InfoHub Logo

Kóne kitapta mynadaı sóz bar. Dúnıede tirshilik kózi taýsylyp zaman aqyr bolǵanda jerdiń ústi men astyndaǵy tiri arýaq, óliniń rýhy tarazy basyna jınalady. Jaratqan ıe aldarynan shyǵyp, janynda múńkir-náńkir, janalǵysh, jaýaptaǵysh perishteleri bar, siresip otyryp tergeıdi deıdi. Bireý tirshilik saparynda eshkimge qıanat jasaǵanym joq dep quran ustap qarǵanyp jatsa, kelesi pende kúnáǵa bilmeı, oılanbaı belsheden batyppyn dep mańdaıyn toqpaqtaıdy. Urylar, qanisherler, jezóksheler, zymıandar qylmysyn jasyrady. Sol kezde jaratqan ıe kýálikke baıǵyzdy shaqyrady-mys. Baıǵyz jerde ne bolyp, ne qoıǵanyn kózin ashyp-jumyp, esepke alyp otyratyn jaratqannyń kózi desedi. Tarazy basynda qalshyldap-dirildep «anaý óıtti», «mynaý búıtti» dep saırap aıtyp bermekshi.

Sol kóne kitaptaǵy baıǵyz sekildenip óner adamdary týraly oqyǵan, estigen, bilgenimdi jipke tizip syr ǵyp aıtýǵa bel býdym. Tilge tıek bolatyny úsheý. Oshaqtyń úsh buty sekildi. Úsh ortada, úsh ǵasyrda, bir-birine esh baılanyssyz ǵumyr keshken adamdar. Áıtse de sóz qasıetine syıynǵan erekshe minezderin osy áńgimege ádeıi arqaý ettim.

Óner adamy ottaǵy qazan ispetti. Án aıtsań — janyńdy jep aıtasyń degendeı, otyna, qaınaýyna oraı tasyp-tógilýi, óshýi bolady. Baz birde sol óner aqyldyń kózin baılap, ıesin adastyryp jiberýi múmkin. Áıtse de Abaı aıtqandaı: júrek eshqashan adaspaıdy.

Óner adamynyń tirisinde qadiri kóp biline bermeıdi. Kópten onshalyq bólinip, erekshelenbeıdi; kerisinshe, shýlyǵan ortada ózin qorash, qorǵansyz sezinedi. Bul sózderdi aıtqan áıgili sazger Evgenıı Brýsılovskıı. Sankt-Peterbýrg konservatorıasyn úzdik tamamdadym, «bolamyn», «jazamyn», «shýlatamyn» dep eki ıyǵyn julyp jep júrgende qaltasy juqaryp, jazǵany qabyldanbaı, joldastary keketip-muqatyp shetke shyqqan jańqaýyqtaı etedi. Evgenıı beıne Pýshkınniń «Mys saltatty» dastanyndaǵy Evgenııge uqsap nasharlaıdy, júdeıdi. Qazaqtyń sheti-shegi joq qıyr saharasynan maman izdep jetken Ahmet Jubanovqa ushyrasady. Ahań aıtady: bizderge júr, joǵary bilimdi sazger mamandarǵa zárýmiz! Evgenıı aıtady: qansha tóleısizder? Ahań aıtady: opera jáne balet teatrynda úsh oryn bos, dramaǵa bas sazger aýadaı qajet, konservatorıada ult aspaptar orkestrine jetekshi tappadyq, toqeteri — professıonal bes-alty sazger jetispeıdi. Evgenıı aıtady: opera jazsam — qoıasyzdar ma? Qoıamyz, qoıamyz. Konservatorıaǵa dáris oqysam profesor etesizder me? Sóz bar ma oǵan. Munsha kól-kósir sybaǵadan soqyr, sańyraý kisi bolmasa — kim qashady. Maqul dep kelisim-shartqa qol qoıady. Baıaǵy ózin keketip-muqatyp jolyn keskesteı beretin kók kóz baqtalas jigit aýrýhanada emdelip jatqan, sonyń jas kelinshegin ońashalap sózge tartyp, myna shetpushpaq ıt ómirdi tasta, menimen Almatyǵa júr deıdi. Qazaqtyń áni de, sáni de ekeýmizge jetedi deıdi. Kelinshek kónedi. Az aıt, kóp aıt, nota salǵan taqtaı shabadandy teńseldirip, jas kelinshekti qoltyqtap, 1933 jyldyń kókteminde Evgenıı-ekeń Almatynyń temir jol vokzalynan túsedi. Taqtaı shabadandy páýeskege salyp túkpirdegi Ahańnyń páterine túndeletip jetedi. Ertesine aqy-puly ókimetten, ıesi ózderi, astanadaǵy jalǵyz meımanhana «Jetisýdyń» jaıly bólmesine kóshedi. «Jetisý» meımanhanasy ol zamanda Gogol kóshesiniń boıynda «Egemen Qazaqstan» gazeti ornalasqan bıik úıdiń ornynda bolatyn. Qasynda Panfılov parki tıip tur. Taıaq tastam jerde kók bazar. Eýropalyq mádenıetten nár alyp ósken, tólqujatyna «evreı» degen óz ultyn jasyrmaı jazdyrǵan, al evreı kelinshegi tólqujatqa ótinip júrip «orys» etip jazdyryp alǵan; qıyr teristikte aq tútin astynda eseıgen zıaly jubaılar úshin sol kezdegi astanada osydan jaıly oryn tabý qıyn edi. Munyń bárin Evgenıı-ekeń «Dúıim dúldilder» dep atalatyn tolyq nusqasy jýrnalda jaqynda jaryq kórgen esteliginde egjeı-tegjeıli nazar qulatady. Sol estelikte óner adamdary týraly asa qundy derek bar. Joǵaryda aıtqan úsh ónerpaıdyń biri — Ámire Qashaýbaev. Ámire ánshi týraly sazger sonshama jyly, ishtarta sóıleıdi.

