyǵyraq kergeni ǵoı...

— Apa, osy adam óz balasyn kemshilik, qorshylyqqa qalaı qıady eken?

— Ras, qalqam, qazaqtyń qyzdy «jat jurttyqqa jaratylǵan bala» deıtini bar ǵoı. Kim bolsa, soǵan, tek mal berse bere salady, sondyqtan ǵoı qyz baıǵustyń: «Bar ma eken ata-anadan baýyry qatty, balasyn álpeshtegen malǵa satty...» dep óleń aıtyp jylaıtyny.

Ǵaısha úndemeı biraz muńaıyp jatty da, qatty kúrsinip:

— Apa, osy qar qashan ketedi, qyrǵa qashan kóship shyǵamyz? — dedi.

— Qamaldyń búgin on biri ǵoı, endi kóp keshikpeı qar ketetin shyǵar.

Osy qalyppen keńesip jatyp, ábden uıqysy kelip talyqqasyn baryp uıyqtap qaldy.

Qalaǵa bara jatyp Itbaı, jolshybaı at shaldyryp tús qonǵan jerlerine qalaǵa ne úshin bara jatqandyǵyn, kimmen quda bolǵandyǵyn, ne alyp, ne qoıǵanyn aıtyp, kókip otyrdy. Turlyquldy biletin bireýler: «Onyń ózi shal, balasy joq deýshi edi, qalaı quda bolyp júrsiń?» — deýshiler de boldy.

Bireýde bireýdiń ne jumysy bar, sonda da Itbaıdyń syryn bilgen keıbireýler: «Qoı, syryń, belgili boldy, aıtpaı-aq, qoı,» — deýshiler de boldy.

Jolshybaı par atpen aýyl ústinen shaýyp ótip, bojy ustaǵan balaǵa:

— Pardaǵy atty qyryndatyp qoı, — deýmen kele jatyr.

Aqshany baıqaý úshin, anda-sanda qaltasyna qolyn salyp qoıady. Itbaı sol burqyratýmen qalaǵa kirdi.

Erteńine Itbaı páterden erterek shaı iship, kóp dúkenniń ortasynda turyp:

— Eki júz elý somnyń saýdasyn isteımin, qaısyń, arzan beresińder! — dep aýyldaǵy qalpymen aıǵaı saldy. Itbaıdyń daýsyn estigender:

— Bizge kelińiz, bizdiń, kıitten bar keregińiz tabylady, bizden tabylady, — dep dúkenshiler jan-jaqtan shaqyryp shatyr.

Itbaı bir dúkenge kirdi.

— Uzatatyn qyzǵa jasaý kerek edi, — degesin, saýdager Itbaıdyń aldyna: batsaıy, shaıy, qyrmyzy, barqyt, beren tovarlardy jaıyp saldy.

Itbaı da bilgir kisishe, zattardy jaratpaǵansyp, birin birimen qol eken» dep, biriniń «arqaýy jip eken» dep kóp saý qymsynyp, kerekti nársesin aldy.

Qyrdan kelgen sharýany jep qalǵan saýdager uıalmastan ár nársesine eki-úsh básin suraýdy bildi. Itbaı da saýdalasyp edi, biraq jep qalǵan saýdager sharýaǵa jegizsin be...

Qalǵan aqshasyna «Turlyqul menen esep surap jatqan qoı» dep úı ishine kerekti nárse-qara aldy.

Aqshany jumsap bolǵasyn Itbaı turyp:

– Endi, baı, shynyńdy aıtshy, ózin, es bilgeli, mendeı tutas eki júz elý somnyń saýdasyn istegen kisi bar ma? — dedi.

Saýdager de Itbaıdyń qalpyn sezip:

– Joq, baı, kórmedim, — dep teris aınala berip, qasyndaǵy birqanshigine kózin qysty.

— E, ózim de solaı oılap edim, — dep Itbaı dúkennen shyqty.

Itbaı úıine kelip, shanadan túspesteń qorada mal jaılap júrgen Qaraquldyń daýsyn estip:

— Mal aman ba? Búgin jylqyǵa bardyn, ba? Qulyndaǵan bıe bar ma? — dedi.

Qaraqul aıqaılap:

— Jylqydan álginde keldim, taıanyp júrgen bıeler bar. Qulyndaǵany joq. Súıinshi, tory jorǵa bıe biraz shyqty! — dedi.

Itbaı ishinen: «E, qudaı, bere ker, bıyl jaz on eki bıe saýady ekenbiz,» — dedi.

Úıine kirip bara jatyp, esik aldynda samaýyr qoıyp júrgen Ǵaıshany kórip:

— Ǵaıshajan, saǵan jasaý ákeldim, apan, men ekeýiń úıge engizińder, — dedi.

Úıge kire berip, aýyz úıde bir sharýasyn istep jatqan qatynyna:

— Áı! Búgin baryńdy as, Ǵaıshanyń jasaýyna toı qylaıyq, aq qoıǵa pyshaq tıgizbe, ony Turlyqul kelgende buzarsyń! — dedi.

— Qoıshy, ne bolsa sony aıta bermeı! Toıdy birjolata istermiz, — dep Aqsulý Itbaıdyń sózin jaratpaı aınala berdi.

Itbaı qaladan keldi degendi estip, jasaý kóremiz dep kelgen aýyldyń qyz, kelinshek, taǵy basqalaryna alǵan nársesin kórsetip, qalaı alyp, qalaı qoıǵanyn mán istep, kókip otyrdy.

Amantaı shal:

— Qaıyrly bolsyn, mundaı jasaýmen bul jerde qyz uzatqan jan joq shyǵar, — dep Itbaıdy kótere sóılep otyrdy.

Itbaı kóńildenip:

— Áı, qatyn, asyn, pisti me? Tez pisir! — dedi.

Bazarlyq jeıin dep kelgen aýyldyń tolyp jatqan bala-shaǵasyn úıden qýyp shyǵyp, Itbaı Amantaıǵa jalpyldap jatyr.

Amantaı Itbaı sózin qur qostaı beredi.

Túnde jatqanda Itbaı qatynyna sybyrlap:

— Ǵaıshanyń kıimin tigetin mashınashy qaıdan tabylar eken? — dedi.

— Ǵalym tikpeı me?

Ǵalym tigedi ǵoı, biraq Ǵaıshajandy bıylǵy Alpystyń qyzy uqsatyp júrmese.

Qoıshy! Ne bolsa sony aıta bermeı... — dep Aqsulý tárizdenip teris qarap jatty.

Onda erteń Qaraquldy jiberip shaqyrtyp alarmyz, — dep Itbaı báıbishesin ezine qaraı tartty.

Aǵasynyn, jasaý ákelip, kıim tigetin mashınashy izde bastaǵany Ǵaıshaǵa batady, biraq amal ne?

Budan bylaı qaraı, kóńiline ár túrli oı túsip, túnniń ishinde uıyqtamaı ótkizetin boldy.

Kóńilinde Qojashpen ketpeımin degen eshbir oı joq. Aǵasy qaladan kelerdiń aldynda,-Qojash kelip eki qonyp kettim, bir kúni Serǵazynikine, bir kúni Jumashtikine. Qojash qaıtarda: «Elge kósherdiń aldynda bir kelip ketermin,» — degen.

Baıǵustyń oıynyń kóbi «Qashan qar ketip, qashan kók shyǵyp, qashan el jaılaýǵa kesher eken» deýmen boldy.

Minekeı qar ketip jatyr. Kún jylyndy. Kók shyǵa bastady. Adamzat, jan-janýarlarda kóńildi emes bir jan joq.

Qys jeńil bolyp, qar erte ketip, bir maly eki bolyp: sıyr buzaýlap, bıe qulyndaı bastaǵanyna sharýa da kóńildi. Kún jylynyp keńigenine maqulyqtar da kóńildi; mekenine kelip, jaılanǵanyna qustar da kóńildi. Aýyldan shaqyrymdaı jerdegi kólde qaz qańqyldap, shaǵala shańqyldap, úırek byryldap jatyr. Aqqýdyń suńqyldaǵan daýsy estiledi. Esil boıynda butalardy panalap saıraǵan sandýǵashtyń daýsy qaıǵyly kóńildi jubatqandaı, ertemen shyryldaǵan boz torǵaıdyń daýsy, uıqyly-oıaý, kıiz úıde jatqan sharýany terbetip oıatqandaı, jazdyń bolǵanyna balalar da kóńildi aýyldan on shaqty, ne odan da artyq bolyp shyǵyp, bir shybyqty at, bir shybyqty qamshy qyp oınap, birin-biri bojylap jegip, qara jerge aýnap, ábden sharshap, aýylǵa birjolata kún batqasyn keledi. Itbaı da kóńildi: qalyńnan qalǵan bıeleri qulyndap jatyr. Enesiniń qasynda sholtandap, oınaqtap sekirip júrgen qulyndaryn, saǵynyp kórgen balasynan jaman «aınalaıyn qulynshaqaıym» dep qoıady. Kóńildi bolmaı qaıtsyn, jaz saýatyn on eki bıe, az ǵana qystan aman shyqty. Ǵaıshanyń kıimi tigilip bolyp, jasaý daıar, uzatýǵa eldiń jaılaýǵa shyǵýyn kútip otyr. Eshtemeni sezgen tárizdi emes, kóńilinde qaýip joq. Jazdyń bolyp, ýádeli ýaqyttyń jaqyndaǵanyna, apasy men Ǵaısha da kóńildi. Jalǵyz-aq: Qojash qashan keler eken dep tyqyrshıdy.

