InfoHub Logo

Nobeldik syılyq baqılyq bolǵan kisige berilmeıdi.

34 jasynda gendik ınjenerıasy — adam tegi týraly zertteýine Nobeldik syılyq alǵan Kembrıdj ýnıversıtetiniń profesory, halyqaralyq «Adam tegi» ǵylymı-zertteý jobasynyń tuńǵysh jetekshisi Djeıms Ýotsonnyń qyrtysty qalyń eńbegimen tanysyp shyqqan boıym. Biraz sózin kúndeligime túsirip aldym. «Ustazyń — birbetkeı, tik sóıleıtin, minezi jaman, ataqqumar adam bolsyn, ózindik beti bar, ózindik shyndyǵy bar adam ǵana seni jaǵaǵa alyp shyǵa alady», — deıdi ǵalym. «Sizge bir nárse úırete alatyn kisimen ǵana dostas, osy mejeni alǵa ustap ómirim ótti, dosy az adamǵa aınaldym»... «Oqıǵa bolǵanyn bári aıtyp bere alady, álgi oqıǵanyń nelikten solaı bolǵanyn aıtýǵa tyrys», — dep jón silteıdi bilimpaz Ýotson. «Jeksenbige jumys istep daǵdylan», — dep oı salady uly genetık.

Onsyz da senbi, jeksenbide qaǵazǵa qadalyp jumys isteıtin qashanǵy ádetim. Taǵy da baıaǵydan kókeıde júrgen oıymdy kesteleýge qolyma qalam aldym.

Qazaqsha «at — bıeden, alyp — anadan týady» degen sóz bar. Bylaıǵy jurt jóni kelgende osy máteldi aıtýyn aıtsa-daǵy, túp tamyryna, mánisine úńile bermeıdi. Kóne kitapty oqyp, eski áńgimeni kóp biletin kárıany tyńdap otyrsań — atam qazaq máteldi tegin aıtpaǵan. Kisi aǵzasyndaǵy qanǵa tartý, ıaǵnı, tektiń tuqymnan tuqym qýalap, jalǵasatyndyǵyn áldeqashan bilipti. Tekti quraıtyn nýkleın qyshqylynyń molekýlalyq túzilimi, jalpaq tilmen aıtsaq: qandaǵy hromosom túıirshiginiń qasıet-syryn, tabıǵatyn baıaǵydan tanyǵan. Tuqymynyń tuzdaı quryp ketpeýiniń qamyn jegen. Jeti ataǵa deıin qyz alyspaýynyń mánisi osy ma deımiz.

Qara orman qazakem álimsaqtan beri tek túziliminiń úzilmeı kele jatqan qadym qasıetine bola álgideı mátel shyǵarǵan. Ǵasyrmen, dáýirmen talasatyn kóripkeldik jasaǵan. Urpaqtan urpaqqa ulastyryp tek qasıetin saqtaı bilipti.

Jaryqtyq analarymyz-aı deseńshi!

Keshegi ótken zamanda arqa jurtynda jeti dýan el — kereı ishi Múset bıge jyǵylady eken. Bir aýyz sózine turǵan. Múset bı ne aıtsa — oryndalyp, dáýreni júrip turdy desedi. Jeti atasynan bı bolǵan. El ishi bıdiń nazarynan jasqanyp, kebisin qoıyp, jyǵylyp-súrinip atyn ustaýǵa umtylady eken. Júrgen-turǵanyn jastarǵa úlgi-ónege etken.

Sol Músettiń ákesi aldyna azǵana mal bitken jýan jiliktiń biri eken. Tili pysyq, minezi shaqar kisi aýyldy basyna kóterip mazalap júredi. Mańyraǵan maldyń býyna pisip, ary-beri shapqylap, barǵan jerde atynan túspeı shirenip, aýyl úıdi yǵyr etipti. «Ákeń... shesheńdi...» dep, boqtaýsyz sóz sóılemeı, ótken-ketken jolaýshyǵa qamshy úıirip, josyq úıretipti.

Álgi Múset kishkentaı bala kezinde ákesi erkeletip oınap otyrmaıdy ma. «Ózime tartqan qaraǵym-aı!» — dep álsin-álsin nyǵyzdaı beripti. Úıge kirip-shyǵyp as qamymen júrgen áıeli: «Iá, sizdiń balańyz-aı!» — depti. Tirligimen bola beripti. Úıde bala oqytatyn zerek molda otyr eken. Shirengen baı biraýqymda isip-keýip shyǵyp ketken kezde molda jigit úıdegi áıelden álgi sóziniń mánisin suraıdy. Sonda qýshykesh baıynyń shaqyr minezinen yǵyr bolǵan áıel shynyn ashypty.

