InfoHub Logo

Áıeli kishi qyzyna júkti kezinde Arystanbek «osy joly ul bolar» dep qatty dámelendi.

Aıaǵy aýyrlasa boldy qabaǵy kirjıip, astan qalyp, tamaqtyń ıisinen loqsyp júretin kelinshegi osy joly bul túz kezip, qanjyǵasyn maılap kelgende, oljasyn jalma-jan birge tazalasyp, etin asyǵa otqa qaqtap jeı bastaǵanda alǵash ret «ul bolady» degen oı qylań bergen. Buryndary «basym aınaldy», «belim aýyrdy» dep otyryp qalatyn jarynyń atqa yrǵyp minip, mal qaıyryp, er adam atqaratyn sharýany buǵan qaratpaı ózi-aq dóńgelentip tastap júrgenin kórgende ishki senimi arta tústi.

Shanýdyń júkti kezinde aıaq-qoly jeńil, kóńili toq júrgeninen ózgeshe oı túıgen Arystanbek qana emes edi. Neshe jyl boıy irgeleri ajyramaǵan kórshi apasy Orazgúl de «Áıel boıǵa ul bitse qanat óskendeı ushyp júredi, qyz bitse ishken-jegenin qusyp júredi» dep, emeksitip qoıǵan. Shyndyǵynda da júrisi shıraq, kún ótken saıyn júzi nurlana túsken Shanýdyń óz kúıine rızalyqpen kúlimsirep turatyny, kerbez, ásem aıaq alysy eriksiz súısintetin. Sodan da bolar «Aýdan ortalyǵyna baraıyq, dárigerge kóriný kerek» degen kelinshegine alǵashynda «Attaı shaýyp júrgen adamǵa dárigerdiń qajeti ne?» dep qaljyńdaǵan. Odan keıin de bir-eki ret «Kún jylysyn. Qaqaǵan qysta mal-jandy kimge tastaısyń?» dep yńǵaı bere qoımaǵan.

...Tolǵaq qysyp, bebeýlep jatqan áıelin kórgende sonysyna ishi ýdaı ashyp, ókindi. Eki qyzyn op-ońaı týa salǵan áıeli úshinshisin de qınalmaı bosanady degen senimde edi. Bulaı azaptanaryn kim bilgen?.. Qap! Qap! Átteń... Átteń...

Yńqyldap jatqan áıeline jaqyndap kelip, dýdyrap bosap ketken shashyn saýsaqtarymen taraqtady. Júregi atqaqtap, aıtarǵa sóz tappady. Óıtkeni... janyn qoıarǵa jer tappaı, alasuryp, arasha suraǵandaı ózine jalbaryna qaraǵan áıeliniń kózinen buǵan deıin eshqashan baıqamaǵan úreıdi kórgen edi...

Tolǵaq bastalysymen úlken qyzdaryn bosandyryp alǵan kórshi apasyn aldyrtqan. Orazgúl apa da qartaıǵan ba, álde jaı-kúıi bolmaı tur ma, qımyl-qozǵalysy sylbyr, burynǵydaı batyl sóılep, erkin qımyldamaıtyndaı kórindi buǵan...

Ýaqyt ta ótpeı qoıdy. Bastapqyda tolǵaq qysqan ananyń yshqyna shyńǵyrǵan daýsy jıi estilip edi, birte-birte ol da báseńsı bastady. Úıdi tóńirektep, aınalshyqtap júrgen Arystanbek muny ózinshe jaqsylyqqa joryp otyr edi. Beker eken. Esikten súrine-qabyna shyqqan kórshi apa: «Shyraǵym, dáriger shaqyrt. Jaǵdaıy tómendep barady...» degende esi shyǵyp ketti.

Kún bata jetken dárigerler úıge kirgen soń da birshama ýaqyt ótti. Qas qaraıyp, aınalany túnek basty. Bul bolsa úıge kirýge júregi daýalamaı syrtta otyra berdi. Túrli oıdyń jeteginde, áıeliniń densaýlyǵyna mán bermegenine, dárigerge qaratpaǵanyna, bosanýǵa aýdan ortalyǵyna aparmaǵanyna ókinip, «a, qudaı, óziń jar bol» dep, biletin duǵalaryn qaıtalaǵannan basqa amaly qalǵan joq.