«Jetisý» meımanhanasynda menimen kórshiles qarsy bettegi 39 bólmede qazaq jýrnalısi «Qadyr Taıshyqov turatyn» dep jazady Evgenıı-ekeń esteliginde. Ol ózi ashýlanshaq, minezi qyzyq adam edi. Sabalap dombyra tartatyn deıdi. Án aıtýdy jaqsy kóretin, tipten sol kezde Almatyda qurylǵan qazaqtyń atty ásker polkiniń marshyna sóz de jazǵan kisi. Bul ándi men keıinnen «Jalbyrda» paıdalandym. Taıshyqovqa Ámire qonaqqa kelýdi jaqsy kóretin. Alǵashynda olar sazben gúrildetip ándetip ap, keıinnen sylqıa ishetin. Sonan keıin Ámire mindetti túrde maǵan keletin. Úlken, keń tigilgen pıdjagi ózi de alasa pásteý kórinetin tulǵasyn odan saıyn sólbireıtip kórsetetin. Kelgen saıyn ol óziniń famılıasy men atyn ataıdy, osynyń ózi de ol úshin jetkilikti edi. Mol pishimdi pıdjaginiń ishki qaltasynan kópester ustaıtyn úlken ámıanyn sýyrady. Ámıanynyń ishinde aqsha bolmaıtyn. Onda gazet qıyndylary men sýretter syqap turatyn. Ámire Maındaǵy Frank-Fýrt qalasynda, Ámire Strasbýrgte, Ámire Parıjde. «Mine, men osy qalalarda bolǵanmyn, mine, men sol qalalarda án salǵanmyn. Myna jerde de án salǵanmyn». Sýretterden shapan kıip turǵan Ámireni, qolyna dombyra ustaǵan Ámireni kóresiń. Basynda qazaqy bórik. Bul qashan bolǵan, 1925 jyly ma, álde odan buryn ba. Shyǵys dalasynyń ókili óz otany jaıly án shyrqap júr. Onyń joıqyn kúshti, móldir úndi daýsy bar. Osynaý romans ánderdiń áýeni qandaı janǵa jaıly, áserli, olardyń sazy da alabóten álem emes pe. Bul kúnde jıi ustaǵannan tútelenip ketken gazet qıyndylary men qoldyń maıy juǵyp kúreńite túsken sýretterden osyny uǵamyz. Osynaý bir Eýropany sharlaǵan saıahat áldeqaıda ertede sonaý HİH ǵasyrda bolǵandaı kórinip ketedi kózime. Al shynynda bul osy jýyrda ǵana bolǵan ǵoı. «Mynaý, mine, jaqynda bolǵan, anaý áne ertede bolǵan dep án sózinde aıtylatyndaı-aq».

«Al sol tenor daýysty ataqty ánshi qaıda? Sonyń ózi osy ekeni ras pa» dep jazady estelikte Evgenıı-ekeń. Parıj ben Strasbýrgtiń sahnalarynda jaryq juldyzdaı jar etip kóringen Ámire Qashaýbaev seniń aldyńda turǵan. Kózi qantalap mólıgen, denesine ter sińgen, daýsy qarlyqqan, eńsesi pás adam sol Ámire Qashaýbaev pa,— dep Evgenıı Brýsılovskıı muńǵa toly esteligin ári jalǵaıdy.

Órkenıetke janasa ketken Ámire araq ishýge boı aldyrypty.

Biraq ol belgisi joq, meniń bólmeme kelip tur, búkil tula boıynan araq ıisi ańqıdy. Áli de bolsa maǵan birdeńeni dáleldemek bolady. Roıálǵa súıenip alyp, sol baıaǵysha «Ardaqty» shyrqamaqshy. Biraq alǵashqy áý degennen-aq daýsy jetpeı, súrinedi. Oǵan qaramastan «Ardaq» dep yshqynady. Entikken demin almastyryp ári qaraı sozbaq bolady, «sen aq qoıan» dep daýsy barlyǵa kúbirlep ketedi de, kózine jas irkiledi. Kópe-kórneý jylap tur. Biraq bul mastyqtyń áserinen tógilgen kóz jasy emes edi. Joǵalǵan, aldanǵan ómirdiń ashshy solyǵy edi. Esektiń kúshi adal, eti aram. Qazir daýsynan aırylǵan shaǵynda onyń kezdesip, bas qosatyn adamy da shamaly, oǵan kóńil bólip jatqan eshkim joq, óziniń jalǵyzsyrap qalǵanyna qatty qamyǵady ol. Ámire óziniń barlyq qujattaryn qaıtadan jınap, qaǵaz qaltasyna salyp alady da, áldebir túsiniksiz kúńkil sózder aıta kúbirlep, qaıtadan Taıshyqovqa ketedi dep jazady esteliginde Evgenıı Brýsılovskıı. Ashshy da bolsa shyndyǵymen qundy estelikti jaıbaraqat jaýyp qoıa salý qıyn.

Qolymyzda Ámireniń kózi tirisinde túsken jalǵyz sýreti bar. Sýretke áıgili ánshi 1926 jyly Qyzylorda qalasynda túsken. Ózi túregelip tur, sol jaǵyna qoıylǵan oryndyqta súıkimdi zaıyby Orazke otyr. Áıel oramalyn ıyǵynan asyryp bos tógildire salǵan. Moıyldaı qara shashyn mańdaıynan jaryp artyna qaraı jatqyza tarap, burym ǵyp órgen. Ámire eýropasha kostúm kıip, aq jaǵaly kóılegine galýstýk taqqan. Shashyn sýretke túserdiń aldynda ǵana ustaramen qyrǵyzǵan sekildi. Maıakovskııdiń Amerıka saparynda túsken sýreti sekildi ári erekshe, ári susty, salqyn.

Estelik ıesiniń sýrettep otyrǵan kezeńi 33 jyldyń aıaǵy men 34 jyldyń basy. Zor qýatty, móldir bulaqtaı, tabıǵaty bólekshe daýys bul kezde kózi bitelip sap-sap tynyp jutyla bastaǵan. Ómir — soqqan jel. Sol jeldiń azynaǵan ótinde qalǵan, uly dúbirdiń emis-emis sarynyna aınalǵan úlken daryn, minekeı, otyzynshy jyldardyń ortasynda óksikti solyǵyn basa almaı, shyndap uıyp tyńdar qulaq tappaı, qonaq bólmelelerin aralap, ashshy sherin ishkilikpen basamyn ba, birazyraq umytamyn ba dep júrgendegi taǵdyry álgi. Daýsynan aırylǵan ánshi — qanaty qyrqylǵan qus. Eshkimge qajetsiz sulba sýretke aınalǵan.

Ámireniń aqyry qandaı boldy degen saýal kópten kókeıimde júrgen. Sol saýalǵa jaýap tabyldy. Estelik aıtýshy. Uly Otan soǵysynyń ardageri, kóp jyldar Aıakóz qalalyq keńesiniń tóraǵasy bolǵan, osy kúnde zeınet ıesi Ahmadıuly Ómirtaı esimdi kisi. «Ámire asa daryndy edi ǵoı, kóz tıdi me, álde sóz tıdi me, aqyry tym aıanyshty»,— dep bastady sózin Ómekeń 1994 jylǵy sáýirde. «Nesine jasyraıyn, bul estelikti ýaǵynda Ámireniń jan dosy bolǵan, iri ekonomıs, qarjyger, respýblıkaǵa belgili Álın Eshmuhamed aǵa aıtyp bergen. Álın 52 jyly bir top qazaq zıalylarymen birge qýǵynǵa ushyrady, jer aýdaryldy. Aqtalǵannan keıin biraz jyl Semeı oblystyq bank keńsesiniń bólim meńgerýshisi, keıinnen tóraǵasy bolyp qyzmet atqardy.

