InfoHub Logo

Aqan seri. I kitap

BİRİNSHİ BÓLİM

BARYMTA LAŃY. AIYP-AIBANA

"Sý shyqpas qazǵanmenen tay basynan,
Qazaqtyń day ketpeıdi saý basynan..."

Aqan seri

1

Jan ushyryp kókke qarǵyǵan asaý tory tizgini bosasymen shylbyry shubatylyp, qym-qýyt alasapyrannan sytylyp shyǵa berdi. Oń jaq sanyn soqqan zildeı deneden úrkip, aıdalaǵa tura shapty. Bir-eki ret móńkip qalyp, shabyna tıgen tulyptaı qubyjyqty sart-surt tepkilep, quıyndaı ushty. Súıretilgen dene qalar emes, bulǵań-bulǵań etip erbeńdep keledi. Jambasyna tıgen soıyl orny da tyz-tyz etedi. Mundaı sumdyqty torbestiniń týmysynda birinshi kórýi.

Jeldi tún edi. Kúndiz kólikterin jıi shaldyryp, aǵashty, saıly jerlermen tasalana jortqan salt attylar eki-úsh kúndeı bulań quıryqpen otyryp, buryn kórmegen aıdyn kóldiń yq jaǵyna túndelete jetken.

Tor at eki kúnnen beri paıda bolǵan ústindegi adamdy tanymaıdy, tústep te kórgen joq. Tórtbaqtaý kelgen qapsaǵaı jigit úzeńgige aıaq artqan saıyn kóziniń qıyǵymen osqyryna qarap, shyr kóbelek aınalyp, beline sylq etip aýyr dene qonar-qonbasta jula tartatyn. Úıretilgeli jylqyshylar bir-eki mingeni bolmasa, jazdaı tabynda qur júrgen oqtaýdaı shaıpaý tory alaqashpa asaýlyǵyna basyp, oqtaı atylar edi. Biraq ústindegi adamnyń qarýly qoly tizgindi ile jınap alyp sirestire tartqanda, eriksiz kóndigip, búlkekke túsedi. Biraz jer júrgen soń aryny basylyp, bet-aýzyn túk basqan yzbarly qara shal mingen esik pen tórdeı uzyn shabdarmen qatarlasa jortady. Oń jaǵynda jeńil soıyldaryn súıretken eki jigit kúnuzyn qalmaıdy. Bastaryn qońyr shytpen shart baılap alǵan alpamsadaı iri, ıyqty jigitterdiń atta otyrystary da kelisti. Qos aıylmen tartyp, quıysqandaǵan er ústine jabystyryp quıyp tastaǵandaı. Jolýshylar ádettegi jylqyshylardaı án salyp, ysqyryp, ne dabyrlap sóılespeıdi de. At belinen túskende ǵana tasalaý jerge yqtaǵandaı az tynystap, kúbirleskenderi bolmasa, uzaq kúnge únsiz jortady.

Bular úshinshi túni beıýaqta aıdyn kólge tumsyq tiregen keń jylǵada, qalyń kódeli qabaqta shashyla jýsaǵan myńǵyrǵan jylqynyń ústinen shyqqan. Nege ekeni belgisiz, astyndaǵy shabdarynyń tórt tuıaǵyn da taǵalaıtyn attaı tizesine qoıyp, kıiz be, shúberek pe áıteýir jem dorbadaı birdememen shashasyna deıin orap, qylǵyndyra shandyp túnniń bir ýaǵynda jalǵyz ketken qara shal jylqylardy alystan toraýyldaǵan jigitterge bir bıe saýymdaı mezgilden soń qaıta oralyp, olarmen uzaq keńesti. Sodan soń aıańmen ǵana sybdyrsyz kelip, ár tustan bóline túsken jolaýshylar úıir-úıir beıǵam jylqyny aldaryna salyp aıdaı bastady. Alǵashqyda, tosynnan kezikken bóten mal balasyna torbesti anadaıdan kisinegisi de kelip edi. Baǵana keshki mezgilde tumsyǵyna kıgizgen tumyldyryq jaǵyn ashtyrmady. Tanaýy jelbirep, oqyrynyp, pysqyra bastaǵanda, ústindegi adam tizgindi oqys julqyp-julqyp qalyp, aýyzdyqpen eki ezýiniń janyn shyǵardy.

Aldaryna salyp sybdyrsyz aıdaǵan kóp jylqy alǵashqyda júre ottap, jaıbaraqat jyljı bergen... Álden ýaqytta shetke qaǵylyp saıaqsyǵan birli-ekili bedeý bıeler bastaryn kóterip, "osy bizdi mezgilsiz ýaqytta qaı qudaı mazalady, qaıda josyp baramyz" degendeı eleńdep, qulaqtaryn qaıshylap, artta qalǵan basqa qostyń jylqylaryna alystan qarap, tyń-tyńdaǵandaı únsiz melshıip turyp qaldy. Biraz jer júrgen soń, saltattylar jylqynyń ár tusynan bólinip, jeppelete aıdap, qysa túsip edi, úıir-úıir jylqy ár jerde shoshyna osharylyp, bir-birine belgi bergendeı oqyryna bastady. Basyn qaıta-qaıta kóterip, álde neden seziktengendeı álsin-álsin jer tarpyp, oıqastaı bergen jal-quıryǵy tógilgen bıik ala aıǵyr bir kezde qarsy tura qalyp kisinep jiberdi. Mezgilsiz ýaqytta tosyn shyqqan qýatty únnen túngi dala dúr silkingendeı, búkil saı-sala, jyra, jylǵalar jańǵyryqty. Taǵy da qalyń kódeni tamyryna deıin qopara tarpyp-tarpyp qalǵan aıǵyr ishin tartyp, yshqyna arqyrady da, qulaǵyn qaıshylap, qazdıyp, uzaq kútti. Tek alysta qalǵan jylqylardyń talyp jetken kisinesin estigesin baryp tanaýyna deıin túsken qalyń kekilin jelpip tastap, kósteńdep, úıirin qabyrǵalaı soǵyp keıin burýǵa qareket etti. Sońynan tyqsyra aıdaǵan soıyldy adamdardan qaımyqqan úıiri qaıyrý bermep edi, quıryqtaı moınyn ata qazdaı soza umtylyp, eki-úsh bıeniń saýyrynan, shoqtyǵynan saq-saq etip qyrshyp ótti. Jelmaıadaı jaıqandaı jelip, jalquıryǵy jelk-jelk etken ashýly aıǵyr áp-sátte úıirli jylqyny qym-qýyt bytyratyp, shashyp jiberdi. Jasamaly kósem aıǵyrǵa qosyla kisinegen basqa úıirdiń aıǵyrlary da bul kezde jer tarpyp tyqyrshı bastaǵan edi.

Tastaı qarańǵyda jalǵyz taryny kóretin jylqy balasy kózderi shatynap, tosynan paıda bolǵan myna jat adamdardyń qımylynan sekem alyp, bir sumdyqtyń bolǵanyn endi sezgen sıaqty. Bir-birine úrke qarap, ár tustan kisineıdi. Torbesti bárin kórip keledi. Salt attylar da endi bytyraı jóńkilgen jylqylarǵa soıyl siltep, ıirip, qýyp berdi. Biraq, ásheıinde qaıyrýǵa kónbegen ákki qashaǵandardy "ahaı!" dep, aıbarmen jónge túsiretin jylqyshylardaı emes, myna jortýshylarda ses bar da, ún joq.

Qara shal salyp uryp ala aıǵyrdyń qasyna jaqyndamaı, aldaýsyratyp, alystan oraǵytyp, janamalaı berip edi, erǵashty aıǵyr mańyna jýytpady. Endi bir kezde, túngi beıtanystyń pıǵylyna ábden kózi jetkendeı, jylqylardyń ara-arasymen jylysyp, mezetin kútken aıǵyr oqys úrkip, bir móńkip keıin qaraı tura shapty. Bar jylqy dúrligip, dúrsildete shapqan kósem aıǵyrdyń sońynan buryla bergenshe bolǵan joq, arshyndy shabdaryn ushyrtqan jerden najaǵaıdaı zý etip, quryq moıynǵa oq jylandaı táp etti. Qara shal bilegine orap alǵan shalmany sirestire saýmalaı tartqanda qapyda qolǵa túsken ashýly aıǵyr qurǵaqqa shyǵyp qalǵan jaıyndaı moınyn burap-burap týlady. Kókke qarǵyǵan ala aıǵyr yzaly únmen yshqyna kisinep, qulshyna shyńǵyrdy.

Budan arǵysy torbestige óń men tústeı. Sońdarynan túngi dalany bóriktire "attandaǵan" adam daýsy shyǵyp, bular úrikken maldy qaýmalaı qýyp qalyń toǵaıǵa ene bergende, jer solqyldata shapqan qýǵynshylar da jetken. Qarasy tórt-bes adam. Kóldeneńdeı ustaǵan jeńil soıyl, quryqtaryn ǵana kózi shalyp qaldy. Opyr-topyr, oıran-asyr boldy da ketti. Satyr-sutyr soıyl, quryq úni. Attan ókire qulaǵan adam daýsy. Bul da qýǵynshylarǵa qarsy umtylǵan. Álde shoqpar, álde soıyl jambasyna saq etip tıip edi, jan ushyryp, shyr kóbelek aınalyp, qaıta burylǵansha bolǵan joq, ústindegi ıesi bir jambastaı aýyp, aýdaryla berdi.

Tizgini bos qalǵan torbesti óz betimen shapqylap kete bardy. Oń jaǵynan basqan zildeı tulypqa da burylyp qaraýǵa murshasy kelmedi. Záresi ushyp úrikken boıy, aıdalaǵa laǵyp, tasyrlata shapty. Alǵashqyda basy aınalyp, el baǵytyn da ańǵarmaı qaıda kele jatqanyn bilmedi. Áıteýir sońynan kóp qubyjyq qýǵandaı janushyryp, bar shabysqa saldy. Álgi alasapyrannan qansha jer uzaǵanyn da jylqy balasy mólsherlegen joq. Qıaq jaly sý-sý etip, óz dúbirinen ózi shoshyp quıǵytyp keledi. Gýlegen jelden basqa bóten sybys joǵyn sezip, keıde sary jelispen jortaqtasa da, jańaǵy arttaǵy sumdyq qaıta esine túsip qolyna kóldeneńdeı soıyl, quryq ustaǵan qorqynyshty jat adamdar sońynan qalmaı ókshelep qýǵandaı eleńdep, taǵy da úrkedi. Baýyryńdaǵy salbańdaǵan qubyjyq ta qalar emes.

Álden ýaqytta qaraqurym tartqan on shaqty kıiz úıli aýyldy es kórip buryla tartyp edi, qarsy aldynan ere shyqqan mań tóbetter qatarlasa taqymdap, uzaq qýdy. Uıqydaǵy aýyldan shyqqan tiri jan kórinbeıdi.

Ábden qara terge malynyp, tıtyqtaǵan tory tań ata búlkekke túsip, aıdaladaǵy bir elsiz tomarǵa tirilgen. Kózin ter basyp, shatqaıaqtaǵan asaý sendelip, qatty boldyrypty. Mal baspaǵan kókoraıly tomar sýyna qunyǵa bas qoıa bere oń jaǵyna kóz tastaǵan beıǵam tory úrkip shoq basqandaı ekinshi jaqqa shorshyp tústi. Úzeńgide aıaǵy qalǵan adamnyń jansyz denesi baýyryna qaraı bulǵań etti.

Túske qaraı júre ottap bara jatqan at baýyrynda salbańdaǵan ólikti sonadaıdan kórgen ógizdi qoıshy qýa túsip qala berdi. Qatarlasa janamalap ógizinen túsken adamdy mańyna jýytpaı, tor at bolymsyz búlkekpen alǵa ozǵan. Astyndaǵy shaban kóligin de, aldyndaǵy júz qaraly qoıyn da aıdalaǵa tastaǵan qoıshy óz kózimen kórgen jan túrshigerlik qaıǵyly haldi eline jetkizgenshe, bir attap, bir toqtap qybyrlaǵan tory at qalyń aǵashtyń tasasyna túsip, uzap ta ketti.

Bul sumdyqty lezde estigen aýyl-aýyldyń bas kóterer azamattary attaryna qonyp, ólik súıretken torynyń baǵytymen jan-jaqty shola shaýyp, toptala tústi.

Kúzdiń qara sýyq jeldi kúninde qalyń toǵaıdyń qýys-qýysyn tinte súzip:

— Kim boldy eken?

— Sorlap qaldy-aý úı-ishi!

— Qaı eldiń azamaty? — desip bir-birinen surasyp, aqyry Jańbyrshy aýylynyń qotanynda jınalǵan top adamnyń ústinen shyqqan. Qarasy on shaqty úıli shaǵyn aýyldyń jupyny jer kepelerine júgire-júgire umtylǵan qatyn-qalash, bala-shaǵa topyrlap bir araǵa shoǵyrlana qalypty. Jańbyrshy aqsaqaldyń úıiniń aldy úıme-júıme.

Aýyl shetine deıin ekpindete jetken attylar, qaraly úıge jaqyndaı bere tizginderin tejep, jıyrma-otyz sajyn jerden attarynan túsip, jaıaýlap keldi.

Bul kezde ólikti úzeńgiden bosatyp alǵan. Astyna bir qoltyqtaı óleń shóp tósep, zerendeı domalaq taspen keýdesin bastyryp, sulatyp qoıypty. Beti jabýly.

— Bul kim?

— Kim? — desip, qalaı kóńil aıtýdyń da qybyn taba almaı, moıyndaryn soza jetken attylar qol qamshylaryn tastap, bir tizerlep otyra-otyra ketisti. Máıit basynda qý jaq, aq shal Jańbyrshy júginip, quran oqyp otyr. Qaıǵyly ólimmen qazasy jetken belgisiz janǵa "Imandy bolsyn!" dep sońǵy batasyn qaıyryp, betin sıpady. Sonda baryp, arystaı bop jatqan qoıyn-qonshy battasqan qan, kıimi órim-órim máıitke anadaıdan úreılene qarap turǵan áıelder jaǵy jaýlyqtarynyń ushymen kózderin súrtip syńsı bastady. Kókirekke syımaı lyqsyp turǵan aıanysh sheri bireýinen yqylyq atyp shyǵýy muń eken, qaısybir kempirler ún salyp, daýys qylyp, kúzgi dala áp-sátte bozdaǵan únmen kúńirenip ketti. Jalań aıaq, jalań bas balalar da kózderi sharasynan shyǵa shoshynyp, shesheleriniń jel úrlegen jaýlyǵyna, etekterine jarmasyp, baýyrlaryna tyǵyla túsken. Jańbyrshy aq saqaly jelbirep basyn kóterip aldy da, salqyn ǵana:

— Baryńdar. Úılerińe baryńdar, tarańdar, — dep, qysqa qaıyryp, bala-shaǵa taraǵan soń, máıittiń betin ashty.

— Tanısyńdar ma? Qarańdarshy, múmkin kıiminen aıyrarsyńdar, — dep ishi qaltyrap, dirildegen Jańbyrshy basy tómen salbyrap, júgingen qalpy únsiz otyryp qaldy.

Basynyń mylja-myljasy shyqqan máıittiń usqynsyz júzi jan túrshigerlik. Tula boıy tulyptaı isip ketken beıtanys jandy eshkim tanymaı bir-birine qarasqanda Jańbyrshy ólik betin qaıta japty.

Endi bári únsiz kelip, úıden alysyraq ornatqan jýan mama aǵashqa baılaýly tory attyń aldy-artyna shyǵyp, uzaq qarasty. Qara terge malynǵan torynyń ústi-basy aq aıran. Qos tilersegine deıin saýlaǵan ashshy terdiń sory aq jolaqtanyp, jel ótinde keýip qalypty. Tegi jaz boıy minilmegen qur at bolsa kerek, jaıasy tóńkerýli qazandaı, uzaq, úrdis shabystan tıtyqtap, ári barynsha qatty shoshynyp úrikken maldyń qoltyǵyna ǵana anda-sanda jybyrlap, dirildegeni bolmasa, qulaǵy salbyrap, salmaǵyn tórt aıaǵyna birdeı salyp múlgip tur. Attanar jaq qara sanyna basqan kómeski kóz tańbaǵa tesile qarap, bul — jalpy arǵyndardyń tańbasy ekenin ajyratqanmen árkim ózinshe ár joramal aıtyp, qaı eldiń menshikti maly ekenin tap basyp tanıtyn eshkim shyqpady. Aıyl-turmany berik, jeńil qozyquıryq erden bir belgi taýyp aıyrý qıyn.

— Bul mańnyń jylqysyna uqsamaıdy.

— Tegi alys jaqtan júrgen jolaýshy bolsa kerek.

— Álde kókpar tartysyp júrip jyǵyldy ma eken beıbaq?!

— Qoı, onda basqa kókparshylar sonshama kóz jazyp qalmasa kerek edi ǵoı.

— Qasqyr qýyp kele jatyp jazym boldy ma?

— Myna qara qatqaqta kim qasqyr qýýshy edi, essiz bireý bolmasa...

— E, kim biledi, jolda kezdesip qalsa...

— Ne de bolsa bul tegin adam emes. Munda bir gáp bar: attan qulaıtyn kisiniń sıqy kórinbeıdi, — deskennen basqa, dóp basyp sáýegeılik aıta qoıýǵa eshkimniń batyly barmaıtyn sekildi. Ólim joly aýyr. Joramal aıtyp jobalap, nobaılap ton pishý bul arada yńǵaısyz.

Bul aýyl — kereı, qaraýylmen shet pushpaqtaı qońsylas aralasyp jatqan qanjyǵalylar. Jańbyrshy — osy tóńirekte qonys tepken qanjyǵalylar ishindegi qadirli aqsaqal. Aldynda shaǵyn ǵana maly bar qarabaıyr orta sharýa. Qaq-soqta jumysy joq, el ishiniń aǵaıyn arasynyń tatýlyǵyn táýbe etip, úıli-barandy bolyp enshi alǵan uldarynyń tilegin tilep, qudaı bergen rızyqty boıyna qut sanap otyrǵan, musylmandyq jolyna berik jan. Aýylyna kelgen qudaıy qonaqty qol qýsyryp qarsy alar qazaqshylyq joldan taımaıtyn piradar tap osy joly seń soqqandaı uzaq oıda otyrdy da, aýzynan shyǵar ataly sózdi kútken el adamdaryna qarap ún qatty:

— Al, jarandar, endi ne otyrys bar. Aýylymyzdyń tusyna kelip qazasy jetken máıitti telmirtip qoıǵanymyz jaramas. Bul da Muhambettiń úmmáti, qudaıdyń quly, súıegin jýyp, janazasyn shyǵaraıyq. Osy mańnan molla shaqyryńdar. Meniń bir ǵana qınalyp otyrǵanym — apash-qupash kóme salǵanymyzdyń reti qalaı bolar eken? Topyraǵy óz jerinen buıyrǵany durys emes pe. Ne aıtasyńdar, qosar aqyldaryń bar ma? — dep tóńiregindegilerge qarady.

— Elin taýyp, sonda jerlengeni durys shyǵar.

— Durysy sol. Elin tabý kerek.

— Iá, ıá, jylqy balasy — jershil. Myna atyn bos qoıa bersek, ózi-aq alyp barar, — desti, baǵanadan osy oıdy ishteı tolǵatqan jurt.

— Meniń oıym da sol. Biraq... — dedi Jańbyrshy sál oılanyp, — Taǵy da bir tyǵyryq, anaý attyń túrin ózderiń kórdińder. Múttem zoryǵyp, sendelip tur. Onyń ústine qatty shoshynyp, máńgirip qalǵan túri bar. Esi shyǵyp úrikken mal qaı jaqqa laǵyp adasyp ketkenin de bilmeýi múmkin. Bir-eki kún tynyqtyryp es jıǵyzyp, sodan soń aldaryńa sap qýa aıdasańdar óz tabynyna — úırenshikti mekenine alyp barýy yqtımal. Oǵan deıin máıit shydaı ma? Qazirdiń ózinde keýdesi kóterilip ketken: Súıretpege salyp júrýimiz qudaı aldynda kúná, ólikke obal. Bul mańda muzy bar shyńyraý qudyq ta joq, amaldaı turatyn.

Jurt oılanyp qaldy. Qazaly jaıdy estip tus-tustan kelip jatqan adam qarasy kóbeıip, otyrǵandardyń otaýy qalyńdaı tústi. Kóptiń aty kóp. Uzaq oılanyp, talaı amaldy jónsiz dolbarlaǵandardyń ishinen bir jas jigit tosyn aqyl aıtty:

— Jáke, osy byltyr qaıtqan Ojan serini tý-tý Qoja jasaýy deı me, sonyń zıratyna aparyp jerlepti ǵoı. Marqumnyń súıegin qalaı ıistendirmeı, búldirmeı jetkizdi eken?

— Álgi seri Ojan ba?

— Sol, sol! Ózi de, marqum, qasıetti adam eken-aý. Kóziniń tirisinde joq-jitikke malyn taratyp beripti deıdi. Sonda kóp maldy taratyp bergenshe, ylǵı kún batyp, qas qaraıyp kete berse kerek. Sonda, jurt: "Ojannyń maly taratýǵa jetkende, qudaıdyń kúni qaraı turýǵa jetpedi" deıtin kórinedi! Sonaý áýlıelerdiń qasyna aparsa aparǵandaı-aq seriń ǵoı!

— Oıpyrym-aı, men de estip em, ózi kemi aıshylyq jer shyǵar-aý!

— Oý, qoja jasaýy degeniń qaı jasaý, qaı qoja?

— Qaı qoja ekenin qaıdan bileıin, kóp qojanyń biri shyǵar.

— Á-áı, munyń aıtyp turǵany Túrkistandaǵy Hoja-Jassaýǵı zıraty da!

— E, solaı demeısiń be?

Ony Áýlıe Áziret Sultan Zıraty deıtinderi qaıda?

— E, onda Abylaı men Qaz daýysty Qazybektiń de súıekteri jatyr, — desip, árkim shala-sharpy estigen, bilgenderin sóz qyla bastap edi:

— Iá, sózińniń jany bar, — dep, Jańbyrshy keýkeýlep ketken jurtty basty. — Ol Ojandy jylqynyń terisimen qaptap apardy desedi, ózim estigenim bolmasa, kórmegen isim.

— Apyr-aı, qaptaǵanda qalaı, tulyp qyp tigetin shyǵar-aý!

— Iá, súıtetin kórinedi. Ol úshin jańa soıǵan jylqy terisi kerek. Soǵan orap, aýa kirmeıtindeı etip taspamen biteý tigip, syrtyn qara maımen maılap tastaıtyn kórinedi.

— Onda jylqynyń esebin qalaı tabamyz, soǵym kezi de emes.

— Jylqyny birdeme etermiz-aý ortamyzdan shyǵarsaq ta, — dep Jańbyrshy sońǵy kesimin aıtty. — Ne de bolsa búgingi tún asyqpaıyq. Mýftahty aldyraıyq, kópti kórgen qarıa, ári musylmandyq rásimdi biletin adam.

2

Aıǵaı-súreńmen Ereımenniń baýyryna attan salyp quıǵytyp jetken jylqyshylar astaǵylardy dúrliktirip jiberdi. Úsh júz úıdiń astynan bórige shyqqan qalyń jurt kúzdiń qara daýylynda sabalaı soqqan jaýynǵa qaramastan etekteri jalpyldap, pań Nurmaǵanbettiń úıine qaraı ıleýine qaıtqan qumyrsqadaı ár tustan jóńkile júgiristi. Attan domalaı túsken jylqyshylardy úlgergenderi tez qaýmalap, qaısybiri apshysyn qýyryp julqylap jatyr. Qotandana qalǵan qalyń jurttyń arasynan synalap óte almaı, úreıli habar ákelgen jylqyshylardyń sózin estı almaǵandar syrttaı aınalyp, biriniń ıyǵyn biri julyp, tartqylap, ortaǵa kımelep, birinen-biri suraıdy. Qulaqtaryn tosyp, alǵa umtylyp:

— Ne bop qaldy?

— Men qaıdan bileıin.

— Ne aıtyp jatyr?

— Men de ózińdeı, estı almaı turǵan joqpyn ba?

— Daýryqpańdar, estıik, — dep jurt qotandy bastaryna kóterdi.

Basyn aq shytpen tańyp alǵan bala jigit qalyń qursaýdan sytyla shyǵyp Nurmaǵanbet úıine bettegende, óndirshektegen qalyń jurt ta solaı qaraı lap qoıdy.

Bul kezde pańnyń aq úıinde astaryna atlas kórpelerdi qabat-qabat kópirte salǵan Ferofontov, Izmaılovtar anda-sanda kárlen shyny aıaqpen ishimdikti jutyp qoıyp, Aqmola shonjarlarymen birge nókerdiń qyzyǵyna kenelip, rahat bir beıǵam tirshilikte otyrǵan. Ý-shý dańǵazamen júz-júz nópir basyp kelip qalǵanda qartashylar bastaryn kóterip aldy. Jez murty dip-dip etken Izmaılov atyp turyp, kıiz úı buryshyndaǵy súıek tósek ústinde jatqan qylyshyn qalaı bas salǵanyn baıqamaı qaldy. Jaýyryndy, keýdesi alǵa shyǵyńqy sulý músindi Ferofontov esik jaqqa qasqaıa qarap, qasyn kere túsip, sabyrly otyr. Tek aǵytýly mýndıriniń túımelerin sala bastaǵanda salaly saýsaqtary bolymsyz dirildegendeı boldy, Anna Ivanovna áldeneden úreılengendeı eki oıazǵa alma-kezek jaýtańdaı beredi, qolyndaǵy qartyn toptaı ustap, qasqaldaq keýdesine qysa túsken. Sovetnık Kúshenuly Turlybek pen Aqmola dýan basy Sandybaıuly Erden ǵana qadirli qonaqtary aldynda turyp ketýge yńǵaısyzdanyp, degbirsizdene berdi. Jaratysylynda asyqpaıtyn Pań Nurmaǵanbet altyn kózildiriginiń ústinen esik jaqqa súze qarap, ornynan yrǵalyp turǵansha qalyń jurt ta esikke tirelgen. Esikti julqa ashyp, úıge kire júreleı qulaǵan jigit:

— Barymta, barymta! Qara basyp... — deı bergende:

— Doǵar, ulyǵatsyz neme! — dep zekigen Nuramaǵanbet esikten ıin tirese syǵylysqan artyndaǵylardy arqasymen jaýyp tura qalǵan shonjarlarǵa da qolymen "sheginińder" degen susty belgi berdi.

Basyn tańǵan kir oramaldyń qalyń qatqan tusyn sıpalap, ne isterin bilmeı, ózine tóngen ıesine tómennen jaýtańdap, úrke qaraǵan túbit murt, búırek bet balań jigit aýzy ashylyp, kózi jypylyq qaǵady. Murty edireıgen qyzyl lampasty sotnık qazaq-orys esiktegilerdi qaǵa-maǵa ishke úreılene kirip, qalshıa qaldy. Oıazdan buıryq kútip, jambasyndaǵy qylysh qynabyn qysa túsedi.

— Vasha blogorodıe, myrzalar, Anna Ivanovna, ǵafý etińizder, luqsat bolsa, myna adamdardyń mán-jaıyn bilip qaıtaıyn, — dep, Pań Nurmaǵanbet syzyla turyp, oqaly shapanyn jamyldy.

— Chto slýchılos? — dep Ferofontov Kúshenulyna burylǵanda:

— A, staraıa bolezn! — dep qazaqsha "barymtany" túsinetin Izmaılov qaıta jaıǵasty.

— Záre-qutyńyz qalmady, osynsha sýjúrek bolarmysyz. Qımylyńyz qoıannyń kójegin elestetedi eken, — dep Ferofontov qatty qaljyńdaǵanda:

— Sizdiń de saýsaqtaryńyz bezgekpen aýyrǵan adamnyń múshkil halin elestetedi eken, — dep, oıazdyń qımylyn ańdap qalǵan Anna Ivanovna jubaıyn arashalady.

— Ol — nerv, Anna Ivanovna, osyndaı artyq shý estisem Petrogradtaǵy ıýnkerlik kezim esime túsedi. Bul tobyr nervyny tozdyrady ǵoı, solaı emes pe, Týrlýbek Kýshenovıch!

— Álbáttá, álbáttá! Tobyr degen úrikken qoı sıaqty, biri úrikse, bári birin-biri basyp, óltirgenshe toqtamaıdy, — dep, Kúshenuly syrttaǵylardyń kelisin jýyp-shaıǵan boldy.

