InfoHub Logo

Sh. Berseevtiń týǵanyna 136jyl

AQ TARYNYŃ ATASY

Sh. Berseev 1881 jyly Aqtóbe oblysy Oıyl aýdanynda dúnıege kelgen. On alty jasqa deıin Kókjar jármeńkesinde shaıhanada istegen. 23 jasynda - 1904 jyly - Qobda boıyndaǵy bir baıdyń jerin jyrtyp, eginin oryp, eńbegine tary alady. Sol taryny inisi Tańatarǵa ákelip beredi. Ózi Husaıyn degen tatarǵa teri - tersek jınaýshy bolyp jaldanady. Tek 1917 jyly Tańatar dúnıeden ótkennen keıin eginge aralasady. 1920 jylǵy ónimdi jıǵan soń, eki jerden ura qazyp, 20 púttan tary kómip qoıady. Biri - óziniń úıiniń ishinde, ekinshisi - qyrda. Ózderi búkil otbasymen Qaraqalpaqstanǵa kóshedi. Úsh jyldan keıin qaıtyp kelse, týystary úıin satyp jibergen. Satylyp ketken úıin 1936 jyly qaıtyp alady. Mine, sol kezde baıaǵy urany qazyp qarasa, kómgen tary ornynda bolyp shyǵady. Sóıtip, dıqandyq kásibine qaıta kirisedi.

Áıgili tary ósirýshi 1932 - 1944 jj. «Qurman» ujymsharynda zveno jetekshisi bolyp eńbek etti. Shóleıtti aımaqtyń aýa - raıyna qaramastan, uzaq jyldar boıy onyń zvenosy tarydan mol ónim aldy. 1940 jyly - 125 sentner, 1941 jyly - 150 sentner, 1942 jyly - 175 sentner, 1943 jyly - 204 sentner ónim jınady. Mundaı joǵary nátıjege Berseev tary tuqymyn qys boıy ázirlep - baptaý, muqıat irikteý, kóktemgi egisti der kezinde júrgizý, egindi baptap kútý, oraqty ysyrapsyz ótkizý arqyly jetti. Bul ujymshardan Berseevtiń is - tájirıbesin úırenip, tary ósirýdiń sheberleri (berseevshiler) shyqty. Berseev Uly Otan soǵysy (1941 - 1945) jyldary áskerı ushaq jasaý úshin memlekettik qorǵanys qoryna aýdardy, óz tabysynan tary ótkizdi. 1950 - 80 jyldary respýblıka tary ósirýshileri arasynda «berseevshiler» qozǵalysy keń óris aldy.

Aqtebe, Batys Qazaqstan t. b. oblystarda arnaıy zvenolar qurylyp, olar Berseevtiń ozyq tájirıbesi men jetistikterin paıdalana otyryp, tarydan mol ónim alýǵa qol jetkizdi. Qazaq halqy XX ǵasyrdyń 20 - 30 jyldarynda maldan aıryldy, nan elde 50 - 60 jyldary ǵana molaıdy. Osy eki aralyqta qazaqty asyraǵan, aman saqtaǵan - Tary. Tary týraly: «Shaıǵa salsań - sút, sútke salsań - maı», «Bıdaıdan bir tamǵanda, tarydan BERSEEV eki tamady» syndy maqaldar teginnen - tegin shyqpaǵan. Taryny etke qossań - nan. Sý men sútke aralastyrsań - qymyzdaı kóje. Úgip maıǵa salsań - jent. Ári tátti, ári nárli qazaq halýasy. Qaınatyp qýyryp alyp, aqtap jeseń birde - sýsyn, birde - tamaq. Alpystaǵy Shyǵanaq «qyzyl qanyn, mańdaı terin aǵyzyp» júrip, sol tarydan neǵurlym mol ónim alýdyń jolyn izdegende, rekord jasaý úshin emes, qazaq úshin, qazaqty toıyndyrý úshin izdedi; jeke basynyń úlgisimen myńdaǵan adamdardy egin salýǵa jumyldyra bildi, sóıtip, jurtyn asharshylyq, tyrnaǵynan arashalap qaldy.