Turlyquldy jesir daýymen alańdatyp, kúz ylǵı qara taıaq kedeılerden júz shamaly oraqty Keńshalǵynǵa salamyz dep, Birke, Júnis, Álken de kóńildi. Tirini kóńildendirip, aǵash-shópke ajar berip turǵan aspandaǵy kúnniń kezi de besikte jatyp, yrjyńdap kúlgen baladaı kóńildi. Jer-dúnıe jap-jasyl, ár túrli máneri bar kilem japqan syqyldy: Qyzyl qyzǵaldaq, kók, jasyl, sary gúl japyraqtar shyǵyp jelkildep tur.

Qystaý tóńiregindegi jazǵyturǵy sharýasyn bitirgen soń, eldiń aldy bıe baılap, arty baılamaı jaılaýǵa kóshe bastady. Jamantaı aýyryp, naýqasy qatty bolǵandyqtan Amantaı aýyly áli jaılaýǵa kóshe almaı otyr.

Itbaı tyqyrshyp, masa-shybynǵa jem bolyp otyramyz ba, ár túrli sharýamyz bar ǵoı, bıe de baılaǵan joqpyz, naýqasy «aıtýshy edi, teńge salyp alsaq ta kóshý kerek dep, Amantaı, Serǵazylarǵa aqyldasyp edi, Jamantaıdyń naýqasynyń túri jaman bolǵandyqtan olar yryq bere qoımady.

Itbaı bir jerde otyra almaı, úıge bir kirip, bir shyǵyp, birese Jaqynǵa kóńilin surap, úıden shyǵa berip: «It, ózi óletin bolsa ólmedi-aý!» — dep, birese jylqysyn aralap júrdi.

Qulyndamaǵan eki-úsh bıesin aınaldyryp: «Qashan qulyndar eken?» — dep, ózimen ózi keńesip, taǵy úıine baryp, eki arada sendelip júre beretin boldy.

Aýyl kóshpeı turyp, Turlyquldyń úıiniń amandyǵyn bilip kelseń qaıtedi dep, Qaraquldy jibermekshi boldy.

— Bar da, bir qonyp qaıt, baıǵa menen sálem aıt, biz daıarlanyp boldyq de, Qulykólge keship barǵan soń habar ezimizden bolar, onyń ber jaǵynda baı kelem dese, kelip qaıtsyn de, — birsypyradan habar bolmaǵan soń, aǵam ádeıi jiberip edi degeısiń... — dep qaıta-qaıta tapsyryp jiberdi.

* * *

Qar ketip, jer aıaǵy bosaǵasyn-aq, Qojashtiki segiz jyl otyrǵan naǵashy jurtymen renjispeı óz eline kóshti.

Ǵaıshamen aıtysqan sóz, alysqan qol — ýádeniń nyq ekendigin el azamattary Serǵazy, Jumash, Jartas elindegi Birke, Júnis, Álkeniń tilektestigin jeńgesinen aǵasy Túlkibaıǵa erteden aıttyrǵan.

Aǵasy muny estigen soń, unatýdyń da, unatpaýdyń da jónin taba almaı, biraz júrip, Qojashtyń Ǵaıshany almaı almaıtyndyǵyn sezgen soń, elge kóshýge belin erteden t.n. baılaǵan.

Osy jaz, qudaı amandyq berse, bir-birimizben renjispeı turǵanda, «Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine» degen maqal bar edi, elge kóshem degendi erteden qulaqtandyryp júretin.

Sol sebepti... Túlkibaı nege kóshti degen eshkim joq.

Qojashtyń joldastary: Birke, Álken, Júnis, Bekarystandar aıtqan sózinen shyqty. Biri jıendik dep, biri tamyrlyq dep, biri zamandastyq dep jetispegen kólik, arba, ábzeldi múltiksiz qyp saılap beristi.

Qojash, Ǵaıshasyna baryp, beri bolsa, on jeti kún, ári bolsa on toǵyz kúndi ýáde qyp kelgen. Jumash, Birke, Álken, Júnis, Bekarystan jıyrma shaqty jigit bolyp, semiz tý qoı

soıyp, Qojashty elinen myqty bir kósh jer shyǵaryp saldy.

* * *

Turlyquldiikine baryp Qaraqul eki qonyp qaıtty. Barsa, amandyqqa, is bitirýdiń ýádesin alyp kelýge Turlyqul da Itbaıǵa kisi jibereıin dep jatyr eken. Qaraqul kelgensin baı qýanyp qaldy.

Amantaı aýyly jaılaýǵa ázir keshe qoımaıtyn bolǵasyn, Turlyqul Ábishti shaqyryp alyp, Itbaıdikine baryp kelsem qaıtedi dep edi, Ábish:

— He qylasyz, alarda birjolata bararsyz, qalyńdyq oınaıtyn jas emessiz qoı, — dep toqtatty.

Jamantaıdyń naýqasy alǵashqy kezde qatty bolsa da, art kezinde terlep táýir bolyńqyrap, dertiniń aıaǵy ter súzekke aınaldy.

Bórige baılaǵan laqtaı alańdap otyrǵan jalǵyz aýyl, Jamantaı táýirirek bolǵasyn, bir túnde jaılaýǵa kóshti.

Aýyl kóshe almaı, ýádeli jerden tabylmaı qalam ba? - dep ishinen qaýip oılap júrgen Ǵaısha kóshkenge shamadan tys qýandy.

Kádimgi qazaqtyń kóshi: balalary taıǵa minip, shaldary kósh bastan, qyz-bozbala birinen biri «Jol azyq», «kósh azyq» deıtin yrym surap, aqaqaýlasyp kele jatty. Bozbalalar balalardy jarastyryp, tura qalyp kúrestirip, jyǵylǵandaryn mazaqtap, kósh jónekeı ermek etedi.

Qulykólge kelip, Amantaı aýly jyldaǵy ornyna qondy. Erteńine jan talasyp bıe baılaýǵa daıarlana bastady. Yńǵaıly balalardy, yńǵaıly attaryna mingizip, aıǵyr úıirlenip jeliniń basyna qaraı qaıyrmalady. Toptanǵan kisini kórgen soń, kókke toıyp esirip turǵan jylqy jeliniń basyna jýymaıdy. Qulynyn ertip qashqan bıelerdi qýyp jelige tyǵyp, aıǵaı-uıǵaı ulasty. Qashqan bıege bir jaǵynan ıt te qosarlanady.

Soryna qaraı, Itbaıdyń qalyńnan alǵan bıeleriniń úsheý-tórteýi júgen, quryq tımegen shý asaý maldar eken, solardy ustap baılaýdyń ózi bir jumys boldy.

Ertede Itbaı Tasmaǵanbet degen baıǵa moldalyqqa turǵanda qulyn ustap, baıdyń asaýlarymen aınalysyp ádistenip qalǵany mundaı jaqsy bolar ma, bıe baılaǵan kezde kúsh kórsetken ózi boldy'.

Bıe baılaýǵa dep asqan etti, jeli-jeliniń basyna qydyryp júrip aqsaqaldar jep jatyr.

Itbaı Qaraquldy jeliniń basyna qulyn oralyp qalmasyn dep tastap keshke deıin jumysy bıe sýarýmen boldy. Bir jetideı qunttap saýǵan soń, Itbaıdyń sabasy toldy.

Itbaı aýyl aqsaqaldaryna baryp: — osyndaı as jınalyp turǵanda, Turlyquldy shaqyryp alyp, birjolata jumysty bitirip jibersem qaıtedi, — dep aqyldasty.

Serǵazy turyp: — qymyzdyń aldyn ázimiz ishpeı, jumys bitiremiz degenin, ne, jumys bitirýge taǵy as jınalmaı ma, qazaqtyń yrymyn qurtaıyn dep pe eń? — dep súbelep bolmady.

Erteń Itbaı qymyz muryndyq bermekshi boldy. Serǵazynyń bulaısha janyn salyp súbeleýi — ýádesine jetse, Qojash erteń keshke, bolmasa úsh kún etip tórtinshi júni kelmek edi.

Bir kún, jarym kún bolsa da keshikkenge, apasy men Ǵaısha qýanyp qaldy.

Qojash aman-esen týyp-ósken eline kóship keldi. Aǵaıyn-týǵandary qarsy alyp, Júsiptiki kóship kelipti degendi estigender kelip, amandasyp jalpyldap qýanysyp jatyr. Qýanǵannyń belgisi kezek-kezek qonaqqa shaqyryp, mal soıylyp, qymyz ishilip jatyr. Syı-qurmettiń, aqyry bolatyn emes.

Qojashtyń Ǵaıshaǵa bergen ýádeli kún jaqyndap, asyǵyp, tyqyrshyp barady.

Sol aýylda úlken jesir daýy bolyp, Júsiptiki kóship keler qarsańda bı-bolystar eki-úsh kúnnen beri opyr-topyr qyp jatyr edi.