— Tisińizden shyǵara kórmeńiz. Shynymdy aıtaıyn. Aldyna azǵana mal bitken shaqar baıdan jaqsy adam shyqpaıtynyn áýel bastan sezdim. Amal izdedim. Arǵynda Qyzjánibek esimdi seri baryn bilesiz. Ózimniń ónerimmen Qyzjánibekten alǵan oljam osy bala edi, — depti áıel.

Tektiden tuqym alǵan áıeldiń amalynyń arqasynda keıinshe kereıdi ýysynda ustaǵan Múset bı týǵan ǵoı. Bul tarıhı shyndyq.

Sóz — sózden týady, sóılemese — neden týady. Minekeı alyp anadan týady degenniń mysaly osy.

Qazaqtyń arǵy-bergi sóz biletin kárıalaryn jasynan kóp tyńdaǵan adammyn. Onyń ústine ákem Dosjan: «Oınaı berseń — kóılegiń jyrtylady, úlkendi tyńdasań — oıyńa oı qosylady» dep, bala kezimnen janynan tastamaı, ertip júrýshi edi. Qurdas-qurbylarym tóbemdi kórgennen qolyn shoshaıtyp, mazaqtap: «Shal, shal ánekeı!» — dep aýzy-basyn qısańdatyp, shıqyldap kep kúletin. Namystanyp qalamyn. Yzadan jarylardaı bolyp, nart bolyp qyzaramyn. Burylyp ketýge ákemnen seskenip, basymdy tómen salamyn. Úlken kisiniń sońynan salpaqtap ilese beremin.

Shaldar bas qurǵan jerde áńgimeniń tóresi aıtylady. Sonyń biri tómendegishe.

Qazaqqa aty shyqqan Jaıaý Musanyń elinde: «Balasy sol Boshataıdyń dep aıtady, Bilmese ony qazaq nege aıtady!» — degen óleń aıtylady. Tipti jas kezinde Musanyń ózi osy óleńdi ánge qosyp aıtyp júripti. Shyndyǵyn tekserip kelsek — Jaıaý Musanyń ákesi — Baıjan, sheshesi — Naǵjan.

Anasy el ishindegi urǵashynyń kóriktisi, aýylǵa sózin júrgizgen, jarqyldaǵan janartaýsha janyp turǵan jan bolypty. Betine anaý-mynaý kisi týralap qaraı almaǵan. Toıda, jıynda arqalanyp án salyp, jurtty kóterip ketetin arqasy bar kórinedi. Muny-daǵy eski sóz biletin kisilerden estip bilemiz. El ishinde Naǵjan aqkelin atalyp, aty shyǵypty. Baıjan bolsa at arqasyna asylyp zorǵa minetin, ynjyq, bosbelbeý kisi bolypty. Týra sózin aıta almapty. Kóbine párýaly sózge aqkelin — Naǵjan kirisip ketetin deıdi.

Endi keshegi ótken Musa dushpany betine kele almaıtyn ótkir, ónerli bolyp ósti. Esimi dúrkirep ıisi qazaqqa jaıyldy. Ózin ǵana emes, dúıim jurtqa Shormannyń Mustafasyn keleke ǵyp, esimin áni arqyly tarıhqa tańbalady. Syry nede?.. Musanyń shyn tegi kim edi?.. Úńilip qarasaq: dúnıeden jarqyldap ótken ónerli kelinshek bir jaqsymen aıqasyp, mańdaıy jarqyraǵan ónerli urpaq qaldyrǵan. Keshegi tiri sózben jaryq dúnıeni terbetip ótken Jaıaý Musanyń tegin — Naǵjan sulý ǵana bilip ótti desedi. Sondaıda ǵoı:

Balasy sol Boshtaıdyń dep aıtady,

Bilmese ony qazaq nege aıtady, — degen óleń joldarynyń astary, máni tym tereńde dep aıtatynymyz.

Keshegi alasapyran zamanda, Altaı-Qarpyq elinde Álı esimdi bolys ótipti. Sóz biletin, sózge turatyn jan eken. Myrzalyǵymen elge aty shyǵypty. Beısenbaı esimdi tiliniń túrpisi bar, qý tildi qýshykesh qurdasy bolady. Álı qalyń el bas qosqan jıynda ese bermeı, keýdelep ketkende shydaı almaı qurdasy araǵa kıligedi ǵoı.

— Shata myrza, shegine sóıle, Shata myrza! — dep aldyn keskesteı beripti.

Jıyn tarqap, ońasha qalǵan kezde Álı bolys qurdasyna jatyp renjipti. Qamshysyn bilemdeı ustap qalshyldap sóılepti.

— Áı, qurdas, ákesi belgili kisini shata degendi senen kórdim. Jaıyńa nege qarap tynysh otyrmaısyń. Jandaralǵa shaǵynyp, jyn-shaıtanyńdy qaǵyp alaıyn ba osy?!

Beısenbaı tili qyshyp sóılep ketipti.