Bir kezde «ińńń-gáá», «ińńń-gáá» degen daýys qumyǵa estilgende júregi dir ete qaldy. İle-shala náresteniń «men keldim ǵoı!» degendeı, qattyraq shyǵyp, aınalany jańǵyryqtyrǵan zor daýsy qulaǵyna jetkende «baryldaǵan daýsyńnan!», «ul!» degen oıdan keýdesin qýanysh kernedi. Dúnıege kelgen náresteniń bir ǵana «ińgási» bar ýaıymyn umyttyryp, úıine qaraı jedeldete qadam basty. Esikti aıqara ashyp, «Shaný!» dedi shattana daýystap.

Dárigerlerdiń kináli jandaı jaltaqtap qaraǵanynan, kórshi apanyń sybyrlaı sóılep jylaǵanynan shoshyp ketti... Býyn-býyny bosap, jaıalyqta aıaq-qoly erbeńdep, ińgálip jylap jatqan qyzyn baýyryna basqan kúıi otyra ketti.

***

Arada biraz jyldar ótti.

Arystanbek ózi sıaqty bir muńlyqpen bas qosyp, ekeýi qońyr tirshilik keshti. Armandaǵan uldy da boldy. Biraq balalarynyń bárinen de úshinshi qyzyn eljireı jaqsy kóretin. Túr-kelbeti Shanýynan aınymaıtyn, júris-turysy, minezi, tipti daýsy da ózine tartqan. Qımylynyń ábjildiginen be, kóp jurt syrttaı er bala dep oılap, bul birde kúlkili, birde renishti oqıǵalarǵa ákep soqtyryp jatýshy edi. Ózi de qyz bala bolyp syzylýdy bilmeıtin, oıyn aıta salyp, «al, ne isteısiń?» degendeı basyn shalqaq ustap qarap turatyn, al qatarlastary ashýyna tıse, alysa ketip, alyp uratyn Jaınadan aýyl balalary yǵyp ósti.

Degenmen onyń eshkimge orynsyz soqtyqpaıtyny da bárine aıan-dy. Ásirese, ózinen kishilerge álimjettik jasamaıtyn edi. Sóıtken maqtaýly qyz birde Orazgúl apasynyń nemeresin jylatyp qoıypty. «Ózinen kórsin» dedi sebebin suraǵan ákesine dúńk etip. Qasarysyp, til qatpaı birneshe kún júrdi. Sebebin úlken qyzy aıtty: «Tiline ıe bolsyn. Jaınaǵa «sheshesin jutqan jetimek» depti ǵoı» dep jylap jiberdi. Arystanbektiń júregi syzdap ketti. Taǵdyry bir, ortasy eki jylatqan qyzyn únsiz baýyryna basyp, qystyǵa óksidi. Sodan qyzyn qasynan tastamaıtyn boldy.

Óse kele ańshylyqqa shyqqanda da Jaınany ózimen birge alyp júretin ádet tapty. Tuzaq quryp, qaqpan qoıyp, nysana kózdetip úıretti. Óz balasyn ózi bilmeıdi eken. Uǵymtal, zerektigine, uzaqty kúnge sozylatyn jortýyldarynda qyńq etpeıtin tózimdiligine tań qala da súısine júrip, tabıǵat aıasynda qyzyn basqa jaǵynan tanydy: syrt qaraǵanda dókirleý kórinetin Jaınasynyń jany jumsaq, júregi meıirimdi eken. Tuzaqqa túsken qustarǵa budan burynyraq jetip: «Aqymaq-aý, abaılap júrmeısiń be?» dep sóıleı júrip, bosatyp jiberetinin kórgende júregin áldebir sezim eljiretip, kóz jasyn syǵyp alatyn...

***

Basqalar sıaqty sándenip kıinbeıtin, jıyn-toı, qydyrý degenge mán bermeıtin qyzy boı jetip, jasyna jas qosqan saıyn «osy kúıeýge shyqpaıtyn shyǵar» dep ýaıymdaıtyn boldy Arystanbek. Jigitterdiń de kóp úıirile qoımaıtynyn baıqaǵan áke qyzynyń bolashaǵyn oılap, osy jolǵa — saıatshylyqqa qyzyqtyrǵanyna ókinse de, óziniń ol álemge arbalyp qalǵany anyq. Ara-tura qyzy týraly oı mazalaıtyny bolmasa, óz basy tylsym tabıǵatpen ońasha júrip syrlasatyn, muńdasatyn áleminde ǵumyry jetkenshe júre berýge ketári emes-ti.