Ómekeń kórgen-bilgenin tápishteı baıandap uzaq otyrdy: Eshmuhammed aǵamyz — deıdi Ómekeń, — Almatyǵa kóship kelip zeınette júrip qaıtys boldy. Ol kisi áńgime aıtqanda janary shoqtaı janyp, qalshyldap, áldekimmen qatty urysyp otyrǵandaı keıipke túsýshi edi. «Ámiremen qazan-aıaǵymyz aralasyp, jıi qatysyp turdyq,— dedi aǵamyz.— Ánshiniń zaıyby Orazke sopaqsha júzdi, qyr muryndy ádemi kelinshek edi, kútimsizdikten be, álde naýqastan ba, keıingi kezde júndeı tútilip, ıyǵy túsip tez qartaıyp ketti. Jubaıynyń iship júrgenine jany kúızeletin, muńyn shaǵyp kóz jasyn jıi-jıi syǵyp alatyn, áıtse de qazaqy momyn minezdi kelinshek aıryqsha qatty minez kórsetip, kesekóldeneń turyp kúıeýiniń ishkenin qoıǵyza almady. Ámire dosym óz otyna ózi kúıgendeı qalypta júrip tirshiligin kóńilsiz aıaqtady deıdi Eshmuhamed aǵamyz.

34 jyldyń qysy asa qatty aıazdy bolyp Almaty halqyn búristirip áketti. Otyndy qansha úıip jaqsaq ta úı sál jylıdy da artynsha azynap ketedi. Bir kúni tún ishinde úıge Ámire keldi deıdi Eshmuhamed aǵamyz. Azdap iship alǵan, masań, joǵary laýazymda otyrǵan adamdar eskermedi, elemedi, basyma qaraıtyp baspana bermedi, qyzmetke kirgizbedi... óstip buralqy ıtteı qańǵyp júrip qashanǵy shydaımyn dep biraz burqyldady. Shaı ústinde azdap ishti. Tún ortasy aýyp qalǵan. «Orys marjasynyń páterin jaldap turamyn, úıge qaıtamyn»,— dep birazdasyn táltirektep kóterildi. Áıelim: «Bir jerde qulap qalar, shyǵaryp salaıyq»,— dedi. Bizde sol arada kıinip, tirkesip-ushqasyp syrtqa shyqtyq, aıaq asty shyny basqandaı aıazdan shytyrlap ketipti. Ámireni turatyn páterine deıin ákelip salyp, qorasyna engizip jiberdik te keri buryldyq.

Bizde bóten oı joq.

Asty qysh, ústi aǵashtan qıyp salynǵan eki qabatty eńseli úıdiń ústińgi qabatynda turatynbyz. Kele sap jatyp qalǵanbyz. Ertesine... shýlaǵan daýys... joǵaryly-tómen júgirgen aıaq dybysynan oıanyp syrtqa shyqtyq. Kórshiler úderip júr, birer qyzyl jaǵalylar jınalyp kelipti. Ne boldy dep surasaq: áldekim ekinshi qabatqa kóteretin aǵash basqyshtyń astyna qulap, aıazdan siresip, aǵash bop qatyp qalypty. Júgirip baryp betin ashyp jiberip Ámireni tanydym, et júregim tilinip ketkendeı sezildi.

Qyzyl jaǵalylar basqysh janyn, qarǵa túsken izdi, ólikti úńile qarap júrip tómendegishe qorytyndyǵa keldi: Ámire úıine enbeı, nege ekeni beımálim, izbe-iz burylyp keri qaıtqan. Eshmuhamedtiń sońynan ilbip ilesip otyrǵan, daýystaýǵa shamasy bolmaǵan. Tura almaǵan. Qar ústinde uıyqtap qalǵan. Túngi aıaz boıyn qarmap, júregin muzdatyp, máńgige kóz jumypty».

Ómirtaı aǵamyzdyń kúndelikke túsken esteligi osy.

Ashyq qońyr úndi tenor daýystyń bulbuly, torsyq sheke, nárkes janar, jan balasyn renjitip kórmegen, júrek aınasy taza týma daryn Ámireniń ómiriniń aqyry ózi san qaıtalap aıtatyn sherli ánge sonshama uqsas.

Oıdy oı qozǵaıdy. Nege ishti, qalaı baspanasyz júrdi, ózin-ózi qalaısha baǵalaı bilmedi degen saýaldarǵa jaýap izdeýdiń qajeti shamaly. Ónbes daýdy ónimsiz jan qozǵaıdy degendeı bolady da shyǵady. Eń tótesi — Ámire men Evgenıı Brýsılovskıı taǵdyryn oısha salystyra ketelik. Ekeýi de sazger, jasy shamalas, zamandas. Tabıǵı daryny da bir deńgeıles bolýy ǵajap emes. Ámire otyzynshy jyldardyń basynda baspanasyz, aqshasyz, jumyssyz tozyp júredi, ish saraıyna tirek izdep qonaq úılerdi aralaıdy. Evgenıı-ekeń otbasyna úı tımese de, jaıly, jyly qonaq úıiniń lúks bólmesin ıemdenip turǵan, kirin, edenin jýatyn, asyn pisiretin qyzmetshileri bar, otyr da jaz, kúıińdi keltir, boıyńdy kút, odan basqa qoıylar talap ázirge joq... Bar gáp,bar aıyrmashylyq: Evgenıı-ekeń órkenıet ıgiligin birer ǵasyr buryn kórgen ulttyń ókili, Ámire órkenıet aldynda sámbi taldaı ıilgish, ári ılanǵysh. Evgenıı-ekeń órkenıettiń ashshy ýyna boı aldyrmaı, áýelgi kezekte alqyzyl almaǵa, ýyljyp pisken órikke qol sozady; Ámire bolsa órkenıettiń ýdaı ashshy araǵyna aldanady, elp etkish, ılanǵysh kóńil kúıimen tirshilik keshedi. Bar gáp osynda.

Japondarda Iasýnarı Kavabata esimdi jazýshy bolǵan. Sol kisi taza japondyq oılaý júıesimen ǵajaıyp shyǵarmalar jazǵan, áıtse de alpysqa jetkenshe araldan basqa jerge aty shyqpapty, zıaly japondar aty-jónin bilmepti. Sol Iasýnarı alpystan asqanda: «Qanshama ǵajaıyp shyǵarmalar jazsam da atym araldan ári aspady, az ulttyń kemeńgeri bolǵansha kóp ulttyń etikshisi bolǵan áldeqaıda baqytty eken, á» — dep óksip-óksip jylaǵan eken. Sóıtip buryshta eńirep otyrǵanda tárjimashy shaǵyn áńgimesin aǵylshynshaǵa aýdaryp Amerıka jýrnalyna basqyzypty. Sol áńgimeden álgi kisiniń aty dúrkirep shyǵyp, shyǵarmalary órkenıetti elder tiline aýdarylyp, eki-úsh jyldan keıin Nobel syılyǵyn alypty. Az halyqtyń baǵalaýy baıansyz, joqtaýy álsiz. Qanshama jylasa da qasıetti sózi órkenıetti elderdiń qulaǵyna jetpeı umytylady.