Pań Nurmaǵanbet qatty jel keýlegen jelbegeı shapanyn qaýsyrynyp, jaýynnan qorǵalamaı basyn tik ustap, bar pańdyq qalpymen kórshi kıiz úıge kirgenshe eki jaǵynan alma kezek shyǵyp, bódeneshe jorǵalaǵan jylqyshyǵa lám dep til qatpady. Astyń basy-qasynda júrgen kereıdiń ataqty baı, shonjarlary men Batyrash kirdi ishke. Syrtta bata almaı irkilgenderdiń birazy kórshi kıiz úılerdiń yǵyna panalap, ózara gý-gý. Uly júz, kishi júz azashylar ádep saqtap, aralarynan birer jastaryn jibergenmen, bul jaqtan esh habar ala almaı tyqyrshyp, qonaq úılerine bir kirip, bir shyǵyp, alystan qulaq túredi.

Barymtany ǵana qulaǵy shalyp qalǵandar jylqyshylar ákelgen habardy dolbarmen neshe saqqa júgirtip, ózdi-ózi áýre. "Biri "Aqanmen ketken ánshiler shyǵar, esh alamyz dep mal barymtalaǵan", "onymen qaıda barady, erteń-aq taýyp almaı ma" dese, endi biri "onyń reti kelmes, Aqan ondaı iske barmasa kerek, tegi el jaǵynan bolǵan qımyl bul", "kim biledi, múldem basqa jaqtan kelgen urylar shyǵar. Ac berip jatqan eldiń beıǵam tusyn ańdyǵan bóten qaskóıler bolar", "Múmkin aýyp kelgen syǵandardyń biri bolmasyn" desip, árkim ózinshe nobaımen soǵady.

Bul kezde kıiz úı ishindegiler de apanǵa ákep toqty domalatqan qyzylkóz bórilershe jylqyshy jigitti sozbaılap jatqan.

— Jylqyny talap ketti, aǵataı-aý, bizdiń jazyǵymyz joq, bar kinámiz uıyqtap qalyppyz, — dep álgi búırek bet aqtala bastap edi, mańdaıynda at tepken aıshyq tańbasy bar ekinshi jylqyshy bala:

— Uıyqtamaǵanda ne isteıtin ediń, al, qýyp jettik, sonda ne qaırat qyldyq, — dep, oń ıyǵyn ustap qabaǵyn shytynyp, jarasyn aýyrsynǵan syńaı bildirdi, — Bárimizdi dopsha atqan jaq pa. Oń ıyǵym shyǵyp ketipti. Súıegi de synsa kerek.

— Súıegiń synsa osynsha jerden salt kelersiń jaman qatty. Ury kórmek túgil qasqyr kórseń butyńa jiberetin neme... Odan da, kimder ózi, qaıdan kelgen jaýyzdar, — dep Máti shal bas saldy. — Bizdiń mal aman ba eken?! Aqkóldiń oń qabaǵynda biraz jylqym bar edi.

— Sizdiń jylqyny adam túgil qasqyr da jemeıdi, nesine ýaıymdaısyz, — dep Nurmaǵanbet unatpaı, toıtaryp tastady. — Áı, sen óziń byljyramaı, ekeýiń jaryspaı, bireýiń ǵana aıtshy.

— Shynynda áýeli bilip alaıyq. Basynan bastap aıtshy. Asyqqanmen paıda joq. Áýeli, aǵaıyndar, kim ekenin jobasynan bolsa da bileıik. Sosyn, kórermiz, qaıda qutylar deısiń. Jerdiń tesigine kirip ketse de tabamyz... — dep jurtty ózine qarata sóılegen Janbota myqtylyq kórsetti.

— Joba-moba!.. Áı, osy, kereıler, sender-aq ótirik ańǵal bola qalady ekensińder. Budan bes kún buryn ketken Aqandardyń isi ekenin túsinbeı otyrǵan shyǵarsyńdar. Odan da namys, jigerleriń bolsa, qýǵyn salmaısyńdar ma? Basqa ne áńgime kerek. Myjyǵan sóz neme kerek!

— Batyrash, sen de kishkene sabyr et. Bilip alǵannyń, estigenniń artyǵy joq. Eshkim aıyp salyp jatqan joq qoı. Nesine sen... Seniń malyń emes urlanǵan, nesine qımań qyshıdy? — dep Dáýlen Batyrashty shymshyp qalǵanda, or Batyrash gúr ete tústi.

— Óı, aljyǵan neme, meniń malymda ne sharýań bar? Meniń malyma adamnyń da, qudaıdyń da tisi batpaıdy. Kóreıin káne áýselesin, bireý shashaý shyǵarsyn. Jaman kereıler dep otyrsyń ba basyndyryp qoıatyn? Ket ári, kúl bolmasańdar, bul bolyńdar, — dep odyrańdap, aıǵaıyn sala túregeldi, — Áı, jigitter, ketemiz, qamdanyńdar, jetti jatýymyz!

Árkimge bir jaýtańdap, aıypty jandaı sasqalaqtaǵan jas jigit aýzynan sózi túsip, zorǵa sóılep otyr:

— Tún jelkem bolatyn. Basqa balalar qosta uıyqtap jatqan... Men kúzettemin de. Men de jýsaǵan jylqy shetinde uıyqtap jatqam...

— Óı, qara bassyn seni.

— Myńqyldamaı durystap aıtsańshy.

— Sodan bir mezette oıanyp kettim... Joq, oıanǵan joqpyn. Túsimde qulaǵyma shurqyrap kisinegen aıǵyr daýsy keldi. Oıana kelsem, shynynda da alystan kisinegen aıǵyr daýsy eken...

— Aıǵyr daýsyn qaıdan tanı qoıdyń?

— Keıin bildim. Ala aıǵyr eken kisinegen. Sodan kóńilim birtúrli túıitkildenip, jylqylardy aralasam, kózime azaıyp qalǵan sıaqty kórindi. Sodan... sodan ala aıǵyrdyń úıirin izdesem — joq. Úshti-kúıli joq. Qula aıǵyrdyń da, jıren aıǵyrdyń da, taǵy ana kishi ala aıǵyrdyń da úıirleri...

— Óı, ant atqyr, óziń ne ottap otyrsyń? Men joǵaltyp kelgeniń kóp bolsa jıyrma-otyz jylqy shyǵar desem, ne qozdatyp otyrsyń? — dep Pań Nurmaǵanbet ár sózin saǵyz shaınaǵandaı sozyp túnere tústi.

— Mynaýyń shynynda da týyndatyp keledi ǵoı. Óı, ózi qansha mal joq, — dep, Janbota sóziniń aıaǵyn zorǵa kútip, jylqyshyǵa tóndi.

— Aıttym ǵoı. Qarasy bes júzden asady.

— Bes júziń ne, odan da asady, — dedi ekinshi bala.

— Mássaǵan, kerek bolsa!

— Oý, mynaý naǵyz jaýdyń isi ǵoı, jaýdyń isi.

— Aıamaı talaǵan neǵylǵan jaýyzdar!

Otyrǵandar ortalaryna jaı túskendeı boldy.

— Óı, sorly, senderdi sonda ne qara basty, neǵyp uıyqtap júrsińder qyrýar maldy tik kóterip aıdap ketkenshe?

— Múmkin jyn kóterip áketken shyǵar? Shyn qara basqan eken senderdi!

— Joq, bizdi qara basqanda... qara basqanda... túgel... múldem basqan joq. Biz sońynan bardyq.

— Iá, ıá, sonyńdy aıtshy tezirek.

— Men basqa qostaǵylardy oıatyp, bárimiz jylqylardy araladyq. Ras eken. Jylqynyń kóbi joq. Sodan josylyp jatqan izdi tún ishinde zorǵa taýyp, sonyń baǵytymen shapqylap, qýdyq. Sodan... Sodan qaı jerde jettik-aı? — Ol qasyndaǵy serigine buryldy.

— Qaı jerdi bilemiz... Álgi, byltyr jıdek teretin saıdyń arǵy qyry emes pe.

Bolys Musa shydaı almaı tarq etip kúlip jiberdi.

— Nureke, jylqyshylaryń da óńkeı suryp qoı tegi.

Nurmaǵanbet kózildirigin yzalana súrtip otyrǵan:

— Bári de jaýdyń malyndaı kórip, dalaǵa tastap ketken joq pa? Óńkeı málpekterdi qaldyryp, ólikti tiriltip alatynnan jaman bári osynda kelipti. Osydan mal tabylmasyn... Iá, sodan keıin...

— Sosyn... sosyn maldyń qarasyn kórgende, aýzymnan qalaı shyqqanyn bilmeımin "attan, attan!" dep, quryǵymdy kótere umtyldym. Ózim... bir túrli, daýsymnan qorqyp kettim. Sodan... eshkim joq sıaqty edi. Qaıdan shyqqanyn qaıdam... shamasy... qansha-eı...

— Qaptaǵan adam ǵoı, áıteýir.

— Iá, jan-jaǵymyzdan qara qurtsha qaptaǵan qol qamap aldy. Sodan... sart-surt soǵysyp kettik.

— Áp, bárekeldi, mynalaryń dál Qobylandynyń qyzylbastarmen soǵysyndaı ǵoı, — dep, Musa mysqyldap qoıdy.

Ózi de sózinen jańylyp, bereke-quty qashyp otyrǵan búırek bet odan saıyn yńqyldap-syńqyldap qalyp edi, mal ıeleri keıip:

— Túh, Museke, bala bop kettiń be? Qaljyńnyń orny emes qoı, bireý malynan aıyrylyp jatsa...

— E-e, beli aýyrmaǵannyń, baltyry syzdamas, — dep renjip edi.

— Endi, mal urlandy dep qan jutaıyq pa. "Mal aıdasa jaýdiki, ysqyrsa jeldiki". Myna Alpamys, Qobylandylaryń sóılemeske qoıyp otyr ma? Járáıdi, aıta ber, sodan kók súńgini qalaı súńgitip, aldaspandy qalaı sermediń? — dep, Musa búırekbetke qarady.

— Sodan... kózim aldy jarq etip, men de attan jalp ettim, búırekbet serigine buryldy.

— Men qaıdan bileıin, attan esim aýyp qulaǵam joq pa.

— Sodan... kózim aldy jarq etip, men de attan jalp ettim.

— Óı, sabazdaryń-aı sol! Búıtpeseńder Qabanbaıdyń tuqymy bolarmysyńdar? — dep, Musa taǵy keńkildep kúldi.

— Áı, ózderi qaı jerdiń urylary eken, bildińder me? — dep Tólke balalarynyń biri búıirden qosylyp edi, búırekbet máz bop yrjalaqtap kúldi:

— Qaıdan bileıik, bizdiń qulaǵymyzǵa sybyrlady deısiz be, perdi-perdi de ketti.

— Óı, s-sanasyz, nemenege jetisip yrjıasyńdar? Bildiń be degende, bet-júzin, nobaıyn kórip qaldyńdar ma, tym qurymasa kep urynyń birin tanı almadyńdar ma?..

— Biz túnde kóretin japalaq dedińiz be, — dep, baǵanaǵydaı emes, eti úırene bastaǵan búırekbet "taýyp aıttym-aý" degendeı óz sózine máz bop qyljalaqqa basty. Budan ári eki bala "bary osy — bitirgen sharýamyz" degendeı, bir-birine qarap otyryp qaldy.

— Oý, ıttiń ǵana balalary, bary sol ma, — dep anadaıdan bireý kijinip edi, búırek bet surlanyp, endi ashýǵa basty:

— Siz olaı ákege tıispeńiz. Ákemde ne jumysyńyz bar? Tilińizdi tarta sóıleńiz ózińizdiki bolsa! Áıtpese!..

Musa bul joly qarqyldap turyp kúldi:

— Báse, urylarǵa ketken óshińdi osy aǵalaryńnan al, osylardy jaıratshy, bá-á-le-m-derdi bir...

Janbota aqyra túregeldi:

— Óı, ıtten jaratylǵan nemeler! Bul shirikterdiń shamshylyna ne berersińder. Al, meni qıratyp al! O nesi eken-aı! Áı, ıtten týǵan kúshikter, bary sol ma, ári qaraı ne boldy, aıtpaısyńdar ma? Bul ózi qashan bolǵan soıqan?! Jaqtaryń qarysyp qaldy ma?! — Endi... urysyp... aıtqyzbaısyzdar... budan úsh kún buryn bolǵan.

— Úsh kún! Sodan beri qaıda júrsińder. Qap, endigi urylar qarasyn úzip ketti-aý! — dep Máti baı sanyn shapalaqtap, áıeldershe oıbaıyn saldy.

— Endi... habarlasýǵa bolmasa qaıtemiz. Bárimiz aıdalada atsyz jaıaý qaldyq. Onyń ústine men kúni boıy mıym aýzyma túsip, esimnen tanyp jattym.

— Shyltynaıdyń balasynyń jilinshigin úzip jiberipti. Bárimizden góri qýat kórsetip, kóp aıqasqan sol edi. Uzyntura Bestaıdyń tobyǵynan uryp urshyqsha aınaldyryp túsiripti, — dep ekinshi jylqyshy urylarǵa aıyzy qanǵandaı áńgimeni zorǵa doǵardy.

— Áı, sonda Kóben qaıda júr, Kóben? Senderge bas bop sol ózi qalyp edi ǵoı, — dep esik jaqta júrelep otyrǵan dáý qara jigit qaımyǵa ún qatty. — Ol jópsheńdi ury-qaryǵa ońaılyqpen aldyra qoımaýshy edi. Oǵan ne boldy?!

Eki bala da tomsyraıa qaldy. Búırekbet basy salbyrap:

— Ol tilge kelmeı jatyr, aýzynan qara qan aǵyp... — dep sońǵy sózin jylamsyrap jutyp qoıdy. — Bizge ony... ázir... aıtpaı-aq qoıyńdar dep edi...

— Ne deıdi?! Kóbenge boı bermegen soń... qoıa ber, myna urylaryń onda tegin ury emes. Oıpyrym-aı, mynaý saılanyp kelgen jyryńdy, alpaýyt nemeler ǵoı...

Ac aıaǵy osylaısha demde suıyldy. Maly urlanyp, namysqa býlyǵyp, qabaǵy túsken kereı jurtynyń assýyn endi saltanat eter jaı qalmady. Úsh júzden kelgen azashylar júrý qamyna kirisip, kólikterin daıyndaı bastady.

Túni boıy el azamattaryn jıyp, keńes quryp, aqyl qosqan Pań Nurmaǵanbetter tań qylań bere otyz qaraly qarýly jigitterdi atqa qondyrdy.

Qarsy betten sabalaı soqqan muzdaı qara jaýynda soıyl súıretken salt atty qýǵynshylar mal urlaǵan jerdi betke alyp, sýyt júrip ketti.

3

Jańbyrshy aýylyndaǵy belgisiz máıitti týǵan jerine, óz mekenine apara almady. Sol kúni keshte kórshi aýyldan jetken qart molla Mýftah sharıǵat ehtamynan, quran súrelerinen mol-mol shaǵadat keltirip, "bul fanı jalǵannan kóz jumǵan pahırdyń súıegin tentiretip el aqtatý obal ǵana emes, tirilerge kúná", — dep, jurttyń záresin ushyrdy.

— Súıretpege salyp jylqy balasy osynda ákelgen eken. Ol mal emes pe, qaıdan bilsin. Ne de bolsa, sol mal ekesh maldyń ózi aýylǵa ákep jetkizgende, ony tanymaımyz, bilmeımiz dep, qashyrtqyǵa salǵandaı, aýyl qotanynan alapesteı alastaý — musylman balasyna jat qylyq. Qudaı munymyzdy keshirmeıdi. Pendeniń ajaly qaıda jetse, kóri de sol arada qazylmaq. Ajaldy kórden kúpirshilik etken Qorqyt ta qutylmaǵan. Jazmyshtan ozmysh joq. Musylman balasy eken, bul ara da óz topyraǵy. Eger úzeńgiden sypyrylyp túsip, aıdalada — qý mekende kómýsiz qalyp, qarǵa-quzǵynǵa jem bolsa qaıter edi. Musylman qaýymynyń ishine kelip otyr. Oǵan da shúkirshilik. Músápirdiń máıitin telmirtpeı, óz joralǵysymen jóneltý — tirilerdiń qudaı aldyndaǵy paryzy! — dep, el júginerlik aqyldy sózder aıtqanda, elin taýyp aparamyz dep baıbalamǵa kelgender biraz ýáj aıtyp, mollany ıliktirmek boldy.

— Molleke, qaraýyldaǵy Ojan serini, ataqty Qazbek syndy adamdardyń súıegin qasterlep, tý-tý alystaǵy qoja Jasaýǵıdiń zıratyna nege tasyǵan? Al munyń eli kóp bolsa eki-úsh kúnshilik jer shyǵar, el-jurty kórsin, — degenderge molla shamyrqanyp ursyp tastady.

— Sender ne aıtyp otyrsyńdar? Qaı rásim, qaı tártipke súıenip otyrsyńdar? Qudaı salǵan aq jol bireý-aq: Ojandar bolsa óz úıinde, óleń tóseginde aq ólimmen Alladan ıman tilep, tili kálımaǵa kelip kóz jumǵan jandar. Olardyń sońǵy tileýi de sol Hoja Iassaýıdyń zıraty shyǵar. Onda nege onyń tilegin oryndamasqa. Ol — amanat. Al bul bolsa, japan túzde belgisiz ólimmen ólgen beıshara. Jaýgershilik tusynda eli, jurty úshin ata jaýymen aıqasyp, pálen tóbeniń ústinde, pálen jyranyń ishinde shahıt bolǵandardyń da súıegin, sóreli úı bolmaǵan kúnde, jerine tasymaıtyn. Imanyn aıtyp, áýel basta Alla Taǵala laýhılǵa jazǵan sol araǵa jer tompaıtatyn. Mágárkim, máıittiń tánin sasytyp, tulyptaı súıretip áketem deseńder, meniń buǵan aralasym joq. Qudaı pendesin mazaq eter, kúnáhár bolar jaıym joq, shyraqtarym. Onda óz erikteriń! Meni aralastyrmańdar!.. Buzylmastaı etip múmıalap berer em, átteń paıǵambardyń qasıetti múmıa sýy joq qolymda.

Ózderi shaqyrtqan din ıesine budan ári eshkim qarsy bola almady. "Jasaǵannyń jazýy solaı. Topyraǵyn osy aradan buıyrtqan eken haq taǵala. Eli, ıesi tabylsa, osy araǵa kelip te basyna quran oqyr. Bul da kápir molasy emes, musylman molasy" desip, bátýaǵa kelgen Jańbyrshy aýyly bir dónen qoımen janazasyn shyǵaryp, máıitti aqyretke orap, shoq aǵashtyń baýyryndaǵy kóp zırattyń shetine jerledi. Keıin belgisiz bolyp qalmasyn dep, basyna qaqqan aǵashqa taqtaı shegelep, onyń betine "Qazasy jetip, topyraǵy osy aradan buıyrǵan qudaı pendesi" dep, temirmen kúıdirgen jazý jazyldy. Ne aty-jóni joq, dáýir aınaldyryp anyqtaǵan jasy joq belgisiz beıbaqtyń molasy osylaısha jat jerden buıyrdy. Sary topyraǵy jel úrlegen jas qabyr qońyr kúzdiń kóleńkeli, jańbyrly mazasyz shaǵynda, alabota, qýraı basqan tórt qulaqty kóp zırattardyń tasasynda eleýsiz qala berdi. Adam balasynyń aldynan tóteden keler taǵdyr degenińniń, aıtpaı jeter ajal tuzaǵynyń bul da bir túri shyǵar...

Eki kúnniń ishinde babyna kelip tyńaıyp qalǵan torbestiniń júgenin úshinshi kúni basynan sypyryp, noqtamen jaıdaq jiberdi. Baılaýly turǵan jerinde uzyn bıshikpen biraz shyqpyrtyp, shoshytyp alyp, bos qoıa bergen torbesti áýeli yshqynyp tura shaýyp, aýyl shetine shyqqan soń, qulaǵyn qaıshylap, tanaýy jelbirep basyn kóterip turyp, úıirin izdegendeı qatty kisinegen. Álden ýaqytta jan-jaǵyna alaqtap, mekenin durys baǵdarlaı almaı jalǵyz qulazyǵan janýar áldeneniń ısin sezgendeı jalbaryna arqyrap, teristikke qaraı qaz moınyn sozyp, tura tartqan. Alystan, shoq-shoq aǵashtardyń sańlaý-sańlaýynan baqylaǵan úsh jigit, torbesti baǵytyn túzep alǵan soń, sońynan qýyp berdi.

Jylqy malynan esti janýar joq-aý, sirá. Myń-myń shaqyrym jerdegi taý men tastyń arasyna, ıt murny ótpeıtin jyńǵyldyń ishine, ne jal-jal bolyp sýsyp, kúni-túni kóship jatatyn sapanyń sary dalasy — sary qumǵa ákep tastasań da, óz úıirin taýyp alatyn jolshyl mal. Isinen bile me, álde jer baǵdaryn tuıaǵymen sezetin qudireti bar ma, áıteýir áýre−sarsańǵa túsip, biraz jańylsa da, aqyry kóp adastyrmaı mekenine jetkizetinine túz eli ábden kánigi.

Kúzgi tumandy bozamyq tańda eline bet túzegen torbesti artynan ergen qýǵynshylardan da úrikti me, jerge basyn bir salmastan, keshke deıin damylsyz jortty. Keń saharada shashyla qonǵan aýyl-aýyldardyń arasynan synalaı ótip, jolda kezdesken qos-qos jylqylarǵa da burylmastan, jat jerlerden aınala ótip, úrdis júrip keledi.

Qashan boıy úırenip, erkindigin sezingenshe mańyna jýymaı shaqyrym jerden qara úzbeı sary jeldirgen jigitter de torbestini yqtıarymen jibergen. "Meniń boıymdy kórip otyryńdar" degendeı torbesti de shoq aǵashtarǵa, saı, jyraǵa jolamaı, qaıda alańqaı, qaıda jazyq bolsa solaı qaraı buryla salyp, jigitterdiń syńaıyn túsingendeı alystan kórinip barady.

Jaýgershilik, qýǵyn-súrgindi kórmese de, jarty tirshiligi at ústinde ótetin aýyl jigitteri kúnuzynǵy jortýylǵa qyńq eter emes. Tek tús óletinde ǵana at belinen túsip, qanjyǵaǵa baılaǵan torsyqtyń aýzyn ashyp, shaıqalǵan saýmaldy simirip-simirip alǵan. Bulardyń aıaldaǵanyn kóz qıyǵymen ańǵarǵan torbesti de bul kezde búlkekke, odan aıańǵa túsip, kódeniń shashaǵyn júre shalyp, jan-jaǵyna alaqtaı bergen. Sońyndaǵylar attaryna mingende, qaıtadan eleńdep taǵy da jyly ornynan qýylǵan qyrdyń túlkisindeı aıdalada jorta jóneldi.

Kún keshkire kúzgi suıyq tuman seıildi de, jel tynyp, jyly jańbyr sebeledi. Aldan keń ózek kezikti. Qalyń shalǵynda shashasy sýlanyp, ári-beriden soń jyltyraǵan tuıaqqa batpaq jabysa bastaǵanda torbesti qalyń izge tústi. Aıańmen jaıbaraqat jyljyǵan jylqy tuıaǵynyń shubatylǵan izi emes, qatty qýǵyn kórip, topyrlaı jortqan maldyń josylǵan izi. Budan eki úsh kún buryn túsken izdi torbesti ár jerde shashyla túsken jylqy qıynan-aq aıyryp keledi. Jasynan at qulaǵynda oınap ósken qyr qazaqtary da tosyn kezdeskesken izdiń tegin emesin torbestiden kem túsingen joq.

Aqsham kezinde eni tar aǵynsyz qara ózenge tirelgen torbesti qalaı oqyranyp qalǵanyn da ańǵarmady. Kele, sýǵa bas qoıdy. Kóz qıyǵy arttaǵylarda. Tushshy, dámdi sýdan búıiri shyqqansha qana iship, basyn kótere bergenshe, sońyndaǵylar da jetti. Basqa jaqqa bultara almaı qalǵan tory sasqalaqtap, tereńge qoıyp ketti. Bir-eki attaǵanda-aq qulama eken, keýdesimen baldyrly sýǵa kúmp bergen at basy qaltaqtap júze jóneldi.

Bul ýaqytta kóz baılana bastaǵan. Jarǵabaqtaý, taıǵanaq jaǵaǵa áýpirimdep shyqqan tory at dúr silkinip alyp, jylystaı tartty. Shóli qanyp, kádimgideı tyńaıyp qalypty. Sońyndaǵylardan qutylyp ketýdiń sáti túsken sıaqty. Qap-qara bop tún qarańǵylyǵy búrkegen teristik aspanyn betke alyp, torbesti qalaı shoqyraqtap ketkenin de baıqamady. Artynan tasyrlata shapqan at tuıaǵy estilgende, bul da tumsyǵyn soza túsip kósile tartty. Tańerteńnen beri nege osylaı qashpaǵan? Arttaǵylardyń attary boldyrǵan ba, jaı ánsheıin jaman jabylar ma — á degende-aq sytylyp shyǵa bergen torbestige jetý bylaı tursyn, dalaqtap alysta qalyp qoıdy. Qutylǵan degen osy shyǵar?

Joq, myna bireýi kim taǵy? Qolynda baýy shubatylǵan quryq, tap irgeden shyǵa salyp ushyrtyp keledi. Torbesti jalt berip ekinshi jaqqa bultań etti. Qaıta ońǵa, qaıta solǵa... Óziniń qashaǵandyǵyna salyp qalaı jaltarsa da, myna tóteden qosylǵan bireý ókshelep qalar emes. Bar pármenimen shapqan tory bir kezde oqys toqtap, keri burylyp edi, quryq ustaǵan neme zý etip óte shyǵyp, qaıta jalt buryldy. Najaǵaıdyń oǵyndaı zýyldap, syp etip taǵy jetken ákki neme, múldem qutyltar emes. Torbesti endi dármensizdigin sezip, basyn kekjeńdetip ishtegi sý sylq-sylq etip jaltara berdi, jaltara berdi. Súıtkenshe bolǵan joq, quryq ta tústi moınyna. Bul kezde kesheden beri sońynda salpaqtaǵan ekeý de jetken edi.

Kúzgi dala lezde surqaı tartyp, qas qaraıdy. Alystan mańyldaı úrgen ıtterdiń daýsy keledi qulaqqa. Sol tustan jalǵyz ot jyltyraıdy. Torbestige quryq salǵan osy mańnyń jylqyshysy edi. Jolaýshylardy bastap, sary jeldirip ot kóringen jaqqa bettedi. Ala moıyn qara ıtter aldynan sháýildep shyǵyp, ıesin tanyǵan soń, qatarlasa jarysyp, shaǵyn qosqa deıin birge keldi.

Bul — qalyń kereı jaılaǵan aýyldyń atyǵaı-qaraýyldarmen japsarlas jigi eken. Jylqyshylar da kereıler. Alystan at sabyltqan jolaýshylardan eshkim ózeýrep mán-jaıdy suraǵan joq. Bular ne sharýamen júrgenin, qashaǵan torynyń sońynan ilesip, belgisiz marqumnyń elin izdep kele jatqandaryn aıtqanda da eshkim eshteme demedi.

Jolaýshylar attaryn kisendep qara qostan qonaǵasy jep bolǵan soń baryp, tar qostyń tórinde jastyqqa shyntaqtaı túsip, tyńqyldatyp dombyra tartyp jatqan qyzyl kóz shal maldasyn qura jaıǵasyp otyrdy da, sózge kiristi:

— Al, jigitter, bárimiz alashtyń azamattarymyz, bótendigimiz joq, qońsy otyrǵan qanjyǵaly ekensińder. Musylmandyq jolymen, adamgershilik izben ketip bara jatyr ekensińder. Saparlaryń oń bolsyn. Marqumnyń elin taýyp, kómgen jerin habarlaýlaryn — qudaıǵa qaraǵandyqtaryń. Jón is... Biraq qoı... sol aıdalada at baýyrynda ólgen adamnyń neden jazym bolǵanyn bilmeısińder, kim ekenin de, nemen júrip ólgenin de bilmeısińder?..

— Árıne bilmeımiz.

— Qaıdan bileıik.

— Áıteýir myna torbesti eline aparar degen dalbasamen kelemiz.

— At elin tapsa, ıesi de ońaı tabylmaı ma? — desip qanjyǵalylar jamyrasa jaýap qatyp edi, semiz shal terekten oıǵan dombyrasyn qaıtadan alyp, baıaý shertip, qunjıyp otyryp aldy. Sóz sońyn kútpeı jarysa sóılegenine qysylǵan jigitter bir-birine únsiz qarasty. Endi áliptiń artyn kúteıik degendeı ekeýi de jym boldy.