Bir jaǵynan, aǵaıyndaryn shaqyryp dám tatqyzaıyn dep, ekinshi jaǵynan, Qojashtyń jumysy týraly aqyldasaıyn dep, Túlkibaı bir boıdaq qoıyn soıyp, aýyl aqsaqaly, bı-bolystardy qonaqqa shaqyrdy.

Bularǵa aqyldaspaı isteýge Túlkibaı men Qojashtyń shamasy bar ma? Bulardyń kún buryn aýzyn alyp qoımasa, erteń ekitalaı jerde Turlyqulǵa, Qojashty esigin túrip qoıyp, shaýyp bermeı me?

Kisiler kelip, et jep bolǵasyn, Qojashtyń bir aǵaıyny qymyz ákelip, jurt qymyz ishýge aınaldy. Túlkibaı opyryp bastan-aıaq Qojashtyń talaby týraly áńgime bastady.

Esil eliniń de tap-tuınaqtaı emes ekendigin, Serǵazy, Birke, Júnis, Álken syqyldy jigit aǵalarynyń, ýádesin, osy iske kiriskendigin de aıtyp ótti. Otyrǵan bı-bolystar, aqsaqaldar, jesir daýy ońaı emes ekendigin, Turlyquldyń da osal jaý emes ekendigin aıtyp daǵdarysqandaı bolyp biraz otyrdy.

Bulardyń nege daǵdarǵandaı qalpyn sezgen soń, Túlkibaı Alshań degen aqsaqaldy ońasha shyǵaryp alyp, kóńilin tapty.

Túlkibaımen áńgimesi bitkennen keıin, Alshan, aqsaqal úıge kelip otyryp, birazdan soń sóz bastady.

— Ótken-ketkendi tere kelsek, ózimniń osy jasymnyń ishinde, Esil eline bizden ketken jesir, barymta-syrymta syqyldy mal az emes, talaı mal berip, alaıyn dep otyrǵan jerimiz ketip jóndi mal da ala almaǵan kúnderimiz bolǵan. Sender bilmeıtin shyǵarsyńdar, bizben bes jyl daýlasyp, baıaǵyda — «Kók atyzdyń salýy» degen eki el túıisip jaılaıtyn jaıylymymyzdy da alǵan bolatyn. Sonda men bala jigit edim. Kókshetaýdyń qyzbasynan kele jatyp, osy aıtyp otyrǵan Turlyqul bizdiń Qoıbaǵardikine túsedi. Jóndi qonaqasy bermediń dep, eline barǵasyn bir atyn barymtalap ustatyp alǵan bolatyn. Osy syqyldy bizden ketken az emes, ondaı kók áperetin bala tabylsa — ystyǵyna kúıemin, sýyǵyna tońamyn, at jaramaǵan jerde qalamyn, bylaıǵy kóp me aıtatyndaryńyzdy ózderiń bilesińder, — dep kezimen aınala otyrǵan jurtty bir sholyp ótip, bolysqa qarady.

Bolys Alshanyń sóz sarynyna túsine qaldy da:

— E, Alsheke, olaı bolsa sizdiń sońyńyzdan ermeımin dep kim aıtar deısiń. Osyndaı kezeńi kelgen jerde el namysyn izdep, ata kegin qaıtaramyn deseńiz, jurt sizdiń etegińizden ustady, — dedi.

Otyrǵan jurt biraýyzdan Qojashqa batasyn berdi, aýyl aqsaqaldarynyń biri turyp:

— Jaraıdy, olaı unatyp, batalaryńyzdy bergesin, bul balaǵa minetin myqty at kerek, qasyna eretin qarýly jigit kerek, Júsip úıinin, jaıy ózderińizge belgili ǵoı, — dedi.

«Jazǵy attyń maıyn jaýdan aıama» degen maqal bar edi, bul jaý emes, kók áperetin balamyz ǵoı, men ózim Sary ala atymdy berem, — dep Alshan, kósemsidi.

Bir jigit turyp:

— Meniń Dýsoǵarymnan myqty mal joq — birine sol jaraıdy, — dedi.

Úsh-tórt at shyǵaryp, myqty-myqty jigitten qasyna eki jigit ertpekshi bolyp jurt tarady.

Kisiler taraǵasyn, Qojash pen qasyna eretin jigitter attaryn aldyryp, azyqtaryn daıarlap, bir atty Ǵaıshaǵa bos alyp, jolǵa shyqty. Jaqsy-jaqsy atqa mingen jas jigitterdiń kóńili kóterilip, óleń aıtyp, Qojashtan Ǵaısha jaıynan áńgime surap kele jatyr. Jolshybaı elsiz-elsiz jerlermen júrip, jandysy qaraǵa kórinbesten arada eki qonyp, úshinshi kúni túnde Álkeń Birkege jetti.

Qojashtyń kelgenine Álkeń Birke qýanyp, — Endi at tynyqtyryp jatyńdar, ózderiń de tynyǵyńdar, dep Júnisti Amantaı aýylyna habarǵa jiberdi.

Serǵazy da Qojashtyń kelgenine qýanyp: «Daıarlana bersin,» — dep Aqsulý arqyly Ǵaıshaǵa habar aıtyp, ony da qýantty.

— Erteń Itbaıdiki qymyz muryndyq beredi, keshke kelsin, Qojashty eziń ertip kelersiń, — dep, Serǵazy Júnisti qaıyrdy.

Erteńine keshke Qojash, joldastary qasynda, Júnisti ertip aıań júrispen Amantaı aýylynyń syrtyna, el ábden jatqan kezde kelip toqtap, Júnisti Serǵazyǵa jiberdi. Júnis kelgesin, Serǵazy turyp, sham jaǵýly turǵan Itbaıdikin kórip:

— Qyz ben sheshesi jatpaı kútip otyrǵan shyǵar, sen baryp attyń qasynda qaldaǵy, munda Qojashty jibere qoı, — dedi.

Qojash kelip Serǵazymen amandasyp bolǵannan keıin, ekeýi dalaǵa shyǵyp, aıaǵyn eptep basyp, Itbaı úıiniń arbasynyn, túbine taman jaqyndady.

Arbanyń túbinde birsypyra otyryp, olaı-bulaı júrgen adam kórinbegesin, Serǵazy Qojashty arbanyń túbine tastap, ózi úıge qaraı júrdi. Úıge jaqyndap qulaq salyp tyńdasa, men Ǵaısha sybyrlasyp áńgimelesip otyr eken.

Tósektiń ústinde qoryldap, shalqasynan túsip, Itbaı uıyqtap jatyr. Bulardan bóten úıde eshkim joq. Qaraqul bes «ún etip altynshy kúni kelersiń dep Turlyqulǵa habar aıta ketken. Bóten adam bolmasa da, kirýimniń jóni bolmas dep, daladan dybys berýdiń jónin taǵy taba almaı, ózderi dalaǵa shyqpas pa eken dep, Serǵazy arbanyń túbindegi Qojashqa qaraı júrdi.

Úıden arbaǵa qaraı júre bergenge, esik aldynda úıgen bir qaptaı tezektiń túbinde jatqan Itbaıdyń kári tóbeti, bóten adamnyń ıisin sezip, turýǵa erinip, basyn kóterip, bir-eki ret úrdi de, qaıta jatty. Qashan bolsa da, bóten kisini kórgende, bóten ıtshe shabalanyp úrmeı, ıesine sezdirip qana jatatyn Alypsoqtyń ádeti edi.

Kep sóılesip, jalyǵyp, Qojashty kútip otyrǵan apasy men Ǵaısha ıttiń daýsyn estigen soń, bireý-mireý bar shyǵar dep dalaǵa shyqty. Bulardyń dalaǵa shyqqanyn kórip, Qojash sabyr tutyp tura almaı, aqyryn ǵana dybys berdi.

Bul dybysty estimeı Ǵaısha birdemeden qoryqqandaı apasyna tyǵyla túsip, sybyrlap:

— Álginde Alypsoq kisige úrgen syqyldy bolyp edi, apa, eshkim kórinbeıdi-aý, — dedi.

— Jıen kelgen shyǵar, bir dybys shyqqan syqyldy boldy ǵoı...

Ǵaıshanyń daýysyn anyq estigen soń, manadan shydamaı turǵan Qojash pen Serǵazy dybysyn shyǵaryńqyrap, otyrǵan jerinen túregeldi. Birin-biri tanyp amandasyp bolǵan soń Ǵaıshanyń apalary alańdap jan jaǵyna qarap:

— Jıen jalǵyz keldiń be, joldasyń bar ma? — dedi.

— Eki kisi joldasym bar, olar syrtta tur.

Qojashty kórgen soń. Ǵaısha qýanǵannan bir túrli júregi lúpildep, tula boıy muzdap, tońǵan adamnan jaman dirildep, tura almaı turdy.

— Beregirek kelińder, — dep Serǵazy bulardy arbadan aýlaǵyraq shyǵaryp alyp:

— Ǵaıshajan, seni Turlyqulǵa bergenniń ishinde men de bar edim, seniń renishińdi sezip, kóz jasyńa qalam ba dep júr edim, odan beri mynaý jıenmen kóńiliń qosylǵan soń, osy iske kirisip júrgen mynaý aǵań men edim. Berilgen ýáde boıynsha, tý Kókshetaýdan mynaý jıen kelip tur, qaıtesiń? — dedi.