Tym árige barmaı-aq Ivan Býnın qara sóz kestesin, Iosıf Brodskıı óleńderin alaıyq, bul daryndardyń shyǵarmalary eń áýeli halqynyń kóptiginen elendi: Býnın qyzyl tóńkeriske qasarysyp ǵaıbat sózder aıtsa da uly órkenıetten nár alǵan orys oqyrmany sıqyr tildi qalamgerin kóp keshiktirmeı aqtap aldy, jylymyqqa jetkizbeı-aq tom-tom kitaptaryn shyǵardy. Brodskıı tańǵajaıyp erkin oıly óleńderin Manhetten-CHeız ǵımaratynyń tóbesindegi bes bólmeli meken-jaıynda hurma sólin iship, shalqyp jatyp jazsa-daǵy — aǵylshyn tilinde emes, orys tilinde uıqas izdep álek. Óıtkeni onyń joqtaýshysy — mıllıondaǵan oqyrmany mol orys tildi halyq. Sodan ol erke, sodan ol erkin. Al sol Brodskııge, Býnınge parapar daryndar Maǵjan aqyn men Júsipbek jazýshynyń shyǵarmalaryn Kókshetaý, Soltústik Qazaqstan óńiriniń kóp oqyrmany bilmeıdi, orys tildi qaýymy olar týraly tas kereń mylqaý. Sonda alpystan asqanda aty shyqpaǵan Iasýnarı shal jylamaǵanda kim jylaıdy. Maǵjan tiri bolǵanda «oqyrmanym taýsylyp barady» dep jylamasyna kim kepil. Azdyń azaby kóp, kóptiń keýdesi bıik. Endi bizge órkenıettiń sólin iship sholjańdap jatý qaıda, ashshy ýyn jutýdan aýlaq bolsaq qanekeı!

Órkenıet degennen shyǵady. Joǵaryda aıtqan oshaqtyń birinshi buty — Ámire týraly áńgime tamam. Endi ekinshi buty — Pýshkın týraly birer mysal sóz aıtalyq. Pýshkındi orys oqyrmany paıǵambarǵa teńeıdi, balalarynyń tilin aqyn óleńimen ashady, qabirleriniń basyna aqyn sózinen úzik alyp jazady, táýratsha tabynady. Pýshkın zamanynda qýǵyn-súrgin kórdi, mahabbattan joly bolmady, qaharly patsha aǵzam, «á, seni me» dep qyryna aldy desek te: taǵy sol órkenıetke tánti bolar ǵajaıyp oqıǵa tómendegishe. Aqyn «dekabrıstermen muńdas, syrlas bolyp» senimsizdikke ushyrap, jer aýmasa da jer aýǵandaı bolyp, abaqtyǵa jabylmasa da jabylǵandaı hal keship júdep júrgende patsha aǵzam Nıkolaı İ Pýshkındi arnaıy shaqyryp qabyldaıdy. Qysqy saraıdyń altyn zalynda ótken áńgimeniń uzyn-yrǵa mazmuny tómendegishe.

— Alaquıyn minezińdi unatpasam da tamasha darynyńa tántimin.

— Minez de, daryn da bir jaratqan ıeden,— deıdi Pýshkın.

— Senattyń ǵajaıyp arhıv qoryn paıdalanýǵa ruqsat etemin, otbasyńa mol jetetin zeınetaqy taǵaıyndaımyn, úı beremin, Sankt-Peterbýrgke kóship kel,— deıdi patsha aǵzam.

— Munyń bári qaı isimniń qaryzyna sanalmaq?

— Kemelińe keldiń, el aýzynda esimiń, Uly Petr týraly tarıhı kórkem kitap jaz.

— Baıaǵynyń bári keshirile me sonda?

— Keshiriledi.

— Ǵajaıyp arhıv qory, mol zeınetaqy, astanadaǵy baspana, bári-bári sol jazatyn kitaptyń jolyna tigiledi me, patsha aǵzam.

— Iá, sol uly Petr týraly kitabyńnyń bodaýyna beriletin syıaqymyz sol.

Myna sóz Pýshkınge kóktegi armany jerge túsip, aldyna kelip, moınyna oratylǵan ǵajaıyp oramaldaı syıpatqa enedi, qanattanyp ketedi, kelisimin beredi. Shabytyna shabyt qosylyp arqalanyp shyǵa keledi. Bul týraly avstrıa elshisi graf Fıkelmon óz aǵzamy Metternıhke qyzyǵa ári qyzǵana jazady. «Qudaı-aý, ne degen keń peıildilik! Patsha aǵzam aqynǵa astanaǵa kóship kel, uly Petr týraly kitap jaz, aldyńa ımperator arhıvin ashyp qoıamyn dedi», — dep táptishteı jazady. «Bizge osyndaı jaǵdaı jasasa ǵoı, bir kitap emes, on kitap jazyp berer edik». Neapolıtannyń Reseıdegi elshisi knáz Býter 1837 jyldyń basynda óz aǵzamyna hatpen tógildiredi. «Osydan úsh jyl buryn uly Petr týraly kitap jaz dep aqynǵa memleket esebinen jylyna 6 myń som jalaqy belgilendi, al aqyn bolsa az ýaqyttyń ishinde asa qundy qujattar jınap úlgerdi»,— deıdi. Shved-norveg elshisi Gýstav Nordın aqyn jekpe-jekten oqys opat bolǵan kezde; «Átteń endi birer jylda «Petr tarıhyn» bitirip qolǵa ustatatyn edi»,— dep ókinishten ózegi órtene jazady. Pýshkın asa eńbekqor, tózimdi bolatyn. Bastaǵan isin qashan aıaqtaǵansha ózin de, mańaıyndaǵy ózgeni de órtep kúl ǵyp jibererdeı jan jalynymen jazatyn. Patsha aǵzam aqynnyń dúleı minezine sengen edi. Darynyn syılaǵany bolar bálkim.

Pýshkın buryn-sońdy eshkimniń qolyna tımegen muraǵat qujattaryna boılap engen saıyn dúnıeni umytyp jazýǵa belsheden batady. Oı ústine oı destelenip túsedi.Jazyp úlgermegen ádemi joldar biriniń ústine biri mingesedi. Shımaı ústine túzetilgen sóılem tizbekteledi. Áýel basta tarıhı shyǵarma shejireshildik nobaıynda bastalsa-daǵy ýaqyt óte, tolyǵa kele — kelisti kórkem shyǵarmanyń reńkine kóshedi. Sol dáýirdiń oıy men qıalynyń kórkem kestesine aınalýǵa bet alady. Jyl óte 31 dápter qoljazba ázir bolady. Ne degen ǵalamat eńbekqorlyq, shabyt kóziniń ashylýy deseńshi.