— Óz betinshe jol taýyp júre almaıtyn, on úıge bıligin júrgize almaıtyn jaman Qulshombaıdan sendeı bala týa ma, óziń oılashy, qurdas!

— Neǵyp kókip sóıleısiń? Sheshemniń etegin kúzetip júrgen sen be ediń? Aıt qanekeı!

— Aıtsam — aıtaıyn, ashý — dushpan, aqyl — dos, tekke qalshyldaısyń, bolys-eke!

— Ne tapsań-daǵy tilińnen tabasyń!

— Bolys-eke, sen Kenesary-Naýryzbaıdyń Naýryzbaıynan paıda bolǵansyń. Senbeseń eldiń ósegine qulaq sal, saqal-shashyńdy alǵyzyp aınaǵa qara!

Sonda sulq túsken Álı bolys:

— Ákem jaman kisi bolmapty ǵoı, — dep otyryp qalypty.

Sózden sóz týady, oıdan oı óristeıdi.

Ertede Arqadaǵy Aıdabol — kúlik ishinde Imanbaı esimdi ári saqy, ári sheshen, aqyn kisi ótken. Imanbaıdyń ákesi Shalabaı degen bolypty. Shalabaı óz sharýasyn ǵana biletin, aýyl arasynan attap shyqpaǵan momyn kisi. Saýaty shala. İsi shala. Bazarǵa, jármeńkege mal aıdasa — arzanǵa satyp utylyp barmaǵan tistep, ókinip oralady eken. El ishinde sóz jata ma. Sol elde Qantaı esimdi atqaminer kisi ótipti. Qantaı eskishe saýatty, medrese oqyǵan, quran qatym shyǵara alatyn kórkem kisi kórinedi. Qoja, molda dese — batasyn alamyn dep, ıt ólgen jerden at arytyp baryp, qol jaıyp batasyn alyp, mázdenip, sopy syqpytyna túsip, óz zamanynda dáýirlep ótipti.

Úlen bir jıynda Imanbaı shyrma-shatý shıelenisken bir daýdy utymdy sheship, jaqsy atanady. Jaqyn juraǵaty tyń qalady. Bir bolys saılaýynda oıazǵa sózin ótkizip janyna ertip júretin atqaminer dosyn bolys qylady. Qorasyna mal tolady. Alys-jaqynnan aqyl surap izdep kelýshiler molyǵady. Kimsiń — Imanbaı atalady.

Sol Imanbaı bir ońashada sheshilip otyryp syryn aıtyp qalypty.

— Áýeli ákem Shalabaıǵa razymyn. Ekinshi: aýzy dýaly Torsyqbaı kóripkelge razymyn, — depti.

— Bul sóziniń mánisin túsinbedik, — depti dosy qarap otyrmaı tıisip.

Sonda Imanbaıdyń aıtqany tómendegishe.

— Ákem Shalabaıǵa rızamyn deıtinim: sheshemdi qaramady, qorymady. Ekinshi Torsyqbaı kóripkelge rızamyn deıtinim: batasyn al dep ákem bala kúnimde Torsyqbaıǵa jylda bir qoı jetektetip jiberýshi edi, — depti.

Qurbasy sóz tórkinin túsinip ishinen tynypty.

Kóne qoljazbalardy aqtaryp qarap otyrsaq Máshhúr Júsip qoljazbasy saqtalǵan 1177 nómirli pápkiniń 135-146 betterinde osy oqıǵalardyń izi saırap jatyr. «Ákesi basqa adamdar týraly» degen jalpy taqyryp qoıylǵan. İzi bar dep turǵanymyz: álgi oqıǵalar qoljazbada barynsha qysqartylyp, túıini ǵana jazylǵan. Ózge de kóldeneń sózder kóp aralasqan. Qarańyz: S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıteti, máshhúrtaný ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy, Máshhúr Júsip, Shyǵarmalary, 9 tom, Pavlodar, 2006 jyl, 259-261 better. Osynaý áńgimeler el ishindegi ańyz, qıssany óz zamanynda meılinshe mol jınaǵan abyz atamyzdyń qulaǵyna jetken. Qalamyna ilikken. Qazaqtyń baǵzyda ótken ıgi jaqsylary týraly aýyzsha tarıh osylaısha sóıleıdi. Ýájdi sózdiń qısyny jipsiz jeteleıdi.

Tek týraly ary qaraı mysal keltire berýge bolady. Bala jastan oqyǵan «Aıaz bı» ertegisi áli kúnge esimizde. Sol ertegide jadyńnan jýylmaıtyn erekshe oqıǵa bar. «Apyrmaı, qustyń, shóptiń, óziniń jamandyǵyna dálel aıtty. Sen jaman bolmadyń ǵoı! Qaıta sen bir danyshpan bolyp júrme. Al, sen meniń ózimdi synashy: Men neshe atamnan beri han ekenmin? — deıdi han aıbattanyp.