— Bergen ýádem — ýáde, kóńilim — kóńil, men ólsem de, osy jıenmen birge ólemin...

— Jaraıdy, shyraǵym, olaı bolsa, endi úıińe baryp kıinip kele qoı.

— Men birjolata kıinip kelip, daıar turmyn.

— Olaı bolsa, jol aqysy júrse bitedi degen sóz bar edi, tań bolsa qysqa, endi júrińder, qudaı betterińnen jarylqasyn, — dep Serǵazy ornynan turdy.

— Júretin mezgil boldy, joldastarym da alaqtap turǵan shyǵar, — dep qaltasyna qol salyp:

— Naǵashy, oramal tonǵa jaramasa da, jolǵa jaraıdy deýshi edi, myna bir kishkentaı, — dep, Ǵaıshanyń apasy men Serǵazyǵa búktelgen qaǵazdy usyna berdi.

— Oıbaı, jıen senen eshnárse dáme etpeımiz, sender baqytty bolsańdar, bizge sol bolady. Bizde basqa tilek joq, munyńdy qaltańa sal. Endi toqtamańdar, joldaryń bolsyn, — dep Serǵazy asyqtyra bastady. Ǵaıshanyń apasy Ǵaıshamen amandasyp:

— Qaraǵym, endi qudaı betińnen jarylqap, baqytyń, ashylsyn, — dep qolyn alyp, betinen súıip, qushaqtap, qushaǵyn aıyra bergende, artynan manadan beri tyńdap turǵan Itbaı:

— E... e... e... ıtter! Ne qylyp tursyńdar? — dep tura umtyldy. Bular bet-betimen qasha jóneldi. Ǵaısha esinen tanyp, sasqanynan qalshıa qarap turyp qaldy. Ǵaıshany bileginen ustap, biraýyz sóz aıtpastan jelkege eki túıip úıge engizip, esikti syrtynan tastaı qyp bekitip, ózi esiktiń aldynda jatqan baqandy qolyna alyp, «attanshylap» aıqaılap, manaǵy jerge qaraı ketti. Ol jerde eshkimdi kóre almaı, bir olaı, bir bulaı júgirip, aıqaılap, «jaý shaptylap» oıbaı salǵan boıymen úıine keldi. Kelse esik ózi baılaǵan qalypta, qatyny joq, terdiń aldynda ón joq, tús joq, býynyn toqtata almaı qaltyrap turǵan Ǵaıshany kórip:

— Tura tur, bálem, áli bul kúnińdi de kezińnen bir-bir ushqandaı qylarmyn, — dep zekirdi.

Esiktiń aldyna qaıta shyǵyp, aıqaılap, Amantaıdy, Serǵazyny shaqyryp, aýyldy basyna kóterdi.

İs buzylǵasyn Serǵazy, Qojashpen úıdiń syrtyna taman erip baryńqyrap:

— Jıen endi bul is bulaı boldy ǵoı, maǵan renishiń joq shyǵar. Biraq kúderińdi úzip, taýyń shaǵylmasyn, endi Turlyqulǵa barǵan soń ańdysań, qolǵa ońaıyraq túsirersiń. Birkemen aqyldasa ketersiń, ázirine elge aman esen jetýdiń qamyn oıla, — dep attandyryp, úıine keldi. Serǵazy «Amantaılap!» shaqyryp jatqan daýysty estip, eshnárse sezbegen kisi qusap, Itbaıdikine qaraı júrdi. Mezgilsiz ýaqyttaǵy daýysqa aýyldyń áıel, erkegi tegis oıanyp, Itbaıdikine jınalyp qalǵan eken.

— Ne bolyp qaldy? Amandyq pa? — dep Serǵazy da úıine kirip keldi. Bir-bir balasyn qushaqtap, qulaqtaryn túrip Itbaıdyń sózine tamsanyp qatyndar otyr.

Tórdiń aldynda eskileý qoı jún shekpenin búrkenip Amantaı otyr. Anda-sanda: «Bul ne degen sumdyq, bul ne degen pále!» — dep qoıady. Bylaıǵy jastar jaǵy elirip:

— Kim ekenin bildiń be? Qolǵa da túsire almaı qalǵan ekensiń, soıyp alatyn... — dep keý-keýlesip otyr eken.

Itbaı kórgen-bilgenin Serǵazyǵa da baıandap ótti Mana turǵan kisilerdiń kim ekenin aıyra almaı qalǵan eken). Itbaıdan qorjyn qatyny áli úıge kirgen joq. Manadan zarlap jylaǵan Ǵaısha keregeni qushaqtap áli jylap jatyr. Bir-eki jas áıelder tósekti jaǵalap, jubataıyn dep, Ǵaıshaǵa jaqyndap:

— Erkem, nege jylaısyń? Jylama!.. Qoı, qoı, shyraǵym, bóten bireý estise uıat bolar, aǵań saǵan urysyp otyrǵan joq, apańa ashýlanyp otyr, qoı shyraǵym, — dep jubatqan bolyp edi, bolmady.

Birsypyra mezgilden soń Amantaı:

— Ǵaıshajan, jylama, shyraǵym! Mundaı is árkimde de bolatyn, bir qate bolǵan shyǵar, eshteme etpes, qoı, shyraǵym! — dep jubatqan bolyp edi, — buǵan da bolmady.

Ǵaısha jubatqanǵa bolmaǵan soń, Amantaı:

— Itbaı, endi sen de qoı! Qazaqta maqal bar da: «adasqan degen jigitti qarańǵy tuman adastyrady» degen sondaı-aq, bir qate bolǵan shyǵar, kelin de áıeldik qyp, balany azǵyrǵan shyǵar, ketip qalsa qaıter ediń, ázir amandyq qoı. Ashýyńdy bas, — dep Itbaıǵa qaraı aýdy. Biraz otyryp:

— Álgi kelin qaıda eken? Uıalyp úıge kele almaı júrgen shyǵar, bar, Jumash, shaqyryp kelshi, moldamen tabystyraıyq, — dep kóterilińkirep qoıdy.

Qatyny úıge kirgesin, Itbaı ushyp túregelip, manadan qysyp turǵan ashýymen qatynyna ottyń basyndaǵy bir kúıgen shalany ala umtylyp edi, jurt jibermeı toqtatty. Jıylǵan jurt Itbaıdyń ashýyn toqtataıyn dep, ana-mynany áńgime qyp sóılesip, tań atqansha otyrdy. Tań atqan soń, Amantaı:

— Endi biz taraıyq, qalǵan bes-alty kúnge berik bol, Itbaı, saqtyǵyńnyń paıdasyn bir kórdiń ǵoı, ótken isti qozǵap, úı ishinin, mazasyn ala berme? Jumash, sen búgin osynda jat, dep dalaǵa shyǵyp qotandy birer aınala aıtaqtap, úıine ketti.

Qalǵyp, shulǵyp otyrǵan qatyndar da uıyqtap qalǵan balalaryn jylatyp, úılerine qaıtysty.

Ǵaısha jylap-jylap, ábden talyqqan soń kózi uıqyǵa ketken. Esikke ishinen kis.en salyp, Itbaı da jatyp qaldy. Aqsulýdyń ońashada sabaıyn dep edi, Jumash boı bermeı sabaı alatyn bolmaǵan soń qoıdy.

Amantaı úıine kelip, qatynyna:

— Ǵaıshany alyp qashaıyn dep júrgen kim eken? Osy aýylda osyny biletin bireý bar ǵoı... Sen sózdiń be, qatyn? Serǵazynikine jıen ne qyp kelgishtep júr edi? — dedi.

Serǵazy degen sózdi qatyny jaratpaı:

— Óziń aljıyn dep júrsiń, bilem! Myrza jigitte ne bar? Óz basyn, aman ǵoı! Jaı júrseıshi, — dedi.

Bul — Amantaıdyń alǵashqy qatyny Ajar ólgen soń alǵan toqaly, ózi bı kisi. Qatyny jaqtyrmaǵan soń Amantaı jym boldy.

Talyǵyp uıyqtap jatqan Ǵaısha tús keripti. Túsinde Qojash buny alyp qashyp eline aparǵan eken. Qojashtyń aýly bir kóldiń, jaǵasynda. Aýyl aınala jatqan mal, ezin bir ońasha úıge engizipti. Úıdiń ishi tirelip turǵan jasaý, bir bosaǵasynda ıilmeı turǵan qara saba, úıdiń ishi tolǵan qyz-bozbala eken. Bozbalalar dombyra tartyp, eleń aıtyp otyr. Ǵaısha olarǵa qymyz quıyp berip otyr eken. Osylaı otyrǵanda, úıge eki kózi qyzarǵan uzyn boıly, jýan, deneli bir shal kirip kelip, Ǵaıshanyń qasyna otyrdy. Shal kelgen soń qyz-bozbala asyp-sasyp, bir-birlep úıden shyǵa bastady. Shaldan qorqyp ózi de shyǵaıyn dep edi, otyrǵan ornynan tura almaı qaldy. Endi esikke qarasa, ústi basy alba-julba, úıge kirýge bata almaı Qojash tur. Esikke shal qarasa, Qojash keıin sheginip, Ǵaısha qarasa, berirek kelip, esikte kópke deıin turdy. Ǵaısha: «Ne qylyp tursyn, jıen? Ústińdegi kıimin, qaıda?» — dep esikke qaraı bergende, qasynda otyrǵan shal: «Onda neń bar?» — dep aqyrdy.