Pýshkın 37 jyldyń basynda jekpe-jek atystan oqqa ushty degen habardy estigende patsha aǵzam ushyp turyp:

— Áttegen-aı! Jazyp júrgen qoljazbasyna saq bolyńdarshy, joǵalyp ketpesinshi! — depti.

Aqyndy jerleý, janazasyn shyǵarý aıaqtala salyp patsha aǵzam belgili senzor Serbınovıchti aldyna keltiredi.

— Qoljazbany muqıat oqyp shyǵyńyz, bir beti de joǵalmasyn, artyq aıtqan, kem túsken tustaryn qolma-qol ózge dápterge kóshirip shyǵyńyz. Keleshegi kitap etip basyp shyǵarýǵa ázirleńiz!

Órkenıettiń belgisi dep osyny aıt. Bizde bolsa: ne ǵajaıyp daryn ıesin keńsaıǵa aparyp máıittiń betin jabysymen sen kór, men kór umytar edik, qoljazba túgili basyn qaraıtýǵa qulqymyz bolmas edi. Artyńda qadir túsiner aǵzamyń joq degen sol.

Serbınovıch patsha aǵzamnyń pármenin oryndap, aqyn úıinen 31 dápterdi túgel alǵyzyp, úńilip otyryp asa muqıat oqyp shyǵady. 31 dápterdi túgel súzip, solardyń 49 tusyna suraý belgisin qoıyp: ıa osy tustar múlde alynyp tastalsyn, ıa shamalap ózgeriske tússin dep tujyrymdy pikir jazady. Pikirin patsha aǵzamǵa oqyp beredi. Patshanyń qoljazbadan basqa memlekettik sharýasy shash etekten; túrikpen soǵys ıtyrǵyljyń aıaqtalyp bitpeıdi, qazaq saharasynda Kenesary Qasymov bastaǵan búlik búıirdi búlk-búlk túrtedi, kavkaz halqy da «orysqa bodan bolmaımyz» dep bórikteri shoshaıyp údere shýlasady; bir jaǵyn jóndeseń ekinshi jaǵy jarǵa qulardaı qısaıǵan bul neǵylǵan ıt tirshilik desedi aǵzam. 31 dápter patsha aǵzamnyń keńsesi men senzor Serbınovıch aldyna áldeneshe márte kóshedi. Túpnusqa tozyp, shetteri jyrtylyp, sarǵaıa bastaıdy. Kógildir dápter ýaqyt ótken saıyn usqynsyz kúıge enedi. Patsha aǵzam óledi, artynsha Serbınovıch dúnıeden ótedi. Zıaly qaýymnyń sanasy sergek saýatty adamdary az bolǵan ba. Biriniń ornyn biri basyp degendeı, «Petr tarıhyn» sál óńdeýmen baspaǵa ázirleıdi. Ýaqytsha kitap shyǵynyn kóteretin baspager tabylmaı qoljazba tórt jyl óte aqynnyń jesirine qaıtarylǵan ǵoı. «Kitap qyp shyǵaratyn baspager tabylǵansha tura tursyn»,— deıdi. Aqyn jesiri Natalá Nıkolaevna kitap basý shyǵynyn kóteretin kisi izdep birer baspagerdiń aldynan ótedi.

Atty ásker polkiniń murtty komandıri Lanskoıǵa turmysqa shyǵady. Qoljazba taǵdyryn esten shyǵaryp, jańa otbasynyń kúıip-janǵan sharýasymen, kóshi-qonmen júrip altyn ýaqytty ótkizip alǵany ókinishti-aq.

Arada on jyl óte Natalá Nıkolaevna álgi 31 dápterdi aqynnyń akademıalyq tolyq shyǵarmalar jınaǵyn shyǵarýǵa ázirlikti bastaǵan P.V. Annenkovke aparyp beredi. Annenkov bul joly aıryqsha biliktilik tanyta almaıdy. Shyǵarmanyń ishinen Peterbýrgtiń salyna bastaǵan tusy men Petr birinshiniń ólimi sýretteletin taraýdy úzip alyp, óńgesi «úlken shyǵarmanyń ázirlik ústindegi mazmundamasy, qara jumysy, oqyrmanǵa qyzyq emes» dep akademıalyq basylymǵa qospaı qoıady. Áıtse de eleýge turarlyq azamattyq sharýa tyndyrady. Baıaǵy senzor syzyp tastaǵan tustardy arnaıy kóshirmeshi jaldap, birneshe kún otyrǵyzyp jeke dápterge kóshirtedi. Ony bólek saqtaıdy. Qoljazbany aqynnyń jesirine qaıyryp beredi. Jesir áıeldiń ekinshi kúıeýi Lanskoı atty ásker polkin úıretip at ústinde selkildegen bireý. Polk qaıda kóshse — sonyń sońynan salpaqtap ilesetin aýrýy taǵy bar Máskeý mańynda kazarmadan kazarmaǵa yrǵalyp júripti. Polk ornalasqan meken-jaıdyń podvalyna túsken álgi dápterler múlde umytylady. Ony eskerip, izdeý salǵan tiri jan bolmaıdy. Aqyn jesiri de dúnıeden ótedi. Qoljazbanyń izine eshkim túspedi. Iesi ólgenine seksen jyldaı zymyrap ótipti. «Tabylar-aý» dep jaqyn juraǵattary esh úmittenbeıdi. Pýshkınniń úrim butaǵy qoljazbany máńgige joǵaldyǵa sanap, kúder úzip, bylaıǵy basylymdarǵa Annenkovtyń eki úzindisin ǵana tyqpalap áýre. Osyǵan da shúkirshilik desip zertteýshiler sharshaýly.