— Olaryń durys qoı, at ıesin tabarsyńdar-aý, — degen shal dombyranyń qońyr sazyna qosyla kúńirene otyryp, taǵy sóıledi.

— Osydan úsh-tórt kún buryn osy jaılaýdyń tusynan namazdyger kezinde myń qaraly jylqy ótti. Topyrlata aıdap, sartyldata qýyp bara jatqan úsh-tórt-aq adam. Jaılaý aýystyryp, jer tańdaǵan keıpi kórinbeıdi. Qara qosqa qaıyrylǵan da joq. Jón bilip qalaıyq dep sońdarynan balamdy jiberip em, álgilerdiń biri artta bógelip, ony tosqaýyldapty. Qolynda soıyl deıdi. Nıeti jamanǵa uqsaıdy. Balam qasyna barýǵa bata almaı, keri burylypty.

Ótken tańda, taǵy da soıyl súıretip, shoqpar kótergen otyz shaqty jasanǵan kereı jigitteri osy qostan qymyz iship attandy. Qýǵynshylar eken. Qansha bultaqqa salyp, toǵaı-toǵaıdyń arasymen, ózendi, kóldi keship ótip jańyldyrsa da, kóp jylqynyń izinen adaspaı kele jatqan ákki izshilerdiń de susy jaman. Anada kóp jylqy aıdap ótkender barymtashylar eken de, myna qarýly qol qýǵynshylar bolyp shyqty. Aıdalǵan kimniń maly, qýǵynshylar kim — onsha ashyp aıtqan joq. Olar jasyrǵan soń, men de onsha ashylǵan joq. Nobaıyna qaraǵanda aıdalǵan da bir baıdyń maly, barymtashylar da bir baıdyń urylary. Nem bar oǵan aralasyp, eki qoshqar talassa, ortasynda shybyn bop óler jaıym joq. Kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz. Jobalaryńa qaraǵanda, qaq-soqta jumysy joq momyn eldiń azamattaryna uqsaısyńdar. Qosaq arasynda bos ketip, tekke kúıip júrmeńder. Momyn adam qashanda jaqsylyq etem dep basyna pále tilep alady. Attan qulap ólgen adamdaryń jańaǵy barymtashylardyń biri bop shyqpasyn.

Qanjyǵalylar myna jandy sózden úreıleneıin dedi. Aı dalada ólgen marqumnyń elin taýyp, tym qurmasa qazasy jetip jerlengen molasyn aıtyp, syıly qaıtamyz ba degen jigitter endi joq jerde basymyz daýǵa qala ma dep, tyqyrshı bastady.

— Oý, aqsaqal, sonda, bul ólgen adam barymtashy bolsa, basqa joldastary ony aıdalada qaldyryp nege ketedi? Taýyp almaı ma? Artynda baqandaı biri kisi belgi bop qalsa, onyń nesi urylar? Erteń-aq ury arty ashylmaı ma? — dep qanjyǵaly jigittiń biri óz tuspalyn aıtyp edi.

— Solaıy-solaı-aý, biraq ol marqumnyń máıitin at baýyrynan alypsyńdar. Tegi úlken aıqas, urysta soıyl tıip qulaǵan adam bolar. Onyń qaıda laǵyp, attyń qaıda áketkenin kórdi deısiń be. Urlyq kúndiz emes, túnde jasalady. Kóz jazyp qalǵan da... Áıteýir ne de bolsa, saq bolyńdar degenim ǵoı. Joldaryńnan qaıt dep otyrǵam joq. Reti kelse, marqumnyń eline tereńdep kirmeı, shet jaǵynan ǵana qudaı amanatyn jasap ketersińder degenim de. Kisi ólimin dabyraıtyp, búkil jurtty dańǵazalap qaıtesińder degenim de. Jaı kisi ólimi emes, daýly ólim, quny men qyjyńy kóp ólim degenim de... Aıtpady demeńder, tap myna barymtanyń túri jaman. Bul kedeı-kepshiktiń toqty-torymyn, ne az sharýaly adamnyń úıirli jylqysyn qýyp ketetin el arasyndaǵy usaq urlyq emes. Myńdap aıdatyp aldyrar beldi shonjarlardyń myqty barymtasy. Munda sumdyq qana emes, jaýlyq ta bar. Onyń arty ashynǵan kekke, alynar óshke aınalmaq. Ne de bolsa, el basyna túser lań bolmaq, — dep shal dombyrasyn qostyń irgesine súıeı saldy...

Qanjyǵaly jigitteri kelesi kúnderi torbestini asa qyspaı kóz kórim jerden baqylap, erkine jibergen. Keshegideı emes tory at keı tusta uıpalanǵan kúzgi qaýdanǵa jabysa ottap, tomarly kólshikterden qana iship, jaıbaraqat jyljýǵa aınaldy. Anda-sanda ǵana jat jerde kórgen taýqymeti esine túsip ketkendeı, eleń etip basyn oqys kóterip alady da, jalǵyzsyrap kisineıdi. Sodan soń kóp ýaqytqa deıin tynymsyz jortyp, uzaq joldyń birazyn utady.

Jigitter jolda taǵy da eki qonyp, tórtinshi kúngi tynymsyz júrispen Qaraýyl eliniń qalyń qonysy Mezgil bolysynyń jerine ilikken. Bul kúni ekindiden bylaı olar esh jerde tústenbesten, keshke deıin úrdis jortyp ketti. Oǵan sebep bolǵan aldymen dala bórisi.

Bular anda-sanda tyrbyq shilik ósken toǵaısyz jazyqqa shyqqan soń, sońǵy kezdesken bir shoq qyzyldyń baýyrynda attaryn shaldyryp, jolda túnegen jerde torsyqqa quıyp alǵan qymyzdaryn iship, bel jazyp otyrǵan. Bulardyń bógelgenin kórip torbesti de az tynymdap betegeden julyp jep, ottaı bastaǵan. Álden ýaqytta jigitterdiń biri:

— Aý, jaqyn jerde el bar ma? Ana qara, tor attyń aldynda ıt júr, — dedi. Álde kúzemge kóshken eldiń jurtynda qalǵan buralqy ma eken?

Jigitter torbesti jaqqa qarady. Quıryǵy shubatylǵan ıt attyń aldyna shyǵyp, tońqalań asyp qulaıdy. Shalqalap jatyp, atty oıynǵa shaqyrǵandaı erkeleıdi. Endi birde dál tumsyǵyna jaqyndap kelip, oqys jalt burylyp, tura qashty. Alystan júgirip kelip jata qalady. Tyshqanshylaǵandaı etpettep túsip, qybyrsyz jatady da, kókke qarǵyp, taǵy domalaıdy.

— Áı, mynaý neǵylǵan zerikken ıt? Mynaýyń buralqy emes, oıyn izdegen qarny toq neme ǵoı. Túlki emes pe.

— Qaıdaǵy túlki?!

— Múmkin jyndanǵan ıt shyǵar?

— Onda atpen oınap ne sharýasy bar? Bir kezde at tumsyǵyna jaqyndaı-jaqyndaı kelip jata qalyp, etpetteı jyljyp edi, tory at úrkip artyn burdy. It te qarǵyp túsip, aldyna shyqty. At taǵy buryldy, anaý endi quıryǵyn bulǵap, aldyna júgire beredi. Torbesti shyrq aınala berdi. Týra aınalmaǵa shaldyqqandaı bir orynda urshyqsha ıiriledi.

— Mássaǵan! — dedi jigitterdiń biri úreılenip, — mynaýyń ıt emes, qasqyr ǵoı, ana qara tumsyǵyna qarǵıyn dep júr.

Jigitter shiderleýli attaryna júgirisip lezde qıqýdy sala tura shapty. Aıdalany bastaryna kóterip, aýzyna túsken sózdi aıtyp aıǵaılaǵan adam daýsynan shoshyǵan qasqyr qulaǵyn jymıtyp alyp zytyp berdi. Basy aınalǵan tory at alǵashqyda qarsy qarap máńgirip turyp qaldy da, ózine qaraı tasyrlata shapqan saltattylardan teris burylyp, burynǵy baǵytymen jele shaýyp kete bardy.

— Ana qara, ana qara!

Alysta shoshaıǵan úsh-tórt túp shıdiń baýyrynan óre túregelgen bes-alty qasqyr oń qoldaǵy qyrǵa qaraı sóleńdeı jóneldi. Jańaǵy bóltirik mańaıda adam joq pa dep, ádeıi jibergen úıirli qasqyrlardyń jansyzy eken. Endi az keshikkende, tory attyń qarnyn aqtaryp salatyn edi...

Budan ári aıaldaý bolmady. Besindige taıaý sirkirep jaýyn bastalǵan. Bara-bara údeı tústi de, ińirge qaraı kádimgi kúzdiń qara jaýynyna aınalyp, tópep ketti. Jigitter tory atpen quıryq tistese sońynan bir eli qalmaı cap jeldirip keledi.

Kókshe jeriniń oıdym-oıdym qaıyń, terekti toǵaılary jıi ushyraı bastady. Júre kele qalyńdap, qylqandy qaraǵaı aralasqan jynysqa aınalyp ketti. Tory attan sol alystasa, múldem kóz jazyp aıyrylyp qalý kádik.

Osylaısha bular qara jaýyn astynda túni boıy júrdi.

Ne degen elsiz jatqan keń jer. Ne ońnan, ne soldan bir eldiń oty jyltyrasaıshy. Úńireıgen meńireý aǵash ishinde tópeleı jaýǵan jaýyn syryly men jelge gýildegen, sýyldaǵan toǵaı úninen basqa tyrs etken bóten dybys estilmeıdi. Aspan kózge túrtseń kórinbeıtin qarańǵy. Toǵaı ishi odan beter úreıli — sý tamshylaǵan eski tam sıaqty.

Oıda joqta azap shekken jigitter únsiz.

Qazir bulardan tura shaýyp qashyp qutylarlyq tory atta da ál joq, qýyp jetip ustap alarlyq basqa attarda da shama joq. Shashasyna deıin batqan qara balshyqtan tıtyqtaǵan jylqylar jynys-jynystyń arasymen zorǵa súıretilip keledi.

Tún ortasynan aýa attar múldem boldyrdy.

4

Óńkeı álekedeı jalanǵan, "men ataıyn, sen tur" deıtin qarýly jigitter jylqy urlaǵan jerden tyń attardy aýystyryp, izge túsken. Báriniń qabaǵy qatýly, eń qadirli babalarynyń asyn berip, qudaı jolynda aq namazǵa uıyǵandaı bolǵan kereı jurtyn basynyp, malǵa qol suqqan belgisiz urylardy qýyp jetse, taban aýzynda júndeı tútetin ordaly qasqyrlar sıaqty. Ásirese Kóbenniń ólimi bylaı da zyǵyrdany qaınap kelgen jigitterdi burynǵydan beter ashyndyryp, shıyrshyq atqyzdy.

Budan tórt kún buryn urylardyń soqqysynan attan qulap mertikken jylqyshy, bular jetkende qan qusýdan tıylyp, uzaq azap shegip, jany qınalyp, yqylyq atyp jatyr eken. Tilge de kele almady, barymtashylardyń jobasyn bir bilse dala syryna kánigi osy jylqyshy biler degen úmit úzildi. Tym qurysa ymǵa da kelmeı, kózi alaqtap, aýzy aqsıyp, beti qısalańdap jatyp jan tásilim etkeni-aq aıanyshty. Otyz jyldaı Saǵynaıdyń malyn baqqan jalshy Kóben, ıesiniń asyna da shaqyrylmaı, ne aýylda jatqan qarasha úıine de jete almaı, julyny úzilip, jylqy ishinde, qara qosta o dúnıege sapar shekti. Tulaboıy tyrysyp, qaıta kósile bergen Kóbenniń aýzynan: "Ah, dúnıe-aı" degen yshqynǵan ún shyqty da, saqyldaǵan sary aıazda jalań qol júretin jylqyshynyń búrkittiń ýysyndaı kústi alaqany dirildep baryp, jumyryǵy, qarysyp qaldy. Sońǵy ret azappen, qasiretpen ótken taǵdyrdyń alqymynan aldy ma, álde oqysta ketken balýannyń qapyda urǵan jaýynyń tamaǵynan qylǵyndyrǵany ma eken, kim bilsin. Basynda otyrǵan kereı jigitteriniń de judyryǵy Kóbenniń judyryǵymen birge túıilip, bári de attaryna ashshy kekpen kep mingen.

Jol bastaýshy — osy tóńirekke áıgili izshi shal Jaıyq. Etek-jeńi keń kósilgen qazaq dalasynyń adam aıaǵy baspaǵan, mal tumsyǵy tımegen qalyń jynysty toǵaılary, tiri pende kórmegen saı-sala, yńǵyl-jyńǵyly da sonsha kóp. Taram-taram izder, tabanyna kóp shyǵyp, qazylyp qalǵan kóne joldar, súrleýler qısapsyz kóp. Kásibi mal bolǵan tuz eli sharýa sońynda aıdalada, qý mekende aısyz qarańǵy túnderde, tútegen borandarda jalǵyz kezip, adaspaı shyǵýǵa mashyqtanǵan. Solardyń ishinde alabóten kózi qyraǵy, bir kórgen belgini ǵumyry umytpaı tap basatyn jaratylysy bólek erekshe jandar bolady. Ony izshil, jolshyl jan dep el madaq etedi. Jaıyqtyń atyn shyǵarǵan kóp ataǵynyń biri — osy óneri. Jylqylary urlanǵan jýandar bul shaldy túneýgi astaǵy minezi úshin jek kórip, sazaıyn tartqyzamyz dep zyǵyrdany qaınap qalsa da, mynadaı qysyl taıańda ótkendi elemegen bolyp, qýǵynshy jigitterge jolda Jaıyqty ala ketýdi tapsyrǵan edi. Qulager óliminen soń astan renish, qaıǵymen ketken qart, el azamattarynyń qaısybiri qıyla surap, qaısybiri digir salyp turǵan soń, erden ketse de, elden ketpeıtin qaraly áıeldershe, kóldeneń tartqan atqa amalsyz qonǵan.

— Áı, balalar, qaıyr surap tentirep ketsem de, endi Nurmaǵanbettiń júzin qaıtyp kórmespin, Aqan serideı altyn azamatqa qasiret ekken qıanatshyl elge ermespin dep em, qaıteıin, sender de aýyzdyqtaryńdy qarsh-qarsh shaınap, boı bermeı tur ekensińder. Áldenege urynyp, áldekimdi qan qaqsatyp, jazyqsyzdy zar eńiretpeseńder eken. Ne de bolsa aqyl kerek. Aptyqpańdar. Ury izi qaıda keter deısińder, tabylar, biraq meni tyńdap is qylsańdar baramyn, al aqyl aldyna ashý-kekti salsańdar, betterińnen jarylqasyn. Onda ózderiń bara berińder. Báriń de tutanǵaly tur ekensińder. Baıqańdar! — dep, biraz oıdyń ushyǵyn sezdirip, jigitterdiń sózin alǵan soń baryp zorǵa ılikken.

Qýǵynshylar shynynda da qutyrǵan ıtter sıaqty. Pań Nurmaǵanbettiń, Máti, Dáýlenniń ańǵa salatyn tazylardaı jylmań qaqqan ury jigitteri. Bular talaı barymtany, talaı túngi joryqty bastarynan ótkergen ákkiler. Bul joly asqa kelgen úsh baıdyń erke, tentek baýkespeleriniń basyn ádeıi qosyp, on-onnan suryptap jiberip otyr. Shash al deseń, bas alatyn qanypezer urylar qazir at ústinde tynysh otyra almaı, óńkeı júırik attarmen jarysqa, ne ańǵa shyqqandaı jaırań qaǵyp, jutynyp keledi. İshterinde Jaıyqtan basqa, el aǵasy bop qalǵan Mátiniń elýlerdegi uly Tasemen bar. Jaıyq izshi bolǵanda, bul — basshy. Jylqyshylardan alǵandary — asqa habar jetkizetin búırekbet bala Jaınaq qana.

Aqkóldiń qyrqasynan eleń-alańda shyqqan qýǵynshylar kóp jylqynyń tuıaǵy shıyrlap, keı tusyn qazyp, oırandap ketken ashyq dalamen, teristikke qaraı shoqytyp, myńdap kóshetin dala kıikteriniń jolyndaı josylǵan qalyń izge túsip alǵan alǵan soń, lekite jónelgen. Syzdy aýada, kúzdiń tumandy kúnine býlanǵan qalyń qaý dymdanyp, bir-birine jabysyp, tuıaq astynda janshylǵan qalpynda bastaryn kótere almaı, shúlen qoıdyń júnindeı ezilip jatyr. Eki-úsh júz sajyndaı jer jabaǵydaı uıysyp, josylǵan mal izin aıqyn tanytady. Keı tusynda aıdaýǵa kónbeı qıystaı tartqan jylqy tuıaqtary da shashyla túsip, kóp izge qaıta oıysyp, qosylady. Bara-bara iz eni tarylyp shubyrǵan izder birine-biri úımeleı, qosyla bastaǵan edi. Sosyn taǵy da dalıyp, jan-jaqqa bytyraǵan tuıaqtar kóbeıip ketti. Qazylyp, shańy shyǵyp jatqan tustarǵa kelgende:

— Á, myna bir tús bizdiń jylqyshylardyń qýyp jetken tusy eken, jigitter, aınala shaýyp, osy arany bir sholyp alaıyqshy, urylardan qalǵan belgi bolmas pa eken, — dep, Jaıyq qýǵynshylardy jan-jaqqa jóneltti.

Tyń attarmen shoqyta shaýyp, mańaıdy sholyp, súzip shyqqan jigitterdiń qaısybiri attan túsip áldenelerdi taýyp alǵan sıaqty edi. Synǵan soıyl, baýy shubatylyp qoldan ushqan quryq, búldirgisi úzilgen qamshy eken. Jaıyq qart bárin de jıyp alyp, aınaldyra qarap, urylardan bir belgi izdegendeı edi, búırek bet Jaınaq bulardy qolmen qoıǵandaı tanydy. Bári — óz jylqyshylarynyń zattary bolyp shyqty. Barymtashylardan qalǵan bir-aq belgi — eski pushpaq bórik. Jıegi qaq aıyrylǵan bóriktiń bir jaq sary-ala pushpaǵy qyzylala qan. Bir ǵajaby at tuıaǵyna basylmaǵan, oıran-topan bop jatqan jerden shetkeri bir shoq qalyń ermenniń arasyna túsken. Sol aramen jeke dara ketken jalǵyz at izi saırap jatyr. Bárin qadaǵalaı qarap tańdaıyn qaqqan Jaıyq:

— Ǵaj-a-ap! — dedi. Qýǵynshylardyń kózi Jaıyqta. — Bular onsha ákki urylar emes sıaqty. Toıǵa baratyndaı basyna myna bórikti kıýin qarashy. Shyn urylar búıtpese kerek etti. Al qan ne? Jeke dara shaýyp, ózi qaıda ketken. Múldem laǵyp ketipti. Túsinsem buıyrmasyn.

— Á, múmkin bul erteden jatqan bórik shyǵar, — dep, álgi búırekbet bilgishsinip edi.

— Joq, myna attyń izi — eskirmegen jańa iz. Myna qan da áli qabyrshaqtanyp túse qoımaǵan, jaqyndaǵy qan. Qan qatsa kúnge, jelge keýip jarylyp keter edi. Jáne de barymtashy bolmasa, aıdalada basyn jaryp ap júrgen neǵylǵan jan, — dep, Jaıyq qart bórikti de qanjyǵasyndaǵy qorjynǵa salyp aldy...

Budan ári qýǵynshylar iz kesip onsha áýre bolǵan joq, saırap jatqan barymtashylar jolymen saldyrtty da otyrdy. "Bul talaqqa salyp tabyndy úıir-úıirimen bólip, bytyrlatyp áketip, kelisken bir mejede jan-jaqtan qosylatyn aılaker urylardaı emes, bular arttaǵy el qashan habarlasyp sońynan qýǵansha jerdi utýǵa asyqqan nemeler eken" dep, Jaıyq jigitterdi attan da túsirmeı, keshke deıin jortty.

Surqaı bult jóńkile kóshken kúzgi kúnniń ótkir jeli qarsy betten shyǵyp ap, yzyńdap soqsa da, jaýynnyń jaýmaǵanyna qýanǵan qart soıyldy topty asyqtyryp keledi. Qara jaýyn tópeleı bir jaýsa, kózdi ashtyrmaı iz ushyǵynan aıyrylyp qalýlary da kádik. Eń bolmaǵanda kózderin jerden almaı, júristeri ónimsiz bolar edi.

Bular alǵashqy kúni kóp jerdi utyp tastady. Tańsáriden tamaq ishpegen jigitter at belinen túsip tynyqpasa da eshqaısysy shı shyǵarmaı únsiz keledi. Kún tumandanǵandaı bozamyq tartyp, aspan betin torlaǵan bult baýyryna kóleńke túskendeı dala qara qoshqyldanǵan keshki mezgilde tyń attar da syr bere bastady. Alǵashqydaǵydaı lekitip, ala-ala qashyp, bir-birinen jarysa ozǵan attardyń kóbi bosańsyp, quıryq-jaly salbyrap, búlikke túsken.

Shoq-shoq bala qaıyń ósken qyzyldyń ara-arasymen ıreleńdeı shubatylǵan top kóz baılana bere aǵash baýyrynda sonadaıdan kóringen malǵa lap qoıysty. Qaıyń túbinde turǵan ala baıtal eken. Ózine qaraı umtylǵan kóp attylyny kórgende jaryqtyq basyn kóterip alyp, jalbarynǵandaı oqyranyp qoıa berdi. Aldynda jatqan áldeneni tumsyǵymen túrtip, ıiskelegendeı bolady. Attan domalaı túsip, tizginin qasyndaǵy bireýge ustata salǵan Jaıyq baıtaldyń qasyna kelgende, qulaǵyn jymıtqan qyzǵanshaq mal shoınań etip artymen burylady... "Tebemin, jolama" degendeı ses kórsetkeni. Aldynda adamdy es kórip edi.

— Oı, ant atqyr qaıtedi, "qýlyq — qulyn jandy" demekshi, qarashy patshaǵardyń qyzǵanshaǵyn, — dep, qamshysymen jasqap, qorqytqan Jaıyq baıtaldyń aldynda býy burqyrap jatqan qaǵanaqty bas saldy. Qýlyq jańa qulyndaǵan eken. qaǵanaqty qolymen jalma-jan jyrtyp, jaryp jibergende, qulynnyń tumsyǵy kórindi. Qulyn jansyz, tuıaq serpip typyrlap qımyldamaıdy. Qart qulynnyń tumsyǵyn sharanadan tazartyp aýzynan úrlep edi, oǵan da qozǵala qoıatyn qulyn joq.

— Ólip qalypty, shala týǵan ǵoı, obal-aı, — dep Jaıyq belin jazǵanda Tasemen basqa jigitterge:

— Attaryńdy biraz tynyqtyryp, sarǵytyp alyńdar.

— Ia, qyzylmaı bop óler.

— Árıne, semiz toq attar emes pe, qara ókpe bop qalýy da yqtımal, — desken qýǵynshylar attan dúrsildetip túse bastady.

— Áı, jylqyshy bala, kim edi atyń? Qaıdansyń?

— Á, Sarytoqash pa, beti jańa pisken baýyrsaqtaı bop tur ǵoı, — dep bir qyljaqpas qaǵytqanda.

— Meniń betim qaryndaryń ashqasyn sary toqash ta, baýyrsaq ta bop kórinedi ǵoı, — dep kelgeli ala baıtaldyń qasynda turǵan búırek bet Jaınaq jigitterge buryldy.

— E, qaryn ashsa seniń betiń toqash emes, bir tabaq et bop ta kóriner, — dep taǵy bir jigit qarqyldap turyp kúledi.

— Áı, Sarytoqash, — dedi Tasemen jurttyń qaljyńyna qabaq shyta turyp, — myna baıtaldy bilemisiń, tanımysyń?

— E, tanyǵanda qandaı. Bizdiń úsh qosta eki myń jylqy bar, ár tuıaǵynyń túr-túsine, qyl-qybyryna deıin bilem. Ol túgili sizderdiń maldaryńyzdy, Dáýaǵamnyń jeti myń jylqysynyń qylańy, barandaryn jazbaı tanımyn. Meni sonsha... — dep shubyrta jónelgen Jaınaqty at soǵyp qajyp, ashýly turǵan Tasemen aqyryp toqtatty.

— Jetti, dilmarsymaı! Men senen Dáýaǵań men bizdiń maldy surap turǵam joq, myna balany bilemisiń?!

— Bilemin dedim ǵoı. Endi sony aıtyp kele jatqan joqpyn ba. Áýeli, esińizde bolsyn, men Sarytoqash ta, baýyrsaq ta emespin. Meniń atym, azan shaqyryp, qulaǵyma úsh ret aıǵaılap qoıǵan atym — Jaınaq. Jetti basynýlaryń. Men de adammyn. Qajetim joq eken, osy aradan keri burylamyn.

— Qap mynany qaıteıin, sasyq kúzenshe shaqyldaýyn qarashy betten alyp, qudaı taǵala, basqa jylqyshylardy tastap, osyny qosyp bergen qudiretińnen aınalaıyn, — dep, Tasemen keıigende basqa jigitter kúlip turdy. — Ittiń qıy dári bolsa Darıaǵa...

— Basqa jylqyshylardy qosqanda olar nemdi bitiredi, ne uryny tanymaıdy, ne bir urǵan soıyldan qalmaıdy, — dep, Jaınaq taǵy tyqyldap, shubyrta bastap edi, art jaǵynda turǵan qaragújbón jigit qulyn jarǵaq kıgen tap jaýyryn ortasynan qolqamshymen tars etkizip tartyp qaldy:

— Jetti endi, mundaı jaman kúlgen saıyn qutyra túsedi. Aıt aıtatyn bolsań, áıtpese qazir shyqshytyńdy aıyramyn.

— Endi... endi, — dep arqasyna qamshy ótip, qaıqań etken Jaınaq kemseńdep qaldy, — tanydym dedim ǵoı.

Bul — baıtalynda aıǵyrdan shyqqan qýlyq. Áýeli aqbaqaı jıren aıǵyrdan shyǵyp edi, sodan ala aıǵyr qyzyǵyp, buzyp ketken. Sodan, aqyry eshkimge bıletpeı, býaz qyldy ǵoı, sen qyzǵanyp tursyń ba?

Jigitter dý kúldi.

— Shaqaryn qarash, shaqaryn, tili mirdiń oǵyndaı! — dep, qamshy siltegen qara jigit te tisiniń arasynan eriksiz kúldi.

— Báse, baǵytymyz durys eken. Myna baıǵus júristi kótere almaı qolaý bop qalǵan ba desem, jambasy synypty. Soıyl tıgen ǵoı. Qıralańdap ere almaǵan soń tastap ketken eken. Birer aı erte qulyndaǵany da sodan bolar, — dep Jaıyq kart Tasemenge buryldy da, ymyrt túsken dalaǵa qaraqoshqyl aspanǵa qarady. — Budan ári endi júre almaımyz. İz kórinbeıdi eken. Baıqaısyzdar ma, jel tynǵanyn. Munyń arty jaýynǵa aınalmasa neǵylsyn.

— Sonda dalada túnemekpiz be?

— Qaryn da asha bastady.

— Eshteme etpeıdi, Saǵynaı atalaryńnyń asynda toıǵan joqsyńdar ma, toqtyqtaryń áli tarqaǵan joq shyǵar, — dep qarań-qurań etip úıirilgen topqa Jaıyq synaı qarady. — Tamaq izdeıtin qonaqqa kele jatyr ma eńder.

— Aý, Jáke, attardy tynyqtyryp, sýaryp tań asyryp degendeı...

— Jaraıdy, osy mańda aýyl bar ma, ana shettegi jýan qaıyńnyń birine shyǵyp, jan-jaqqa kóz salyńdar. Ot kóriner me eken. Umytpasam, myna oń jaq ókpe tusta qanjyǵalylardyń bir-eki aýyly bolatyn...

Saryarqanyń uzyny men kóldeneńin aıqysh-uıqysh kezip, talaı sharlap, kóp jerlerdiń ózen, kól, taý-tasy túgil, kishi-girim saı jyralaryna deıin, tipti asyra aıtqanda ár butasy men shuqanaǵyn jatqa biletin Jaıyq qart jańylmapty. Bes shaqyrymdaı jerde on shaqty úıli aýyl bar eken...

Jigitter onnan besten bólinip, jaılaýǵa shyǵa almaı aýyl tóńireginiń otymen otyratyn shaǵyn eldiń jer kepelerine túnep shyqty.