Shoshyp oıanyp ketse, úıdiń ishi shaı iship otyr. Itbaı qatynyna shańqyldap ursyp otyr eken. Álginiń bári túsi ekenin bilip, nege jorýdyń retin taba almaı, túndegi oqıǵa esine túsip, Ǵaısha teris qarap jatýmen túske deıin jatty. Apasy janyna birneshe ret kelip:

— Ǵaıshajan, tur, kún tús boldy, sharshadyń ǵoı, qalqam! Úıge bireý-mireý kelse, uıat bolar, shaıyń qaınap tur, — dep edi Ǵaısha:

— Basym aýyryp jatyr, apa, tura alatyn emespin... — dedi.

Bir mezgilde Ǵaıshanyń, janyna Itbaı kelip:

— Tur, bıe saýaıyq! — dep úıden shyǵyp ketti.

* * *

Bıe saýdyryp júrip Itbaı qatynyna:

— Basyńda bir shaınam mıyn, joq ıt bolmasań, Turlyǵul bolmasa, osy maldy bizge kim berer edi? Jan-jaǵyńa qarashy! İlýde bir úı bolmasa, on eki bıe saýyp otyrǵan kim bar? Qyzyńdy bir kedeımen qashyryp jibergende, erteńine Turlyqul kelip osy maldy túk tastamaı aıdap ketpeı me? Ózi azýly baı, qaraıǵan bı-bolys eziniki. Bizdiń kimge tótep bergendeı shamamyz bar, — dep Itbaı ursýmen boldy.

Bıshara Ǵaıshanyń jaryq, kúnderi qarańǵy bolyp, kóńiline qýanysh berip, senip júrgen isi ornyna kelmeı qalǵan soń, qaıǵyryp, qapalanyp qur súldesi ǵana júrdi. Baıǵustyń, eshnársege kóńili jar bermeı, jóndi tamaq ishe almaı, almadaı qyzyl betiniń nury solyp, jurtta qalǵan qý shúberekteı bozaryp, ólim hálindegi aýrý adamdaı ǵana kúıi qaldy. Jatsa-tursa Qojash esine túsip, kózine elestep, kóńilinen esh ýaqyt ketpedi. Ǵaıshany bul halinde kórgen adam, qandaı qatty jaýyz bolǵanmen de: «Eı, bıshara-aı» derlik boldy. Bul derttiń ústine Itbaı Ǵaıshany kúndiz kózinen eki eli tasa qylmaı, túnde esikke kisen salyp júretin boldy.

Turlyqul keletin kúni, Itbaı aýylynan: kilem, kórpe, jastyq jınap, tósep, úıdi jaınatyp qoıdy.

— Bes-alty kúnnen beri jınaǵan bir saba qymyz ıilmeı tur. Sol kúni dúnıege qoly tegis jetken adamdaı kóńildi, qýanyshty júrdi. Tús aýǵannan bylaı qaraı, úıde damyl kórip otyra almaı, dalaǵa bir shyǵyp, úıge bir kirip, Turlyquldyń «eletin jaǵyna arbaǵa shyǵyp qarap tynyshsyzdana bastady.

Ekinshiden joǵaryraq shańdatyp kele jatqan eki arbalyny kórip, arbadan sekirip túsip, súrinip-qabynyp úıge kirdi. Kúıeý kelip qalǵanda, qatyn, sen ne qylyp otyrsyń! Tur! Ǵaıshany Amantaıdikine apar, sonan soń kel de, sabany pise ber, tur! Tur! — dep ózi qaıta dalaǵa shyqty. Esik aldynda turyp Itbaı daýystap:

— Kúıeý «ólip qaldy, túsirip alaıyq, munda kelińder! — dep Amantaı, Serǵazyny shaqyrdy.

Itbaıdyń daýysyn estip Amantaı asyp-sasyp, qystygúni Turlyquldan kıgen kıit shapanynyń bir jeńin kıip, bir jeńin kımeı súrinip-qabynyp úıden shyqty.

— Kelip qaldy ma? Qaı jerde jele jatyr? — dep Amantaı da asyp-sasyp kúrkildep jatyr.

— Keldi, shańdatyp kele jatyr! Aı, Ámeke-aı! Qansha aıtsa da, baı jaqsy-aý, kedeı bolsa aryǵyn kótke túrtip ıtpekter edi,. ana qarashy, burqyratyp kele jatqanyn! — dep, Itbaı qyrdan qulaǵan qara jolǵa qarap qolyn shoshaıtty.

Itbaıdyń daýysyna jalǵyz Amantaı emes, aýyldyń bala-shaǵa, qatyn-qalashtary da jınalyp qaldy.

Quda, kúıeý de kelip úı syrtyna ońashalaý turǵan arbaǵa toqtady. Itbaı júgirip baryp, qolyn qýsyryp Turlyqulǵa sálem berip, qolyn alyp, qoltyqtap túsirip, jalbaqtap jatyr. Ábish qýdy Amantaı qurmettep alyp, amandasyp, bu da jalbaqtap qaldy. Amandasyp bolǵan soń, Itbaı qonaqtardy úıge qaraı bastady.

Túksıgen qalyń qabaqty, saqal-murty býryldanǵan eńgezerdeı, jalpaq muryn qara shaldy kórgen jas áıelderdiń birsypyrasy:

— Munyń baılyǵy qursyn, — dep, keıbireýleri:

— Erkemniń sadaǵasy ketsin, — dep betterin shymshyp, úılerine ketti.

Sol ketkennen bular: «Erkejandy malǵa qyzyqtyryp ólerdeı shalǵa bergeni nesi?» — dep, oıyn-toıǵa kelgen de joq.

Úıge taman kele jatyp Ábish qý:

— Molda, ana jetektegi qara qunajyn, toıǵa soıýǵa ákelgen malymyz edi, jetekten sheshtirip alyp bólek baılatasyz ba, qaıtesiz? — dedi.

Baıtaldan kózin aıyrmaı turǵan Itbaı:

— Janýardy kisiniń kózi qıyp soıatyn mal emes eken. Jumash, ana baıtaldy ana arbaǵa baılashy, — dedi.

Kisiler sheshinip otyrmastan-aq, Itbaı qatynyna:

— Tur, mynaý kúıeý, qudamyzǵa qymyz quı, kún yssy, baı shóldep kelgen shyǵar, shaıdy asyqpaı qoıarsyń, — dedi.

Qymyz iship otyrǵanda, Itbaı Turlyquldan amandyq surap otyryp:

— Baı, bıyl neshe qulyndy bıeńiz bar? — dedi.

Amandyqty aıtyp, bıeniń sanyna kelgende Turlyqul kúrmelińkireı berip edi, Ábish otyryp:

— Baıdyń nesin aıtasyń, bıyl taıyna deıin qulyndady, úsh júzge tarta bıe shyǵar, — dedi.

Itbaı kóterilińkirep, Amantaıǵa qarap:

— Bizge sonyń, jartysy bitse de jarar edi-aý, Ámeke, á? — dep jymyńdady.

— E, qudaı buıyrsa biter, — dep Amantaı aıaǵyn bosatty.

Kisiler qymyz iship, ázildesip oınap-kúlip otyryp, salqyndaıyq dep dalaǵa shyqty.

Dalada bular tek otyrmaı, jumystaryn bitire otyrdy! Ákelgen kádeleriniń jónin estigen soń Itbaı:

— Bári de jaraıdy ǵoı, — «ıt yryldatar», «baqan attar», «qol ustatar», «otqa quıar» degen yrymdaryn, bar shyǵar, biraq bizdiń bala baıdyń astynan at minem, ústinen kıim alamyn deıdi, onyń reti qalaı bolar eken? — dedi.

— Munyń mánisin men bilmeımin, kúıeýińmen sóılesip kóreıin. Sizdiń qalaǵan úlken jıren men yryssaq toryny bermes, berse, Qaraqul minetin attary bar ǵoı... — dep Ábish jer shuqyp temen qaraǵan boldy.

— Oı, qulaǵyńdy uraıyn, eki mástekte ne tur edi, jylatyp-syqtatyp Ǵaıshamdy da bereıin dep otyrmyn ǵoı! — dep Itbaı ornynan tura keldi.

Amantaı:

— Qaıda barasyń molda, otyr! Ashýlanǵanmen kórmeıtin jer emes, baı estip, ashýlanyp júrer, — dep Itbaıdyń eteginen tartty.

Baı degen sózdi estip, tóbege urǵandaı otyra qalyp:

— Táıiri, atty men qaıteıin... Álgi bala bolmasa, — dep kúıbijikteı berdi.