Saıatshylyqtyń da ózindik qyzyqtary men jazylmaǵan qaǵıdalary bar. Ádette, dalany appaq qar basqanda, kánigi ańshylar, qıqýdy estise baılaýda tura almaıtyn tulparlardaı delebeleri qozyp, úıde otyra almaıdy. Osyndaı, ańshylar bir-birine habarlasyp, qural-saımandaryn daıyndap jatqan kúnniń birinde úıge asyǵyp-aptyǵyp kirgen Jaına jyly kıimderin jol sómkesine sala bastady. «Jol bolsyn!» degen ákesine «Bir top jigitpen birge ańshylyqqa baratyn boldym» dedi jaırańdaı kúlip.

Arystanbek shoshyp ketti. «Qaıda?», «Nemen?»

— Oı, áke, qam jemeńiz, qar ústinde júretin myqty motorly shanalary bar. Qarýlary saıly. Qaban atýǵa baramyz deıdi. Qyzyq emes pe?

— Qabanǵa barý óte qaýipti, qyzym... Ol — asa júırik ári qýat-qaıraty zor ań, betpe-bet barýǵa er adamdardyń óziniń júregi daýalamaıdy...

— Bara kóremiz, áke... Qashanǵy tır atyp júre berem? 10-dyqqa tıgizdim dep maqtanyp? — dedi Jaına kúle sóılep.

«Osyny úıir etip nem bar edi?» dep taǵy ózin ishteı jedi Arystanbek. Biraq qyzynyń alǵan betinen qaıtpaıtyn minezin biledi, sondyqtan endi onyń bas amandyǵyn qamtamasyz etýdi oılady.

— Jurttyń qolyndaǵy qarý — seniń qarýyń emes. Júr, ózińe myltyq alaıyq.

Jaına ákesin qushaqtaı aldy.

***

Arystanbek qarý satatyn dúkennen tańdap júrip, qosaýyz myltyq aldy. Sosyn bir oı keldi de Jaınany sol mańdaǵy tırge ertip aparyp: «Qane, jańa kil 10-dyqqa tıgizem» dep eń ǵoı, kórsetshi ónerińdi, — dedi.

Jaına nysanany asyqpaı kózdep, birneshe ret oq atqan soń nusqaýshy qaǵazdy ári tańdana, ári súısine qarap, alyp keldi. Aıtarǵa sóz taba almady ma, álde eń joǵary maqtaýy sol ma: — «Sýper!», — dedi

Arystanbek maqtana til qatty: — Meniń qyzym!

***

Ańǵa shyqqan on shaqty jigittiń osaly joq sıaqty. Buryn qaban atýǵa shyqqandary ol ańnyń asa ıisshil, sezimtal ekenin, múıiz azýymen jeńil kóliktiń dońǵalaǵyn jaryp jiberetinin, keı kezde tipti adamǵa shabatynyn aıtyp otyrdy. Jaınanyń boıy titirkenip ketti.

Ańshylar áýeli birneshe saǵat tikushaqpen ushyp, qalyń ormannyń ortasyndaǵy alańqaıǵa qonǵanda qar ústimen syrǵı júrgen jol talǵamaıtyn kólik aldaryna kelip toqtaı qaldy. Appaq qar basqan ormannyń sulýlyǵyna kóz toımaıdy. Jaına ár jerde túsken ań-qustyń izin tanyp tur: ákesi muny orman men dalanyń, taý men kóldiń tilin túsinýge úıretken.

Qarsy aldarynan shyqqan eńsegeı boıly jigit kelgendermen qol alysyp amandasyp jatyp, er adamdardyń arasyndaǵy jalǵyz qyzdyń aldynda sál kidirip, jyly jymıyp «Qosh keldińiz!» dedi. Sosyn anadaıda turǵan úıin nusqap, ystyq sháı iship, boı jylytyp alýdy usyndy. Bul — salt basty, sabaý qamshyly turmysyna qaraı bylaıǵy jurt «saıaq Saǵıdolla» atandyrǵan osy jerdiń qoryqshysy bolatyn.