Máskeý gýbernesi... aqynnyń úlken ulynyń týysqanynyń ıeligi sanalatyn Lopasnı qystaýy... 1917 jyldyń jazy... Lopasnıde turyp jatqan Natalá Nıkolaevnanyń jıeni — Natalá Ivanovna Goncharova qystaýdy erigip aralyp júredi. Saraıǵa japsarlas aýyz úıdegi torǵaılardyń toryn kóredi. Álgi tor ishine tóselgen shımaıy erekshe paraqtarǵa kózi túsedi. «Bul paraqtar qaıdan shyqqan»,— dep, alyp, úńiledi. Qus sańǵyryǵyn silkip tógedi. Jazýlary baıaǵy aqyn babasynyń kózge ystyq shatpaǵyna uqsaıdy. Aıaǵyn sanap basyp podvalǵa, qarakóleńke qoımaǵa túsedi. Qoımanyń shań basqan buryshynda synǵan jáshik úıýli jatatyn.Sol jáshikte shetn tyshqan jegen, sarǵaıǵan, jyrtylǵan dápterler shyǵady. Tań qalady. Jalma-jan álgi qaǵazdardy jınastyra bastaıdy. «Petr tarıhymen» qosa aqynnyń óz qolymen jazǵan otbasylyq, ári sharýashylyq esep qaǵazdary tabylady. Dápterdiń biraz betin Lopasn ıeligin qaraıtyn saýatsyz kempir ýaǵynda shetinen jyrtyp nan, maı oraýǵa paıdalanyp júripti. Kitaphana, muraǵat shańynyń arasynda aqynnyń kóz maıyn sarqyp, nesheme kúnder janyn jep jazǵan ǵalamat ǵajaıyp qoljazbasy torǵaılarǵa tósenish, tyshqandarǵa jem bolyp joıylýǵa bet alǵan. Lastalǵan, jazýlary óshe bastaǵan.

Pýshkınniń 1937-49 jyldar aralyǵynda shyǵarmalarynyń 16 tomdyq akademıalyq tolyq jınaǵy jaryq kórgeni málim. «Petr tarıhynyń» tórtten úsh bóligi, burynǵy patsha aǵzam senzorlarynyń ústinen syzyp tastaǵan tustary qaıta qalpyna túsip, aqyn qolymen jazylǵan 31 dápterdiń 22 dápteri «tirilgendeı bolyp» 1938 jyly jaryq kórgen onynshy tomǵa engizildi. Arada júz jyl óte zaǵıp qoljazba oqyrmannyń qolyna tıdi.

Orys oıshyly Berdáev aıtqan sóz bar: jaratqan ıe óz degenin asa daryndy aqyndardyń aýzymen, soqpa-soqpa aıtqan sózmen sezdiredi. Jan-jaratqan ıeniń amanaty. Sol amanatty túp ıesine qaıta tapsyrar kezdi oıshyldar kóp zerttegen. Qaıta tapsyrar mezgildi Abaı óz óleńinde «ant mezgil» dep ataıdy. Sol ant mezgildi ustaz tómendegishe sıpattap keltiredi. «Jurt aıtqan sol ant mezgil kelseń kerek... men de bende, amalsyz kónsem kerek. Qyzyǵy zor qaıran dos, qaıran tatý, sender óldiń, men-daǵy ólsem kerek!..» Ustazdyń dál osyndaı biraz asyl óleńderi kóshirýshiniń salaqtyǵynan joǵalyp ketken, ıa sol zamanda «oqyp, jattaıynshy» degen kisilerdiń qaltasynda qurt, irimshikpen qosyla júrip irip, tozyp, keıingi urpaqqa jetpegen. Ásirese aqyn ómiriniń sońǵy kezinde jazǵan óleńderiniń kóbi saqtalmaǵanyn uly Muhań «ah» uryp ókine jazady. Jasyratyn ne bar deıdi zertteýshi, aqyn óleńderiniń bas kóshirmeshisi Múrseıittiń qalamyna túspegen óleńder ıa ózge kisiniń shyǵarǵany bolyp, ıa múlde joǵalyp izi tabylmaı júr. Keıingi jyldary «Mádı qoljazbasy», «Súleımen qoljazbasy», «Orazke qoljazbasy» degen derekpen bizge jetken óleńder áli aqyn jınaǵynan tıesili oryn ala almaı júrgeni batady. «Bitpes iske týyppyz, jaspen kózdi jýyppyz» degen joldardy jazǵan aqyn bazbir óleńiniń keıingi taǵdyryn sáýegeıshe boljap bilgendeı me. «Erdiń esh bop eńbegi, shyǵar jannyń joqtyǵy» ózine qaratyp aıtylǵan ashshy sher, shynaıy ellegıa. Osylaısha esh bolyp ketken, bitpeıtin isteı ushy-qıyry joq mardymsyz haldi aıta-aıta... artyna qaraı-qaraı... endi qashan keler urpaqtyń kóńilinen shyǵaryn, kózine túserin bilmeı «ant mezgilge» attanǵan Abaı sol.

Orys óleńiniń maıtalman sheberi Pýshkınniń izdeýshisi myqty, joqtaýshysy ulaǵatty. «Onegındi» bitirip muńǵa batqan aqyn: «Mıg vojdelennyı nastal, okonchen moı trýd mnogoletnıı... Chto j neponátnaıa grýsttaıno trevojıt mená?.. Ilı jal mne trýda molchalıvogo spýtnıka nochı...» dep kóp jylǵy seriginen, syrlasynan aırylǵandaı bolyp, qalyń oıǵa shomyp, artyna qadala kóz sap úńile oılanyp otyryp qalady. Muńymdy seziner, izder adam bar ma deıtindeı ǵoı. «Bul kóńilsiz dúnıeden kóp jyl óter... arttaǵyǵa bir belgi qoısa neter» dep qaraılaǵan Abaı kimdi, neni qımaı sońyna sonshama jaltaqtap áýre. «I slaven býdý ıa, dokol v podlýnnom mıre, jıv býdet hot odın pııt» degen Pýshkın kóńiliniń toqtyǵy, arttaǵyǵa senimmen qaraýy taǵy da izdeýshisine. Joqtaýshysyna sengendiginen, júrek aınasynyń raýshan ashyq raıynan... «Kim biler, jabyrqańqy jazǵan sózim, jibermeı, kóp toqtatar onyń kózin, jolaýshy jol ústinde tamasha etken, syqyldy ótken jannyń bir kúmbezin». Jol ústindegi jetim kúmbezdeı sezinedi keıingi kúnin Abaı. Áıteýir joqtan, budyrsyz ótkennen táýir, jolaýshynyń kózin toqtatar, sońyna qaraılatar bálkim dep úmittenedi. 1976 jyly Abaıdyń eki tomdyq tolyq jınaǵy baspaǵa ázirlenip jatqankezde ulttyq ǵylym akademıasynyń korespondent múshesi, domalanǵan tolyq kisi, sóziniń dámin alyp, kámpıt talmaǵan adamsha tamsanyp turyp tildesetin Ysqaq Dúısenbaevpen áńgimeleskem. «Abaımen basymnyń aýyrǵany sonsha — basymda qyltanaq qalmady, ásirese aýdarmalaryn aýdarma deımiz be, álde varıasıa deımiz be, osy jaǵynan bir toqtamǵa kelgenshe, áı, óksıtin bolar... Jınalys izdep, kitaphana jaǵalap ózderiń ne ǵyp erigip júrsińder!»— dep túsin sýytty. Qaljyńy qatty urysqa bergisiz. Baıaǵynyń jaý izdegen batyry sekildi bir sózdi, birmoıyn kisi edi. Akademıanyń ómiri túgesilip bitpeıtin daý-janjalyna teńizge túskendı maltyp júripr áýeli daýsyn jutty. Sosyn júregin álsiretti. Uly ustazy týraly kóp syrdy kórine qosa áketti jaryqtyq.