— At týraly men baımen aqyldasaıyn dep, — Ábish Turlyqulǵa baryp, Itbaıdyń sózin aıtyp edi, baı ashýlanyp:

— Osy ıttiń qyzyna bergenim az ba? Bolmasa meniń malyma qyz tabylmaıtyn ba edi, nege maǵan buldana beredi, eregisse men myna malymdy aıdap ketermin, — dep qylqanyn tikireıte bastady. Ábish:

— Qoı, baı, ashýlanbańyz, biteıin dep turǵan iske bilte salmańyz. Jalynyshtysyz ǵoı, buǵan jylqydan bir besti berińiz, kıim degenge on som aqsha berińiz. Qyzyn alǵan soń biz de quıryqty syrtqa salarmyz, — dep aqyl saldy.

Baı ashýyn basa almaı, birsypyra zirkildep otyryp áreń kóndi. At pen aqshany estigen soń, Itbaı quldyq uryp qaldy.

Túnde kisiler qonaqasyn iship jatqan soń, Itbaı Amantaı men Serǵazyny ońasha shyǵaryp alyp:

— Toıdy qalaı istep, qalaı qoıamyz? — dep aqyldasty.

Amantaı turyp:

— Toı degen ne?! Erteń ana ákelgen baıtaldy janyńa qaldyr da, birer qoı soıyp, osy ózimizdiń aýyldyń shaldaryn shaqyr da, batasyn alyp, balańdy jónelt! Úlken toı qylyp, topyr saılaǵan soń, byltyrǵy Qudabaıdyń toıynsha tóbeles bolady, ishken mas, jegen toq, ýaqyt joq, sóıtip arty bir janjal bolar, — dedi.

Baıtaldy janyńa qaldyr degen sózdi Itbaı teris kórmeı:

— Ózderińe unaǵan maǵan da unaıdy ǵoı, — dep sózdi kóńilsizdeý shubalta saldy.

Turarda Itbaı Serǵazyǵa:

— Shyraǵym, sen Ámekeń úıine baryp, Ǵaıshanyń jylaýyn qoıdyryp, ana kisilerden uıat ta, — dedi. (Kesheden Ǵaısha dym tatpastan jylap jatqan.)

Tósekte jatyp Itbaı qatynyna sybyrlap:

— Seń qatyn, tur, Serǵazynyń úıindegi kelinge bar, Ǵaıshany ákelip Turlyquldyń qasyna jatqyzsyn, boıy úırenýge jaqsy ǵoı, bar! — dedi.

— Ne bolsa da, barǵan soń birjolata kórer, — dep Aqsulý Itbaıdyń sózin jaratpaı, teris qarap, aýyr kúrsinip jatty. Qatynymen janjal shyǵarýǵa Itbaı da uıalyp, dymy quryp, kórpesin serpip tastady.

Birsypyra jatqan soń, Itbaıdyń kóńiline qorqynysh kirip, árnemeni bir oılap, ótken túnderi esine túsip, túıtkilsip úıyqtaı almady. Ǵaıshany qashaıyn dep jatqandaı kerip:

— Oı, bir masqara bolarmyn, eki túnde uıyqtamaı-aq qoıaıyn, amandyq bolsa, uıqy qanar, — dep jatqan jerinen túregelip, sol túndi uıyqtamaı, Amantaı úıin aınala júrip, tańdy kezimen atqyzdy. Ekinshi túndi de solaı etkizdi.

Kúndizgi toı bolmasa, túngi oıyn bolmady.

Itbaı muratyna jetip, Ǵaıshany jóneltip, qarasy kórinbeı ketkenshe qarap turyp, ábden kórinbeı ketken soń, — » — dep demin bir-aq alyp: «Jat jurttyqqa jaratylǵan bala degen osy-ay, qyzdy bala dep asyraýdyń keregi, qoı ózi,» — dep, úıine kirdi.

Ǵaıshanyń arbaǵa minerde jylaýǵa da shamasy kelmedi. Bes-alty kúnnen beri jóndi as ishpeı, jylaýmen bolǵan baıǵus — búgin talyqsyp essiz adamsha sendelip ketti.

Apasy aparyp salǵan soń bir jeti qonyp eline qaıtty. Aǵasy ketken soń ózin aınala jaýdyń ishinde qalǵandaı kórip, jatsa-tursa Qojashty oılap, eshbir habar bolmaǵan soń, kúnniń kóbin jatýmen etkizip júrdi.

Ǵaıshanyń bul isine Turlyqul razy emes, ózine kóńili tolmaı júrgenin ábden bildi. Turlyqul buryn: «Kedeıdiń qyzy ǵoı, myna dáýletti kórgen soń, meniń shaldyǵym esinen shyǵyp, eligip keter, birte-birte úırengen soń aıaǵymdy syılap, másimdi tartyp, kútetin bolar,» — dep oılaýshy edi. Joq, ol oıdan shyqpady.

«Muny áýeli bir tátti til, jumsaq kóńilmen aldap kóreıin,» — dep, olaı etse, bulaı ótse Ǵaıshanyń asty-ústine túgin báıek bola bastady. Bir mezgil qasyna otyryp:

— Basyń, aýyryp jatyr ma? Nege kóńiliń shabady, shaı qoıdyraıyn ba, et astyraıyn ba? — dep te surap qoıady.

Elge kelgen bir saýdager noǵaıdan jańa kóılek, qyrmyzydan kamzol áperip, keregińe jumsarsyń dep on shaqty teńgeniń kúmisin de berip qoıdy. Bir jetideı óstip kórip edi, Ǵaısha oǵan eligetin bolmady. Ǵaıshanyń qalpyn kórgen soń Turlyqul: «Qoı, aıýǵa namaz úıretken taıaq dep edi, bul kúńdi qorqytyp kóreıin», degen oıǵa keldi. Bir kúni joqty syltaý qyp, Ǵaıshany jatqan jerinen súırep sabap, aqyryp, zekirip, qorqytyp ta kórdi, bolmady. Túnde bólek jatqan jerinen súırep tósegine jatqyzyp ta kórdi. — Bolmady.

Osymen bir jeti, on kúndeı etti. Sorly bolǵan Ǵaısha, basqa túsken iske kónbegenimen amal joq, súıekten etken sóz ben etten ótken taıaqqa shydap júrdi.

Bir kúni, kúndiz yssy dala shańqaı tústiń talmaý mezgili, baı irgeni túrdirip, qarnyn sıpap jatqan.

Ǵaısha as úıde beti-qolyn jýyp otyr edi, qoıshy bala kelip:

— Apa, sen ne bildiń, meniń saǵan bir sóz aıtqym kelip tur, — dedi.

— Ne aıtasyń, aıta ǵoı, — dep Ǵaısha tań qalyp, qoıshynyń betine qarady.

Qoıshy bala esikke qaran:

— Osy qotannyń shetindegi anaý úlken qara úı bizdiń úı. Biz osy aýylda eki-úsh jyldan beri qońsylyqta otyrmyz. Bizdiń Birke deıtin jıenimiz bolatyn. Aǵam sol jıendikine amandyqta baryp, búgin kelip otyr. Birke saǵan sálem aıtypty, Qojashty ertip búgin túnde kelemin, saǵan daıar tursyn depti. Olar kele qalsa, men saǵan habar beremin. Meniń habarym kóz qysqan bolar... — dep, bireý estip qalǵan joq pa degen kisishe, jan-jaǵyna qarap, jymıyp kúldi.

Ǵaısha: «Qoıshy,» — dep, nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, ishinen nemquraıdylaý qyp:

— Jaraıdy, — dedi.

Osyny aıtyp qoıshy bala shyǵyp ketti.

Muny estigen soń, Ǵaısha ras ekenin de, ótirik ekenin de bile almaı oıǵa qaldy; qoıshy balanyń osy aýyldyń qońsysymyz degeni ras-aý, sirá, áneýgúni Turlyqul urysqanda, — qańǵyrǵan neme, kúl qylyp ushyryp jibereıin, — dep jatyr edi, — qońsy bolsa, qońsy shyǵar. Ras bolǵanda, qalqamnyń taýy shaǵylyp meni umytpaı júrgeni ǵoı, qaıtkenmen de daıar turaıyn, — dep kóńili selt etkendeı boldy.

Keshke baıdyń tósegin salyp júrip, qoıshy bala Ǵaıshaǵa qarap kózin qysyp, betin tyrjyńdatyp qoıady. Baı tósegine jatqasyn, qoıshy bala kórpesin jaýyp, qolymen nuqyǵandaı bolyp, Ǵaıshaǵa qarap kózin taǵy bir qysyp, dalaǵa shyǵyp ketti. Kúndegi qalyppen Ǵaısha birsypyra otyryp, qoıshy bala kirip, shyǵyp kózin qysyp damyl bermegen soń, shapanyn búrkenip dalaǵa shyqty.

Qoıshy balaǵa erip úıden «áý» degendeı jerge shyqqanda, qarańdaǵan eki kisiniń qarasy kórindi.

Jaqyndap kelip Qojashty tanyp, Ǵaıshanyń júregi lúpildep, býyny qaltyrap, moınyna qalaı asylǵanyn bilmeı de qaldy. Shamasy kelip aıtqan sózi:

— Ǵashyǵym, teńim, qutqar! — degen sóz boldy.