Qoryqshynyń úıi Jaınaǵa erekshe áser etti. Ásirese, esikten kirgen adamǵa bireýi azýyn bilep, bireýi múıizin tósep, taǵy bireýi soıaýdaı tyrnaǵyn bezep turǵan túrli ańdardyń músinderi men qabyrǵaǵa jartylaı jabystyrylǵan bastaryn kórgende denesi dir ete qaldy. Aıqysh-uıqysh múıizin aýyrsynyp, basyn ázer kóterip turǵandaı buǵynyń jartylaı músininiń janynda kidirgen Jaına ózine taqaı bergen qoryqshydan: «Osynyń bári ózińizdiń oljańyz ba?» dep birtúrli úrkekteı surady.

Saǵıdolla qyzdyń neden shoshynyp turǵanyn túsingen bolýy kerek, jadyraı kúldi: «Qaıdaǵy? Keıbireýin ańshylar syılaǵan, keıbireýi arnaıy tapsyryspen jasalǵan...». «Tapsyryspen?» «Iá, týrıserdi tartý úshin, mádenı saıatshylyqqa qyzyqtyrý úshin arnaıy sheberlerdi tartyp, osyndaı shaǵyn úıler jasaqtalady...» Myna sózderinen keıin baǵanaly beri tomsyraıyp turǵan boıjetkenniń júzine kúlki úıirilgenin kórip, qoryqshy oǵan súısine qarady...

Boılaryn jylytyp, syrtqa shyqqan bulardy qar basqan orman ishimen biraz alyp júrgen jol bastaýshy Saǵıdolla ár jerden eki adamnan qaldyrdy. Sóıtse, bul da bir amal eken: áýeli ańdy qýalap qorshaýǵa ákep tyǵý úshin osylaı isteledi dep túsindirdi Jaınaǵa jigitterdiń biri. Bárin juptap, belgili bir araqashyqtyqta qaldyrǵannan keıin jol bastaýshy muny kóliktiń qasyna alyp keldi:

— Siz, qaryndas, myna kólikti kúzetesiz...

— Keshirińiz, men kúzetshilikke emes, ań aýlaýǵa keldim!

— Renjimeńiz, qaryndas, baıqaımyn, siz mundaı úlken naýqanǵa birinshi ret qatysqaly turǵan sıaqtysyz... Bul joly boıyńyzdy úıretińiz. Kelesi kelgenińizde mindetti túrde qosylasyz... Ázirshe sýretke túsirseńiz de bolady... fotoaparatty beker ákelgen joqsyz ǵoı.

— Men ómir boıy ákemmen birge júrip, ań-qus aýlaǵanmyn...

— Oǵan kúmánim joq. Tájirıbesiz adamdar mundaı naýqanǵa kelýge júreksinedi. Sizge aıtaıyn degenim, qaban degen — aılaker ań. Onyń myna kólikke kelip, tarpa bas salýy da múmkin... Sondyqtan myltyǵyńyz oqtaýly, daıyn bolsyn!

Osylaı dep jymıa kúlip, kólik qasynda qaldyryp ketken jol bastaýshynyń izinen yzalana qaraǵan Jaına ormanǵa qaraı bettedi. Qolynda myltyǵy, moınynda fotoaparaty — omby qardy keship kele jatyp ishinen: «Ańǵa kelip, kóliktiń ishinde otyratyn adamdy tapqan ekensiń» dep yzalana oılady.

Shoq toǵaıǵa kire bergeninde qulaǵyna ıtterdiń órshelene úrgeni, adamdardyń ysqyryǵy men qıqýlaǵan aıqaıy jetti. Qashqan ańdardyń janushyrǵan dybystary men tuıaqtarynyń dúbiri jaqyndaǵan saıyn Jaınanyń tynysy tarylyp, boıyn buǵan deıin belgisiz bir sezim — qorqynysh bıledi... Qalt tura qalyp, kelesi sátte aldy-artyna qaramaı, kólikke qaraı zyta jóneldi. Jetken boıda kólikke qarǵyp minip, jan-jaǵyna qarap «ýh!» degeni sol edi, ormannan aq qardy borata shapqan qabandardyń ózine qaraı bettegenin kózi shaldy. Záre-quty qalmady. Alaq-julaq etip jan-jaǵyna qaraǵan: kóz jeter jerde eshkim joq eken.