Jaman:

— Jaqsy! — dep, taqta otyrǵan hannyń aldy-artyna shyǵyp, aldyna kelip, hannyń betine tike qarap turyp: — Taqsyr, aqyl-oıyń eshkimnen kem emes, biraq handyq qara basyńda, qaradan týyp han bolǵansyń, Sizdiń qara basyńyzdan basqa jerińizde handyq joq! Siz naǵyz naýbaıdyń balasysyz, — deıdi.

— Apyraı, myna jaman ne deıdi! Halqym, men han balasymyn dep júr edim, shaqyryńdar anamdy! — deıdi. — Nede bolsa shynyn aıtsyn. Áıtpese, ashýmen myna jamannyń basyn kesemin! — deıdi han ashýlanyp.

Sheshesi kelgen soń, han sheshesine jamannyń sózin aıtty. Sheshesi tereń kúrsinip, sózge kiristi.

— E, shyraǵym! Jasym seksenge kelgende bireýdiń qanyn júktep neǵylaıyn. Bir syr bar edi, ony táńiriniń ózi biletin edi, men biletin edim. Mynaý jamanyń bilipti, endi aıtaıyn. Atań seniń zárli han edi. Menen buryn on toǵyz áıel alyp, kileń qyz tapqany úshin báriniń de ishin jaryp óltirgen eken. Sol úshin de «Zárli han» dep at qoıǵan edi. Jıyrmasynshy áıeli etip meni aldy. Men de ekiqabat bolǵan soń, jalǵyz janymnan qorqyp, táýipterge qaratyp edim. «seniń ishińde qyz», — dedi. «Qyz tapsam meni de óltiredi ǵoı», — dep kóp qaıǵy jedim. Sol kúnderde aspazshy naýbaıdyń áıeli de ekiqabat eken. Onyń da tamyryn ustatyp qarap edim: «Onyń ishindegi ul!» — dedi. Jalǵyz janyń úshin sol jerde ózime oı keldi. Ol áıeldi ońasha shaqyryp alyp, barlyq muńymdy aıtyp, qazynadan tabaqtap altyn berip: «Aqyrettik dos bolaıyq, ul tapsań, ulyńdy maǵan ber, meniń qyzymdy al. Biraq bul syrdy eshkim bilmesin!» — dep jalyndym. Áıel tabaqtap altyn alyp, bir jaǵynan meni aıap, sol erde ýádesin berdi. Týar kezimde Zárli han ańda edi, ekeýimizdiń tolǵaǵymyz bir kúnde kelip, bir saǵatta bosanyp, syrdy eshkim bilmesin dep, basqa bireýdi de jolatpaı, birimizdiń balamyzdyń kindigin birimiz kesip, sol qolymmen qyzymdy berip, oń qolymmen alǵan shyraǵym sen ediń! Endi bul kúnde bul jamanyń ony bilipti, — dep sheshesi sózin aıaqtaı almaı jylap jiberedi.

Han oılanyp otyryp:

— Meniń naýbaıdyń balasy ekenimdi qaıdan bildińiz? — dep suraıdy Jamannan.

— Men jaqsy-jaman bolsa da úıińizge kelgen qonaq edim. Handardyń isher asy — jal men jaıa aýzyńyzǵa túspeı, nan men kóje túsip, meni kelisimen aspazshyǵa jiberdińiz. Saltyńyzǵa tarttyńyz. Sizdiń shynjyrly, ataýly han emes ekenińizdi sodan baıqadym, — dep jaýap beredi — jaman atyn jamylyp ýázirlerdiń atyna mingesip kelgen Aıaz bı aqsaqal.

Jınalǵan jurt tańǵalyp jaǵasyn ustaıdy.

Dúnıede tańǵalatyn jáıitter kóp-aq.

Ómir degen ný jynys qalyń toǵaı. Báz birde sol jynys toǵaıdyń ishine engendeı bolasyń. Aınalyp adasasyń. Eń qıyny — adamdy tanyp alý. Kóp kisiniń betine qarap jyǵa tanı almaısyń. Syryn bilmeısiń. Kisige qarap sóz alma, sózine qarap kisini al degen Abaı aqyn ne degen danyshpan dep oılaısyń.

Osy kúni neshebir mártebeli laýazymnyń bas aınalǵandaı bıigine shyǵyp alyp, mańaıyna jan balasyn jýytpaı otyǵan ákimdi, mınıstrdi kórgende — ózińniń qalt-qult etip jer basyp júrgenińe qaradaı qorlanyp pushaıman bolasyń. Álgi bıiktegi alpaýytpen ushyrasyp sóılese qalsań — bala keship ótetin shalshyq sýdaı tap-taıyz paıymyna kóz jetkizip, qarnyń ashyp qalady. Osyǵan kerisinshe, qarapaıym tirshilik kúıttep, mańdaı terin kúnige júz sypyryp, belin búgip eńbek etip júrgen bázbireýmen tildese ketseń — han qaıyrylyp qulaq salǵandaı aqyldy sóz aıtady. Abyz aqynnyń sózine qarap kisini al dep turǵany, sirá, jaby attaı beınet keship júrse-daǵy el ishinde — shashasyna shań juqtyrmas júırikterdiń bar ekenin megzegeni-aý dep bilesiń.