Kóńilsiz bolyp júrgen Turlyquldyń dalaǵa shyqqan Ǵaıshada jumysy joq, báıbishesin esine túsirip, balasy joqtyǵy da kóńiline kirip, túrli oıǵa tústi:

«Jas qatyn qushaqtap kóńilimdi jasartyp, ıisti bolam ba dep bul qatyndy alyp edim, onyń jóni keletin emes. Bul bulaı bolǵanda, osy kúndi ózine kóp qylaıyn, eger bul qylyǵyn qoımasa, osy maldyń arqasynda, taǵy bir qarap alaıyn; sóıtip muny kún, esebinde jumsaıyn, — dep oılap jatyp, kóńilin jubatqandaı bolyp, kózi uıqyǵa ketti.

Tańerteń baı dalaǵa shyǵaıyn dep tursa, kúndegi búktelip jatatyn jerinde Ǵaısha joq, bosaǵada qoıshy bala jatyr. Qoıshy balany oıatyp:

- Álgi osy úıdiń qatynyn kórdiń be? — dedi.

— Joq, túnde tósegin salyp berip jatqyzyp, esikti baılap, shamdy sóndirip jatqam, sonsyn bilmeımin... — dep qoıny kózin ýqalaı, tyrbana túregeldi.

— Tur, osy mańaıdy baıqashy! — dep dalaǵa shyǵyp kelip, jataıyn dep edi, túıtkilsip jata almaı, kıine bastady...

Dalaǵa shyqty. Mańaıda Ǵaısha kórinbeıdi. Aýyl úıden dep ketken qoıshy bala da keldi. Ǵaısha joq. Turlyqul bir bolǵanyn bilip, aýyl adamdaryn shaqyrtyp aldy.

Aýyl tegisimen jınalyp kelgennen soń, osy aýylǵa kelgen adam bar ma? — dep tasqabaqtaı qaǵystyryp teksere bastady. Ondaı sezikti eshnárse taba almaǵan soń, jylqyny erte ákelsin dep habar berip, at aldyryp, jan-jaqqa izdete kisi shaptyrdy.

Bir kisini Itbaıǵa jiberdi. Túske deıin izdep joqshylar taba almaı kelgen soń, bul Qojashtyń isi ekenin bilip, bolys-bıler dos-jarlaryn shaqyrta shapqyn jiberdi.

Úsh-tórt kúnniń ishinde Turlyqul aýylynyń, ústi opyr-topyr boldy. Turlyquldyń qatyny ketkenin namys kórgen bı-bolystar, baılar, qoryqsa da, aǵaıyn týǵandary jınalyp keldi. Jalǵyz-aq Jartastaǵy aǵaıynnan jan joq. Eki-úsh kisi jibergenge kelmegen soń, Turlyqul ádeıi Ábishti jiberdi.

— Bar! El me eken jaý ma eken sony bilip kel, — dedi.

Ábish baryp:

— Aǵaıyn emes pe edik, er namysy — el namysy degen qaıda? Turlyquldaı baıymyzdyń qatyny ketip jatqanda, shaqyrsa da kelmedińder, el ekenderińdi, ne jaý ekenderińdi aýzyńnan bilip kel dep ıgi jaqsy bı-bolystar jiberip otyr meni, — dedi.

Jartastyń qyzyl sıraq kedeıleri, Birke, Álkeń Júnis bas bolyp:

- E, Medeý deıtin el, kedeı bolsaq ta, biz de Atyǵaıdyń bir balasy emes pe edik; jazyǵymyz joq edi, biraq bes-alty jyldan beri qaraı Turlyqul bizge ne kórsetpedi. Sodan beri biz de jaýmyz. Bastaǵan ezi. Kedeı aǵaıynyn basyna kún týǵanda ǵana tapty ma? Jesir namys bolatyn bolsa, ana jylǵy bizdiń jesirimizdi qaıtarsyń jer namysy bolatyn bolsa, Keńshalǵyndy qaıtarsyn. Nansa, bul iske bizdiń qatysymyz joq, nanbasa, ezi biledi. Biraq, teńdigimizdi almaı, bizde aǵaıynshylyq ta joq, o da esińde bolsyn, mine — bizdiń aıtarymyz osy, — desti.

— Meniń bileıin dep kelgenim sol edi, — dep, ylǵı kedeıdiń, yńǵaıyn tanyp, bóten sóz aıtpaı Ábish aýylyna qaıtty.

* * *

Ábish kelip, Medeýdiń kelmeı jatqan mánisin aıtqan soń, bastyǵy Turlyqul, bı-bolystar bolyp kúrildesip, páleden-pále tastamaı ornatpaqshy bolyp, Birke, Álkenderdiń basyn Sibirge jibermekshi bolyp: «Qoı, ol qolda ǵoı, mynaý isimizdi retteıik», dep aqylǵa saldy.

Jıylǵan jurttyń birsypyrasy:

— Saılap qyryq, — elýdeı kisi attandyryp, taza sol qatyndy tartyp alaıyq, — dedi.

Birsypyrasy:

— Kisi attandyryp, el shetinen mal aldyrsaq, sol qatyndy eńbeksiz, tolǵaqsyz ózi-aq ákelip tastamaı ma? — dedi.

— Ony da qoıyp, muny da qoıyp, kisi jiberip, aldynan ótsek qaıtedi, bir tentektiń isine bola, el arasyna ot salmas, qatyndy qaıyrar, — degender de boldy.

Ári aqyldasyp, beri aqyldasyp, «O daǵy el ǵoı, onyń da ıgi jaqsylary bar ǵoı; eń áýeli aldynan etýimiz jón bolar», — dep qasyna bes-alty aqsaqal ertip, Ábish, Baıǵazyny jibermekshi bolyp, bir jetiden beri opyr-topyr bolyp jatqan jurt tarqasty.

* * *

Eki-úsh kún saılanyp, jandaryna jol biletin úsh-tórt jigit ertip, nebári on shaqty kisi bolysyp Baıǵazy, Ábish Qaraýyldan jesir daýlaı shyqty.

Bular týra júrip otyryp, Myrzash deıtin bolystikine kelip tústi. Jón surasyp, kelgen jumystaryn aıtqan soń, Myrzash, Alshańdy, taǵy bóten el adamdaryń shaqyrtyp alyp, kisilerdiń kelgen jumysyn aıtty, Alshan, turyp:

— Jaraıdy, mundaı jumys burynǵy-sońǵylyqty bolatyn, irgeles otyrǵan eldiń azary bolsa da, bezeri bolmas degen. Ahmet, sen bas bolyp myna kisilerdiń sharýasyn bitirińder, — dedi.

Qojash Ǵaıshany alyp kelgennen beri qaraı bıleri alatynyn alyp, daýshyǵa aıtatyn sózin aqyldasyp, bir aýyzdy bolyp qoıǵan el birer kún sóılesken boldy; jınalǵan aqsaqaldar:

– Kelgen jesirdi qoldan bere almaımyz, beretin teńdigimiz de joq; ol elde bizdiń de talaı teńdigimiz ketken, bı-bolystar aldymen sony ápersin, bolmasa bizdiń bitimimiz joq, — dep Ahmetti bılerge qaıtaryp jiberdi.

Ahmet, Baıǵazy, Ábish, Myrzash Alshańǵa kelip sóz bastady.

— Biz jıylyp, bir-eki kúnnen beri qaraı ári sóılesip, beri sóılesip eshnárse bitire almadyq. Kóptiń, aıtatyny mynaý: «İrgeles otyrǵan eki eldiń arasynda, mundaı jesir daýy jalǵyz bul emes, erteden úzilmeı kele jatqan aýrý ǵoı, — deıdi. Onyń ber jaǵynda, jesir kerek bolatyn bolsa, Baıekeń, men Áben, sý asyp, daý qýyp kelgen soń, eldiń mindetin alyp kelgen shyǵar desedi. İs bitirý degen jaqsy nárse, eldiń tynyshtyǵy bizdeı sharýaǵa kerek qoı, ótkendi terip, súımestiń isin istemeıik, Baıekeń men Ábeń aldymen sońǵy eki-úsh

jyldaǵy jesir daýyn bitirsin sonsoń bul jumystyń bitýi ońaı ǵoı», — desedi.

— Ana jylǵy qyzbadan kele jatyp Turlyqul aqsaqal, toqtyny mise tutpaı, jóndi qonaqasy bermediń dep, bizdiń jamap Qoıbaǵardyń atyn barymtalap sińirip ketip otyr. Oǵan ne aıtady eken Ábeń men Baıekeń deıdi, — dep Ahmet sózin toqtatty.

Bir kezde Alshań, qysylyp, qynjylǵandaı bop sóz bastap:

— Jurttyń bul ne qylǵany. Ahmet, sen áli de bolsa da bar. «Ant aýmaı, at shappas» degen, bir tentek úshin elmen jaýlasyp, qyrylamyz ba? Qaıtarsyn Baıǵazynyń jesirin! — dedi.

Ahmet turyp:

— Elge baratyny joq, eldiń, sózi qysqa, úzildi-kesildi álgini aıtty da, opyr-topyr bolyp osynda qyrylamyz ba dep ózderi tarap ketti, — dedi.

— Onda sóz bitti ǵoı, — dep Alshań janynda turǵan jastyqqa qısaıa ketti.