Jaına ne istegenin ózi de túsinbeı, ońtaılap ustap otyrǵan myltyǵyn qoıa salyp, máshınege dereý ot aldyryp, beti aýǵan jaqqa quıǵyta jóneldi...

Kóligi asaý at sıaqty julqa tartyp, oıly-qyrly jerlerden yrǵyp ótip, biraz júıitkidi. Jaına uzap ketkenin sezse de júregine urlana kirgen qorqynyshtan aryla almaı, taǵy biraz júrdi. Aıqaı-shý artta, ný orman ishinde qalyp, kishigirim áýejaıdaı alańdaǵy áldebir tóbeshiktiń etegine jetkende ǵana esin jıyp, bir-aq toqtady.

Aınala tym-tyrys. Tynyshtyq boıdaǵy qorqynyshtan arylta bastaǵandaı. Jaına biraz qımylsyz otyrdy. Sosyn siresip qalǵan qol-aıaǵyn qozǵady. Júrek qaǵysy da qalpyna kelgendeı boldy. Endi qaıtam dep kóligin bura bergende qarǵa jańa túsken buǵylardyń izin kórdi: irili- usaqty izderdi kózben qýalap edi — olar anadaıda ekige bólinipti. Ol óziniń adasyp ketkenin umytyp, eki kózin taram-taram izderden almaı alǵa basty. Kishkentaıynan ákesiniń qasynda júrip, haıýandar áleminiń syryna qanyqqan qyz buǵylardyń muny adastyrý úshin jasaǵan aılasyn túsine qoıdy. Boıynda áldebir qumarlyq oıanyp, dereý kóligine ot aldyrdy. Oıy — buǵylardy qýyp jetip, ańshy jigitterge oljamen oralý.

İz kesip biraz júrdi. Ańdar da ákki eken — iz birde joǵalyp, birde oılamaǵan jerden paıda bolyp biraz áýrege saldy. Biraq Jaına sonda da oıynan qaıtpady. Kóligin toqtatyp, jan-jaǵyna bajaılaı qarady. Kenet... kóz ushynda birdeńe kólbeń etkendeı boldy. Qyz demin ishine tarta qoıdy. Kólikten túsip, ár adymyn eppen basyp, álgi jaqqa bettedi.

Birshama júrgen soń buta qaýlap ósken tóbeshiktiń ar jaǵynan áldene qozǵalǵandaı boldy. Alǵashynda buǵan qulaǵan bóreneniń butalary sıaqty kóringen. Keler sátte bórene dep turǵan nársesi taǵy da qozǵalyp «butalar» shaıqatyla joǵary kóterildi de... shańyraqtaı aýqymdy múıizderi bar úlken buǵy bul jaqqa elegzı kóz tikti. Jaına myna ǵajaıyp kórinisten aýzy ashylyp, tyna qaldy.

Orman taǵysyn taıaý jerden kórgeni osy edi. Ákesiniń báıgege qosatyn jaraý atyndaı buǵy sulý músindi eken. Kerbezdene burǵan bulshyqty moıny qandaı — anaý aıqysh-uıqysh múıizdi asqaq kóterip júrý úshin jaralǵandaı... Al kózderinde áldebir qorqynysh tunyp qalǵandaı. Bul buqpantaılap jatqan jaqqa eleńdeı qarap, ormannyń arǵy betine qaraı moıyn sozady. Jaına da sol jaqqa kóz tikken. Kóz ushynda ózinen boıy qalqyńqy ǵana alasa tólin alǵa salyp, buǵy maraly artqa jaltaqtaı-jaltaqtaı uzap bara jatty. Endi bári de túsinikti boldy: shańyraq múıizdi kerbez buǵy solardyń uzap ketkenine kóz jetkizgisi kelgendeı... Sony uǵyp, qyz júregi shym ete qaldy.

Sol-aq eken, Jaına álginde, izge túsken kezdegi buǵyny atyp alyp, qasyndaǵy jigitterge óziniń qandaı ańshy ekenin kórsetip, maqtanǵysy kelgen oıynan aınyp qaldy: óz juby men tóli úshin ólimge basyn tigip turǵan atalyq buǵyny oqqa baılaǵysy kelmedi. Myltyǵyn tastaı salyp, moınyna ilingen fotoaparatyn qolyna aldy.