Bul eldiń aıtýyna qaraǵanda da qýǵynshylardyń baǵyty durys eken. Tań namazyna turyp, tysqa shyqqan bir-eki shaldyń, jol júrip kelgen bir eresek adamnyń alystan kórgeni sol — budan úsh-tórt kún buryn baǵanaǵy shoq aǵashtardyń tusynan kóp mal ótipti. Jaılaý, ne qonys aýystyryp, álde kúzemge erte bettegen sharýanyń qımyly emes, qara qurtsha qaptaǵan kóp jylqyny topyrlata aıdap, asyqqan bireýlerdiń sýyq, úrdis júrisine uqsaıdy. Tasemen men Jaıyq muny kórgen adamdardan ejiktep, barymtashylardyń túr-túsin, jalpy nobaıyn surap, sýyrtpaqtap tartsa da, budan basqa eshteme bile almady. Qaıdan bilsin. Shynynda da aýyl tusyn aınala ótip eldi mekenge soqpaı, mıdaı dala, elsizben júretin urylar iz-túzin ońaılyqpen tanytsyn ba. Eger bilgen kúnde de eki eldiń arasyna túsip, basyn bálege baılap qaıtsin. Az aýyl urylardy áńgime etkennen góri, kereı jigitterinen Qulager jaıyn kete-ketkenshe suraýmen boldy. Keshe el aralap qaıtqan adam Saǵynaı asyndaǵy sumdyqty aıtyp kelgende, bári jaǵalaryn ustap, qazaq jurtynda buryn-sońdy estimegen mundaı haıýandyq ıesi kim ekenin bile almaı, uzaq túnde bas qosqandar áńgimeni ár saqqa júgirtip, árkim ózinshe joramaldap ton pishken. Dastarqanyn jaıyp, bir qora qýǵynshy kereılerge baryn tógip otyryp ta Qulager óliminen jibi túzý sóz estı almaı qala berdi...

Kelesi eki kún qýǵynshylar úshin eń aýyr jol boldy. Túnde biraz quıǵan qara jaýyn ashylypty da, qaraýyl eline qaraı qalyńdaı túsken toǵaı ishin qalyń tuman siresip basyp alypty. Salqyn aq bulttaı soqyr tumannyń arasymen jyljyǵan toptyń júrisi mańdymady. Kóship ketken, qonys aýdarǵan talaı eldiń jurtymen ótken mal izi kóbeıip, eski, jańa tuıaq oryndaryn aıyrý ońaıǵa soqpady. Jan-jaqqa bytyraǵan kóp jylqynyń týra baǵytyn tap basyp taba almaı, otyz jigit otyz jaqqa sholǵynshylap, iz kesip áýre boldy. Jaıyq qart atynan talaı túsip, mal qıyna deıin zer salyp, izshil, jolshyl suńǵylalyǵymen ǵana jańylmaı keledi...

Kókshe eline tereńdeı kirgen saıyn taram-taram bólinip, ár jaqqa iz tastap, qaıta qosylyp, qaıta ajyrasyp bultalaqqa salǵan barymtashylardyń baǵytynan kóp adasyp, kóp jańylǵan top, tórtinshi kúni zorǵa degende Mezgil bolysynyń qalyń qaraýyl jaılaǵan tusyna ilikken.

Bul mańda ońnan da, soldan da aýyldar jıi ushyraı bastady. Qalyń qaraǵaıly, keıde qaıyń men terek aralas toǵaıdyń qaltarysynan shyǵa kelse, anadaıdan tútini shubatylǵan eldiń qarasy kórinip, tipti keıde jer oshaqta mazdaǵan qoı qıynyń ıisi keledi murynǵa. Sonda da josylǵan iz bul aýyldardyń birine soqpaıdy. Eń jaqyndaǵany qozy kósh jerden, ne ıt daýsy talyp estiler jerden jyraq ótedi.

Kóz baılana bastaǵan kez edi. Tuman seıilip, qatty jel turǵan. Sabaǵy dymdanǵan kúzgi bozdyń túbin sýyra úrlegen jel arty qara daýylǵa aınaldy. Jańbyrǵa sýlanǵan qańbaqtar ymyrtta jóńkigen mal qusap, tońqańdap, erbeńdep dala kezip, josyla bastaǵan. Ásheıinde, tynyq kúnniń ózinde sybyrlasyp, daýyl shaqyryp turatyn aǵashtar japyraǵyn ushyryp, ushar bastary teńselip, jel ótinde zarly gýilge salyp, shýlaıdy. Eski uıalary jelge shydamaı qalbań oınap bórikshe ushqanda, záresi ketip qarqyldaǵan qarǵa ataýly shyrq aınalyp, toǵaı ústinde qara bultsha qaptap, ólekse kórgendeı dalany basyna kóterdi. Ár butaqqa qonaqtaǵan momyn qyrǵaýyldar ǵana átkenshek tepkendeı teńselgen aǵashpen birge yrǵalady. Dál tusynan qaptaǵan salt attylar ótkende de, qarataǵan, saýysqandarsha baıbalam salmaıtyn jýas qustar marǵaý.

Aldan keń alań — kólemi at shaptyrymdaı aǵashsyz jazyq kezdesip edi, dál orta tusynda beıǵam jýsaǵan qalyń mal ushyrady. Jylqy eken, Kólemi — eki úsh qos. İz týra osy araǵa tireldi.

Qýǵynshylar qatty jeliske salyp lekite tartqanda, Jaıyq atyn tejep, qolyn kóterdi. Tasemen de qatarlasyp bógele bergen.

— Jigitter, — dedi qart ózin aınala qorshap, yqqa alyp tura qalǵan susty jigitterge. Qýǵynshylar iz tirelgen qalyń jylqyny kórgende júrekteri tarsyldaı soǵyp, qaısybiri shoqpar, soıyldaryn ońtaılaı bastapty. Jaıyq kereıler jaılaǵan Býrabaı tusynan ótken soń-aq qoldy bolǵan kóp maldyń qaraýyldardan kelgen ker ekenin túsingendeı edi. Sodan beri bulaı qaraı basýǵa kegejesi keıin tartyp, óziniń jıendiginen ǵana emes, keshe ǵana Qulageri ólip, qara jerdeı bop, namysqa býlyǵyp, ashshy qymyzdaı shýlyǵyp turǵan eldi bóriktirip, isti nasyrǵa shaptyrǵysy kelmeı, bárine jol kórsetip, iz qýyp kele jatqan ózi bolǵandyǵyna keıip, qýǵynshylardyń betin basqa jaqqa da buryp ketý nıetinde edi. Biraq, bireýge qyzmet etse aqyryna deıin baryn salyp taza eńbek etetin, jaratylysynda adal jan ondaı qýlyqqa taban aýzynda basa almady. — Al, iz ushyǵyna túsip ek, aqyry túıinine de jetken sıaqtymyz. Baıqańdar, tentektik jasap júrmeńder. Áýeli bilip alaıyq anyq-qanyǵyn. Múmkin, múldem bizdiń mal emes shyǵar. Bolǵan kúnde ony bylaı erkin jaıyp qoıa bermese kerek. Qaqpanǵa túsirer aıla emes ekenin qaıdan bilesińder. Áıteýir saq bolyńdar. Abaılańdar. Mundaıda toǵaı arasynda kútip jan-jaǵyńnan lap qoıar qalyń qoldyń turmasyn kim biledi. "Sheshingen sýdan taıynbas" dep, mágárkim jylqy urlaǵan osy el bolsa, kútinbeı beıǵam otyrmas.

At jalyn tartqannan beri baılardyń barymtasymen aýyzdanyp, talaıdy zar jylatqan óz eliniń myna áýmeser, órkókirekterine sońǵy saqtyqty ádeıi qorqyta aıtty. Onyń ústine, eger tasadan shyǵyp shyn soqtyǵyp qalar saılanǵan jurt bolsa, Pandardyń maly úshin qosaq arasynda ketermin degen óz qaýpi de bar edi.

Soıyl súıretken susty top attarynan túsip, aıyl-turmandaryn jóndep, attan salar ún shyqsa lap qoıar qandy aıqasqa daıyndalyp turdy da, eki-úsh attylyny, ishinde Jaınaq bar, alda jýsaǵan kóp maldy aralap kórip qaıtýǵa jiberdi. Olar bir sút pisirimdeı ýaqytta qaıta oraldy.

— Eshteme bilinbeıdi.

— Bul jatqan Nurtaza bolystyń maly eken. Bul araǵa keshe ǵana kelipti.

— Tipti jylqyshylary da az. Joǵalǵan jylqy izdep júr edik desek: "Kórgen joqpyz", "bul jaqta beısaýat júrgen mal kórmedik" degennen basqa, tústerinen de eshteme ańǵarylmaıdy. Ásheıin eshtemeden habarsyz, jaıbaraqat jandar...

Bular ekiden, úshten bólinip, qas qaraıǵansha jan-jaqty sholǵynshylap, mańaıdaǵy aýyldardy aralap, árkimnen sóz tartyp kórip edi, uralaǵan maldan túk sybys estilmeıdi. Túnniń bir ýaǵynda qatty jaýyn bastalǵan. Jel aralas qıystaı soqqan nóser, bara-bara shelektep quıyp, kúzemdegi maldy da búristirip, saı salaǵa qýyp tyqty. Ár toǵaı baýyryn panalap, mal qaıǵysynan bas qaıǵysyna túsken kereılikter, tún ortasynda malmandaı sý bop, kelisken bir qosqa jınalǵan.

— Tasemen, — dedi, qos buryshynda qunysyp otyrǵan Jaıyq qart. — Men erteń atymdy tynyqtyryp alyp, elge qaıtam. Sender Qyzyljarǵa deıingi aýyldardy tus-tusqa bólinip, aralańdar. Aı, qoldy bolǵan mal endi tabylar deımisiń.

— Jáke, bárimiz birge qaıtarmyz. Sizdiń birge bolǵanyńyz jón, — dep edi Tasemen.

— Joq, men óz mindetimdi atqardym. İzdiń tirelgen jerine deıin ákeldim, endigisine meniń qolymnan keler de joq, senderge masyldyqtan basqa paıdam da joq, — dep Jaıyq alǵan betinen qaıtpady...

Tań ata shyrt uıqyda jatqan kereılikter alystan shurqyrap Nurtazanyń kóp jylqysyna kep qosylǵan tory atty bilgen joq. Tory at sońynan kelgen qanjyǵalylardyń belgisiz marqumnyń qan-qan kıimin jylqyshylarǵa berip, aty-jónderin de aıtpastan boldyrǵan attaryn tebinip, qaýipti jerden bas saýǵalap ketkenderin de sezgen joq.

Qanshama jol júrip, óz úıirin tapqan tory attyń sol túni pyshaqqa ilingenin de eshkim bilmedi.

5

Bul kúnderi shaǵyn qarasha aýyl Qara terektiń shet jaǵyndaǵy atamzamanǵy eski úıde turatyn ánshi Bátjannyń jamaǵaty Álımanyń káperinde túk joq. Kúnde ertemen sıyr saýa shyqqanda jaqynda jolaýshylap ketken erin bir ret esine alyp, sonadaıdan qaraýytqan qalyń toǵaıǵa shubatylyp kirer qara jolǵa az ýaqyt kóz tastar edi de, shoshala yǵynda kúıisinen jańylǵandaı pys-pys etip, yńyrana túsip jatqan uıqyly-oıaý sıyrynyń saýyrynan alaqanymen uryp, aýyz qoradaǵy qaq ashaǵa baılaýly buzaýyn basjibimen bosatyp, ornynan yrǵatyla turǵan enesin ıdirýge jiberer edi.

Búgin de osy ádetimen meńsiz qyzyl buzaýyn ıdirip aldy da, qyzylqasqa sıyrdyń jyly baýyrynda otyryp, jelini bosap sýala bastaǵan bolbyr emshekterdi sozbalaı bergen.

Kúz aspanynyń mazasyz shaǵy. Tań atyp, kún shyǵýǵa jaqyndasa da tumandy, syzdy dala alakóleńke. Keshe kún bata tynǵan jel áli kóterile qoımapty. Aýada betke jylbysqy tıer dym bar. Bul kezde aýyl úıdiń basqa áıelderi de kúpileriniń belin qaýsyryna baılap, búrseńdep júrip mal saýý qamyna kirisken eken. Endi bir pysyqsha kempirler sıyrlaryn aldyna sap óriske qaraı bettep barady.

Álıman sıyr saýyp otyryp, kúndegi oıǵa tústi: Jazdaǵydaı emes, qasqa sıyrdyń súti aǵash shelekke kúrpildep quıylmaıdy, syzdyqtap jińishke shubatylady. Buryn tórt emsheginiń ushyndaǵy jasýdaı kózderden saýsaq tıer-tımeste móldiregen appaq sút aǵylyp, basyp qalǵanda úrpiden syr etip atqylaýshy edi. Kúzde sýalǵanda da tap mundaı bolmaıtyn. Bıyl bir emshegi ketkennen beri, basqa emshekteri de qojyrmaqtanyp, biraz saýǵannan keıin sıyr da aýyrsynǵandaı tyqyrshyp ornynan qozǵalaqtap, quıryǵymen sabalaı bastaıdy. Kúzde qojyrap súti azaıǵanmen, mańyzy kemimeı, qaıta qoıýlana túsetin sıaqty edi, endi pispekpen maı alý bylaı tursyn, shaılyqtan artylǵannan uıytqan qatyqqa balalar jarymaı júr. Qasqa sıyr sútti edi, kóz tıeıin dedi me? Álde qartaıǵan da shyǵar-aý. Imıgen múıiziniń túbindegi býyltyqtary da kóbeıe bastapty. Kúıis qaıyryp maljańdap jatýynan kóri, pysyldap, aýyr yńyranyp, maýjyrap jatatyn kúnderi kóbeıip keledi. Ana jyly Kópes Súleımennen el bolyp kóp saýyn sıyrdy jalǵa ákelgende, Bátjan osy qasqa sıyrdy alǵanyna qýanyp júretin. Sodan beri neshe jyl ótti: bes jyl eken-aý. Bes ret buzaýlap, ýyzyn iship, taıynsha bolǵansha asyraǵan buzaýlaryn ıesine aman-esen berip otyrdyq-aý. Endi ǵoı, bes-aq jyl qaldy. Amandyq bolsa bes jyldan soń, qyzyl qasqa sıyr basymen bulardyń ıeligine qalady. Odan keıingi buzaýlary da óziniki. Apyrym-aı, sonda endi neshe ret buzaýlar eken. Ózi sıyr neshe jasaýshy edi. Ony Bátjan da bilmeıdi. Áı, Bátjan-aı! El aralaýǵa bir shyqsa, kópke deıin orala qoımaıdy, bıylǵy jurtpen birlesip aýyl irgesinen shapqan shóbiń de áli tasylmaı dalada jatyr. Ony durystap shoshaıtyp úıseń jaqsy ǵoı. Jaýyn ótip qaraıyp, qyzyp ketpesin áli. Ánshiliginde min joq-aý. Jıyn-toılarda shyrqata án salǵanynda aýyl kelinshekteriniń arasynda ıyǵym bir kóterilip qalady. Sharýaǵa da sondaı bolsań ǵoı. Qaıteıin. Myna úıelmeli-súıelmeli tórt-bes kúshigimiz de ósip qaldy. Ana kishkentaılarynda áli jibi túzý kıim de joq. Erteń bozqyraý túskende dalaǵa kirip-shyǵar lypa joq. Jalańaıaq shyǵyp, tabandary jaltyrap, úıge qaıta dyzyldap kirgen saıyn, búkil tulaboıymdy sýyq temir qaryp ótkendeı bolyp, kózimnen jas ta yrshyp ketedi. Saǵan bildirmeımin. Bildirgende sen qaıdan taba qoıasyń. Áı, osy qý kedeılikten qashan qutady ekenbiz. E, ońaılyqpen qutylý qaıda. Mańdaıǵa myqtap jazǵan ǵoı?! Qashan balalar eseıip, óz qoldary óz aýyzdaryna jetkenshe ne zaman. Qoıshy, táýbá, táýbá.! Aqan aǵaı mal berip bosatyp almaǵanda, Bátjan áli kúnge deıin ana tórelerdiń quldyǵynan qutyla almaı, mal sońynda salpaqtaýmen júrer edi-aý myna balalar ǵoı onda... E, olar túgili meniń ózim, kim bilsin, kimniń eteginen ustap keterimdi... Óı, myna bir kimniń máligi, súıkenýge jer tappaǵandaı qarash, ,ap, a bylaı!"

Tóbesin, shańyraqshalap, taldan órgen dóńgelek shoshalanyń syrt jaǵynan bir maldyń quıryǵy kóringendeı boldy. Qyshymasy bar bóten sıyr ma súıkenip jatqan dep, Álıma shelegin alyp ornynan tura bergende, álgi mal taǵy da qozǵalyp, quıymshaǵyn kórsetti. Quıryǵy da sholtań etti. At eken.

"E, bul kimniń aty, shoshalanyń baýyrynda ne ǵyp tur" dep kúbirleı júrip, shelegin esik aýzyna qoıa salyp, atqa barǵan Álıma áýeli sostıyp turyp qaldy da, sálden soń qýanyshtan jymıyp, kúlip jiberdi. Sylaýy túsip, búgilgen saýsaqtaı kóringen jalǵyz talǵa baılaýly Bátjannyń taıbýryly. Álımanyń aldynda tańyrqap qalǵany — býryl attyń quıryq-jaly, tipti kekiline deıin kúzelipti. Buryn úırenshikti kózge sympıyp, jaraspaı tur. Álıma, "munysy nesi, úıde-aq kúzemeıtin be edi" dedi de qoıdy. Erdiń jyrymynda úlken qorjyn. Bátjan bul qorjyndy jol shyqqan saıyn áste tastamaıdy, keıde júrgen jerinen bıdaı, tary, balalarǵa aǵaıyndardan sálem-saýqat dep, elden qıssa, án aıtyp tapqan ol-pul tabysyn ala keledi. Áıtpese atadan týa jetim Bátjanǵa qaıdaǵy týys. Osy joly qorjyn tompıyp, tarsyldap tur. "Tegi oljaly oralǵan-aý. Qaıda baratynyn aıtpaı ketkende bir gáp bar eken ǵoı, báse!"

Álıma alǵashqyda attyń yq jaǵyna qaraı jasyrynyp, Bátjan bir arada tyǵylyp turǵan shyǵar dep kórinbeı, qýlanyp edi. Biraq, jýyq arada shyǵa qoıatyn Bátjan joq. Jurt malyn óriske aıdap, túgel aıaǵynan tik turyp, aýyl shetine bettegende, bul da sıyryna asyǵyp:

— Bátjan, Bátjan, jaraıdy endi, tyǵylmaı-aq qoı, — dep kúlip edi, Bátjan jaýap qatqan joq. Álıma úıdi aınala júgirdi. Joq.

"E, munysy nesi, álde tún ortasynda kelip, uıqydaǵy balalardy mazalamaıyn dep, aran ishine jata saldy ma eken?" Álıma júgirip aranǵa bardy. Onda da joq. "E, aty boldyrǵasyn aıap, toǵaı syrtyndaǵy shóbin kórip kelýge jaıaý ketken shyǵar. Biraq Qobylandynyń taıbýrylyndaı dep maqtaıtyn býyryly aýyl arasyna boldyra qoıýshy ma edi. Onda túndeletip júrgeni nesi? Búıtpeýshi edi ǵoı".

— Bátjan, Bátjan, — dep saǵynysh aralas únmen aıǵaılaǵan Álıma: "Úıbaı-aý, mal óristen qalyp qoıar" dep, sıyryn aldyna salyp júre berdi. Qashan sıyr aıdaýshylarǵa jetkenshe artyna jaltaq-jaltaq qarap barady.

Az kún eri jolaýshylap ketse elegizip, qońyltaqsı qalatyn Álıma býryl atty kórgen soń, burynǵydan beter Bátjanyn saǵyna túsken sıaqty. Eldi jıi aralap, án salyp, kóbinese Aqan qasynda kóbirek aıaldap, júrip qalatyn eriniń minezine eti úırense de, ony oılamaýǵa, saǵynbaýǵa tósele almaı júr. Bátjan kelgen saıyn bes bala bes jaqtan bassalyp aıaǵyna oralyp, jabysyp jatsa, Álıma da dardaı bop kishkentaılarynan qymsynbaı moınyna asylyp, qushaqtap jatqany.

Osy joly da óristegi malǵa sıyryn qosysymen jalt burylyp toǵaı baýyryndaǵy shópterine tartty. Jurt pishenderin tasyp alǵan. Shabyndyq ornynda úsh shoshaq shep qana qalypty. Bul Bátjandiki. Álıma júgirip júrip úsheýin de qarap shyqty. Qansha qyrsyz degenmen, Bátjan jasynan tórelerdiń esiginde jalshylyqta júrip, ár sharýanyń basyn bir shalyp, qaı jumysqa salsa da tartynýǵa sharasyz jigit kómbis bop tóselgen joq pa. Myna tap-tuınaqtaı salynǵan shoshaqtardyń sol yqtıatty sharýaqor adamnyń qolymen úıilgeni kórinip-aq tur. Baýyrynda shashylǵan bir kólem shóp joq, kúnnen kúnge basylyp, otaýlana shókken shoshaqtyń tóbesi jelge qopsymaı, sýaǵarlanyp janshyla túsken. Álıma sońǵy shoshaqtyń búıirine kústi qolyn aǵash jutqyshsha tereń suǵyp jiberip, bir ýys shópti dýdyrata julyp alyp ıiskedi. Sál dymqyl tartqan jıdek japyraǵy aralas kókpeńbek jońyshqadan kóktem ısi muryn jarady. "Oı allaı, — dedi ishteı Álıma, — týra Bátjannyń ıisi sıaqty!" Jazda Bátjan kún batqansha qalyń jońyshqada shalǵy tartyp, úıge kele keshki tamaǵyn uıqyly oıaý qalǵyp-shulǵyp ishetin de tósekke qulaıtyn. Kún uzaq dalada oınap, kúlge aýnaǵan taýyq balapandaryndaı qara qojalaq bolǵan shıtimdeı balalaryn jýyndyryp, jaıǵastyrǵan soń Álıma da toń maıǵa shytyrlaı janǵan syǵyraımany óshirip, tátti uıqy qushaǵynda jatqan Bátjannyń keń keýdesine qalyń shashyn tógilte tastap, balasha erkelep, basyn súıeıtin. Sonda eriniń tulaboıynan myna dala shóbiniń jupar ıisi keletin murnyna.

Tıtteı qyz kúninde baılardyń atqosshysy bop jármeńkeden oralǵan ákesi qol basyndaı bir shısha átir ákelgen. Sol shıshany bir jyldaı únemdep, gúl japyraǵynda móldiregen tańǵy shyqtaı ǵana saýsaǵanyń basyna tamyzyp, qos tulymynyń túbine jaǵatyn. Muny kórgen ákesi birde: "Óı, qyz bolmaı ketkir!" dep qarqyldap turyp kúlgen. Aqyry sol shıshanyń túbinde qalǵan eki-úsh tamshy ıissý ákesiniń máıitine buıyrǵan. Súıekke túskender máıitti jýyp, aqyretke orap, oń jaqtan shyǵarar kezde Álıma boıtumardaı saqtaǵan átir shıshasyn sarqyp, sońǵy tamshylaryn ákesiniń óli denesine tamyzyp, sońǵy kóz jasyn da tógip jiberip, óksigin basa almaı, keýdesine mańdaıyn tirep musylman rásimine jat minezben ólikti qushaqtap, aıyrylmaı uzaq jylaǵan. Ómirinde birinshi kórgen sol átir ıisin qamqor áke ózimen birge sýyq kórge ala ketip edi. Tek eseıip, etek jaýyp, turmysqa shyqqannan soń ǵana Álıma sol ıisti Bátjannyń ystyq qushaǵynan ıiskep edi. Bátjannyń keýdesine basyn salyp maýjyrap jatqanda da Álımaǵa osy oılar keletin.

Keıde qarshadaıynan ákeden jetim qalǵan, qyz bolyp boı túzep bir jibi túzý kıim kıe almaǵany, aqyry Aqan syndy qamqor adamnyń jalshylyqta júrgen ánshi Bátjanǵa meıiri túsip, quldyq taýqymetinen aıyryp, Álımanyń syrttan bılegen bir alys aǵaıyndaryna qalyńyn tólep ekeýin qosqany, sodan úbirli-shúbirli qatardaǵy úı bop ketken baqytty turmystary esine túsip, qýanyshtan ystyq jasyn Bátjannyń keýdesine tógip te alatyn. Kóbinshe Bátjannyń júrek soǵysyn tyńdap jatyp, qalaı uıyqtap ketkenin de bilmeıtin edi-aý".

Álıma úıine taıap qalǵan eken, aldynda, áýdem jerde ketip bara jatqan ımıgen búkir kempir muny tosyp aldy. Etikshi Temirtaı shaldyń jamaǵatyn kórgende Álımanyń boıy sergip, endi kúndelikti kúıbeń tirshilik esine túsip, shıraq adymdaı tústi. Temirtaı qart aıtýly etikshi bolmaǵanmen, qatar qonǵan eki-úsh aýyldyń kedeı-kepshikteriniń eń qadirli adamy. Jyl on eki aı boıy qysta qorjyn úıdegi jyly jarma peshke arqa súıep, jazda kún shýaqta esik aldyndaǵy kógalda otyryp alyp, etik tigýmen álek. Kóbinese tigetini jańa emes, aýyl adamdarynyń úlkeni bar, erkek-urǵashylarynyń aıaǵynan túsken eski-qusqylaryn jamap-jasqap, bútindep otyrǵany. "Eski quraǵannyń esi ketedi" demekshi, minezi tik, joq nársege apy kirip, kúpi shyǵatyn baıapar qara shaldyń qasyna eshkim batyp barmaıdy. Uzaq jatyp qalǵan aıaq kıimderiniń jaıyn bilýge kelip, bas salyp sharýasyn aıta almaı mińgirlep, kór-jerdi syltaýratyp, etikshige kópshik tastap maımóńke sózben dóńgelete bastaǵandardy: "Áı qaraǵym, etkishiniń qasynda otyrma, sózi tıer ózińe, bizi tıer kózińe" dep, mańynan aıdap salady. Odan ári jaıyńdy túsindire bastasań: "Áı, kempir, myna pahyrdyń kók julyqtary qaıda edi, ákel tez" deıdi. Qyryq jyl otasqan kempir shalynyń minezine qanyq, eki sózge kelmeı, etegine salǵan bylǵarysy kúlimsi sasyǵan óńkeı qıqy-shoıqy usqynsyz aıaq kıimderdi qasyna ákep tóge salady da, budan ári ne bolaryn bilse de, is-mis joq, sharýasyna kete beredi. Shal aldyndaǵy isin bylaı qoıady da, álgi kıimderdi birtindep alyp qulashy ketken l.erge laqtyra beredi, laqtyra beredi. "Bar, basymdy qatyrma, men shaban ekem, jyldam tigetin Qaroıdaǵy Dosqa, Kerekýdegi Eske, Qarótkeldegi Jaıyqqa, Qyzyljardaǵy Mekeshke apar, olar kón etigińdi kózel etip, kóttigin kók jippen, qonyshyn qyzyl jippen jıyp, jıyrma jyl syqyrlap, qyryq jyl shıqyldap ózi júretin etik etip beredi" dep, atyshýly etikshilerdiń qulaǵyn shýlatyp, qýyp jiberedi. Ne kerek, sońynan, báribir sol eskilerdi jamap, ildebaı ǵyp beretin ózi. Aldyna qaıta keletin jańaǵy kók julyqtardy ol tanymaıdy da, onyń kimdiki ekenin surap ta jatpaıdy. Ony ıesinen qaıtyp alatyn da, qaıtyp beretin de kempiri. Aqy-bulyna kelisetin de sol. Áıteýir qysqa jipteri kúrmeýge, uzyn jipteri jórmeýge kelmeıtin. Qoly qysqa joq-jitiktiń jyrtyq, jamaýyn bútindeıtin osy shal.

Álıma balalarynyń úlkeninen túskendi kishisine kıgizip, Bátjannyń tozǵan kıimderin taryltyp, aýdaryp, áıteýir ildáldalap kishkentaılarynyń ústin asa júdetpeýge tyrysady. Myna kempirge kóbirek baratyn da osy aýylda ózim dep oılaıdy.

— Á, apa, táýir, tıyshsyz ba? — dep kempirdi qýyp jetip jaırańdap amandasty.

— Myna kúzińiz qaıtedi. Sýytatyn túri bar-aý. Apa, júrińiz, jańa qolamtaǵa quman tyǵyp ketip em, sháı isheıik.