Shyǵanaq Berseevtiń dańqy Keńes Odaǵynan da ári ketti. Amerıkandyqtar ony «Tary doktory» dep atady.
Ýaqytynda Shyǵynaqtyń eńbegi laıyqty baǵalandy. 1940 jyly oǵan Lenın ordeni berildi. Shyǵanaqqa Stalınniń ózi alǵys hattar jibergen. Shyǵanaq dúnıeden ótkende, (1944 jyly), aýyr kezeń bolǵanyna qaramastan, onyń esimin qurmetteý maqsatynda Aqtóbe qalasynda eskertkish ornatý, stýdentterge Shyǵanaq atyndaǵy stependıa taǵaıyndaý, ol rekord jasaǵan jerge belgi ornatý, shyǵarma jazý t. b. sharalar kózdelgen qaýly qabyldanǵan. Al 2005 j. «Jazýshy» baspasynan belgili jýrnalıs Idosh Asqardyń «Shyǵanaq. Qazaq eliniń eńbek pasporty» atty kitaby jaryqqa shyqty. Oıyl aýdanynda Berseev atynda orta mektep, murajaı jáne onyń eskertkishi bar, Aqtóbe qalasynda oǵan eskertkish ornatylǵan.

Saýaty joq bolǵanmen, kóńil ashyq Shyǵanaq
Joǵaryǵa jazdyrdy.
Bul da oǵan bir azap.
Alty ese kóp egisti sýarýǵa jetetin
Motor qurdy, nasosty úkimetten surap ap,
Dáýirge jetti qaıyrly
Oıyldyń kóne dalasy,
Bolǵanmen oty baıyrǵy,
Otynnyń kerek jańasy.

Shyǵanaq Berseuly kóshpeli edi,
Qazaqtyń dalasynda ósken edi,
Oıyldyń jaǵasynda
Jýsandy dúzge tary ósken edi.
Bul tary kóshpendi eldiń daqyly edi,
Ekkende shap - shaǵyn - aq atyraby.
Tózimdi ańyzaqqa, túsimi mol,-
Dıqanǵa sonysymen maqul edi.
Ońaı ma orý, otaý tary zatyn,
Zapy bop halyq sodan zaryǵatyn,
Taryny tárk etse de talaı beıbaq,
Tary dep Shyǵanaq tek janyǵatyn.

Munaı tartyp tereńnen shyǵaratyn bir zatty
Kórgen edi Shyǵanaq sonaý kezde baǵyda.
Shyǵyr aıdap túıemen bop júrgende tún qatty
Sol kórgeni dıqannyń tústi mine jadyna.
Dáýirge jetti qaıyrly
Oıyldyń kóne dalasy.
Bolǵanmen oty baıyrǵy,
Otynnyń kerek jańasy.

Keńestik qalamger Gennadıı Fıshtiń «Bolmysty boldyrǵan» degen áńgimesiniń izimen 1950 jyly nemis romanısi, aqyn, áıgili dramatýrg Bertolt Breht «Tary» atty poemasyn jazdy. B. Breht Qazaqstanda bolmaǵan, Shyǵanaq Berseulyn kórmegen. G. Fıshtiń bul áńgimesi 1948 jyly «Ogonek» jýrnalynyń 43 - 44 sanynda jarıalanǵan bolatyn.

Bul kolhozdan tary ósirýdiń kóptegen sheberi shyqty. Berseevshiler — tary shyǵymdylyǵyn arttyrýda dúnıejúzilik rekord jasaǵan Berseev Shyǵanaqtyń izin qýýshylar. Uly Otan soǵysy aldynda Aqtóbe oblysynda Berseevshiler qozǵalysy keń óris aldy. Árbir sharýashylyqta Berseevshi zveno, brıgada quryldy. Muny bastaýshylar: Oıyl aýdanynda Záýre Baımoldına, Aqbala Berseeva, Qashqyn Soqyrov, Taǵan Uzaqbaev, Balmuqan Aqabaev, Qobda aýdanynda agronom Ivchenko, Ázıma Bektenova, Yrǵyz aýdanynda Óksikbaı Ashambaev, Qoılybaı Belesov, Martók aýdanynda agronom Nejenseva boldy.

Nazarlaryńyzǵa rahmet!

Aqtóbe oblysy, Aqtóbe qalasy
№15 orta mekteptiń geografıa pániniń muǵalimi
Qalıeva Janar Aldamjarqyzy