InfoHub Logo

Nur-Sultan qalasy
№ 83 mektep-gımnazıasynyń
Bastaýysh synyp muǵalimi
Pedagogıka ǵylymdarynyń magıstri
Janıbekova Aınýr Namıalovna

Kompúterlik oıyndar jóninde zertteýshilerimizdiń pikirleri, kózqarastary ekige bólinýde: bir top zertteýshiler kompúterlik oıyndardyń balalar úshin paıdaly jaǵy basym dese, ekinshi top ókilderi kompúterlik oıyndar bala densaýlyǵyna, onyń psıhıkasyna óte zıan dep, óz oılarymen bólisýde. Biraq men bul jumysymda, kompúterlik oıyndardyń, zıandy tustaryn qarastyrmaqpyn. Mundaı oıyndardyń balaǵa óte zıan ekendigin zertteýshiler, psıhologtar, tipti dárigerler de jıi aıtyp otyr. Biraq oılanyp, oǵan mán berip jatqan eshkim joq. Kerisinshe, kún ótken saıyn balalardyń oıynǵa degen qyzyǵýshylyǵy artyp, ýaqytynyń kóp bóligin, kompúerge, planshetke, smartfonǵa telmirýmen ótkizip jatyr. Bul árıne oılanarlyq jaıt!

Kompúterlik oıyndardyń bala túgili, eresek adamdardyń ózin magnıtshe tartyp, táýeldi etip qoıatyn kezderi óte jıi kezdesedi. Balalardy aıtpaǵanda, sol oıyndardyń arbaýyna túsip, shyrǵalańynan shyǵa almaı qalatyn eresekterdi, kúndelikti ómirimizde jıi kezdestiremiz. Mundaı oıyndardyń zıany týraly óte jıi aıtylyp kelse de, kópshiliktiń nazarynan tys qalýda. Ata-analary jumysbasty bolǵandyqtan, nemese balany tárbıeleýge yntasy joqtyǵynyń sebebinen, bala tárbıesin ǵalamtorǵa qaldyrady. Bul balanyń densaýlyǵyna, balanyń psıhologıalyq turǵydan damýyna, onyń ómirine, bolashaǵyna óte qaýipti ekendigine mán bermeıdi.
Dárigerlerdiń aıtýynsha, kompúterdiń aldynda uzaq ýaqyt otyrý, eń áýeli kózge zıan. Qazirgi derekterge súıensek, 70%-ǵa jýyq balalarymyzdyń kózi aýyrady jáne kórý deńgeıi nasharlap ketken. Sonymen qatar, balalar kompúterdiń aldynda, tapjylmaı uzaq ýaqyt otyra beredi. Bul balanyń dene bitiminiń damýyna keri áser etedi. Bala únemi qozǵalysta bolǵanda ǵana, ol fızıologıalyq turǵydan damyp jetiledi. Qımyly joq balanyń asqa da tábeti bolmaıdy. Durys tamaqtanbaǵan balanyń ishki qurylystarynda da, aýrýlar paıda bolady. Basy aınalyp, júregi aınyp, ózin álsiz sezinedi.

Balalar kompúterdegi ár túrli oıyndardyń vırtýaldy álemine kirip, sol oıyndy bastarynan ótkerip, zorlyq-zombylyqtardy, uryp-soǵý, tipti adam óltirý áreketterin, oıynnyń maqsatyna  jetý úshin qoldanady. Oıyn barysynda bala únemi jeńiske jete bermeıdi. Jeńiske jetkenniń ózinde, oıyn ári qaraı qıyndap, jalǵasa beredi. Ushy-qıyry joq oıyndardyń saldarynan balanyń oı-órisine salmaq túsip, onyń psıhıkasyna, ıaǵnı júıke-júıesine keri áserin tıgizedi. Nátıjesinde bala ashýlanshaq, tilazar, bolyp ósedi. Ár túrli baǵyttaǵy uryp-soǵý, zorlyq-zombylyqqa, qatigezdikke toly oıyndardy oınap ósken balanyń minez-qulqy da ózgeredi. Iaǵnı olar, qatygezdikti úırenip, tasjúrekke aınalady, meıirimdilikten jurdaı bolady. Oıynnyń qyzyǵyna kirip ketken balanyń sana-sezimin, oıyn jaýlap alady. Sonyń áserinen  uıqysy da buzylady. Dárigerler eresek adamǵa kúnine 8-saǵat, al balalarǵa 8-saǵattan kóp (10-12) uıyqtaýǵa keńes beredi. Al durys uıyqtamaý adamnyń júıke-júıesine keri áserin tıgizip, adamda sharshaý, ashýlanshaqtyq, zeıinsizdik sıaqty jaman qasıetter paıda bolady. Bulardyń bári jınala kele, balanyń bilim alýyna úlken kesirin tıgizedi. Bala bar ýaqytyn kompúter aldynda ótkizýge daǵdylanady. Ózderin oıynnyń basty keıipkerlerine teńep, sol oıyndardan dos taýyp, shynaı ómirden alshaqtap, oıyn áleminde ómir súredi. Osyndaı keleńsizdikterdi boldyrmaý úshin, árbir ata-ana óz balasynyń tárbıesin kompúterlik oıyndarǵa berýge bolmaıtynyn túsiný kerek.