Attap ótýge, aıtpaı ketýge bolmaıtyn taǵy bir oqıǵany kóldeneń tartyp óteıik.

Taqaýda Reseı prezıdenti Dmıtrıı Medvedev muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy AQSH eline ushyp baryp, alpaýyt eldiń prezıdentimen ushyrasty. Ári yrǵasyp, beri yrǵasyp kelissóz júrgizip, Dúnıelik saýda uıymyna Reseıdiń ótýin jyldamdatý jaıyn tilge tıek etti. Eki ógiz súzisse arasynda shybyn óledi degendeı, shybynnyń keıpine túsip neǵylamyz. Qos alyp ımperıanyń prezıdentteri túıindi sózge taban tiredi, bir-birine júzin ashyp, ymyraǵa keldi.

Aınalyp kelip aıtaıyn degenimiz: báz baıaǵy tektiń áńgimesi. Atalarymyz aıtyp ketken alyp — anadan týady degen sózdiń astaryna úńilý. Álgi kezdesýden jazýshy kózimen baıqap qalǵan úzik syrdy tilge tıek etkeli otyrmyz.

Kezdesý kezinde, Vashıngtonda áýe aınalyp jerge túskendeı aptap, 38 gradýs ystyq. Asfált balanyń eńbegindeı bylqyldap, kóshe kúıip turdy. Amerıkandyqtar júz jylda bolmaǵan ystyq desip, baqadaı aýzyn ashyp, sýsyn izdep tentirep sendelip júrgen kórinedi.

Prezıdentter salqyn saıaly dóńgelek zalda Taıaý shyǵys, qyrǵyzdar týraly, ıadrolyq qarýdyń jaıynan sóz qozǵap sabaqtaıdy. Surapyl qarýdy belimizge baılasaq sumdyq bolyp shyǵa kelemiz desken Iran men Soltústik Koreıany neǵylamyz desip bas shaıqasady. Sóıtip otyrǵanda tús bolyp qalady.

Barak Obama myrza Reseıden kelgen qonaǵyn túski dámge shaqyrady.

Artyq aıtyp, kem túsip neǵylamyz — túski as — qonaqasy mázirin «KP» tilshisi Elena Krıvákınanyń izimen júrýdi jón sanadyq.

Sonymen Obama Aq úıde qamalyp otyrǵansha syrtqa shyǵyp, meıramhanadan as ishelik dep sartmezireti — sypaıgershilik jasaıdy. Reseı perzıdenti maqul deıdi. Syrtqa shyǵady. Janyp turǵan ystyqqa shydaı almaı eki prezıdent kostúmin sheship, kóıleksheń lımýzınge otyrady.

Obamanyń kóńiline unaıtyn taqaý jerdegi, kóshe buryshyndaǵy quıtaqandaı meıramhana. Tús ýaǵy bolǵasyn ba — kisi aıaǵy yǵysyp ketipti. Ári arzan, ári tamaǵy dámdi jerge jurt shybynsha úımeleıtin ádeti. Hosh delik! Ystyqqa shydamaǵan prezıdentter kireberis esikke taqaý tustan oryn qamdaıdy. Jaıǵasady.

Bir ǵajaby: eki alpaýyt eldiń prezıdentine keldiń-aý, kettiń-aý dep jatqan jan balasy bolmaıdy. Eki elbasy tirkesip-ushqasyp aıadaı meıramhanadan oryn alady. Tirkesip-ushqasyp tapsyrys beretin tereze oıyǵyna taqaıdy. Obama: «Siz mártebeli meımansyz!.. oryndyqqa jaıǵasyp otyra berińiz... as-aýqatty ózim-aq ákeleıin...» — demeıdi. Ia sypaıylyq saqtap, ıa bolmasa jutynyp turǵan kómekshisin jumsamaıdy. Beti ashyq sórege yǵysyp kelip as mázirin ózderi tańdaı bastaıdy.

Medvedev pıaz, salat, qyzanaq qosqan býrger alyp, tabaqshaǵa salady. Quıtaqandaı chedder irimshigin tańdaıdy. Sýsynǵa kola alady. Obama bolsa — ashyny táýir kóredi eken: sańyraýqulaq aralas, qyzyldári untaǵy sebilgen, pıaz qosqan býrgerdi unatady. Shókimdeı ǵana chedder irimshigin, tamaq jibitetin salqyn shaı alady.