— E, bárekeldi, ishsek isheıik, — dep kempir de tez ıkemge kelip, ekeýi úıge taqaı bergen. Álımanyń júregi birtúrli alyp-ushyp, baǵanaǵy ornynan tapjylmaǵan býryl atty kórgende úreıleneıin dedi.

— Bátjan joldan kelgen be, álde bir jaqqa sapar shekpek pe? — dep, atqa kózi túsken qyraǵy kempir ernin sylp etkizdi, — Qaraǵym-aý, mynasy nesi, qaıdaǵy jaman yrymdy bastap!

— O, ne apa, ne kórdińiz? — dep Álıma da kempirge seziktene qarap edi.

— Myna Bátjanǵa ne bolǵan, jasynan jylqy baǵyp, kózi shyqqan qazaq balasynyń óziniń minis atynyń synadaı sıqyn alyp, kúzegenin kórsem kózim shyqsyn, — dep, býryl attyń qara jalyn túbine deıin typ-tıpyl kúzep, qoıý quıryǵyn kótensheginen bir súıemdeı ǵana qaldyra sholtıtyp, shunaq eshkideı short kesip tastaǵanyna tańyrqady da, túıeniń qumalaǵyndaı túıip, ushyn qıǵan kekiline kózi túse bergende ishin tartty. — Sumdyq-aı, mynaý tuldanǵan at qoı. Janym-aý, Bátjan qaıda, aman ba ózi, qaraǵym!

Búkir kempirdiń aıǵyz-aıǵyz ájimdi beti keń qazanǵa qaınatqan qoıý irkitteı túgel jybyrlap, usqyny ózgerip ketti. Tuldanǵan attyń jaıyn bilmese de, qarttyń júzinen bir jamanatty sezgen Álıma da ashshy daýysy shyǵyp úıge bir kirip, bir shyǵyp:

— Bátjan, Bátjan! — dep janushyrdy. Bátjan joq. Býryl at oqyrandy Álımanyń daýsynan oıanǵan balalardyń biri jyly tóseginen atyp turyp: "Kóke-kókelep" qarny jaltyrap syrtqa shyqty.

— Bátjan, Bátjan qaıdasyń? Qaıda kettiń, Bátjan! — dep erni dirildep, kemseńdep, áldeneden sekem alǵan Álıma júgirip baryp qanjyǵadaǵy qorjyndy sheshti. Ony nege sheshti, nege ashty — ózi de bilmeıdi. Bátjan jolaýshylap kelgende qashan jyrymdy sheship, qorjyndy ózi úıge kirgizbeıinshe Álıma at mańyna jolamaıtyn. Eri keler kelmeste, bas salyp túıe júndegendeı ne ákelgenin kórýge asyqqan qaısybir qatyndardyń jaman yrymynan aýlaq edi.

Álıma qorjynǵa qolyn qalaı salǵanyn da bilmedi. İshinen Bátjannyń qan battasqan shapany, julyǵyna deıin qan-qan etigin sýyryp alǵanda bop-boz bop qýaryp ketken kelinshek bir-aq ret yqylyq atyp qaldy da, áýeli baıaý kúldi. Sodan soń máńgirip otyryp, taǵy kúldi. Bul joly kózi sharasynan shyǵyp, bet perdesi buzylyp saqyldap kúldi. "Bátjan, Bátjan!" dep esi shyǵa eleýreı kúlip, qandy shapandy bas salyp ókirdi. Basyn kóterip taǵy kúldi. Taǵy ókirdi. Odan keıingi keıpi saý adam emes, esi shyǵyp, aıaq astynda jyndanǵan jannyń beınesine túsken edi.

Budan ári Álıma óziniń ne istep, ne qoıǵanyn bilmedi. Búkir kempirdiń de qosyla jylaǵanyn, búkil aýyl adamy taıly-taıaǵyna deıin jınalyp shyǵyp, jurttyń jaısyz turysynan qoryqqannan balalarynyń kúzgi jel ótinde botadaı bozdap eńiregenin de bilmedi. Qaı ýaqytta talyqsyp baryp, esten tanyp sulq túskenin de bilmedi.

6

Dala tirshiliginiń qyzyǵy da, buzyǵy da kóp, jaratylysynda aqjarqyn, saýyqshyl momyn halyqtyń el aqsaqalyn pir tutyp, onyń aldynda ımenip, ıbalyqpen tizginin úlkenniń qolyna berer úlgili rásimi bolsa, bir daýryqsa toqtamaıtyn, bir qyzsa tez sýymaıtyn, shekten shyǵyp keter júgensiz qylyǵy da kóp.

Barymtanyń qaraýyl jurtynyń qaısysynan kelgenine kózderi anyq jetpese de, áıteýir osy eldiń isi ekenin jazbaı tanyǵan kereı jigitteriniń bir jumadan beri qylmaǵany joq. Essiz jatqan esil malǵa kezikken ash qasqyrlardaı búgin bir aýyldyń shańyn qaqsa, sol kúnniń keshinde ekinshi aýyldy tintip, timiskip, álek-sálegin shyǵarady. Kez kelgen jylqyshy, malshyny ustap ap, kókparsha sozbaılap, iz-túzsiz joǵalǵan jylqylaryn qazbalaı surap, eshteme kórmegen eldiń záre-qutyn alyp, qaısybirin soqqyǵa jyǵyp ketedi. Jasanǵan otyz jigittiń azyǵy da el ústinde, berse qolynan, bermese jolynan dep tańdaǵan malyn alyp uryp, jáýkemdep, saba-saba qymyzdy sarqa iship, bir aýyldan tústenip, bir aýyldan "qonaǵasy jep" erkin saırandap júr.

Buryn-sońdy osy ólkeniń tisi batyp kórmegen Baraqpaı aýylyn da úrkitip, bir tý bıesin jaıratyp ketipti. Baraqpaı aýyly — ısi atyǵaı-qaraýylǵa, qala berdi kórshiles kereı, qypshaqtarǵa áıgili, atyshýly aýyl.

Aldaryna salǵan maldary bolmasa da, asa tarshylyq kórmeı, jurt rızyǵyna ortaqtasyp júrgen ashqaraq el. Arǵy atalary Aqmalshydan qalǵan ata dástúri bolmasa da, qazirgi Baraqpaıda at jalyn tartqan jastarynan bastap, atqa minýge jaraıtyn shaldaryna deıin baýkespe ury. Alystan, jaqynnan demeı, jyl on eki aıda jymyn bildirmeı mal aıdatyp alyp kásip etken elge osy kúnge deıin eshkim eshteme qyla almaı keledi. Mal urlaǵanda eshkimniń shymbaıyna batyp, sharýashylyǵyn oısyratyp ketpeıdi, bir mal, kóp bolsa, eki mal ǵana alyp, qaıtyp ol araǵa soqpaıdy. Mal izin sýytpaı sońynan barar jan bolsa, terisi túgil súıegin taba almaı, isti nasyrǵa shaptyrsa, bir qaǵaberiste, ne qaıtar jolda sybaǵasyn alady. Onda da eshkimge iz-túzin bildirmeıdi. Sodan da olar batyl, sodan da olar júrek jutqan. Onyń ústine keıingi jyldary qaraýyl shonjarlarynyń qolshoqpary — solar. Bireýge óshikse, kek alǵysy kelse, Baraqpaı jigitterin jumsap, urlyq artyn jym-jylas etedi. Birli-ekili qarasy joǵalǵan álsiz adamdar Baraqpaı aýylynyń jigitterinen qoldy bolǵanyn sezse "onda ketti deı ber", "shyǵasyǵa shyqqan mal ǵoı, Qudaı taǵy bir jónin berer" dep Qudaıyna syıynǵannan basqaǵa nemese "Allanyń kári ursyn!" dep qarǵap, syrttaı kijingennen basqaǵa dármenderi joq.

Nurtazanyń urylarynyń kóbi — osy aýyldyń jigitteri. Kereıliktterdiń kóp shuılyqqany da sodan. Ár úıdi jeke-jeke aralaı júrip surasa da, ne balasy, ne kárisinen bir túzý jaýap ala almaı ashynǵan qýǵynshylar eki jigitin uryp, bir malyn jegennen basqa túk shyǵara almapty. Aýyl urylarynyń kóbi jortýylda, saparda eken, habar tıisimen tez jınalyp, kereılikterdiń sońynan kek alýǵa attanǵaly jatqanda Nurtazadan habar tıip, tosylyp qalǵan.

Aldarynan esh bógesin, tosqaýyl kórmegen qýǵynshylar Kókshetaý ýeziniń batysyn jaılaǵan bar bolysty sharlap júr. Ádeıi soqtyǵýǵa qara taba almaı, berisi Mezgil, Shalqar bolysynan bastap, Jylandy, Imantaý, Zerendi, Aıyrtaý bolystarynda lań salmaǵan jerleri kem de kem. Qaraýyl ıemdengen Esildiń salalary Aqanborlyq, Taısary, Jabaı, Aqsorań, Jylandy jaılaýlaryn kúzemderine deıin súzip júr. Aq kıik, qoıly atyǵaılar mekendegen Uzynkól, Qandykól, Aralash, Bylqyldaq kólderine deıin boılap, Qudaıberdi, Esenbaı, Shoqtybaı, Beıimbet rýlarynyń jaılaýlary — Qalmakól, Salqynkól, Ashshyly, Jekeboqty aralap, Qulaıǵyr, Toqty ózenderiniń jaǵalaýynda jatqan maldardy túgel tintip shyqty. Bes alty jigitterin jan-jaqqa taratyp, alystaǵy Qyzyljar kereılerine deıin sholǵynshylatyp jibergen. Tynysh, beıǵam jatqan eldi qan qaqsatqan eser top ekilene-ekilene túsedi. Qarsy kelip, jaǵadan alyp jaǵalasar jan bolmaǵanyna yzalana túskendeı. Biraq, atoılaı daqpyrt salmaı sońdarynan erip, mysyqsha basyp jymyn bildirmeı alystan izderin ańdyǵan Nurtazanyń jansyzdaryn sezgen bular joq.

Tek sońǵy kúnderi ǵana, aldynda Mezgil bolysyn basynyp, kúshigin aldyrǵan qasqyrlarsha tap bergen kereılikterdiń soıqandaryn estise de, elemegen basqa bolystar óz elderine de shoqpar oınata bastaǵanda, bastaryn kóterip, ashýǵa mingen.

Súleımenniń kútkeni osy edi.

— Al, Nurtaza, endi el jınaýyńa bolady. Biraq, baıqa minez kórseter tús bul ara emes. Áli de aıla kerek, — dep bolys inisine keńes bergen.

— Taǵy da saıqaldyq qoı seniń aıtaryń. Qatyn qusap saıqalsı-saıqalsı bittim ǵoı.

— Bir qatynnyń aılasy qyryq esekke júk bolady. Ekaterına ulanǵaıyr Reseı ımperıasynda talaılardy at qyp minip, otyz jyldaı taqymynda ustaǵan, — dedi Súleımen kúlip. — Qatyndardyń taqymyn osal deme.

— E, qatyn bolsań óziń bol, atamnan aýlaq!

— Meıli, qaıtkenmen aqyl, aıla degenim de.

Osy sózden soń Nurtaza bar bolysqa shapqynshylaryn jiberip, Jylandydaǵy Qylyshbaı bıdiń úıine májilis qurdy.

Qashanda uıymdasyp ister is, aqyldasyp shesher másele bolsa, dúıim qaraýyldyń eń úlken aqsaqaly, sózge de, oıǵa da kemeńger Qylyshbaıdy qalys qaldyrmaı, áýeli sonyń aldynda keńeser edi. Túneýgúni Saǵynaı asyna shaqyrylmaı mazaq otyna kúıip, ishteı kúıinip júrgen Shoǵyrmaq, jas bolys Aqbuzaý, Myrzaly urpaǵynan Baıaly, Serdaly, Boqannyń shonjar uldary — Balapaı, Qalaq, kereı qýǵynshylarynyń kárine bir-eki maly ilikken Tileýbaı, Nazarbaılar, Sútemgenniń inileri Sháltik, Saparlar habar tıisimen Jylandydaǵy Qarsaq aýylyna tez jetken.

Bas-aıaǵy jınalyp, Qylyshbaı sózge qulaq túrip, keńeserlik yqlas bildirgende, basqalary amandyq-saýlyq sońynan, soıyl súıretken kereı jigitteriniń lańyn biraz sóz etti de endi bátýaǵa keler tusta bas qosýdyń sebepkeri Nurtaza bastady kepti.

— Qylysheke, myna mundardy ózim bastap shaqyrtpasam, ózderi bilip jınala qoıar túrleri joq. Qaraýyldyń bir jaq búıirinen bóri tıip, bókserip jatsa da, jandary ashymaıtyn naısaptar emes pe, qaıta "shoq-shoq" dep otyrǵandary da bar shyǵar ishterinde, — dep, Nurtaza qaljyńdaǵan bop, biraq túsi kelmeı, tistene túsip, basqa baı bolystarǵa ala kózimen oqtana qaraǵanda:

— Nureke, ekpinińizge qaraǵanda qasqyr tartqan qoı sıaqty emessiz, qaıta jurtty jerlep, jer jebirine jetýge kelgen, uzynnan óshi bar adamsha sóıleısiz. Qaraýyldyń búıiri ǵana eken oılaıtynyńyz, onda atyǵaılarǵa nesine atoı saldyńyz, — dep Aqbuzaý Nurtazaǵa bas saldy.

Nurtazany sýhany súımeıtin Aqbuzaýdyń qaraýyldy ǵana aýzyna alǵan bolys sózin ilip túsken qarshyǵa minezi otyrǵandarǵa unasa da, udyqtasyp shesher iske keselin tıgizeri aıdan-anyq edi. Sózdi órshitpeı Balapaı basý aıtty:

— Aınalaıyn Aqbuzaý, sóziń oryndy. Ashynǵan yzaly adam ne demeıdi. Ózimiz de kesheli beri kereı jurtynyń kóshemizde y oınatqanyna jarylyp ketpeı «zorǵa otyrmyz. Nurtazanyń qaraýyl dep otyrǵany Atyǵaı. Ekeýi juby jazylmas bir aǵaıyn emes pe. Aǵaı — qaraýyl namysy bir bolǵan soń, ol ekeýiniń qaısysynyń aty aýyzǵa buryn tússe sol aıtylady, ony sarapqa salyp qaıtemiz. Ókpe aıtysýǵa jınalǵamyz joq.

— Iá bul arada aıtysyp-tartysatyn eshteme joq. Myna kereıler ábden basyndy. Qaıdaǵy joǵalǵan malyn syltaý etip, keshegi Saǵynaı asyna jumsaǵan shyǵynyn bizderden óndirip alatyndaı ádeıi tıisip otyr. Osylaı taırańdatyp qoıamyz ba, álde "qasqyr tartqan artymdy ıtten nesin aıaıyn" degen qoıdaı bóksemizdi tosa beremiz be? Olaı deseńder, ózderiń bilińder, meıilderiń. Men óz qamymdy jasarmyn, shildiń boǵyndaı bytyrańdar endeshe atyǵaı men qaraýyldyń ezderi, — dep Nurtaza ornynan turyp ketetin adamdaı qopańdap qoıdy.

— Ózi qarasy qansha mal eken joǵaltqandary? — dep Balapaı sózdi jumsarta surap edi, Nurtaza:

— Itim bilsin, "myńǵa tarta jylqy qoldy boldy, iz osynda alyp keldi" dep tantıtyn kórinedi. Meniń ózimmen sóılesken joq, kózderi jetpegen soń ne desin. Al, men, ishinde jibi túzý bir adam joq, óńkeı murnynan sorasy aqqan bala-shaǵaǵa ne dep baram úlken basymmen. Soıqandarynyń aıaǵyn kútip jata berdim.

— Nurtazanyń munysy durys. Bular bizdiń elge de kóp oıranyn salyp ketti. Men de nesine "jaý keldilep" jaýlyǵymdy ala júgireıin. Bir kesirli eserlerdiń qylyǵy shyǵar dep ishten tyndyq. Biraq birjola kerden ketip boldy, endi, shydar mende de hal joq, — dep Shoǵyrmaq qosyldy. — Káne, bir bátýaǵa keleıik. aı qarap otyrmaqpyz ba.

— Sender aı qaramaq túgili juldyz sanasańdar da meıilderiń men erteńnen bastap jigitterimdi atqa qondyramyn, qaıtyp soǵar soıqandar bolsa, sybaǵasyn bergizemin, tórimde taltańdatyp, basyma shyǵara almaımyn! — Nurtaza basqa shonjarlarǵa yzamen kúıine qarady.

Jurt ár tustan taǵy da kımeleı, daýryǵa bastap edi, únsiz otyrǵan Qylyshbaı qart, qaraǵaıdyń dińindeı túzý, uzyn boıyna laıyq saýsaqtary salaly qolyn kóterip, basyp tastady:

— Já, azamattar, myna az sotqarlardyń qylyǵy shynynda da namysqa tıetin, shymbaıǵa batatyn aqylsyzdyq eken. Mundaıda shydamnyń shydamy-aq jetedi. Bári oryndy. El aqsaqaly dep maǵan jınalǵandaryńa Alla rıza bolsyn. Bılik aıtyp, kesim, jasamasam da, baıqaımyn meniń keńesimdi kerek etip, sonymen is qylǵylaryń keledi eken. Onda tyńdaı qalyńdar, men óz tuspalymdy, óz túsingenimdi aıtaıyn. Eń aldymen mynaǵan jaýap berińdershi.

Eger kereı jurtynan myńdaǵan jylqy urlanǵan eken, ol Nurtazanyń órisine deıin kelgen eken. Sodan ári bóten izdi de, bóten maldy da taba almapty. Bul — el arasyn búlinshilikke salyp, ustastyrýdyń, eki eldi qyrylystyrýdyń amalyna uqsamaıtyn sekildi. Myń bolmasa da, biraz maly urlanǵany ras shyǵar. Endeshe, erteń qazy aldynda adal bolyp, ar aldynda taza bolý úshin, qolmen isteler isti, moıynmen kóterer shaqta, taısalmaı turar myqty, uıalmaı shyǵar ádil bolý úshin áýeli bir nárseni óz aramyzda anyqtap, arshyp alaıyqshy. Kinalaǵanym da emes, túıtkildengenim de emes — qane, eshqaısyń mal barymtalaǵan joqsyńdar ma?

Qylyshbaı eki ıyǵyn qomdaı túsip, ushýǵa yńǵaılanǵan jartastaǵy kári búrkitshe ornynan bir yrǵalyp, el jýandaryna sabyrly kózin júgirtip ótti. Biri etiginiń qonyshyn shuqylap, biri qolyndaǵy shaqshasyna qaram, sóz tyńdap otyrǵandar qarttyń tosyn suraǵy mańdaılaryna urǵandaı bastaryn kóterisip aldy.

BİRİNSHİ BÓLİM

BARYMTA LAŃY. AIYP-AIBANA

"Sý shyqpas qazǵanmenen tay basynan,
Qazaqtyń day ketpeıdi saý basynan..."

Aqan seri

1

Jan ushyryp kókke qarǵyǵan asaý tory tizgini bosasymen shylbyry shubatylyp, qym-qýyt alasapyrannan sytylyp shyǵa berdi. Oń jaq sanyn soqqan zildeı deneden úrkip, aıdalaǵa tura shapty. Bir-eki ret móńkip qalyp, shabyna tıgen tulyptaı qubyjyqty sart-surt tepkilep, quıyndaı ushty. Súıretilgen dene qalar emes, bulǵań-bulǵań etip erbeńdep keledi. Jambasyna tıgen soıyl orny da tyz-tyz etedi. Mundaı sumdyqty torbestiniń týmysynda birinshi kórýi.

Jeldi tún edi. Kúndiz kólikterin jıi shaldyryp, aǵashty, saıly jerlermen tasalana jortqan salt attylar eki-úsh kúndeı bulań quıryqpen otyryp, buryn kórmegen aıdyn kóldiń yq jaǵyna túndelete jetken.

Tor at eki kúnnen beri paıda bolǵan ústindegi adamdy tanymaıdy, tústep te kórgen joq. Tórtbaqtaý kelgen qapsaǵaı jigit úzeńgige aıaq artqan saıyn kóziniń qıyǵymen osqyryna qarap, shyr kóbelek aınalyp, beline sylq etip aýyr dene qonar-qonbasta jula tartatyn. Úıretilgeli jylqyshylar bir-eki mingeni bolmasa, jazdaı tabynda qur júrgen oqtaýdaı shaıpaý tory alaqashpa asaýlyǵyna basyp, oqtaı atylar edi. Biraq ústindegi adamnyń qarýly qoly tizgindi ile jınap alyp sirestire tartqanda, eriksiz kóndigip, búlkekke túsedi. Biraz jer júrgen soń aryny basylyp, bet-aýzyn túk basqan yzbarly qara shal mingen esik pen tórdeı uzyn shabdarmen qatarlasa jortady. Oń jaǵynda jeńil soıyldaryn súıretken eki jigit kúnuzyn qalmaıdy. Bastaryn qońyr shytpen shart baılap alǵan alpamsadaı iri, ıyqty jigitterdiń atta otyrystary da kelisti. Qos aıylmen tartyp, quıysqandaǵan er ústine jabystyryp quıyp tastaǵandaı. Jolýshylar ádettegi jylqyshylardaı án salyp, ysqyryp, ne dabyrlap sóılespeıdi de. At belinen túskende ǵana tasalaý jerge yqtaǵandaı az tynystap, kúbirleskenderi bolmasa, uzaq kúnge únsiz jortady.

Bular úshinshi túni beıýaqta aıdyn kólge tumsyq tiregen keń jylǵada, qalyń kódeli qabaqta shashyla jýsaǵan myńǵyrǵan jylqynyń ústinen shyqqan. Nege ekeni belgisiz, astyndaǵy shabdarynyń tórt tuıaǵyn da taǵalaıtyn attaı tizesine qoıyp, kıiz be, shúberek pe áıteýir jem dorbadaı birdememen shashasyna deıin orap, qylǵyndyra shandyp túnniń bir ýaǵynda jalǵyz ketken qara shal jylqylardy alystan toraýyldaǵan jigitterge bir bıe saýymdaı mezgilden soń qaıta oralyp, olarmen uzaq keńesti. Sodan soń aıańmen ǵana sybdyrsyz kelip, ár tustan bóline túsken jolaýshylar úıir-úıir beıǵam jylqyny aldaryna salyp aıdaı bastady. Alǵashqyda, tosynnan kezikken bóten mal balasyna torbesti anadaıdan kisinegisi de kelip edi. Baǵana keshki mezgilde tumsyǵyna kıgizgen tumyldyryq jaǵyn ashtyrmady. Tanaýy jelbirep, oqyrynyp, pysqyra bastaǵanda, ústindegi adam tizgindi oqys julqyp-julqyp qalyp, aýyzdyqpen eki ezýiniń janyn shyǵardy.

Aldaryna salyp sybdyrsyz aıdaǵan kóp jylqy alǵashqyda júre ottap, jaıbaraqat jyljı bergen... Álden ýaqytta shetke qaǵylyp saıaqsyǵan birli-ekili bedeý bıeler bastaryn kóterip, "osy bizdi mezgilsiz ýaqytta qaı qudaı mazalady, qaıda josyp baramyz" degendeı eleńdep, qulaqtaryn qaıshylap, artta qalǵan basqa qostyń jylqylaryna alystan qarap, tyń-tyńdaǵandaı únsiz melshıip turyp qaldy. Biraz jer júrgen soń, saltattylar jylqynyń ár tusynan bólinip, jeppelete aıdap, qysa túsip edi, úıir-úıir jylqy ár jerde shoshyna osharylyp, bir-birine belgi bergendeı oqyryna bastady. Basyn qaıta-qaıta kóterip, álde neden seziktengendeı álsin-álsin jer tarpyp, oıqastaı bergen jal-quıryǵy tógilgen bıik ala aıǵyr bir kezde qarsy tura qalyp kisinep jiberdi. Mezgilsiz ýaqytta tosyn shyqqan qýatty únnen túngi dala dúr silkingendeı, búkil saı-sala, jyra, jylǵalar jańǵyryqty. Taǵy da qalyń kódeni tamyryna deıin qopara tarpyp-tarpyp qalǵan aıǵyr ishin tartyp, yshqyna arqyrady da, qulaǵyn qaıshylap, qazdıyp, uzaq kútti. Tek alysta qalǵan jylqylardyń talyp jetken kisinesin estigesin baryp tanaýyna deıin túsken qalyń kekilin jelpip tastap, kósteńdep, úıirin qabyrǵalaı soǵyp keıin burýǵa qareket etti. Sońynan tyqsyra aıdaǵan soıyldy adamdardan qaımyqqan úıiri qaıyrý bermep edi, quıryqtaı moınyn ata qazdaı soza umtylyp, eki-úsh bıeniń saýyrynan, shoqtyǵynan saq-saq etip qyrshyp ótti. Jelmaıadaı jaıqandaı jelip, jalquıryǵy jelk-jelk etken ashýly aıǵyr áp-sátte úıirli jylqyny qym-qýyt bytyratyp, shashyp jiberdi. Jasamaly kósem aıǵyrǵa qosyla kisinegen basqa úıirdiń aıǵyrlary da bul kezde jer tarpyp tyqyrshı bastaǵan edi.

Tastaı qarańǵyda jalǵyz taryny kóretin jylqy balasy kózderi shatynap, tosynan paıda bolǵan myna jat adamdardyń qımylynan sekem alyp, bir sumdyqtyń bolǵanyn endi sezgen sıaqty. Bir-birine úrke qarap, ár tustan kisineıdi. Torbesti bárin kórip keledi. Salt attylar da endi bytyraı jóńkilgen jylqylarǵa soıyl siltep, ıirip, qýyp berdi. Biraq, ásheıinde qaıyrýǵa kónbegen ákki qashaǵandardy "ahaı!" dep, aıbarmen jónge túsiretin jylqyshylardaı emes, myna jortýshylarda ses bar da, ún joq.

Qara shal salyp uryp ala aıǵyrdyń qasyna jaqyndamaı, aldaýsyratyp, alystan oraǵytyp, janamalaı berip edi, erǵashty aıǵyr mańyna jýytpady. Endi bir kezde, túngi beıtanystyń pıǵylyna ábden kózi jetkendeı, jylqylardyń ara-arasymen jylysyp, mezetin kútken aıǵyr oqys úrkip, bir móńkip keıin qaraı tura shapty. Bar jylqy dúrligip, dúrsildete shapqan kósem aıǵyrdyń sońynan buryla bergenshe bolǵan joq, arshyndy shabdaryn ushyrtqan jerden najaǵaıdaı zý etip, quryq moıynǵa oq jylandaı táp etti. Qara shal bilegine orap alǵan shalmany sirestire saýmalaı tartqanda qapyda qolǵa túsken ashýly aıǵyr qurǵaqqa shyǵyp qalǵan jaıyndaı moınyn burap-burap týlady. Kókke qarǵyǵan ala aıǵyr yzaly únmen yshqyna kisinep, qulshyna shyńǵyrdy.

Budan arǵysy torbestige óń men tústeı. Sońdarynan túngi dalany bóriktire "attandaǵan" adam daýsy shyǵyp, bular úrikken maldy qaýmalaı qýyp qalyń toǵaıǵa ene bergende, jer solqyldata shapqan qýǵynshylar da jetken. Qarasy tórt-bes adam. Kóldeneńdeı ustaǵan jeńil soıyl, quryqtaryn ǵana kózi shalyp qaldy. Opyr-topyr, oıran-asyr boldy da ketti. Satyr-sutyr soıyl, quryq úni. Attan ókire qulaǵan adam daýsy. Bul da qýǵynshylarǵa qarsy umtylǵan. Álde shoqpar, álde soıyl jambasyna saq etip tıip edi, jan ushyryp, shyr kóbelek aınalyp, qaıta burylǵansha bolǵan joq, ústindegi ıesi bir jambastaı aýyp, aýdaryla berdi.

Tizgini bos qalǵan torbesti óz betimen shapqylap kete bardy. Oń jaǵynan basqan zildeı tulypqa da burylyp qaraýǵa murshasy kelmedi. Záresi ushyp úrikken boıy, aıdalaǵa laǵyp, tasyrlata shapty. Alǵashqyda basy aınalyp, el baǵytyn da ańǵarmaı qaıda kele jatqanyn bilmedi. Áıteýir sońynan kóp qubyjyq qýǵandaı janushyryp, bar shabysqa saldy. Álgi alasapyrannan qansha jer uzaǵanyn da jylqy balasy mólsherlegen joq. Qıaq jaly sý-sý etip, óz dúbirinen ózi shoshyp quıǵytyp keledi. Gýlegen jelden basqa bóten sybys joǵyn sezip, keıde sary jelispen jortaqtasa da, jańaǵy arttaǵy sumdyq qaıta esine túsip qolyna kóldeneńdeı soıyl, quryq ustaǵan qorqynyshty jat adamdar sońynan qalmaı ókshelep qýǵandaı eleńdep, taǵy da úrkedi. Baýyryńdaǵy salbańdaǵan qubyjyq ta qalar emes.