Joǵaryda aıtylǵan oılardy jınaqtaı kele, kompúterlik oıyndardyń zıandy tustaryn atap kórsetýge bolady:
-    Kóz aýrýyna shaldyǵady;
-    Fızıologıalyq turǵydan durys óspeıdi;
-    Tábettiń bolmaýy;
-    Uıqynyń qanbaýy;
-    Júıke-júıesine salmaq túsedi;
-    Oı-órisiniń damýyn shekteıdi;
-    Minez-qulqy ózgeredi;
-    Oıyn áleminde ıaǵnı vırtýaldy álemde ómir súredi;
-    Ashýshań bolady;
-    Únemi sharshap júredi;
-    Zeıinsizdik, nemquraılylyq paıda bolady;
-    Sóıleý, adamdarmen qarym-qatynas jasaý mádenıetin umytady;
-    Eń soraqysy balada táýeldilik paıda bolady.

Táýeldilik degenimiz ne?    

Dúnıejúzi dárigerleriniń bir toby «táýeldilik – bul aýrýdyń bir túri» dese, ekinshi toby «táýeldilikti – aýrý» dep qaraýǵa kúmándanady. «Táýeldilik medısınada adamnyń belgili bir ádette qoldanyp júrgen zatty qajet etýi, ıaǵnı júıkelik, fızıologıalyq toleranttylyqtyń ósýi. Toleranttylyq uǵymy belgili bir zatty shekten tys paıdalaný degendi bildiredi» [1].

Dúnıejúzilik jáne Otandyq dárigerler men zertteýshi ǵalymdardyń pikirlerimen, zertteý jumystarymen tanysa kele, men «táýeldilik – aýrýdyń bir túri» - degen qorytyndyǵa keldim.

Qazirgi tańda, kez-kelgen úıde ǵalamtor júıesine qosylǵan kompúter, noýtbýktyń bolýy zańdy qubylysqa aınalǵan. Bulardan basqa árqaısysymyzdyń, tipti, balalarymyzdyń qolynda sensorly telefon men planshet bar. Bul az deseńiz, attasań, qalanyń ár buryshynda kúndiz-túni qyzmet kórsetetin kompúterlik oıynhanalar bar. Olardyń qaı-qaısysynyń ishine kirseń, tolyp otyrǵan balalar men jetkinshekterdi, tipti es toqtatqan úlken adamdardy kóresiń. Biz ony joqqa shyǵara almaımyz. Árıne mundaı dúnıelerdi óz ornymen paıdalansaq, bizge berer paıdasy shash etekten. Biraq túrli gadjetterdi ǵalamtor júıesine qosyp, shamadan tys paıdalanyp, olarǵa táýeldi bolyp qalǵandaryn ózderi de baıqamaı jatatyn, balalardy aıtpaǵanda, úlkenderdiń ózi jetip artylady. Bul qoǵamǵa tarap bara jatqan «indet» sekildi. Osydan biraz ýaqyt buryn «Astana» telearnasynda «Endi kompúterlik oıyndarǵa táýeldilik medısınalyq jolmen emdeledi» - degen aqparat jaryq kórdi. Munda: «Kompúter oıyndaryna táýeldilik resmı túrde "aýrý" dep tanyldy. Olarǵa psıhologtyń keńesi jetkiliksiz, dárigerlerden em alýy tıis. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy halyqaralyq aýrýlar klasıfıkasıasyna osyndaı taraý engizip otyr.  Júzdegen myń otandasymyz kompúterlik oıyndarmen áýestenetin kórinedi. Oǵan býkmekerlik keńselerdiń esigin tozdyryp, utys tigetinderdi qossańyz, qumar oıynshylar sany eselene túsedi» [2] - dep, adamdar arasynda tamyryn tereńge jaıyp bara jatqan, «indet» týraly aıtqan. Tipti jańalyqtardyń ózinen kompúterlik oıynnyń «azartyna» kirip ketken balalarymyz, ata-analary men úlkenderdi tyńdamaı, olarǵa qarsy shyǵyp, keı kezderi qol jumsap, tipti olarǵa pyshaq suǵyp, arty qaıǵyly oqıǵalarǵa ákelip soqtyratyndaryn jarysa jazyp júr. Mundaı oqıǵalar tek shet elderde ǵana emes, bizdiń elimizde de beleń alyp barady. Oǵan aqparattyq saıttar (baq.kz., tengri news, t.b.saıttarda) jarysa jazǵan «Taldyqorǵanda jasóspirim anasyn óltirgennen keıin kompúter klýbyna barǵan»-degen maqala dálel bola alady.