Bir kisige tıesili kartop frıin prezıdentter teń bólisip, ózdi-ózine tıesili tabaqshaǵa qıdalap kesip salady.

Tilshi joǵarydaǵy as-aýqatty tize kelip, 20-25 dollardan aspaıtyn as mázirine erekshe myrzalyq tanytyp Obama óz qaltasynan tóledi deıdi.

Osynaý dastarhan máziri Medvedevtiń bir kezdegi qonaqjaı peıiline Obamanyń qaıtarǵan qarymtasy, myrzalyǵy edi dep táptishteıdi tilshi. Obama Máskeýge kelgende zaıyby Mıshel men eki qyzyn qosyp tóbesine kótere syılap, kremldi aralatyp, qonaq etken edi deıdi. Kremldiń Qysqy baǵynda as ta tók dastarqan jaıylǵan. Sylt etken júrisi bilinbeıtin qyzmetshi aıaǵynan taýsylǵan. Dúnıeniń dámdi asynan nán ústel qaıysyp ketken. «Sol bir qonaqjaı dastarqandy qyzdarymyz eshqashan umytpaıdy», — dep Obama dám ústinde álsin-áli aıta berdi deıdi.

Túski as máziri aıaqtala Obama myrza Reseı prezıdentine eńserilipti.

— Myna meıramhanadaǵy gambýrgerdi siz de umytpaıtyn bolarsyz!

Qol basyndaı býrgerge qylǵynyp, beı-jaı bolyp otyrǵan Medvedev ne desin.

Tas tóbeden kún janady. Taqul-tuqyl as máziri qolǵa juǵady. Iyqtasa tize búkken tilmash jigit galstýgine qylǵynyp, prezıdent aldyndaǵy aıadaı tabaqshaǵa qol sozýǵa qysylady. Kisiniń qabaǵyn ańdyp ol otyr. Oń men solda arzan asqa shybynsha qaptap qara sıraq kisiler júr.

— Mundaı buryshta birinshi ret tústik ishýim, — dep jaýap beredi Medvedev. — Myna as-aýqat asqazanǵa jaqpaýy múmkin, áıtse-daǵy dámi jaqsy, ári Amerıkanyń rýhyn sezedi ekensiń!

Budan artyq endi ne desin!

Barak Obamanyń anasy amerıkandyq evreı kelinshek — Stenlı Enn Danhem boıjetken — kenıalyq jigitpen kezdesip, kóńili qulap, otbasyn quryp, kóp uzamaı kishkentaı Barak dúnıege keledi. Dám-tuzy jaraspaı kóp uzamaı ajyrasyp ketedi. Qaradomalaq Barak anasynyń áldıimen ósedi. Es bilgennen — erjetkenge deıin: «Balam, bilimdi bolsań ǵana jaryqqa shyǵasyń, adam bolasyń», — dep qulaǵyna quıyp sharshaǵan. Barak anasynyń aqylymen, jeteleýimen, jelkeleýmen orta bilimdi úzdik támamdap, qınalyp júrip eldegi eń mártebeli ýnıversıtetti joǵary balmen bitiredi. Jetilý, kemeldený, izdený qalyby ákesinen emes, jatyrynan aýysqan.

Keıinshe ańǵarsaq deıdi túski as mázirin baıandaǵan baıaǵy «KP» tilshisi: Amerıka prezıdenti júgirip bara jatyp jeıtin, tura qalyp asaıtyn — sýyq gambýrger... salqyn shaı... kóbigi qyjyldap qolqany qapqan kolaǵa qumar kórinedi... osyny sezip Medvedev Amerıka rýhy degendi dóp basyp, dál aıtty ma dep túıemiz. Sirá, bolsa bolar!

Osynaý túski as mázirinen, Barak Obama myrzanyń qonaqjaı minezinen — baıaǵy Aıaz bı aıtqandaı kimniń kim, kimniń tegi qaıdan ekenin bilýge bolady-aý dep túıemiz.

Kisi aıaǵy salbyrap aspannan túspeıdi, ıa bolmasa jerden ónip shyqpaıdy. Tekten, nýkleın qyshqyly túzgen gendik formýladan bas qurap baryp, jaryq dúnıege japyraq jaıady. Ǵulama ǵalymdardyń bar — joq bolyp ketpeıdi, joqtan — bar bolmaıdy; barsha gáp tek, uryq pen tuqymnyń taǵdyr buıyrtqan túziliminen degen qaǵıdasy — dúnıe dúnıe bolyp jaralǵaly adam balasyn jaryqqa súırep keledi. Órkenıetke basqysh bolyp, pendesin qoltyǵynan demedi. Jaryq jalǵannyń bal-shyrynyna jerik ete bildi.

Kórgen kóz, estigen qulaqta jazyq joq. Tek týraly taǵy bir mysaldy kóldeneń tartyp kórelik.