Álden ýaqytta qaraqurym tartqan on shaqty kıiz úıli aýyldy es kórip buryla tartyp edi, qarsy aldynan ere shyqqan mań tóbetter qatarlasa taqymdap, uzaq qýdy. Uıqydaǵy aýyldan shyqqan tiri jan kórinbeıdi.

Ábden qara terge malynyp, tıtyqtaǵan tory tań ata búlkekke túsip, aıdaladaǵy bir elsiz tomarǵa tirilgen. Kózin ter basyp, shatqaıaqtaǵan asaý sendelip, qatty boldyrypty. Mal baspaǵan kókoraıly tomar sýyna qunyǵa bas qoıa bere oń jaǵyna kóz tastaǵan beıǵam tory úrkip shoq basqandaı ekinshi jaqqa shorshyp tústi. Úzeńgide aıaǵy qalǵan adamnyń jansyz denesi baýyryna qaraı bulǵań etti.

Túske qaraı júre ottap bara jatqan at baýyrynda salbańdaǵan ólikti sonadaıdan kórgen ógizdi qoıshy qýa túsip qala berdi. Qatarlasa janamalap ógizinen túsken adamdy mańyna jýytpaı, tor at bolymsyz búlkekpen alǵa ozǵan. Astyndaǵy shaban kóligin de, aldyndaǵy júz qaraly qoıyn da aıdalaǵa tastaǵan qoıshy óz kózimen kórgen jan túrshigerlik qaıǵyly haldi eline jetkizgenshe, bir attap, bir toqtap qybyrlaǵan tory at qalyń aǵashtyń tasasyna túsip, uzap ta ketti.

Bul sumdyqty lezde estigen aýyl-aýyldyń bas kóterer azamattary attaryna qonyp, ólik súıretken torynyń baǵytymen jan-jaqty shola shaýyp, toptala tústi.

Kúzdiń qara sýyq jeldi kúninde qalyń toǵaıdyń qýys-qýysyn tinte súzip:

— Kim boldy eken?

— Sorlap qaldy-aý úı-ishi!

— Qaı eldiń azamaty? — desip bir-birinen surasyp, aqyry Jańbyrshy aýylynyń qotanynda jınalǵan top adamnyń ústinen shyqqan. Qarasy on shaqty úıli shaǵyn aýyldyń jupyny jer kepelerine júgire-júgire umtylǵan qatyn-qalash, bala-shaǵa topyrlap bir araǵa shoǵyrlana qalypty. Jańbyrshy aqsaqaldyń úıiniń aldy úıme-júıme.

Aýyl shetine deıin ekpindete jetken attylar, qaraly úıge jaqyndaı bere tizginderin tejep, jıyrma-otyz sajyn jerden attarynan túsip, jaıaýlap keldi.

Bul kezde ólikti úzeńgiden bosatyp alǵan. Astyna bir qoltyqtaı óleń shóp tósep, zerendeı domalaq taspen keýdesin bastyryp, sulatyp qoıypty. Beti jabýly.

— Bul kim?

— Kim? — desip, qalaı kóńil aıtýdyń da qybyn taba almaı, moıyndaryn soza jetken attylar qol qamshylaryn tastap, bir tizerlep otyra-otyra ketisti. Máıit basynda qý jaq, aq shal Jańbyrshy júginip, quran oqyp otyr. Qaıǵyly ólimmen qazasy jetken belgisiz janǵa "Imandy bolsyn!" dep sońǵy batasyn qaıyryp, betin sıpady. Sonda baryp, arystaı bop jatqan qoıyn-qonshy battasqan qan, kıimi órim-órim máıitke anadaıdan úreılene qarap turǵan áıelder jaǵy jaýlyqtarynyń ushymen kózderin súrtip syńsı bastady. Kókirekke syımaı lyqsyp turǵan aıanysh sheri bireýinen yqylyq atyp shyǵýy muń eken, qaısybir kempirler ún salyp, daýys qylyp, kúzgi dala áp-sátte bozdaǵan únmen kúńirenip ketti. Jalań aıaq, jalań bas balalar da kózderi sharasynan shyǵa shoshynyp, shesheleriniń jel úrlegen jaýlyǵyna, etekterine jarmasyp, baýyrlaryna tyǵyla túsken. Jańbyrshy aq saqaly jelbirep basyn kóterip aldy da, salqyn ǵana:

— Baryńdar. Úılerińe baryńdar, tarańdar, — dep, qysqa qaıyryp, bala-shaǵa taraǵan soń, máıittiń betin ashty.

— Tanısyńdar ma? Qarańdarshy, múmkin kıiminen aıyrarsyńdar, — dep ishi qaltyrap, dirildegen Jańbyrshy basy tómen salbyrap, júgingen qalpy únsiz otyryp qaldy.

Basynyń mylja-myljasy shyqqan máıittiń usqynsyz júzi jan túrshigerlik. Tula boıy tulyptaı isip ketken beıtanys jandy eshkim tanymaı bir-birine qarasqanda Jańbyrshy ólik betin qaıta japty.

Endi bári únsiz kelip, úıden alysyraq ornatqan jýan mama aǵashqa baılaýly tory attyń aldy-artyna shyǵyp, uzaq qarasty. Qara terge malynǵan torynyń ústi-basy aq aıran. Qos tilersegine deıin saýlaǵan ashshy terdiń sory aq jolaqtanyp, jel ótinde keýip qalypty. Tegi jaz boıy minilmegen qur at bolsa kerek, jaıasy tóńkerýli qazandaı, uzaq, úrdis shabystan tıtyqtap, ári barynsha qatty shoshynyp úrikken maldyń qoltyǵyna ǵana anda-sanda jybyrlap, dirildegeni bolmasa, qulaǵy salbyrap, salmaǵyn tórt aıaǵyna birdeı salyp múlgip tur. Attanar jaq qara sanyna basqan kómeski kóz tańbaǵa tesile qarap, bul — jalpy arǵyndardyń tańbasy ekenin ajyratqanmen árkim ózinshe ár joramal aıtyp, qaı eldiń menshikti maly ekenin tap basyp tanıtyn eshkim shyqpady. Aıyl-turmany berik, jeńil qozyquıryq erden bir belgi taýyp aıyrý qıyn.

— Bul mańnyń jylqysyna uqsamaıdy.

— Tegi alys jaqtan júrgen jolaýshy bolsa kerek.

— Álde kókpar tartysyp júrip jyǵyldy ma eken beıbaq?!

— Qoı, onda basqa kókparshylar sonshama kóz jazyp qalmasa kerek edi ǵoı.

— Qasqyr qýyp kele jatyp jazym boldy ma?

— Myna qara qatqaqta kim qasqyr qýýshy edi, essiz bireý bolmasa...

— E, kim biledi, jolda kezdesip qalsa...

— Ne de bolsa bul tegin adam emes. Munda bir gáp bar: attan qulaıtyn kisiniń sıqy kórinbeıdi, — deskennen basqa, dóp basyp sáýegeılik aıta qoıýǵa eshkimniń batyly barmaıtyn sekildi. Ólim joly aýyr. Joramal aıtyp jobalap, nobaılap ton pishý bul arada yńǵaısyz.

Bul aýyl — kereı, qaraýylmen shet pushpaqtaı qońsylas aralasyp jatqan qanjyǵalylar. Jańbyrshy — osy tóńirekte qonys tepken qanjyǵalylar ishindegi qadirli aqsaqal. Aldynda shaǵyn ǵana maly bar qarabaıyr orta sharýa. Qaq-soqta jumysy joq, el ishiniń aǵaıyn arasynyń tatýlyǵyn táýbe etip, úıli-barandy bolyp enshi alǵan uldarynyń tilegin tilep, qudaı bergen rızyqty boıyna qut sanap otyrǵan, musylmandyq jolyna berik jan. Aýylyna kelgen qudaıy qonaqty qol qýsyryp qarsy alar qazaqshylyq joldan taımaıtyn piradar tap osy joly seń soqqandaı uzaq oıda otyrdy da, aýzynan shyǵar ataly sózdi kútken el adamdaryna qarap ún qatty:

— Al, jarandar, endi ne otyrys bar. Aýylymyzdyń tusyna kelip qazasy jetken máıitti telmirtip qoıǵanymyz jaramas. Bul da Muhambettiń úmmáti, qudaıdyń quly, súıegin jýyp, janazasyn shyǵaraıyq. Osy mańnan molla shaqyryńdar. Meniń bir ǵana qınalyp otyrǵanym — apash-qupash kóme salǵanymyzdyń reti qalaı bolar eken? Topyraǵy óz jerinen buıyrǵany durys emes pe. Ne aıtasyńdar, qosar aqyldaryń bar ma? — dep tóńiregindegilerge qarady.

— Elin taýyp, sonda jerlengeni durys shyǵar.

— Durysy sol. Elin tabý kerek.

— Iá, ıá, jylqy balasy — jershil. Myna atyn bos qoıa bersek, ózi-aq alyp barar, — desti, baǵanadan osy oıdy ishteı tolǵatqan jurt.

— Meniń oıym da sol. Biraq... — dedi Jańbyrshy sál oılanyp, — Taǵy da bir tyǵyryq, anaý attyń túrin ózderiń kórdińder. Múttem zoryǵyp, sendelip tur. Onyń ústine qatty shoshynyp, máńgirip qalǵan túri bar. Esi shyǵyp úrikken mal qaı jaqqa laǵyp adasyp ketkenin de bilmeýi múmkin. Bir-eki kún tynyqtyryp es jıǵyzyp, sodan soń aldaryńa sap qýa aıdasańdar óz tabynyna — úırenshikti mekenine alyp barýy yqtımal. Oǵan deıin máıit shydaı ma? Qazirdiń ózinde keýdesi kóterilip ketken: Súıretpege salyp júrýimiz qudaı aldynda kúná, ólikke obal. Bul mańda muzy bar shyńyraý qudyq ta joq, amaldaı turatyn.

Jurt oılanyp qaldy. Qazaly jaıdy estip tus-tustan kelip jatqan adam qarasy kóbeıip, otyrǵandardyń otaýy qalyńdaı tústi. Kóptiń aty kóp. Uzaq oılanyp, talaı amaldy jónsiz dolbarlaǵandardyń ishinen bir jas jigit tosyn aqyl aıtty:

— Jáke, osy byltyr qaıtqan Ojan serini tý-tý Qoja jasaýy deı me, sonyń zıratyna aparyp jerlepti ǵoı. Marqumnyń súıegin qalaı ıistendirmeı, búldirmeı jetkizdi eken?

— Álgi seri Ojan ba?

— Sol, sol! Ózi de, marqum, qasıetti adam eken-aý. Kóziniń tirisinde joq-jitikke malyn taratyp beripti deıdi. Sonda kóp maldy taratyp bergenshe, ylǵı kún batyp, qas qaraıyp kete berse kerek. Sonda, jurt: "Ojannyń maly taratýǵa jetkende, qudaıdyń kúni qaraı turýǵa jetpedi" deıtin kórinedi! Sonaý áýlıelerdiń qasyna aparsa aparǵandaı-aq seriń ǵoı!

— Oıpyrym-aı, men de estip em, ózi kemi aıshylyq jer shyǵar-aý!

— Oý, qoja jasaýy degeniń qaı jasaý, qaı qoja?

— Qaı qoja ekenin qaıdan bileıin, kóp qojanyń biri shyǵar.

— Á-áı, munyń aıtyp turǵany Túrkistandaǵy Hoja-Jassaýǵı zıraty da!

— E, solaı demeısiń be?

Ony Áýlıe Áziret Sultan Zıraty deıtinderi qaıda?

— E, onda Abylaı men Qaz daýysty Qazybektiń de súıekteri jatyr, — desip, árkim shala-sharpy estigen, bilgenderin sóz qyla bastap edi:

— Iá, sózińniń jany bar, — dep, Jańbyrshy keýkeýlep ketken jurtty basty. — Ol Ojandy jylqynyń terisimen qaptap apardy desedi, ózim estigenim bolmasa, kórmegen isim.

— Apyr-aı, qaptaǵanda qalaı, tulyp qyp tigetin shyǵar-aý!

— Iá, súıtetin kórinedi. Ol úshin jańa soıǵan jylqy terisi kerek. Soǵan orap, aýa kirmeıtindeı etip taspamen biteý tigip, syrtyn qara maımen maılap tastaıtyn kórinedi.

— Onda jylqynyń esebin qalaı tabamyz, soǵym kezi de emes.

— Jylqyny birdeme etermiz-aý ortamyzdan shyǵarsaq ta, — dep Jańbyrshy sońǵy kesimin aıtty. — Ne de bolsa búgingi tún asyqpaıyq. Mýftahty aldyraıyq, kópti kórgen qarıa, ári musylmandyq rásimdi biletin adam.

2

Aıǵaı-súreńmen Ereımenniń baýyryna attan salyp quıǵytyp jetken jylqyshylar astaǵylardy dúrliktirip jiberdi. Úsh júz úıdiń astynan bórige shyqqan qalyń jurt kúzdiń qara daýylynda sabalaı soqqan jaýynǵa qaramastan etekteri jalpyldap, pań Nurmaǵanbettiń úıine qaraı ıleýine qaıtqan qumyrsqadaı ár tustan jóńkile júgiristi. Attan domalaı túsken jylqyshylardy úlgergenderi tez qaýmalap, qaısybiri apshysyn qýyryp julqylap jatyr. Qotandana qalǵan qalyń jurttyń arasynan synalap óte almaı, úreıli habar ákelgen jylqyshylardyń sózin estı almaǵandar syrttaı aınalyp, biriniń ıyǵyn biri julyp, tartqylap, ortaǵa kımelep, birinen-biri suraıdy. Qulaqtaryn tosyp, alǵa umtylyp:

— Ne bop qaldy?

— Men qaıdan bileıin.

— Ne aıtyp jatyr?

— Men de ózińdeı, estı almaı turǵan joqpyn ba?

— Daýryqpańdar, estıik, — dep jurt qotandy bastaryna kóterdi.

Basyn aq shytpen tańyp alǵan bala jigit qalyń qursaýdan sytyla shyǵyp Nurmaǵanbet úıine bettegende, óndirshektegen qalyń jurt ta solaı qaraı lap qoıdy.

Bul kezde pańnyń aq úıinde astaryna atlas kórpelerdi qabat-qabat kópirte salǵan Ferofontov, Izmaılovtar anda-sanda kárlen shyny aıaqpen ishimdikti jutyp qoıyp, Aqmola shonjarlarymen birge nókerdiń qyzyǵyna kenelip, rahat bir beıǵam tirshilikte otyrǵan. Ý-shý dańǵazamen júz-júz nópir basyp kelip qalǵanda qartashylar bastaryn kóterip aldy. Jez murty dip-dip etken Izmaılov atyp turyp, kıiz úı buryshyndaǵy súıek tósek ústinde jatqan qylyshyn qalaı bas salǵanyn baıqamaı qaldy. Jaýyryndy, keýdesi alǵa shyǵyńqy sulý músindi Ferofontov esik jaqqa qasqaıa qarap, qasyn kere túsip, sabyrly otyr. Tek aǵytýly mýndıriniń túımelerin sala bastaǵanda salaly saýsaqtary bolymsyz dirildegendeı boldy, Anna Ivanovna áldeneden úreılengendeı eki oıazǵa alma-kezek jaýtańdaı beredi, qolyndaǵy qartyn toptaı ustap, qasqaldaq keýdesine qysa túsken. Sovetnık Kúshenuly Turlybek pen Aqmola dýan basy Sandybaıuly Erden ǵana qadirli qonaqtary aldynda turyp ketýge yńǵaısyzdanyp, degbirsizdene berdi. Jaratysylynda asyqpaıtyn Pań Nurmaǵanbet altyn kózildiriginiń ústinen esik jaqqa súze qarap, ornynan yrǵalyp turǵansha qalyń jurt ta esikke tirelgen. Esikti julqa ashyp, úıge kire júreleı qulaǵan jigit:

— Barymta, barymta! Qara basyp... — deı bergende:

— Doǵar, ulyǵatsyz neme! — dep zekigen Nuramaǵanbet esikten ıin tirese syǵylysqan artyndaǵylardy arqasymen jaýyp tura qalǵan shonjarlarǵa da qolymen "sheginińder" degen susty belgi berdi.

Basyn tańǵan kir oramaldyń qalyń qatqan tusyn sıpalap, ne isterin bilmeı, ózine tóngen ıesine tómennen jaýtańdap, úrke qaraǵan túbit murt, búırek bet balań jigit aýzy ashylyp, kózi jypylyq qaǵady. Murty edireıgen qyzyl lampasty sotnık qazaq-orys esiktegilerdi qaǵa-maǵa ishke úreılene kirip, qalshıa qaldy. Oıazdan buıryq kútip, jambasyndaǵy qylysh qynabyn qysa túsedi.

— Vasha blogorodıe, myrzalar, Anna Ivanovna, ǵafý etińizder, luqsat bolsa, myna adamdardyń mán-jaıyn bilip qaıtaıyn, — dep, Pań Nurmaǵanbet syzyla turyp, oqaly shapanyn jamyldy.

— Chto slýchılos? — dep Ferofontov Kúshenulyna burylǵanda:

— A, staraıa bolezn! — dep qazaqsha "barymtany" túsinetin Izmaılov qaıta jaıǵasty.

— Záre-qutyńyz qalmady, osynsha sýjúrek bolarmysyz. Qımylyńyz qoıannyń kójegin elestetedi eken, — dep Ferofontov qatty qaljyńdaǵanda:

— Sizdiń de saýsaqtaryńyz bezgekpen aýyrǵan adamnyń múshkil halin elestetedi eken, — dep, oıazdyń qımylyn ańdap qalǵan Anna Ivanovna jubaıyn arashalady.

— Ol — nerv, Anna Ivanovna, osyndaı artyq shý estisem Petrogradtaǵy ıýnkerlik kezim esime túsedi. Bul tobyr nervyny tozdyrady ǵoı, solaı emes pe, Týrlýbek Kýshenovıch!

— Álbáttá, álbáttá! Tobyr degen úrikken qoı sıaqty, biri úrikse, bári birin-biri basyp, óltirgenshe toqtamaıdy, — dep, Kúshenuly syrttaǵylardyń kelisin jýyp-shaıǵan boldy.

Pań Nurmaǵanbet qatty jel keýlegen jelbegeı shapanyn qaýsyrynyp, jaýynnan qorǵalamaı basyn tik ustap, bar pańdyq qalpymen kórshi kıiz úıge kirgenshe eki jaǵynan alma kezek shyǵyp, bódeneshe jorǵalaǵan jylqyshyǵa lám dep til qatpady. Astyń basy-qasynda júrgen kereıdiń ataqty baı, shonjarlary men Batyrash kirdi ishke. Syrtta bata almaı irkilgenderdiń birazy kórshi kıiz úılerdiń yǵyna panalap, ózara gý-gý. Uly júz, kishi júz azashylar ádep saqtap, aralarynan birer jastaryn jibergenmen, bul jaqtan esh habar ala almaı tyqyrshyp, qonaq úılerine bir kirip, bir shyǵyp, alystan qulaq túredi.

Barymtany ǵana qulaǵy shalyp qalǵandar jylqyshylar ákelgen habardy dolbarmen neshe saqqa júgirtip, ózdi-ózi áýre. "Biri "Aqanmen ketken ánshiler shyǵar, esh alamyz dep mal barymtalaǵan", "onymen qaıda barady, erteń-aq taýyp almaı ma" dese, endi biri "onyń reti kelmes, Aqan ondaı iske barmasa kerek, tegi el jaǵynan bolǵan qımyl bul", "kim biledi, múldem basqa jaqtan kelgen urylar shyǵar. Ac berip jatqan eldiń beıǵam tusyn ańdyǵan bóten qaskóıler bolar", "Múmkin aýyp kelgen syǵandardyń biri bolmasyn" desip, árkim ózinshe nobaımen soǵady.

Bul kezde kıiz úı ishindegiler de apanǵa ákep toqty domalatqan qyzylkóz bórilershe jylqyshy jigitti sozbaılap jatqan.

— Jylqyny talap ketti, aǵataı-aý, bizdiń jazyǵymyz joq, bar kinámiz uıyqtap qalyppyz, — dep álgi búırek bet aqtala bastap edi, mańdaıynda at tepken aıshyq tańbasy bar ekinshi jylqyshy bala:

— Uıyqtamaǵanda ne isteıtin ediń, al, qýyp jettik, sonda ne qaırat qyldyq, — dep, oń ıyǵyn ustap qabaǵyn shytynyp, jarasyn aýyrsynǵan syńaı bildirdi, — Bárimizdi dopsha atqan jaq pa. Oń ıyǵym shyǵyp ketipti. Súıegi de synsa kerek.

— Súıegiń synsa osynsha jerden salt kelersiń jaman qatty. Ury kórmek túgil qasqyr kórseń butyńa jiberetin neme... Odan da, kimder ózi, qaıdan kelgen jaýyzdar, — dep Máti shal bas saldy. — Bizdiń mal aman ba eken?! Aqkóldiń oń qabaǵynda biraz jylqym bar edi.

— Sizdiń jylqyny adam túgil qasqyr da jemeıdi, nesine ýaıymdaısyz, — dep Nurmaǵanbet unatpaı, toıtaryp tastady. — Áı, sen óziń byljyramaı, ekeýiń jaryspaı, bireýiń ǵana aıtshy.

— Shynynda áýeli bilip alaıyq. Basynan bastap aıtshy. Asyqqanmen paıda joq. Áýeli, aǵaıyndar, kim ekenin jobasynan bolsa da bileıik. Sosyn, kórermiz, qaıda qutylar deısiń. Jerdiń tesigine kirip ketse de tabamyz... — dep jurtty ózine qarata sóılegen Janbota myqtylyq kórsetti.

— Joba-moba!.. Áı, osy, kereıler, sender-aq ótirik ańǵal bola qalady ekensińder. Budan bes kún buryn ketken Aqandardyń isi ekenin túsinbeı otyrǵan shyǵarsyńdar. Odan da namys, jigerleriń bolsa, qýǵyn salmaısyńdar ma? Basqa ne áńgime kerek. Myjyǵan sóz neme kerek!

— Batyrash, sen de kishkene sabyr et. Bilip alǵannyń, estigenniń artyǵy joq. Eshkim aıyp salyp jatqan joq qoı. Nesine sen... Seniń malyń emes urlanǵan, nesine qımań qyshıdy? — dep Dáýlen Batyrashty shymshyp qalǵanda, or Batyrash gúr ete tústi.

— Óı, aljyǵan neme, meniń malymda ne sharýań bar? Meniń malyma adamnyń da, qudaıdyń da tisi batpaıdy. Kóreıin káne áýselesin, bireý shashaý shyǵarsyn. Jaman kereıler dep otyrsyń ba basyndyryp qoıatyn? Ket ári, kúl bolmasańdar, bul bolyńdar, — dep odyrańdap, aıǵaıyn sala túregeldi, — Áı, jigitter, ketemiz, qamdanyńdar, jetti jatýymyz!

Árkimge bir jaýtańdap, aıypty jandaı sasqalaqtaǵan jas jigit aýzynan sózi túsip, zorǵa sóılep otyr:

— Tún jelkem bolatyn. Basqa balalar qosta uıyqtap jatqan... Men kúzettemin de. Men de jýsaǵan jylqy shetinde uıyqtap jatqam...

— Óı, qara bassyn seni.

— Myńqyldamaı durystap aıtsańshy.

— Sodan bir mezette oıanyp kettim... Joq, oıanǵan joqpyn. Túsimde qulaǵyma shurqyrap kisinegen aıǵyr daýsy keldi. Oıana kelsem, shynynda da alystan kisinegen aıǵyr daýsy eken...

— Aıǵyr daýsyn qaıdan tanı qoıdyń?

— Keıin bildim. Ala aıǵyr eken kisinegen. Sodan kóńilim birtúrli túıitkildenip, jylqylardy aralasam, kózime azaıyp qalǵan sıaqty kórindi. Sodan... sodan ala aıǵyrdyń úıirin izdesem — joq. Úshti-kúıli joq. Qula aıǵyrdyń da, jıren aıǵyrdyń da, taǵy ana kishi ala aıǵyrdyń da úıirleri...

— Óı, ant atqyr, óziń ne ottap otyrsyń? Men joǵaltyp kelgeniń kóp bolsa jıyrma-otyz jylqy shyǵar desem, ne qozdatyp otyrsyń? — dep Pań Nurmaǵanbet ár sózin saǵyz shaınaǵandaı sozyp túnere tústi.

— Mynaýyń shynynda da týyndatyp keledi ǵoı. Óı, ózi qansha mal joq, — dep, Janbota sóziniń aıaǵyn zorǵa kútip, jylqyshyǵa tóndi.

— Aıttym ǵoı. Qarasy bes júzden asady.

— Bes júziń ne, odan da asady, — dedi ekinshi bala.

— Mássaǵan, kerek bolsa!

— Oý, mynaý naǵyz jaýdyń isi ǵoı, jaýdyń isi.

— Aıamaı talaǵan neǵylǵan jaýyzdar!

Otyrǵandar ortalaryna jaı túskendeı boldy.

— Óı, sorly, senderdi sonda ne qara basty, neǵyp uıyqtap júrsińder qyrýar maldy tik kóterip aıdap ketkenshe?

— Múmkin jyn kóterip áketken shyǵar? Shyn qara basqan eken senderdi!

— Joq, bizdi qara basqanda... qara basqanda... túgel... múldem basqan joq. Biz sońynan bardyq.

— Iá, ıá, sonyńdy aıtshy tezirek.

— Men basqa qostaǵylardy oıatyp, bárimiz jylqylardy araladyq. Ras eken. Jylqynyń kóbi joq. Sodan josylyp jatqan izdi tún ishinde zorǵa taýyp, sonyń baǵytymen shapqylap, qýdyq. Sodan... Sodan qaı jerde jettik-aı? — Ol qasyndaǵy serigine buryldy.

— Qaı jerdi bilemiz... Álgi, byltyr jıdek teretin saıdyń arǵy qyry emes pe.

Bolys Musa shydaı almaı tarq etip kúlip jiberdi.

— Nureke, jylqyshylaryń da óńkeı suryp qoı tegi.

Nurmaǵanbet kózildirigin yzalana súrtip otyrǵan:

— Bári de jaýdyń malyndaı kórip, dalaǵa tastap ketken joq pa? Óńkeı málpekterdi qaldyryp, ólikti tiriltip alatynnan jaman bári osynda kelipti. Osydan mal tabylmasyn... Iá, sodan keıin...

— Sosyn... sosyn maldyń qarasyn kórgende, aýzymnan qalaı shyqqanyn bilmeımin "attan, attan!" dep, quryǵymdy kótere umtyldym. Ózim... bir túrli, daýsymnan qorqyp kettim. Sodan... eshkim joq sıaqty edi. Qaıdan shyqqanyn qaıdam... shamasy... qansha-eı...

— Qaptaǵan adam ǵoı, áıteýir.

— Iá, jan-jaǵymyzdan qara qurtsha qaptaǵan qol qamap aldy. Sodan... sart-surt soǵysyp kettik.

— Áp, bárekeldi, mynalaryń dál Qobylandynyń qyzylbastarmen soǵysyndaı ǵoı, — dep, Musa mysqyldap qoıdy.

Ózi de sózinen jańylyp, bereke-quty qashyp otyrǵan búırek bet odan saıyn yńqyldap-syńqyldap qalyp edi, mal ıeleri keıip:

— Túh, Museke, bala bop kettiń be? Qaljyńnyń orny emes qoı, bireý malynan aıyrylyp jatsa...

— E-e, beli aýyrmaǵannyń, baltyry syzdamas, — dep renjip edi.

— Endi, mal urlandy dep qan jutaıyq pa. "Mal aıdasa jaýdiki, ysqyrsa jeldiki". Myna Alpamys, Qobylandylaryń sóılemeske qoıyp otyr ma? Járáıdi, aıta ber, sodan kók súńgini qalaı súńgitip, aldaspandy qalaı sermediń? — dep, Musa búırekbetke qarady.

— Sodan... kózim aldy jarq etip, men de attan jalp ettim, búırekbet serigine buryldy.

— Men qaıdan bileıin, attan esim aýyp qulaǵam joq pa.

— Sodan... kózim aldy jarq etip, men de attan jalp ettim.

— Óı, sabazdaryń-aı sol! Búıtpeseńder Qabanbaıdyń tuqymy bolarmysyńdar? — dep, Musa taǵy keńkildep kúldi.