Bala boıyndaǵy táýeldiliktiń belgilerin qalaı baıqaýǵa bolady? Eger balańyz:
-    Ýaqytynyń kóp bóligin kompúterdiń aldynda ótkizse;
-    Burynǵy súıikti isterimen aınalysýdan bas tartsa;
-    Ata-anasy, týǵan-týysqan, dostarymen qarym-qatynas jasaýdy azaıtsa;
-    Onyń minezinen ashýlanshaqtyq pen qatigezdikti baıqasańyz, onda sizdiń balańyzda kompúter oıyndaryna degen táýeldiliktiń paıda bolǵany.
Mundaı jaǵdaıda sizge tez arada, áreket jasaýǵa týra keledi. Balaǵa daýys kóterip, onyń oıyn oınaýyna birden shekteý qoımaǵanyńyz jón.

Mundaı áreketterdiń sońy jaqsylyqpen bitpesi anyq. Sondyqtan balany kompúterlik oıyndardan aryltý úshin:
-    Balanyń oıyn basqa jaqqa aýdarýǵa tyrysyńyz;
-    Balańyzǵa kóbirek ýaqyt bólip, ony jaqsy kóretinińizdi, onymen birge ýaqyt ótkizgen óte qyzyq ekenin aıtyńyz;
-    Balamen birge kınoǵa, kafege baryńyz;
-    Saıabaqtarǵa, tabıǵat aıasyna demalys uıymdastyryp, adam densaýlyǵyna paıdaly (dop, tenıs oınaý, velosıped aıdaý,t.b.) is-árekettermen shuǵyldanyńyz;
-    Vırtýaldy ómirden de qyzyqty, shynaı ómirdiń bar ekenin esine túsirýge tyrysyńyz.
Eger bul is-ireketterden eshqandaı nátıje bolmasa, balańyzdy psıhologqa, dárigerge kórsetkenińiz abzal.

«Aýyryp – em izdegenshe, Aýyrmaıtyn – jol izde!» - dep ata-babamyz aıtyp ótkendeı, «táýeldiliktiń»-shyrmaýyna túspeıtin joldardy qarastyraıyq:
-    Balaǵa múmkindiginshe, kóp ýaqyt bólýge tyrysyńyz;
-    Onymen jaqyn dosyndaı qarym-qatynasta bolyp, jansyryn bólisińiz;
-    Kompúter men ǵalamtordyń paıdasy men zıany jóninde jıi aıtyp otyryńyz;
-    Gadjetterdiń aldynda ýaqytynyń kóp mólsherin ótkizip qoımaýyn qadaǵalańyz;
-    Durysy balanyń gadjetterdi paıdalanýyna ýaqytty mólsherlep berińiz.
Osy jaǵdaılardy eskergen ata-analardyń balalary «táýeldilik» - aýrýyna shaldyqpaıtynyn senimdi túrde aıta alamyz. Bulardy boldyrmaı aldyn-alý, ata-ananyń óz qolynda. Eger siz, ónegeli urpaq tárbıeleımin deseńiz, dárigerler men psıholog mamandardyń keńesine qulaq asyp, ony este saqtaǵanyńyz jón.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
1. Ýıkıpedıa – ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet. (Internetten alynǵan).
2. ASTANATV.KZ   http://astanatv.kz/news/show/id/67698.html

Eskertý: Jumysta ádebıetterge qosymsha: BilimAll, Stud.kz, Bilimdiler.kz sıaqty saıttarda jarıalanǵan maqalalar da paıdalanyldy. 

---