Endi oshaqtyń úshinshi buty — úshinshi óner adamyn tilge tıek etelik. Órkenıettiń ıgi áseri — soqqan jeldeı jartylaı jetip, jartylaı jetpeı, ómirden oqys ótken qalamger aǵa týraly azǵana estelik bolsyn. Esenberlınniń qol astynda baspada úsh jarym jyldaı qyzmet istedim. Tarıhı taqyrypqa qatar qalam terbegesin be, aılas qatyn muńdas dep, álde jazýǵa degen aq kóz umtylysym unady ma, ózimdi baýyryna tarta júrdi. Ushyrasqan saıyn jyly sóz aıtatyn. «Baıqamaı» óte shyqqan kezi kem-aq. Esenberlın týraly ǵumyrnamalyq qoljazbada bul týraly egjeı-tegjeıli jazylǵan. Osynaý áńgimede qalamger aǵanyń kóz jumar aldyndaǵy bir úzik syry men muńy ǵana baıan bolmaq.

83 jyl, qazan aıynyń basy bolar. Mınıstrler Kabınetiniń bıligine qaraıtyn aýrýhanada, baýyr, asqazan aýrýlary bóliminde jatqanmyn. Erteńdi-kesh em alamyn. «Júregi qysyp Esenberlın aýrýhanaǵa túsipti, renomasıada eken» degen sózdi qulaǵym shaldy. Ádette renomasıa bólimine bóten kisini, kóńil suraýshyny jibermeıdi. Keshqurym ebin taýyp mysyq tabandap qalamger jatqan birinshi qabattaǵy palataǵa bas suqqan edim.

Eki kisilik bólmede jalǵyz ózi, seldir aq shashy samaıynan tógilip, jaǵy sýalyp, janaryn tarsa jumyp, bu dúnıeden kúder úzgendeı bolyp jatyr eken. Dybys bolsyn dep jótkirindim. «İleke»,— dedim. Kózin ashyp aldy. Tomashadaı orta boıly kisi múldem kishireıip, azaıyp ketkendeı. Sál-pál ańyryp jatty da tilge keldi, erini jybyr etti. «Baýyr aýrýynyń esebinde turýshy edim, bul jolǵy qater júrekten jetti»,— dedi kúbir ararlas únmen. «janyń qınalǵanda dúnıe kóz aldyńa dóńgelenip bir ýys bop ketedi eken. Aldaǵy jyly jetpis jyldyq toıym ǵoı»,— dep bas jaǵyndaǵy jaryqty shyrt etkizip jaqty. Ymdaǵan ótinishin oryndap jastyǵyn bıiktetip, demep, basyn kóterdim, qataryna tize búktim.

Birazdasyn baryp tilge keldi: «Altyn ordanyń» orysshasy, «Muhıttan ótken qaıyqtyń» qazaqshasy basylyp shyqsyn dep attamaǵan tabaldyryǵym qalmady, óziń isteıtin Baspa komıtetine kúnara bas suǵam... óldiń Qonaı, qor boldyń degendeı... meniń tıtyǵyma jetken kóreıik... shesheıik... talqylaıyq... degen súıretpe sóz boldy. Keshe ǵana baspa dırektory, odaqtyń ekinshi hatshysy bolyp istegenimde sózimdi sóılep, etegime oralyp, mańaıymnan shyqpaıtyn joralarymnyń biri joq. Joldas, dos degen qyzmettiń kiri eken. Ózimniń de qudaı súıer qylyǵym joq, qasarysqan pálemin, dúnıede eki dosym bar edi, birinen ólideı, ekinshisinen tirideı aırylyp tyndym...» İlıas aǵanyń «ólideı» dep turǵany — Qapan Satybaldın, «tirideı» dep turǵany — İslám Jarylǵapov edi; aldynda ǵana, odaqtyń partıa jınalysynda aýdarmashy İslám aǵamyz aıaq astynan erin baýyryna alyp móńkip týlap, «sen-ondaısyń, bundaısyń» dep jurt kózinshe İlıas aǵaǵa biraz ǵaıbat sóz aıtqan. Ashý ústi dosynyń júregin tilmen tyrnady. Nebir myqty daryndy kúnkóris qamy quldyratqannan quldyratyp pendelik basqyshqa túsiredi, pendelik basqysh kisini eriksiz tómendetedi... İslám aǵamyz baspadan on shaqty jyl buryn shartqa otyryp alǵan aýdarmasyn aıaqtaı almaı... qalamaqysyn jep qoıyp... endi baspa qaryzyn qalaı óterin bilmeı júredi. «Meni baspaǵa osynsha kiriptar qylǵansha — qolyńnan kelip, qonyshyńnan basyp turǵanda álgi qaryz qalamaqyny spısaıt etpediń be!» — dep Esenberlınge ókpe aıtady-mys. Sol ókpe, naz ulǵaıa kele qara qazandaı bolyp tars jarylǵan tusy álgi jınalys ústindegi sóz ekenin keıinshe bildik.

Aýrýhananyń aq tóseginde shalqasynan jatyp, júregi sharshap, múlde báseńdep nasharlaǵan İlıas aǵa samaıy tershigendeı sezilip sóıledi. «Baıaǵyda jan-janýardyń tilin biletin Súleımen paıǵambar baıǵyzdan adamdar ustap alsa nege kózińdi jumasyń dep surapty ǵoı. Sonda baıǵyz: kisige jasaǵan qıanattyń qıamet kúni suraýy bolady, qıanat ıesin ıman tarazy aldynda qınap jaýap alady, sonda ózimdi qınaǵan adamdy tanyp, oǵan kýá bolyp, «óstip jábirlep edi» dep jatpas úshin kózimdi juma qoıamyn depti ǵoı. Sol aıtpaqshy, qudanyń qudireti, kózimdi jumsam boldy — keshegi ózimdi synap maqala jazǵan... mysqyldaǵan... mazaq etken... qoljazbamdy baspaı joǵaltyp jibergen... ústimnen aryz jazǵan qarsylastarym, qalamdastarym qaýmalap shyǵa keledi. Osy men o dúnıeniń baıǵyzy bolmasam netti...» Osyny aıtyp sharshaǵan kisideı talyǵyp ketti.