— Áı, ózderi qaı jerdiń urylary eken, bildińder me? — dep Tólke balalarynyń biri búıirden qosylyp edi, búırekbet máz bop yrjalaqtap kúldi:

— Qaıdan bileıik, bizdiń qulaǵymyzǵa sybyrlady deısiz be, perdi-perdi de ketti.

— Óı, s-sanasyz, nemenege jetisip yrjıasyńdar? Bildiń be degende, bet-júzin, nobaıyn kórip qaldyńdar ma, tym qurymasa kep urynyń birin tanı almadyńdar ma?..

— Biz túnde kóretin japalaq dedińiz be, — dep, baǵanaǵydaı emes, eti úırene bastaǵan búırekbet "taýyp aıttym-aý" degendeı óz sózine máz bop qyljalaqqa basty. Budan ári eki bala "bary osy — bitirgen sharýamyz" degendeı, bir-birine qarap otyryp qaldy.

— Oý, ıttiń ǵana balalary, bary sol ma, — dep anadaıdan bireý kijinip edi, búırek bet surlanyp, endi ashýǵa basty:

— Siz olaı ákege tıispeńiz. Ákemde ne jumysyńyz bar? Tilińizdi tarta sóıleńiz ózińizdiki bolsa! Áıtpese!..

Musa bul joly qarqyldap turyp kúldi:

— Báse, urylarǵa ketken óshińdi osy aǵalaryńnan al, osylardy jaıratshy, bá-á-le-m-derdi bir...

Janbota aqyra túregeldi:

— Óı, ıtten jaratylǵan nemeler! Bul shirikterdiń shamshylyna ne berersińder. Al, meni qıratyp al! O nesi eken-aı! Áı, ıtten týǵan kúshikter, bary sol ma, ári qaraı ne boldy, aıtpaısyńdar ma? Bul ózi qashan bolǵan soıqan?! Jaqtaryń qarysyp qaldy ma?! — Endi... urysyp... aıtqyzbaısyzdar... budan úsh kún buryn bolǵan.

— Úsh kún! Sodan beri qaıda júrsińder. Qap, endigi urylar qarasyn úzip ketti-aý! — dep Máti baı sanyn shapalaqtap, áıeldershe oıbaıyn saldy.

— Endi... habarlasýǵa bolmasa qaıtemiz. Bárimiz aıdalada atsyz jaıaý qaldyq. Onyń ústine men kúni boıy mıym aýzyma túsip, esimnen tanyp jattym.

— Shyltynaıdyń balasynyń jilinshigin úzip jiberipti. Bárimizden góri qýat kórsetip, kóp aıqasqan sol edi. Uzyntura Bestaıdyń tobyǵynan uryp urshyqsha aınaldyryp túsiripti, — dep ekinshi jylqyshy urylarǵa aıyzy qanǵandaı áńgimeni zorǵa doǵardy.

— Áı, sonda Kóben qaıda júr, Kóben? Senderge bas bop sol ózi qalyp edi ǵoı, — dep esik jaqta júrelep otyrǵan dáý qara jigit qaımyǵa ún qatty. — Ol jópsheńdi ury-qaryǵa ońaılyqpen aldyra qoımaýshy edi. Oǵan ne boldy?!

Eki bala da tomsyraıa qaldy. Búırekbet basy salbyrap:

— Ol tilge kelmeı jatyr, aýzynan qara qan aǵyp... — dep sońǵy sózin jylamsyrap jutyp qoıdy. — Bizge ony... ázir... aıtpaı-aq qoıyńdar dep edi...

— Ne deıdi?! Kóbenge boı bermegen soń... qoıa ber, myna urylaryń onda tegin ury emes. Oıpyrym-aı, mynaý saılanyp kelgen jyryńdy, alpaýyt nemeler ǵoı...

Ac aıaǵy osylaısha demde suıyldy. Maly urlanyp, namysqa býlyǵyp, qabaǵy túsken kereı jurtynyń assýyn endi saltanat eter jaı qalmady. Úsh júzden kelgen azashylar júrý qamyna kirisip, kólikterin daıyndaı bastady.

Túni boıy el azamattaryn jıyp, keńes quryp, aqyl qosqan Pań Nurmaǵanbetter tań qylań bere otyz qaraly qarýly jigitterdi atqa qondyrdy.

Qarsy betten sabalaı soqqan muzdaı qara jaýynda soıyl súıretken salt atty qýǵynshylar mal urlaǵan jerdi betke alyp, sýyt júrip ketti.

3

Jańbyrshy aýylyndaǵy belgisiz máıitti týǵan jerine, óz mekenine apara almady. Sol kúni keshte kórshi aýyldan jetken qart molla Mýftah sharıǵat ehtamynan, quran súrelerinen mol-mol shaǵadat keltirip, "bul fanı jalǵannan kóz jumǵan pahırdyń súıegin tentiretip el aqtatý obal ǵana emes, tirilerge kúná", — dep, jurttyń záresin ushyrdy.

— Súıretpege salyp jylqy balasy osynda ákelgen eken. Ol mal emes pe, qaıdan bilsin. Ne de bolsa, sol mal ekesh maldyń ózi aýylǵa ákep jetkizgende, ony tanymaımyz, bilmeımiz dep, qashyrtqyǵa salǵandaı, aýyl qotanynan alapesteı alastaý — musylman balasyna jat qylyq. Qudaı munymyzdy keshirmeıdi. Pendeniń ajaly qaıda jetse, kóri de sol arada qazylmaq. Ajaldy kórden kúpirshilik etken Qorqyt ta qutylmaǵan. Jazmyshtan ozmysh joq. Musylman balasy eken, bul ara da óz topyraǵy. Eger úzeńgiden sypyrylyp túsip, aıdalada — qý mekende kómýsiz qalyp, qarǵa-quzǵynǵa jem bolsa qaıter edi. Musylman qaýymynyń ishine kelip otyr. Oǵan da shúkirshilik. Músápirdiń máıitin telmirtpeı, óz joralǵysymen jóneltý — tirilerdiń qudaı aldyndaǵy paryzy! — dep, el júginerlik aqyldy sózder aıtqanda, elin taýyp aparamyz dep baıbalamǵa kelgender biraz ýáj aıtyp, mollany ıliktirmek boldy.

— Molleke, qaraýyldaǵy Ojan serini, ataqty Qazbek syndy adamdardyń súıegin qasterlep, tý-tý alystaǵy qoja Jasaýǵıdiń zıratyna nege tasyǵan? Al munyń eli kóp bolsa eki-úsh kúnshilik jer shyǵar, el-jurty kórsin, — degenderge molla shamyrqanyp ursyp tastady.

— Sender ne aıtyp otyrsyńdar? Qaı rásim, qaı tártipke súıenip otyrsyńdar? Qudaı salǵan aq jol bireý-aq: Ojandar bolsa óz úıinde, óleń tóseginde aq ólimmen Alladan ıman tilep, tili kálımaǵa kelip kóz jumǵan jandar. Olardyń sońǵy tileýi de sol Hoja Iassaýıdyń zıraty shyǵar. Onda nege onyń tilegin oryndamasqa. Ol — amanat. Al bul bolsa, japan túzde belgisiz ólimmen ólgen beıshara. Jaýgershilik tusynda eli, jurty úshin ata jaýymen aıqasyp, pálen tóbeniń ústinde, pálen jyranyń ishinde shahıt bolǵandardyń da súıegin, sóreli úı bolmaǵan kúnde, jerine tasymaıtyn. Imanyn aıtyp, áýel basta Alla Taǵala laýhılǵa jazǵan sol araǵa jer tompaıtatyn. Mágárkim, máıittiń tánin sasytyp, tulyptaı súıretip áketem deseńder, meniń buǵan aralasym joq. Qudaı pendesin mazaq eter, kúnáhár bolar jaıym joq, shyraqtarym. Onda óz erikteriń! Meni aralastyrmańdar!.. Buzylmastaı etip múmıalap berer em, átteń paıǵambardyń qasıetti múmıa sýy joq qolymda.

Ózderi shaqyrtqan din ıesine budan ári eshkim qarsy bola almady. "Jasaǵannyń jazýy solaı. Topyraǵyn osy aradan buıyrtqan eken haq taǵala. Eli, ıesi tabylsa, osy araǵa kelip te basyna quran oqyr. Bul da kápir molasy emes, musylman molasy" desip, bátýaǵa kelgen Jańbyrshy aýyly bir dónen qoımen janazasyn shyǵaryp, máıitti aqyretke orap, shoq aǵashtyń baýyryndaǵy kóp zırattyń shetine jerledi. Keıin belgisiz bolyp qalmasyn dep, basyna qaqqan aǵashqa taqtaı shegelep, onyń betine "Qazasy jetip, topyraǵy osy aradan buıyrǵan qudaı pendesi" dep, temirmen kúıdirgen jazý jazyldy. Ne aty-jóni joq, dáýir aınaldyryp anyqtaǵan jasy joq belgisiz beıbaqtyń molasy osylaısha jat jerden buıyrdy. Sary topyraǵy jel úrlegen jas qabyr qońyr kúzdiń kóleńkeli, jańbyrly mazasyz shaǵynda, alabota, qýraı basqan tórt qulaqty kóp zırattardyń tasasynda eleýsiz qala berdi. Adam balasynyń aldynan tóteden keler taǵdyr degenińniń, aıtpaı jeter ajal tuzaǵynyń bul da bir túri shyǵar...

Eki kúnniń ishinde babyna kelip tyńaıyp qalǵan torbestiniń júgenin úshinshi kúni basynan sypyryp, noqtamen jaıdaq jiberdi. Baılaýly turǵan jerinde uzyn bıshikpen biraz shyqpyrtyp, shoshytyp alyp, bos qoıa bergen torbesti áýeli yshqynyp tura shaýyp, aýyl shetine shyqqan soń, qulaǵyn qaıshylap, tanaýy jelbirep basyn kóterip turyp, úıirin izdegendeı qatty kisinegen. Álden ýaqytta jan-jaǵyna alaqtap, mekenin durys baǵdarlaı almaı jalǵyz qulazyǵan janýar áldeneniń ısin sezgendeı jalbaryna arqyrap, teristikke qaraı qaz moınyn sozyp, tura tartqan. Alystan, shoq-shoq aǵashtardyń sańlaý-sańlaýynan baqylaǵan úsh jigit, torbesti baǵytyn túzep alǵan soń, sońynan qýyp berdi.

Jylqy malynan esti janýar joq-aý, sirá. Myń-myń shaqyrym jerdegi taý men tastyń arasyna, ıt murny ótpeıtin jyńǵyldyń ishine, ne jal-jal bolyp sýsyp, kúni-túni kóship jatatyn sapanyń sary dalasy — sary qumǵa ákep tastasań da, óz úıirin taýyp alatyn jolshyl mal. Isinen bile me, álde jer baǵdaryn tuıaǵymen sezetin qudireti bar ma, áıteýir áýre−sarsańǵa túsip, biraz jańylsa da, aqyry kóp adastyrmaı mekenine jetkizetinine túz eli ábden kánigi.

Kúzgi tumandy bozamyq tańda eline bet túzegen torbesti artynan ergen qýǵynshylardan da úrikti me, jerge basyn bir salmastan, keshke deıin damylsyz jortty. Keń saharada shashyla qonǵan aýyl-aýyldardyń arasynan synalaı ótip, jolda kezdesken qos-qos jylqylarǵa da burylmastan, jat jerlerden aınala ótip, úrdis júrip keledi.

Qashan boıy úırenip, erkindigin sezingenshe mańyna jýymaı shaqyrym jerden qara úzbeı sary jeldirgen jigitter de torbestini yqtıarymen jibergen. "Meniń boıymdy kórip otyryńdar" degendeı torbesti de shoq aǵashtarǵa, saı, jyraǵa jolamaı, qaıda alańqaı, qaıda jazyq bolsa solaı qaraı buryla salyp, jigitterdiń syńaıyn túsingendeı alystan kórinip barady.

Jaýgershilik, qýǵyn-súrgindi kórmese de, jarty tirshiligi at ústinde ótetin aýyl jigitteri kúnuzynǵy jortýylǵa qyńq eter emes. Tek tús óletinde ǵana at belinen túsip, qanjyǵaǵa baılaǵan torsyqtyń aýzyn ashyp, shaıqalǵan saýmaldy simirip-simirip alǵan. Bulardyń aıaldaǵanyn kóz qıyǵymen ańǵarǵan torbesti de bul kezde búlkekke, odan aıańǵa túsip, kódeniń shashaǵyn júre shalyp, jan-jaǵyna alaqtaı bergen. Sońyndaǵylar attaryna mingende, qaıtadan eleńdep taǵy da jyly ornynan qýylǵan qyrdyń túlkisindeı aıdalada jorta jóneldi.

Kún keshkire kúzgi suıyq tuman seıildi de, jel tynyp, jyly jańbyr sebeledi. Aldan keń ózek kezikti. Qalyń shalǵynda shashasy sýlanyp, ári-beriden soń jyltyraǵan tuıaqqa batpaq jabysa bastaǵanda torbesti qalyń izge tústi. Aıańmen jaıbaraqat jyljyǵan jylqy tuıaǵynyń shubatylǵan izi emes, qatty qýǵyn kórip, topyrlaı jortqan maldyń josylǵan izi. Budan eki úsh kún buryn túsken izdi torbesti ár jerde shashyla túsken jylqy qıynan-aq aıyryp keledi. Jasynan at qulaǵynda oınap ósken qyr qazaqtary da tosyn kezdeskesken izdiń tegin emesin torbestiden kem túsingen joq.

Aqsham kezinde eni tar aǵynsyz qara ózenge tirelgen torbesti qalaı oqyranyp qalǵanyn da ańǵarmady. Kele, sýǵa bas qoıdy. Kóz qıyǵy arttaǵylarda. Tushshy, dámdi sýdan búıiri shyqqansha qana iship, basyn kótere bergenshe, sońyndaǵylar da jetti. Basqa jaqqa bultara almaı qalǵan tory sasqalaqtap, tereńge qoıyp ketti. Bir-eki attaǵanda-aq qulama eken, keýdesimen baldyrly sýǵa kúmp bergen at basy qaltaqtap júze jóneldi.

Bul ýaqytta kóz baılana bastaǵan. Jarǵabaqtaý, taıǵanaq jaǵaǵa áýpirimdep shyqqan tory at dúr silkinip alyp, jylystaı tartty. Shóli qanyp, kádimgideı tyńaıyp qalypty. Sońyndaǵylardan qutylyp ketýdiń sáti túsken sıaqty. Qap-qara bop tún qarańǵylyǵy búrkegen teristik aspanyn betke alyp, torbesti qalaı shoqyraqtap ketkenin de baıqamady. Artynan tasyrlata shapqan at tuıaǵy estilgende, bul da tumsyǵyn soza túsip kósile tartty. Tańerteńnen beri nege osylaı qashpaǵan? Arttaǵylardyń attary boldyrǵan ba, jaı ánsheıin jaman jabylar ma — á degende-aq sytylyp shyǵa bergen torbestige jetý bylaı tursyn, dalaqtap alysta qalyp qoıdy. Qutylǵan degen osy shyǵar?

Joq, myna bireýi kim taǵy? Qolynda baýy shubatylǵan quryq, tap irgeden shyǵa salyp ushyrtyp keledi. Torbesti jalt berip ekinshi jaqqa bultań etti. Qaıta ońǵa, qaıta solǵa... Óziniń qashaǵandyǵyna salyp qalaı jaltarsa da, myna tóteden qosylǵan bireý ókshelep qalar emes. Bar pármenimen shapqan tory bir kezde oqys toqtap, keri burylyp edi, quryq ustaǵan neme zý etip óte shyǵyp, qaıta jalt buryldy. Najaǵaıdyń oǵyndaı zýyldap, syp etip taǵy jetken ákki neme, múldem qutyltar emes. Torbesti endi dármensizdigin sezip, basyn kekjeńdetip ishtegi sý sylq-sylq etip jaltara berdi, jaltara berdi. Súıtkenshe bolǵan joq, quryq ta tústi moınyna. Bul kezde kesheden beri sońynda salpaqtaǵan ekeý de jetken edi.

Kúzgi dala lezde surqaı tartyp, qas qaraıdy. Alystan mańyldaı úrgen ıtterdiń daýsy keledi qulaqqa. Sol tustan jalǵyz ot jyltyraıdy. Torbestige quryq salǵan osy mańnyń jylqyshysy edi. Jolaýshylardy bastap, sary jeldirip ot kóringen jaqqa bettedi. Ala moıyn qara ıtter aldynan sháýildep shyǵyp, ıesin tanyǵan soń, qatarlasa jarysyp, shaǵyn qosqa deıin birge keldi.

Bul — qalyń kereı jaılaǵan aýyldyń atyǵaı-qaraýyldarmen japsarlas jigi eken. Jylqyshylar da kereıler. Alystan at sabyltqan jolaýshylardan eshkim ózeýrep mán-jaıdy suraǵan joq. Bular ne sharýamen júrgenin, qashaǵan torynyń sońynan ilesip, belgisiz marqumnyń elin izdep kele jatqandaryn aıtqanda da eshkim eshteme demedi.

Jolaýshylar attaryn kisendep qara qostan qonaǵasy jep bolǵan soń baryp, tar qostyń tórinde jastyqqa shyntaqtaı túsip, tyńqyldatyp dombyra tartyp jatqan qyzyl kóz shal maldasyn qura jaıǵasyp otyrdy da, sózge kiristi:

— Al, jigitter, bárimiz alashtyń azamattarymyz, bótendigimiz joq, qońsy otyrǵan qanjyǵaly ekensińder. Musylmandyq jolymen, adamgershilik izben ketip bara jatyr ekensińder. Saparlaryń oń bolsyn. Marqumnyń elin taýyp, kómgen jerin habarlaýlaryn — qudaıǵa qaraǵandyqtaryń. Jón is... Biraq qoı... sol aıdalada at baýyrynda ólgen adamnyń neden jazym bolǵanyn bilmeısińder, kim ekenin de, nemen júrip ólgenin de bilmeısińder?..

— Árıne bilmeımiz.

— Qaıdan bileıik.

— Áıteýir myna torbesti eline aparar degen dalbasamen kelemiz.

— At elin tapsa, ıesi de ońaı tabylmaı ma? — desip qanjyǵalylar jamyrasa jaýap qatyp edi, semiz shal terekten oıǵan dombyrasyn qaıtadan alyp, baıaý shertip, qunjıyp otyryp aldy. Sóz sońyn kútpeı jarysa sóılegenine qysylǵan jigitter bir-birine únsiz qarasty. Endi áliptiń artyn kúteıik degendeı ekeýi de jym boldy.

— Olaryń durys qoı, at ıesin tabarsyńdar-aý, — degen shal dombyranyń qońyr sazyna qosyla kúńirene otyryp, taǵy sóıledi.

— Osydan úsh-tórt kún buryn osy jaılaýdyń tusynan namazdyger kezinde myń qaraly jylqy ótti. Topyrlata aıdap, sartyldata qýyp bara jatqan úsh-tórt-aq adam. Jaılaý aýystyryp, jer tańdaǵan keıpi kórinbeıdi. Qara qosqa qaıyrylǵan da joq. Jón bilip qalaıyq dep sońdarynan balamdy jiberip em, álgilerdiń biri artta bógelip, ony tosqaýyldapty. Qolynda soıyl deıdi. Nıeti jamanǵa uqsaıdy. Balam qasyna barýǵa bata almaı, keri burylypty.

Ótken tańda, taǵy da soıyl súıretip, shoqpar kótergen otyz shaqty jasanǵan kereı jigitteri osy qostan qymyz iship attandy. Qýǵynshylar eken. Qansha bultaqqa salyp, toǵaı-toǵaıdyń arasymen, ózendi, kóldi keship ótip jańyldyrsa da, kóp jylqynyń izinen adaspaı kele jatqan ákki izshilerdiń de susy jaman. Anada kóp jylqy aıdap ótkender barymtashylar eken de, myna qarýly qol qýǵynshylar bolyp shyqty. Aıdalǵan kimniń maly, qýǵynshylar kim — onsha ashyp aıtqan joq. Olar jasyrǵan soń, men de onsha ashylǵan joq. Nobaıyna qaraǵanda aıdalǵan da bir baıdyń maly, barymtashylar da bir baıdyń urylary. Nem bar oǵan aralasyp, eki qoshqar talassa, ortasynda shybyn bop óler jaıym joq. Kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz. Jobalaryńa qaraǵanda, qaq-soqta jumysy joq momyn eldiń azamattaryna uqsaısyńdar. Qosaq arasynda bos ketip, tekke kúıip júrmeńder. Momyn adam qashanda jaqsylyq etem dep basyna pále tilep alady. Attan qulap ólgen adamdaryń jańaǵy barymtashylardyń biri bop shyqpasyn.

Qanjyǵalylar myna jandy sózden úreıleneıin dedi. Aı dalada ólgen marqumnyń elin taýyp, tym qurmasa qazasy jetip jerlengen molasyn aıtyp, syıly qaıtamyz ba degen jigitter endi joq jerde basymyz daýǵa qala ma dep, tyqyrshı bastady.

— Oý, aqsaqal, sonda, bul ólgen adam barymtashy bolsa, basqa joldastary ony aıdalada qaldyryp nege ketedi? Taýyp almaı ma? Artynda baqandaı biri kisi belgi bop qalsa, onyń nesi urylar? Erteń-aq ury arty ashylmaı ma? — dep qanjyǵaly jigittiń biri óz tuspalyn aıtyp edi.

— Solaıy-solaı-aý, biraq ol marqumnyń máıitin at baýyrynan alypsyńdar. Tegi úlken aıqas, urysta soıyl tıip qulaǵan adam bolar. Onyń qaıda laǵyp, attyń qaıda áketkenin kórdi deısiń be. Urlyq kúndiz emes, túnde jasalady. Kóz jazyp qalǵan da... Áıteýir ne de bolsa, saq bolyńdar degenim ǵoı. Joldaryńnan qaıt dep otyrǵam joq. Reti kelse, marqumnyń eline tereńdep kirmeı, shet jaǵynan ǵana qudaı amanatyn jasap ketersińder degenim de. Kisi ólimin dabyraıtyp, búkil jurtty dańǵazalap qaıtesińder degenim de. Jaı kisi ólimi emes, daýly ólim, quny men qyjyńy kóp ólim degenim de... Aıtpady demeńder, tap myna barymtanyń túri jaman. Bul kedeı-kepshiktiń toqty-torymyn, ne az sharýaly adamnyń úıirli jylqysyn qýyp ketetin el arasyndaǵy usaq urlyq emes. Myńdap aıdatyp aldyrar beldi shonjarlardyń myqty barymtasy. Munda sumdyq qana emes, jaýlyq ta bar. Onyń arty ashynǵan kekke, alynar óshke aınalmaq. Ne de bolsa, el basyna túser lań bolmaq, — dep shal dombyrasyn qostyń irgesine súıeı saldy...

Qanjyǵaly jigitteri kelesi kúnderi torbestini asa qyspaı kóz kórim jerden baqylap, erkine jibergen. Keshegideı emes tory at keı tusta uıpalanǵan kúzgi qaýdanǵa jabysa ottap, tomarly kólshikterden qana iship, jaıbaraqat jyljýǵa aınaldy. Anda-sanda ǵana jat jerde kórgen taýqymeti esine túsip ketkendeı, eleń etip basyn oqys kóterip alady da, jalǵyzsyrap kisineıdi. Sodan soń kóp ýaqytqa deıin tynymsyz jortyp, uzaq joldyń birazyn utady.

Jigitter jolda taǵy da eki qonyp, tórtinshi kúngi tynymsyz júrispen Qaraýyl eliniń qalyń qonysy Mezgil bolysynyń jerine ilikken. Bul kúni ekindiden bylaı olar esh jerde tústenbesten, keshke deıin úrdis jortyp ketti. Oǵan sebep bolǵan aldymen dala bórisi.

Bular anda-sanda tyrbyq shilik ósken toǵaısyz jazyqqa shyqqan soń, sońǵy kezdesken bir shoq qyzyldyń baýyrynda attaryn shaldyryp, jolda túnegen jerde torsyqqa quıyp alǵan qymyzdaryn iship, bel jazyp otyrǵan. Bulardyń bógelgenin kórip torbesti de az tynymdap betegeden julyp jep, ottaı bastaǵan. Álden ýaqytta jigitterdiń biri:

— Aý, jaqyn jerde el bar ma? Ana qara, tor attyń aldynda ıt júr, — dedi. Álde kúzemge kóshken eldiń jurtynda qalǵan buralqy ma eken?

Jigitter torbesti jaqqa qarady. Quıryǵy shubatylǵan ıt attyń aldyna shyǵyp, tońqalań asyp qulaıdy. Shalqalap jatyp, atty oıynǵa shaqyrǵandaı erkeleıdi. Endi birde dál tumsyǵyna jaqyndap kelip, oqys jalt burylyp, tura qashty. Alystan júgirip kelip jata qalady. Tyshqanshylaǵandaı etpettep túsip, qybyrsyz jatady da, kókke qarǵyp, taǵy domalaıdy.

— Áı, mynaý neǵylǵan zerikken ıt? Mynaýyń buralqy emes, oıyn izdegen qarny toq neme ǵoı. Túlki emes pe.

— Qaıdaǵy túlki?!

— Múmkin jyndanǵan ıt shyǵar?

— Onda atpen oınap ne sharýasy bar? Bir kezde at tumsyǵyna jaqyndaı-jaqyndaı kelip jata qalyp, etpetteı jyljyp edi, tory at úrkip artyn burdy. It te qarǵyp túsip, aldyna shyqty. At taǵy buryldy, anaý endi quıryǵyn bulǵap, aldyna júgire beredi. Torbesti shyrq aınala berdi. Týra aınalmaǵa shaldyqqandaı bir orynda urshyqsha ıiriledi.

— Mássaǵan! — dedi jigitterdiń biri úreılenip, — mynaýyń ıt emes, qasqyr ǵoı, ana qara tumsyǵyna qarǵıyn dep júr.

Jigitter shiderleýli attaryna júgirisip lezde qıqýdy sala tura shapty. Aıdalany bastaryna kóterip, aýzyna túsken sózdi aıtyp aıǵaılaǵan adam daýsynan shoshyǵan qasqyr qulaǵyn jymıtyp alyp zytyp berdi. Basy aınalǵan tory at alǵashqyda qarsy qarap máńgirip turyp qaldy da, ózine qaraı tasyrlata shapqan saltattylardan teris burylyp, burynǵy baǵytymen jele shaýyp kete bardy.

— Ana qara, ana qara!

Alysta shoshaıǵan úsh-tórt túp shıdiń baýyrynan óre túregelgen bes-alty qasqyr oń qoldaǵy qyrǵa qaraı sóleńdeı jóneldi. Jańaǵy bóltirik mańaıda adam joq pa dep, ádeıi jibergen úıirli qasqyrlardyń jansyzy eken. Endi az keshikkende, tory attyń qarnyn aqtaryp salatyn edi...

Budan ári aıaldaý bolmady. Besindige taıaý sirkirep jaýyn bastalǵan. Bara-bara údeı tústi de, ińirge qaraı kádimgi kúzdiń qara jaýynyna aınalyp, tópep ketti. Jigitter tory atpen quıryq tistese sońynan bir eli qalmaı cap jeldirip keledi.

Kókshe jeriniń oıdym-oıdym qaıyń, terekti toǵaılary jıi ushyraı bastady. Júre kele qalyńdap, qylqandy qaraǵaı aralasqan jynysqa aınalyp ketti. Tory attan sol alystasa, múldem kóz jazyp aıyrylyp qalý kádik.

Osylaısha bular qara jaýyn astynda túni boıy júrdi.

Ne degen elsiz jatqan keń jer. Ne ońnan, ne soldan bir eldiń oty jyltyrasaıshy. Úńireıgen meńireý aǵash ishinde tópeleı jaýǵan jaýyn syryly men jelge gýildegen, sýyldaǵan toǵaı úninen basqa tyrs etken bóten dybys estilmeıdi. Aspan kózge túrtseń kórinbeıtin qarańǵy. Toǵaı ishi odan beter úreıli — sý tamshylaǵan eski tam sıaqty.

Oıda joqta azap shekken jigitter únsiz.

Qazir bulardan tura shaýyp qashyp qutylarlyq tory atta da ál joq, qýyp jetip ustap alarlyq basqa attarda da shama joq. Shashasyna deıin batqan qara balshyqtan tıtyqtaǵan jylqylar jynys-jynystyń arasymen zorǵa súıretilip keledi.

Tún ortasynan aýa attar múldem boldyrdy.