Baıaǵyda... ótken ǵasyrdyń ortasynda... kári Qarataý ishinde... Botasoqty, Aqúıik ańǵaryn jaılaǵan elde Doskeı esimdi kisi ótken. Neshe yqylym ottan, sýdan, stalındik zulmattan, erte kóktemgi sý tasqynynan, qaqaǵan qysqy aıazdan shúıkedeı aýyldy aman-esen saqtap qalǵan. Beınetine sengen... Urynyp isteıtin... Bir sózdi... pysy basym... sypa kisi bolypty. Sypalyǵy sol — aıdalada atpen kele jatyp bekerge túkirmeıdi eken. Shań bolsyn, bolmasyn — qalpaǵy men shapanyn úıge kirerde qaǵyp kiredi eken. Áıeli: «Kıimdi qaǵýmen tozdyryp tynasyń», — dep árdaıym keıdi-mis. Aýlasynda kóldeneń shóp jatpaıdy. Aıryqsha taza, kirpıaz. Súıegi bolat, sózge sarań, ýádeni — quran sózindeı kóredi. Tekti azamat bileginiń kúshimen aryq qazyp, egin egip, qazan túbin qyrnaǵan asharshylyqta bir qaýym eldi asyrap shyqqan. Uly Otan soǵysy jyldary bronmen bosatylyp, eki taý arasynyń maly men janyna ıelik etken. Tyshqaq laǵyn shashaý shyǵarmaǵan. Jetim men jesirge kóleńkesin túsirip kisi qataryna jetkizip jibergen. Kimsiń — pálenshe!.. Doskeń júrgen jerge shóp shyǵady... Doskeı sóılegen sózdiń pátýasy aýyr... degen ańyz áli kúnge el ishin jaılap alǵan.

Sol Doskeıdiń uly Ustabaı, Ustabaıdan — Aısáýle esimdi qyz dúnıege keledi. Aısáýle boıyn túzep boıjetip, kámiletke tolǵanda — arǵyn ishinde básentıin — sabyr áýletinen taraǵan jigitke turmysqa shyǵady. Ózindeı órim bozbalamen otbasyn qurady. Álgi Aısáýleden — Ábilmansur esimdi ul dúnıege keledi.

Qudanyń qudyreti deımiz ǵoı! Qarap otyryp qaıran qalatyn jáıit bar.

Tekti tuqymnan aýysqan minez shirkin arada jarty ǵasyr ótkende, beıne, jer astynan ónip shyqqan kók shópteı aldymyzdan taǵy qylt etip kóringeni ǵoı. Mánisi tómendegishe.

Álgi Ábilmansurdyń bir jarym jasqa jeter-jetpes, apyl-tapyl aıaǵyna miner-minbegen ýaǵy. Támpishtanaý, qaradomalaq sábıdiń júris-turysy, bet-álpeti, kisige kóz salǵany, aıtqan nárseni — qaǵyp alatyny, tazalyǵy — baıaǵy baqı jalǵanǵa ozyp úlgergen Doskeıdiń qatesiz kóshirmesi. Baǵzy babanyń qyr astynda qalǵan balalyq shaǵyn qoıshy... sábı shaǵy dersiń! Myna kishkentaıyń kıim-keshegi ár jerde shashylyp jatpaı, jınalyp, qattalyp turǵanyn qalaıdy. Kıgizgen kıimdi nazar salyp, baıyzdap qaraıdy. Kireberiste beı-bereket shashylyp jatqan aıaqkıim, sharqaı kórse — saýsaǵyn shoshaıtady. «Jınap qoıyńdar» — degeni bul. Álgilerdi bas-basyna parlap, tabaldyryqtan ishkeri emes, syrt jaǵyna tizip qoıǵanda baryp kóńili kónshıdi. Osymen tynsa qanekeı! Úı ıesi —qýyrǵan júgeri sekildi saýdyraǵan aqkóńil, ańqaý atasyna kishkentaı sábı saýsaǵyn shoshaıtyp, alaqanymen qulaǵyn basyp kórsetedi.

— Qabyrǵadaǵy qaqsap turǵan nán teledıdardy óshir dep tur myna kishkentaı! — dep, atasy qynjyla-qynjyla, qınala-qınala teledıdardyń tetigin burap sap tıady. As iship otyrǵan úı ishi tynshı qalady. Dabyr-dubyrmen bas aýyrtyp otyryp as ishýge úırengen atasy: «Bolmas, bolmas», — degen qalpy sharýasyna atylyp shyǵady.

Kishkentaı Ábilmansur tamaqty únsiz otyryp ishkendi unatady.

Úlken sheshesine qaratyp, saýsaǵymen aýany shanshıdy.

— Kishkentaıdyń kún sáýlesi túsip turǵan perdeni ashyp qoı degeni bul, — dep úlken sheshesi apyr-topyr terezege umtylady.