«Neǵyp mólıip otyrsyz munda» dep úni sonshama sýyq shıpager jetti. Jylystap shyǵyp jóneldim. Estýimshe İlıas aǵa osydan táýlik buryn, túnde, Otyrar mańyndaǵy burynǵy qudasymen sóılesipti, arada álde renish, álde aýyr sóz aıtylypty, birazǵa deıin tynshı almapty... Júregi ustapty. Shaǵyn ınfark alyp aýrýhanaǵa túsipti. Ómir — kúres, ásirese eńbekqor adamnyń tirshiligi, qudaı basqa salmasyn deıtindeı — estigen kisi shoshıtyndaı alys, julys, aıtyspen ótedi. Sál tabysyń qyzǵanshaq jaýlardy kóbeıtedi, páske qatelesip shalys basqanyń sóz izdegen jurtty shýlyǵan jasaıdy. Bıikke shyqqan kisiniń yldıtómen túsýi qıyn. Jyl saıyn bir roman jazyp, onysy basylyp shyqqan zamatynda el-elden hattar alyp, ári tasyp qýanǵan, ári «osynshanyń bárin qalaı jaza beredi», «áıeli de, balasy da qosyla jaza ma, qalaı» dep órtshe qaýlaǵan ósekke jem bolǵan adamdy sharshatar myń bir túrli sebep bar. Arhıvterdi aqtaryp, shańyn jutyp otyryp, túndi kúnge, kúndi túnge ulastyryp jazyp, sol jazǵandary qazaǵynyń kádesine asa ma, joq pa — oılaı-oılaı mıy qabynyp sharshap, tyrapaı asyp jazýshy aǵanyń jatysy mynaý. Birazdasyn esin jıdy ma, bileıinshi dep, qaıta bas suqqam. «Bul dúnıeniń uıyqtamaıtyn baıǵyzy ózim bolarmyn, sirá»,— dep aqyryn ǵana kúbir etti. Eńkeıe túsip ernine qulaǵymdy tósedim.

— «Altyn Orda» romanynyń úsh kitaby oryssha aýdarylyp ol tur, «Muhıttan ótken qaıyqtyń» qashan jaryq kóreri belgisiz... azdap júrek alqynǵandaı ma... keler jyly mereıtoıym... elbasy qabyldasynshy dep eki aıdyń júzi boldy, qyr basyndaǵy aq úıge alańdaımyn... telefon soǵam... jedelhat jiberem... mańaıyna jolatpady...

— Syltaýy ne?

— Úlken kisi memlekettik sharýadan qoly tımeıdi. Jazýshy, ártis, sýretshi, sazger degender ıdeologıa hatshysyna jolyqsyn dep telefondy laqtyrdy kómekshisi.

— Ideologıa hatshysy she?

— Sektor meńgerýshisine jolyqsyn, qol tımeıdi, sheteldik delegattardy qabyldaımyn depti.

— Sektor meńgerýshisine kire aldyńyz ba?

— Ol elbasynan ótken mańǵaz bolyp shyqty, jazýshy, syzýshy degender jumys istetpeıdi, órtenip bara jatqan sharýasyn nusqaýshyǵa aıtsyn depti. Nusqaýshy sózimdi júre tyńdap, «kitapty jazsańyz — ózińiz úshin, qalamaqy tabý úshin jazasyz» dep keýdemnen qatty nuqyǵandaı bolyp baspa komıtetiniń tóraǵasyna syrǵytty. Barmaı-aq bilip turmyn: ol tóraǵa sózimdi tyńdar-tyyńdamastan maıly qasyqtaı jylpyldap esh ustatpaıtyn orynbasaryna, ıa bolmasa jarty saǵatta syrbazsyp yńyranyp jalǵyz aýyz sózdi ázer aıtatyn ózińejiberedi».

Ol kezdebaspa komıtetinde isteıtinmin, meni «muqatyp» jatqany aǵanyń.

Myna sózdi esitip otyryp jerge kirerdeı bolyp uıalamyn. Shirkin-aı deımin ishteı kúńirenip. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń aıaǵynda kórkem sózdiń qadiri osynshalyq túser dep kim oılaǵan. Ótken ǵasyrdyń basynda ǵoı Nıkolaı 1 patsha aǵzam ózine «á, seni me» dep tisin qaırap júrgen tentek aqyndy aldyna keltirip, aıyna 6 myń som zeınetaqy tólep turamyn, patshalyq arhıvti erkińshe aqtar, jyn-shaıtanyńdy shaqyr, kitap jaz, dep tapsyrys berse; bul zamanda, 20 ǵasyrdyń aıaǵynda el basynda otyrǵan Úlken kisi «kók tıynǵa paıdasy joq, qaptap ketken neǵylǵan jazýshy!.. olardy qabyldap altyn ýaqytty tekke óltirgenshe ólermen kásipker, saýdager, paıdager, jalger sekildi qaltaly serkelerdi qabyldaǵanym kóp paıdaly dep oılasa... qaıtemiz!..Oıdyń ortaıǵany, sózdińqunsyzdanǵany-daǵy. Adamdy haıýannan bólgen sóz, adamnan paıǵambar týǵyzǵan taǵy sol sóz, sózdiń qasıeti astamshylyqtykótermeıdi.

Talyǵyp jatqan İlıas aǵany sharshatpaıyn dep bólmesinen shyǵyp kettim. Ertesine, tań bozy biline qaısar kisiniń sharshaǵan júregi máńgige tynshypty. Elbasynyń, nusqaýshynyń aldy túkke qajetsiz endi. Tańǵy saǵat segizde tórt taǵandy arbaǵa salyp, betin aq seıseppen jaýyp, aldy-artynan dáriger bıkeler ıtermelep máshınege engizip, muzhanaǵa jóneltip jatqan máıitti joǵarydan, terezeden kórip turdym. Júregim janshyla soqty. Keshe ǵana baıǵyz jaıly, Elbasyǵa kire almaǵany týraly aıtqany, bálkim, aǵanyń aqyrǵy sózi, aqyrǵy tildesýi. Ár adamnyń ómiri bir-bir kitap.

Ózim biletin, óleńderin súıip oqyǵan, radıodan ánin tyńdaǵan úsh óner adamyn tilge tıek ettim. Úsheýiniń taǵdyry úsh basqa. Úsheýiniń qaısysy qıamet kúni baıǵyzǵa aınalyp tarazy basynda otyrary belgisiz. Kimniń qazany qashan ottan túseritaǵy neǵaıbil. Pýshkındi oqqa baılaǵan — ottaı ystyq qyzbalyǵy, Ámireni aqpannyń muzdaı úskirik aıazyna sespeı qatyrǵan órkenıet aldyndaǵy qorǵansyz sengishtigi, ózin-ózi qorǵaı almaýy, Esenberlındi jetpiske jetkizbeı júrek qabyn jarǵan baıaǵy qazekemniń shenge, shekpenge qarap sóılep, paıdasyz kisini mańyna jolatpaıtyn qubylmaly minezi. Jer ústindegi baıǵyzdardyń kisi kórse kózin jumatyny tegin bolmas. Baıaǵy japon jazýshysy Kavabatanyń «azdyń úni shyqpas» dep jylap otyrǵany kóz aldymnan ketpeıdi ǵoı, esh ketpeıdi.

---