* * *

Eldiń yńǵaıyn baıqap, is bitpeıtin bolǵannan soń: «Endi betimizden kóretin boldyq qoı», — dep, tisterin qaırap, Baıǵazy, Ábish jolshybaı qona-tústene elge qaıtty.

* * *

Baıǵazy, Ábish elge kelgen soń Turlyqul yzaǵa, namysqa shydaı almaı, taǵy da at shaptyryp, ózine qaraǵan bı-bolystardy, eldi jınap aldy. Jıylyp kelgen jurtqa Turlyquldyń aıtqany mynaý boldy:

— Birinshiden qyzyǵa jeliktirip qashyryp jiberip otyrǵan Itbaıdyń ózi bolmaǵanmen qatyny, odan malymdy alyp berińder, taǵy sol Amantaı aýlynda Serǵazy deıtin bir neme osy qatyndy azǵyrýshynyń biri dep estımin, odan at-ton aıybymdy áperińder. Ekinshi, sizderden bir tilegim, ketken qatyn ketsin, mynaý Qaraýyldan kegimdi áperińder, sol eki tilegim bar senderden — dep túksıgen qabaǵyn qars jaýyp, tómen qarady.

Jınalǵan jurt ári-beri sóılesip, Qaraýyldan mal aldyrmaqshy bolyp odan keletin pále-jalaǵa Turlyqul bolys, Baıǵazy, Qurymbaılar ıe bolmaqshy boldy. Jurt barymtaǵa attanýǵa saılanyp jatqanda, Itbaıdan maldy qaıyryp, Serǵazydan aıyp almaq úshin Baıǵazy, Ábish ketti. Bular Amantaıdikine túsip, kelgen jumysyn aıtty. Amantaı momyn sharýa bolǵanmen de namysker, taban jolyna myqty kisi edi. Kisiler asyn iship bolǵannan soń, Amantaı Baıǵazy, Ábishke:

— Sizder otyra turyńyzdar, men Itbaı men Serǵazyny shaqyryp alyp, sizdiń jabdyǵyńyzdy sóıleseıin, — dep dalaǵa shyǵyp, Serǵazy, Itbaıdy shaqyryp aldy. Aǵaıyndaryn shaqyrtyp alyp, tań atqansha ońasha keńesti. Bul keńeste jınalǵan momyn sharýalar:

— Jazyǵymyz — Turlyquldyń, jasyna qaramaı qyz bergen edik, qoryqsaq, syılasaq ta, bı-bolystardyń tileginde bolǵan edik, kelse jalpyldap qonaǵasymyzdy bergen edik, endi munysy qalaı? — desti. Jumash turyp:

— Qolyna bergen soń qatynyma ıe bolmadyń degen Turlyquldiki ne sóz, at-ton aıyby ne? — dep shańq ete tústi. Serǵazy degen ne sez! Qyz ben jigittiń bozbalashylyǵynyń tetigi osynda ma edi? — dep Sársenbaı da ereýildedi.

Olaı-bulaı sóılese kelgende, jınalǵan sharýalar:

– Qoı, Turlyqul men bı-bolystar degenin istep otyrsaq — el eken de, degenin istemeseń — jaý eken! Tórt-bes jyl arazdasqan Medeýge de eshteme qylyp otyrǵan joq. Sol Medeý biz syqyldy momyn sharýa ǵoı, baryp qosylaıyq ta, tilektes bolyp otyraıyq, qudaı saqtar! — dedi.

Jıylǵan jurttyń bul sózin Amantaı da unatty.

Erteńine mal túgil aıyp ta ala almaı, Baıǵazy men Ábish aıtyp kele jatyp: «Bet qaıtys bola berdi-aý, qyrsyqqa bastaǵan bir jumys bolmasa jarar edi», — dep muńaıysady.

Amantaı Serǵazyny shaqyryp alyp:

— Sen janyńa myna aýyldan kisi ertip, Medeýmen sóılesip kel, mán-jaıdy aıtarsyń, irgeles otyrǵan aǵaıyndy momyn el ǵoı, ýádeni nyq baılap kel, — dedi.

Serǵazy on shaqty kisi bolyp barǵan soń, Jartastaǵy el: — bizge de dos tabylatyn kún bar eken ǵoı, — dep qýanysyp, jibermeı, eki-úsh qondyryp, laǵy bary laq soıyp, soqtysy bary toqty soıyp, syılap qaıyrdy.

Jurt shópke túser «ezde, Keńshalǵyndy shabýǵa Serǵazy otyz oraqshy berdi, ishinde Itbaı men Qaraqul da bar. Osy k.alyppen Medeýge de el tabylyp, burynǵy bılep-tóstep júrgen elinen aırylyp bara jatqasyn, aqyry qalaı bolady degen oıǵa qalyp, aldyńǵy bolashaq isti eske alyp, bolys endi Keńshalǵynǵa boı sala qoımady.

Baıǵazy, Ábish kele daıarlanyp turǵan barymtashylardy attandyrdy.

Qalǵan jurt aman mal ákelse eken degen tilekte.

Bulardyń tilegi de boldy. Kóp uzamaı-aq, barymtashylar júz elýdeı jylqyny aıdap keldi.

Barymtanyń aqyry munymen bitken joq, — Qaraýyl da tek jatpaı, el shetinen o da mal alǵyzdy.

Bul barymtanyń ishinde bireýdiń jalǵyzy, bireýdiń, ekeýi Ketkender ne san.

Barymtanyń sorańgeldesinen adam ólý de boldy. Soıyl jyǵylǵan ne san... İstiń basy barymta bolsa da, aıaq jabarym ta syltaýymen urlyqqa da aınaldy.

Turlyǵul men Baıǵazynyń eki júzdeı jylqysy barymtaǵa túsip, saǵy taǵy bir syndy. Barymta bes-alty jylǵa sozylyp, eki eldiń, tynyshy kete bastaǵan soń, ara elden kisi júrip, barymta-syrymtany toqtatyp eki eldi bitirdi...

* * *

Baıǵazy Esmurattyń kelini Jibekti eshkimge bere qoıǵan joq edi. Jıenbaı júz teńge aqsha men bóten malǵa razy bolǵanymen Qaraker atymdy qatynsyz ótsem de bere almaspyn deıtin. Qurymbaı:

— Óziń aman bolsań, at tabylmaýshy ma edi, Baıǵazyǵa atyńdy ber de qatyn al, — deıtin. Esek dámeli bolyp Baıǵazy júrýshi edi.

Bir kúni Baıǵazy Shalqandy Jibekke jiberip:

— Kelin ana-mynany qoıyp, Turlyqulǵa tısin. Bolmasa basyp-kóktep Esmurattyń ózine qosamyz. Tańdaýy óziniki. Osy eki tańdaýdyń ekeýine de kónbeıin dep aqylsyzdyq qylyp júrmesin!.. — dep sóz saldy.

Esmurattyń kelini jıyrma-jıyrma úshke kelgen kisi edi, ózi tym kúıeý tańdamastyq ta áıel emes edi. Shalqannan baıdyń sálemin estigen soń, ári oılap, beri oılap, áldekimge qosaqtalyp ketem dep, «tıem» degen ýádesin berdi.

Baıǵazy Turlyquldy shaqyryp alyp, Jibekti arbasyna salyp jiberdi. Esmurat: «Meni qaıtesiń?» — dep jylap kelip edi, «Sen ıt, óz qatynyńa ıe bolsań jaramaı ma», — dep Turlyquldan birli-jarym qara áperip, onyń kóńilin tapty.

* * *

Budan keıin on jyl etti. Shópti aıaqtap, eginniń pisken kezi edi.

Talasa bitken jynystaı qaıyń men qaraǵaıly aǵashtyń alańqysynda, qystaýdan shaqyrym jarymdaı jerde, ortasynda jaltyraǵan sýy bar tomardyń jaǵasynda, qońyrlaý bes qanat úı tigýli tur. Bala jasyrynatyn sybyzǵy qýraı men capy bas jońyshqany syzyp, arqasy ǵana kórinip, úıden shaqyrym jarymdaı jerde, irili-ýaqty on shaqty sıyr jaıylyp júr.

Úsh qulyn baılaǵan jeliniń basynda jeti-segiz jylqy úıezdep tur.

Maıysa bitken shıe men búldirgendi aralasań, tizeden tómengi jeriń qanǵa malǵandaı bolady. Tomardy jaǵalap, ıyǵyna oratyn salǵan orta boıly bir kisi úıge qaraı kele jatyr. Úıdiń janynda betteri qyzaryp, shekeleri torsyqtaı-torsyqtaı eki-úsh bala oınap júr.

Osyndaı kóńildi jaıda tigýli turǵan úı kimdiki? Mynaý súıkimdi, úrip aýyzǵa salǵandaı balalar kimdiki?..

Maldary qalaı ajarly semiz edi!..

Pul tigýli turǵan Qojashtyń otaýy. Iyǵyna oraq salyp, kele jatqan da sol, úrip aýyzǵa salǵandaı balalar da Qojashtiki, Ǵaıshasy úıde shaı qoıyp jatyr. Úıdi aınala jatqan mal, ózderiniń taban aqy, mańdaı terimen tapqan mıly. Jaraıdy, jigit! Qaıyrly boltyn turmysyń!

---