Sol mezette esik sart ashylyp, kórshiniń qoly bos sóılempaz áıeli enedi. Ósek sózge jeldeı esip, qaıdaǵy-jaıdaǵyny terip aıtyp, qulaq sarsyltady. Kishkentaı neme qyńqyldap kishi dáretke suranady. Birazdasyn úlken sheshesin mazalap, uly dáretke shyǵady. Sharýasyn támamdap, jerde jatqan kitapty alyp, sórege tyrmysyp tizip qoımaq bolady. İsh kıimi sypyryla jazdaıdy. Kórshi áıelge jaltaq-jaltaq qaraıdy. Birazdasyn tosyn minez shyǵarady. Shońqıtyp otyrǵyzyp qoıǵan ústel jıeginen domalaı syrǵyp, jerge túsip, esik jaqtaýyna ilingen kórshi kelinshektiń sómkesin ala salyp, apyr-topyr aıańdap keledi. Aýzy jalpyldap, ósek sózge jeldeı esip otyrǵan kórshi kelinshekke sómkesin ustata salyp:

— Qosh, qosh! — dep quıtaqandaı saýsaǵyn bulǵaıdy.

Kórshi kelinshek qaıran qalyp jaǵasyn ustaıdy.

— O, toba, myna nemereń meni úıden qýyp jatyr!.. kete qalyńyz dep tur! — dep beıpil aýyz kelinshektiń aýzyna qum quıyldy. Sap tıylady.

Sostıyp túregelip, kishkentaı sábıge ıa ókpelerin, ıa ursaryn bilmeı... sasqan úırek artymen júzedi degendeı... nart bolyp qyzaryp, sómkesin alyp, birsin-birsin sheginshektep shyǵyp jóneldi. Úı ishi qulaqqa urǵan tanadaı tynshı qalady. Syrttan torǵaı shyryly estiledi.

Kishkentaı Ábilmansur japadan-jalǵyz múlgip otyryp oıǵa shomǵandy unatady.

Sonda deımin-aý!

Kishkentaı qaradomalaqtyń júris-turysy, qımyl-qalpy, tazalyqqa jaqyndyǵy, dúnıege oı kózimen qaraýy, tili shala shyqsa-daǵy úı ishine mátibiısip: «anany óıt... mynany búıt... úıdi shashpa... tazalyq saqta... ár zat óz ornynda tursyn!.. kópirme sózge jel bere kórme!.. beıpil aýyz kóp sóıleıtin kelinshekpen qajasyp otyra berme» degeni — aýyzben aıta almasa-daǵy ymmen, megzeý, qabaǵymen tanytýy, minez qyry, dúnıeni kórýi, tazalyǵy, kirpıazdyǵy, keı-keıde uzaq múlgip otyratyny — baıaǵy jer túbinde ómir súrgen, bul kúnde baqı jalǵanǵa ozyp úlgergen Doskeı sypanyń quıyp qoıǵan syńary!.. dvoınıgi... kishkentaı qalyby... kóleńke nusqasy ǵoı dep tańǵalasyz! Qarap otyryp jaǵańyzdy ustaısyz.

Dúnıede mundaı da keremet bolady eken-aý dep bas shaıqaısyz.

Adam kezegimen jaryq dúnıeden ótedi. Aty umytylady, jáı tómpeshikke aınalady. Dúnıe kóshken kerýen. Áıtse de tekti adamnyń qasıeti, minezi túptiń-túbinde qannan-qanǵa, býynnan-býynǵa almasyp, tek qýalap, jaryq dúnıeden ushty-kúıli óship joǵalyp ketpeıdi. Tuqym qýyp, qaıta aınalyp kele berýimen dúnıeni ustap turady eken. Jaryq jalǵan osynysymen máńgilik kórinedi.

Máýeli aǵashtyń jeli ushyrǵan tuqymynyń jyldar óte, ýaqytysy kele, áıteýir bir topyraq astynda kómilip jatyp-jatyp, mezgili jetkende — jaryq kúnniń sáýlesinen oıanyp jerdi tesip shyǵatyny sekildi. Tuqym, tek adam aǵzasynan býyn qýalap, atadan — ákege, ákeden — balaǵa, baladan — nemerege, nemereden — shóberege jalǵasyp esh joǵalmaıdy. Umytylmaıdy, tozańǵa aınalmaıdy.

Bul da bolsa Jaratqan ıeniń buzylmas zańy, sirá, adamdar arasyna — tabıǵat anasyna tarta týsyn dep qaldyryp ketken ósıet-amanaty! Dóńgelengen dúnıeniń buljymas túzilimi. Qurylymy-daǵy. Bolmystyń tek qýalaýy, jaryq jalǵandy shyrkóbelek aınalýy dep túsinsek bolady!

---