Tap sony kútip turǵandaı buǵy basyn kerbezdene buryp, buǵan qarady. Tup-tunyq, qap-qara janarlarynda jubyn, urpaǵyn aman alyp qalyp, jany tynyshtalǵan, «erkek toqty — qurbandyq» ekenin túsingendeı salmaqtylyq bar. Tula boıyn áldebir diril bılegen Jaına kóz jasyn jutyp: «O, Alla!» dedi sybyrlap.

Fotoaparatynyń fokýsyn keltirip jatqanda buǵy áldenege selt ete qalyp, kóz ilespes jyldamdyqpen bıik tómpeshikten bir-aq yrǵydy. Neshe jyl boıǵy áýes isi bolǵandyqtan qyzdyń kánigi bolyp qalǵan saýsaǵy túımesheni bir sát buryn basqan-dy: fotoaparaty yzyldatyp áldeneshe kadrdy alyp úlgirdi.

Sýretter tamasha bolyp shyǵypty: buǵynyń múıizderimen kók tiregendeı qasqıyp turǵan kezi de, tunjyraǵan janarlary da, aspanǵa yrǵyǵan sáti de, tipti orman taǵysynyń tuıaǵynan burqyraǵan qar da qas sheberdiń qalamynan shyqqan kartınadaı áser qaldyrady. Jaına boıyn bılegen qýanyshtan júregi alyp-ushyp, sýretterdi qaıta-qaıta qarap otyrǵanda orman ishin kúlkilerimen jańǵyryqtyryp, qaban qýǵan jigitter jınaldy: bári máz, ańshylyqtary sátti bolǵany kórinip tur.

— Al, jurttan bólinip ketkendegi oljańyz qane? — dedi biri qaǵyta sóılep.

— İzine qarasań qoıan qýǵan sıaqty: birese anda, birese mynda sekiripti, — dedi ekinshisi de kúle sóılep.

— Tura turyńdar, jigitter, — dedi Saǵıdolla, — qaryndastyń júzine qarasań, oljasy bizden kem emes sıaqty...

Solaı dedi de, Jaınanyń fotoaparatyna qol sozdy... Basqalary da umar-jumar jınalyp, fotoaparatqa úńildi.

— Túýý, mynany jiberip qoıǵansyz ba?

— Qap! Qap! Qandaı shashlyqtan aırylyp qalǵansyń!

— Múıizi she! Kez kelgen ıntererdiń sáni bolar edi ǵoı! Qap!

— Oıbúı, myltyǵyńdy almap pa ediń?

Fotoaparatty qoldan qolǵa ótkizip, ah ura sóılegen jigitterge qyz shoshyna qarady. Jańa ǵana keýdesin kernegen qýanysh oty birte-birte sónip bara jatqanyn sezinip, Jaına burylyp júre berdi. Myna ań bitkendi qyryp-joıý, atyp alyp, káýáp jasaý ǵana qyzyqtyrǵan topta bir sát te qalǵysy kelmedi.

Adymdaı basyp alystaı bergen ony Saǵıdolla qýyp jetip, biraz jer qatarlasa únsiz júrdi. Sosyn buǵan:

— Sýretterińiz tamasha shyǵypty. Shynaıy, tabıǵı... Ádeıi túsirse olaı shyqpas edi, — dedi.

Jaına jan-dúnıesindegi alaquıyn sezimnen qystyǵyp, birdeńe dese jylap jibererin sezdi. Sondyqtan lám-mım demesten, ári qaraı júre bermek bolǵan. Kenet aldyn oraǵytqan Saǵıdolla muny toqtatyp, ózine qaratty da:

— Ańshynyń úıindegi qalpyńyzdan-aq men sizdiń júregińiz názik jan ekenińizdi túsingem. İzdegenim de siz sıaqty erminez, ári jany tabıǵatpen týystas qyz edi. «Kezdestirem be, joq pa? Ómir boıy soqa basym sopaıyp ótetin shyǵarmyn» dep oılaıtynmyn keıde. Endi, mine, taptym ba? Óńim be, túsim be?» dep ózime-ózim sene almaı turmyn. Ras bolsa, meni oıatyńyzshy, — dedi kózine úńilip.

Jaına jigitke jymıa qarap, basyn ızedi.

---