4

Óńkeı álekedeı jalanǵan, "men ataıyn, sen tur" deıtin qarýly jigitter jylqy urlaǵan jerden tyń attardy aýystyryp, izge túsken. Báriniń qabaǵy qatýly, eń qadirli babalarynyń asyn berip, qudaı jolynda aq namazǵa uıyǵandaı bolǵan kereı jurtyn basynyp, malǵa qol suqqan belgisiz urylardy qýyp jetse, taban aýzynda júndeı tútetin ordaly qasqyrlar sıaqty. Ásirese Kóbenniń ólimi bylaı da zyǵyrdany qaınap kelgen jigitterdi burynǵydan beter ashyndyryp, shıyrshyq atqyzdy.

Budan tórt kún buryn urylardyń soqqysynan attan qulap mertikken jylqyshy, bular jetkende qan qusýdan tıylyp, uzaq azap shegip, jany qınalyp, yqylyq atyp jatyr eken. Tilge de kele almady, barymtashylardyń jobasyn bir bilse dala syryna kánigi osy jylqyshy biler degen úmit úzildi. Tym qurysa ymǵa da kelmeı, kózi alaqtap, aýzy aqsıyp, beti qısalańdap jatyp jan tásilim etkeni-aq aıanyshty. Otyz jyldaı Saǵynaıdyń malyn baqqan jalshy Kóben, ıesiniń asyna da shaqyrylmaı, ne aýylda jatqan qarasha úıine de jete almaı, julyny úzilip, jylqy ishinde, qara qosta o dúnıege sapar shekti. Tulaboıy tyrysyp, qaıta kósile bergen Kóbenniń aýzynan: "Ah, dúnıe-aı" degen yshqynǵan ún shyqty da, saqyldaǵan sary aıazda jalań qol júretin jylqyshynyń búrkittiń ýysyndaı kústi alaqany dirildep baryp, jumyryǵy, qarysyp qaldy. Sońǵy ret azappen, qasiretpen ótken taǵdyrdyń alqymynan aldy ma, álde oqysta ketken balýannyń qapyda urǵan jaýynyń tamaǵynan qylǵyndyrǵany ma eken, kim bilsin. Basynda otyrǵan kereı jigitteriniń de judyryǵy Kóbenniń judyryǵymen birge túıilip, bári de attaryna ashshy kekpen kep mingen.

Jol bastaýshy — osy tóńirekke áıgili izshi shal Jaıyq. Etek-jeńi keń kósilgen qazaq dalasynyń adam aıaǵy baspaǵan, mal tumsyǵy tımegen qalyń jynysty toǵaılary, tiri pende kórmegen saı-sala, yńǵyl-jyńǵyly da sonsha kóp. Taram-taram izder, tabanyna kóp shyǵyp, qazylyp qalǵan kóne joldar, súrleýler qısapsyz kóp. Kásibi mal bolǵan tuz eli sharýa sońynda aıdalada, qý mekende aısyz qarańǵy túnderde, tútegen borandarda jalǵyz kezip, adaspaı shyǵýǵa mashyqtanǵan. Solardyń ishinde alabóten kózi qyraǵy, bir kórgen belgini ǵumyry umytpaı tap basatyn jaratylysy bólek erekshe jandar bolady. Ony izshil, jolshyl jan dep el madaq etedi. Jaıyqtyń atyn shyǵarǵan kóp ataǵynyń biri — osy óneri. Jylqylary urlanǵan jýandar bul shaldy túneýgi astaǵy minezi úshin jek kórip, sazaıyn tartqyzamyz dep zyǵyrdany qaınap qalsa da, mynadaı qysyl taıańda ótkendi elemegen bolyp, qýǵynshy jigitterge jolda Jaıyqty ala ketýdi tapsyrǵan edi. Qulager óliminen soń astan renish, qaıǵymen ketken qart, el azamattarynyń qaısybiri qıyla surap, qaısybiri digir salyp turǵan soń, erden ketse de, elden ketpeıtin qaraly áıeldershe, kóldeneń tartqan atqa amalsyz qonǵan.

— Áı, balalar, qaıyr surap tentirep ketsem de, endi Nurmaǵanbettiń júzin qaıtyp kórmespin, Aqan serideı altyn azamatqa qasiret ekken qıanatshyl elge ermespin dep em, qaıteıin, sender de aýyzdyqtaryńdy qarsh-qarsh shaınap, boı bermeı tur ekensińder. Áldenege urynyp, áldekimdi qan qaqsatyp, jazyqsyzdy zar eńiretpeseńder eken. Ne de bolsa aqyl kerek. Aptyqpańdar. Ury izi qaıda keter deısińder, tabylar, biraq meni tyńdap is qylsańdar baramyn, al aqyl aldyna ashý-kekti salsańdar, betterińnen jarylqasyn. Onda ózderiń bara berińder. Báriń de tutanǵaly tur ekensińder. Baıqańdar! — dep, biraz oıdyń ushyǵyn sezdirip, jigitterdiń sózin alǵan soń baryp zorǵa ılikken.

Qýǵynshylar shynynda da qutyrǵan ıtter sıaqty. Pań Nurmaǵanbettiń, Máti, Dáýlenniń ańǵa salatyn tazylardaı jylmań qaqqan ury jigitteri. Bular talaı barymtany, talaı túngi joryqty bastarynan ótkergen ákkiler. Bul joly asqa kelgen úsh baıdyń erke, tentek baýkespeleriniń basyn ádeıi qosyp, on-onnan suryptap jiberip otyr. Shash al deseń, bas alatyn qanypezer urylar qazir at ústinde tynysh otyra almaı, óńkeı júırik attarmen jarysqa, ne ańǵa shyqqandaı jaırań qaǵyp, jutynyp keledi. İshterinde Jaıyqtan basqa, el aǵasy bop qalǵan Mátiniń elýlerdegi uly Tasemen bar. Jaıyq izshi bolǵanda, bul — basshy. Jylqyshylardan alǵandary — asqa habar jetkizetin búırekbet bala Jaınaq qana.

Aqkóldiń qyrqasynan eleń-alańda shyqqan qýǵynshylar kóp jylqynyń tuıaǵy shıyrlap, keı tusyn qazyp, oırandap ketken ashyq dalamen, teristikke qaraı shoqytyp, myńdap kóshetin dala kıikteriniń jolyndaı josylǵan qalyń izge túsip alǵan alǵan soń, lekite jónelgen. Syzdy aýada, kúzdiń tumandy kúnine býlanǵan qalyń qaý dymdanyp, bir-birine jabysyp, tuıaq astynda janshylǵan qalpynda bastaryn kótere almaı, shúlen qoıdyń júnindeı ezilip jatyr. Eki-úsh júz sajyndaı jer jabaǵydaı uıysyp, josylǵan mal izin aıqyn tanytady. Keı tusynda aıdaýǵa kónbeı qıystaı tartqan jylqy tuıaqtary da shashyla túsip, kóp izge qaıta oıysyp, qosylady. Bara-bara iz eni tarylyp shubyrǵan izder birine-biri úımeleı, qosyla bastaǵan edi. Sosyn taǵy da dalıyp, jan-jaqqa bytyraǵan tuıaqtar kóbeıip ketti. Qazylyp, shańy shyǵyp jatqan tustarǵa kelgende:

— Á, myna bir tús bizdiń jylqyshylardyń qýyp jetken tusy eken, jigitter, aınala shaýyp, osy arany bir sholyp alaıyqshy, urylardan qalǵan belgi bolmas pa eken, — dep, Jaıyq qýǵynshylardy jan-jaqqa jóneltti.

Tyń attarmen shoqyta shaýyp, mańaıdy sholyp, súzip shyqqan jigitterdiń qaısybiri attan túsip áldenelerdi taýyp alǵan sıaqty edi. Synǵan soıyl, baýy shubatylyp qoldan ushqan quryq, búldirgisi úzilgen qamshy eken. Jaıyq qart bárin de jıyp alyp, aınaldyra qarap, urylardan bir belgi izdegendeı edi, búırek bet Jaınaq bulardy qolmen qoıǵandaı tanydy. Bári — óz jylqyshylarynyń zattary bolyp shyqty. Barymtashylardan qalǵan bir-aq belgi — eski pushpaq bórik. Jıegi qaq aıyrylǵan bóriktiń bir jaq sary-ala pushpaǵy qyzylala qan. Bir ǵajaby at tuıaǵyna basylmaǵan, oıran-topan bop jatqan jerden shetkeri bir shoq qalyń ermenniń arasyna túsken. Sol aramen jeke dara ketken jalǵyz at izi saırap jatyr. Bárin qadaǵalaı qarap tańdaıyn qaqqan Jaıyq:

— Ǵaj-a-ap! — dedi. Qýǵynshylardyń kózi Jaıyqta. — Bular onsha ákki urylar emes sıaqty. Toıǵa baratyndaı basyna myna bórikti kıýin qarashy. Shyn urylar búıtpese kerek etti. Al qan ne? Jeke dara shaýyp, ózi qaıda ketken. Múldem laǵyp ketipti. Túsinsem buıyrmasyn.

— Á, múmkin bul erteden jatqan bórik shyǵar, — dep, álgi búırekbet bilgishsinip edi.

— Joq, myna attyń izi — eskirmegen jańa iz. Myna qan da áli qabyrshaqtanyp túse qoımaǵan, jaqyndaǵy qan. Qan qatsa kúnge, jelge keýip jarylyp keter edi. Jáne de barymtashy bolmasa, aıdalada basyn jaryp ap júrgen neǵylǵan jan, — dep, Jaıyq qart bórikti de qanjyǵasyndaǵy qorjynǵa salyp aldy...

Budan ári qýǵynshylar iz kesip onsha áýre bolǵan joq, saırap jatqan barymtashylar jolymen saldyrtty da otyrdy. "Bul talaqqa salyp tabyndy úıir-úıirimen bólip, bytyrlatyp áketip, kelisken bir mejede jan-jaqtan qosylatyn aılaker urylardaı emes, bular arttaǵy el qashan habarlasyp sońynan qýǵansha jerdi utýǵa asyqqan nemeler eken" dep, Jaıyq jigitterdi attan da túsirmeı, keshke deıin jortty.

Surqaı bult jóńkile kóshken kúzgi kúnniń ótkir jeli qarsy betten shyǵyp ap, yzyńdap soqsa da, jaýynnyń jaýmaǵanyna qýanǵan qart soıyldy topty asyqtyryp keledi. Qara jaýyn tópeleı bir jaýsa, kózdi ashtyrmaı iz ushyǵynan aıyrylyp qalýlary da kádik. Eń bolmaǵanda kózderin jerden almaı, júristeri ónimsiz bolar edi.

Bular alǵashqy kúni kóp jerdi utyp tastady. Tańsáriden tamaq ishpegen jigitter at belinen túsip tynyqpasa da eshqaısysy shı shyǵarmaı únsiz keledi. Kún tumandanǵandaı bozamyq tartyp, aspan betin torlaǵan bult baýyryna kóleńke túskendeı dala qara qoshqyldanǵan keshki mezgilde tyń attar da syr bere bastady. Alǵashqydaǵydaı lekitip, ala-ala qashyp, bir-birinen jarysa ozǵan attardyń kóbi bosańsyp, quıryq-jaly salbyrap, búlikke túsken.

Shoq-shoq bala qaıyń ósken qyzyldyń ara-arasymen ıreleńdeı shubatylǵan top kóz baılana bere aǵash baýyrynda sonadaıdan kóringen malǵa lap qoıysty. Qaıyń túbinde turǵan ala baıtal eken. Ózine qaraı umtylǵan kóp attylyny kórgende jaryqtyq basyn kóterip alyp, jalbarynǵandaı oqyranyp qoıa berdi. Aldynda jatqan áldeneni tumsyǵymen túrtip, ıiskelegendeı bolady. Attan domalaı túsip, tizginin qasyndaǵy bireýge ustata salǵan Jaıyq baıtaldyń qasyna kelgende, qulaǵyn jymıtqan qyzǵanshaq mal shoınań etip artymen burylady... "Tebemin, jolama" degendeı ses kórsetkeni. Aldynda adamdy es kórip edi.

— Oı, ant atqyr qaıtedi, "qýlyq — qulyn jandy" demekshi, qarashy patshaǵardyń qyzǵanshaǵyn, — dep, qamshysymen jasqap, qorqytqan Jaıyq baıtaldyń aldynda býy burqyrap jatqan qaǵanaqty bas saldy. Qýlyq jańa qulyndaǵan eken. qaǵanaqty qolymen jalma-jan jyrtyp, jaryp jibergende, qulynnyń tumsyǵy kórindi. Qulyn jansyz, tuıaq serpip typyrlap qımyldamaıdy. Qart qulynnyń tumsyǵyn sharanadan tazartyp aýzynan úrlep edi, oǵan da qozǵala qoıatyn qulyn joq.

— Ólip qalypty, shala týǵan ǵoı, obal-aı, — dep Jaıyq belin jazǵanda Tasemen basqa jigitterge:

— Attaryńdy biraz tynyqtyryp, sarǵytyp alyńdar.

— Ia, qyzylmaı bop óler.

— Árıne, semiz toq attar emes pe, qara ókpe bop qalýy da yqtımal, — desken qýǵynshylar attan dúrsildetip túse bastady.

— Áı, jylqyshy bala, kim edi atyń? Qaıdansyń?

— Á, Sarytoqash pa, beti jańa pisken baýyrsaqtaı bop tur ǵoı, — dep bir qyljaqpas qaǵytqanda.

— Meniń betim qaryndaryń ashqasyn sary toqash ta, baýyrsaq ta bop kórinedi ǵoı, — dep kelgeli ala baıtaldyń qasynda turǵan búırek bet Jaınaq jigitterge buryldy.

— E, qaryn ashsa seniń betiń toqash emes, bir tabaq et bop ta kóriner, — dep taǵy bir jigit qarqyldap turyp kúledi.

— Áı, Sarytoqash, — dedi Tasemen jurttyń qaljyńyna qabaq shyta turyp, — myna baıtaldy bilemisiń, tanımysyń?

— E, tanyǵanda qandaı. Bizdiń úsh qosta eki myń jylqy bar, ár tuıaǵynyń túr-túsine, qyl-qybyryna deıin bilem. Ol túgili sizderdiń maldaryńyzdy, Dáýaǵamnyń jeti myń jylqysynyń qylańy, barandaryn jazbaı tanımyn. Meni sonsha... — dep shubyrta jónelgen Jaınaqty at soǵyp qajyp, ashýly turǵan Tasemen aqyryp toqtatty.

— Jetti, dilmarsymaı! Men senen Dáýaǵań men bizdiń maldy surap turǵam joq, myna balany bilemisiń?!

— Bilemin dedim ǵoı. Endi sony aıtyp kele jatqan joqpyn ba. Áýeli, esińizde bolsyn, men Sarytoqash ta, baýyrsaq ta emespin. Meniń atym, azan shaqyryp, qulaǵyma úsh ret aıǵaılap qoıǵan atym — Jaınaq. Jetti basynýlaryń. Men de adammyn. Qajetim joq eken, osy aradan keri burylamyn.

— Qap mynany qaıteıin, sasyq kúzenshe shaqyldaýyn qarashy betten alyp, qudaı taǵala, basqa jylqyshylardy tastap, osyny qosyp bergen qudiretińnen aınalaıyn, — dep, Tasemen keıigende basqa jigitter kúlip turdy. — Ittiń qıy dári bolsa Darıaǵa...

— Basqa jylqyshylardy qosqanda olar nemdi bitiredi, ne uryny tanymaıdy, ne bir urǵan soıyldan qalmaıdy, — dep, Jaınaq taǵy tyqyldap, shubyrta bastap edi, art jaǵynda turǵan qaragújbón jigit qulyn jarǵaq kıgen tap jaýyryn ortasynan qolqamshymen tars etkizip tartyp qaldy:

— Jetti endi, mundaı jaman kúlgen saıyn qutyra túsedi. Aıt aıtatyn bolsań, áıtpese qazir shyqshytyńdy aıyramyn.

— Endi... endi, — dep arqasyna qamshy ótip, qaıqań etken Jaınaq kemseńdep qaldy, — tanydym dedim ǵoı.

Bul — baıtalynda aıǵyrdan shyqqan qýlyq. Áýeli aqbaqaı jıren aıǵyrdan shyǵyp edi, sodan ala aıǵyr qyzyǵyp, buzyp ketken. Sodan, aqyry eshkimge bıletpeı, býaz qyldy ǵoı, sen qyzǵanyp tursyń ba?

Jigitter dý kúldi.

— Shaqaryn qarash, shaqaryn, tili mirdiń oǵyndaı! — dep, qamshy siltegen qara jigit te tisiniń arasynan eriksiz kúldi.

— Báse, baǵytymyz durys eken. Myna baıǵus júristi kótere almaı qolaý bop qalǵan ba desem, jambasy synypty. Soıyl tıgen ǵoı. Qıralańdap ere almaǵan soń tastap ketken eken. Birer aı erte qulyndaǵany da sodan bolar, — dep Jaıyq kart Tasemenge buryldy da, ymyrt túsken dalaǵa qaraqoshqyl aspanǵa qarady. — Budan ári endi júre almaımyz. İz kórinbeıdi eken. Baıqaısyzdar ma, jel tynǵanyn. Munyń arty jaýynǵa aınalmasa neǵylsyn.

— Sonda dalada túnemekpiz be?

— Qaryn da asha bastady.

— Eshteme etpeıdi, Saǵynaı atalaryńnyń asynda toıǵan joqsyńdar ma, toqtyqtaryń áli tarqaǵan joq shyǵar, — dep qarań-qurań etip úıirilgen topqa Jaıyq synaı qarady. — Tamaq izdeıtin qonaqqa kele jatyr ma eńder.

— Aý, Jáke, attardy tynyqtyryp, sýaryp tań asyryp degendeı...

— Jaraıdy, osy mańda aýyl bar ma, ana shettegi jýan qaıyńnyń birine shyǵyp, jan-jaqqa kóz salyńdar. Ot kóriner me eken. Umytpasam, myna oń jaq ókpe tusta qanjyǵalylardyń bir-eki aýyly bolatyn...

Saryarqanyń uzyny men kóldeneńin aıqysh-uıqysh kezip, talaı sharlap, kóp jerlerdiń ózen, kól, taý-tasy túgil, kishi-girim saı jyralaryna deıin, tipti asyra aıtqanda ár butasy men shuqanaǵyn jatqa biletin Jaıyq qart jańylmapty. Bes shaqyrymdaı jerde on shaqty úıli aýyl bar eken...

Jigitter onnan besten bólinip, jaılaýǵa shyǵa almaı aýyl tóńireginiń otymen otyratyn shaǵyn eldiń jer kepelerine túnep shyqty.

Bul eldiń aıtýyna qaraǵanda da qýǵynshylardyń baǵyty durys eken. Tań namazyna turyp, tysqa shyqqan bir-eki shaldyń, jol júrip kelgen bir eresek adamnyń alystan kórgeni sol - budan úsh-tórt kún buryn baǵanaǵy shoq aǵashtardyń tusynan kóp mal ótipti. Jaılaý, ne qonys aýystyryp, álde kúzemge erte bettegen sharýanyń qımyly emes, qara qurtsha qaptaǵan kóp jylqyny topyrlata aıdap, asyqqan bireýlerdiń sýyq, úrdis júrisine uqsaıdy. Tasemen men Jaıyq muny kórgen adamdardan ejiktep, barymtashylardyń túr-túsin, jalpy nobaıyn surap, sýyrtpaqtap tartsa da, budan basqa eshteme bile almady. Qaıdan bilsin. Shynynda da aýyl tusyn aınala ótip eldi mekenge soqpaı, mıdaı dala, elsizben júretin urylar iz-túzin ońaılyqpen tanytsyn ba. Eger bilgen kúnde de eki eldiń arasyna túsip, basyn bálege baılap qaıtsin. Az aýyl urylardy áńgime etkennen góri, kereı jigitterinen Qulager jaıyn kete-ketkenshe suraýmen boldy. Keshe el aralap qaıtqan adam Saǵynaı asyndaǵy sumdyqty aıtyp kelgende, bári jaǵalaryn ustap, qazaq jurtynda buryn-sońdy estimegen mundaı haıýandyq ıesi kim ekenin bile almaı, uzaq túnde bas qosqandar áńgimeni ár saqqa júgirtip, árkim ózinshe joramaldap ton pishken. Dastarqanyn jaıyp, bir qora qýǵynshy kereılerge baryn tógip otyryp ta Qulager óliminen jibi túzý sóz estı almaı qala berdi...

Kelesi eki kún qýǵynshylar úshin eń aýyr jol boldy. Túnde biraz quıǵan qara jaýyn ashylypty da, qaraýyl eline qaraı qalyńdaı túsken toǵaı ishin qalyń tuman siresip basyp alypty. Salqyn aq bulttaı soqyr tumannyń arasymen jyljyǵan toptyń júrisi mańdymady. Kóship ketken, qonys aýdarǵan talaı eldiń jurtymen ótken mal izi kóbeıip, eski, jańa tuıaq oryndaryn aıyrý ońaıǵa soqpady. Jan-jaqqa bytyraǵan kóp jylqynyń týra baǵytyn tap basyp taba almaı, otyz jigit otyz jaqqa sholǵynshylap, iz kesip áýre boldy. Jaıyq qart atynan talaı túsip, mal qıyna deıin zer salyp, izshil, jolshyl suńǵylalyǵymen ǵana jańylmaı keledi...

Kókshe eline tereńdeı kirgen saıyn taram-taram bólinip, ár jaqqa iz tastap, qaıta qosylyp, qaıta ajyrasyp bultalaqqa salǵan barymtashylardyń baǵytynan kóp adasyp, kóp jańylǵan top, tórtinshi kúni zorǵa degende Mezgil bolysynyń qalyń qaraýyl jaılaǵan tusyna ilikken.

Bul mańda ońnan da, soldan da aýyldar jıi ushyraı bastady. Qalyń qaraǵaıly, keıde qaıyń men terek aralas toǵaıdyń qaltarysynan shyǵa kelse, anadaıdan tútini shubatylǵan eldiń qarasy kórinip, tipti keıde jer oshaqta mazdaǵan qoı qıynyń ıisi keledi murynǵa. Sonda da josylǵan iz bul aýyldardyń birine soqpaıdy. Eń jaqyndaǵany qozy kósh jerden, ne ıt daýsy talyp estiler jerden jyraq ótedi.

Kóz baılana bastaǵan kez edi. Tuman seıilip, qatty jel turǵan. Sabaǵy dymdanǵan kúzgi bozdyń túbin sýyra úrlegen jel arty qara daýylǵa aınaldy. Jańbyrǵa sýlanǵan qańbaqtar ymyrtta jóńkigen mal qusap, tońqańdap, erbeńdep dala kezip, josyla bastaǵan. Ásheıinde, tynyq kúnniń ózinde sybyrlasyp, daýyl shaqyryp turatyn aǵashtar japyraǵyn ushyryp, ushar bastary teńselip, jel ótinde zarly gýilge salyp, shýlaıdy. Eski uıalary jelge shydamaı qalbań oınap bórikshe ushqanda, záresi ketip qarqyldaǵan qarǵa ataýly shyrq aınalyp, toǵaı ústinde qara bultsha qaptap, ólekse kórgendeı dalany basyna kóterdi. Ár butaqqa qonaqtaǵan momyn qyrǵaýyldar ǵana átkenshek tepkendeı teńselgen aǵashpen birge yrǵalady. Dál tusynan qaptaǵan salt attylar ótkende de, qarataǵan, saýysqandarsha baıbalam salmaıtyn jýas qustar marǵaý.

Aldan keń alań — kólemi at shaptyrymdaı aǵashsyz jazyq kezdesip edi, dál orta tusynda beıǵam jýsaǵan qalyń mal ushyrady. Jylqy eken, Kólemi — eki úsh qos. İz týra osy araǵa tireldi.

Qýǵynshylar qatty jeliske salyp lekite tartqanda, Jaıyq atyn tejep, qolyn kóterdi. Tasemen de qatarlasyp bógele bergen.

— Jigitter, — dedi qart ózin aınala qorshap, yqqa alyp tura qalǵan susty jigitterge. Qýǵynshylar iz tirelgen qalyń jylqyny kórgende júrekteri tarsyldaı soǵyp, qaısybiri shoqpar, soıyldaryn ońtaılaı bastapty. Jaıyq kereıler jaılaǵan Býrabaı tusynan ótken soń-aq qoldy bolǵan kóp maldyń qaraýyldardan kelgen ker ekenin túsingendeı edi. Sodan beri bulaı qaraı basýǵa kegejesi keıin tartyp, óziniń jıendiginen ǵana emes, keshe ǵana Qulageri ólip, qara jerdeı bop, namysqa býlyǵyp, ashshy qymyzdaı shýlyǵyp turǵan eldi bóriktirip, isti nasyrǵa shaptyrǵysy kelmeı, bárine jol kórsetip, iz qýyp kele jatqan ózi bolǵandyǵyna keıip, qýǵynshylardyń betin basqa jaqqa da buryp ketý nıetinde edi. Biraq, bireýge qyzmet etse aqyryna deıin baryn salyp taza eńbek etetin, jaratylysynda adal jan ondaı qýlyqqa taban aýzynda basa almady. — Al, iz ushyǵyna túsip ek, aqyry túıinine de jetken sıaqtymyz. Baıqańdar, tentektik jasap júrmeńder. Áýeli bilip alaıyq anyq-qanyǵyn. Múmkin, múldem bizdiń mal emes shyǵar. Bolǵan kúnde ony bylaı erkin jaıyp qoıa bermese kerek. Qaqpanǵa túsirer aıla emes ekenin qaıdan bilesińder. Áıteýir saq bolyńdar. Abaılańdar. Mundaıda toǵaı arasynda kútip jan-jaǵyńnan lap qoıar qalyń qoldyń turmasyn kim biledi. "Sheshingen sýdan taıynbas" dep, mágárkim jylqy urlaǵan osy el bolsa, kútinbeı beıǵam otyrmas.

At jalyn tartqannan beri baılardyń barymtasymen aýyzdanyp, talaıdy zar jylatqan óz eliniń myna áýmeser, órkókirekterine sońǵy saqtyqty ádeıi qorqyta aıtty. Onyń ústine, eger tasadan shyǵyp shyn soqtyǵyp qalar saılanǵan jurt bolsa, Pandardyń maly úshin qosaq arasynda ketermin degen óz qaýpi de bar edi.

Soıyl súıretken susty top attarynan túsip, aıyl-turmandaryn jóndep, attan salar ún shyqsa lap qoıar qandy aıqasqa daıyndalyp turdy da, eki-úsh attylyny, ishinde Jaınaq bar, alda jýsaǵan kóp maldy aralap kórip qaıtýǵa jiberdi. Olar bir sút pisirimdeı ýaqytta qaıta oraldy.

— Eshteme bilinbeıdi.

— Bul jatqan Nurtaza bolystyń maly eken. Bul araǵa keshe ǵana kelipti.

— Tipti jylqyshylary da az. Joǵalǵan jylqy izdep júr edik desek: "Kórgen joqpyz", "bul jaqta beısaýat júrgen mal kórmedik" degennen basqa, tústerinen de eshteme ańǵarylmaıdy. Ásheıin eshtemeden habarsyz, jaıbaraqat jandar...

Bular ekiden, úshten bólinip, qas qaraıǵansha jan-jaqty sholǵynshylap, mańaıdaǵy aýyldardy aralap, árkimnen sóz tartyp kórip edi, uralaǵan maldan túk sybys estilmeıdi. Túnniń bir ýaǵynda qatty jaýyn bastalǵan. Jel aralas qıystaı soqqan nóser, bara-bara shelektep quıyp, kúzemdegi maldy da búristirip, saı salaǵa qýyp tyqty. Ár toǵaı baýyryn panalap, mal qaıǵysynan bas qaıǵysyna túsken kereılikter, tún ortasynda malmandaı sý bop, kelisken bir qosqa jınalǵan.

— Tasemen, — dedi, qos buryshynda qunysyp otyrǵan Jaıyq qart. — Men erteń atymdy tynyqtyryp alyp, elge qaıtam. Sender Qyzyljarǵa deıingi aýyldardy tus-tusqa bólinip, aralańdar. Aı, qoldy bolǵan mal endi tabylar deımisiń.

— Jáke, bárimiz birge qaıtarmyz. Sizdiń birge bolǵanyńyz jón, — dep edi Tasemen.

— Joq, men óz mindetimdi atqardym. İzdiń tirelgen jerine deıin ákeldim, endigisine meniń qolymnan keler de joq, senderge masyldyqtan basqa paıdam da joq, — dep Jaıyq alǵan betinen qaıtpady...

Tań ata shyrt uıqyda jatqan kereılikter alystan shurqyrap Nurtazanyń kóp jylqysyna kep qosylǵan tory atty bilgen joq. Tory at sońynan kelgen qanjyǵalylardyń belgisiz marqumnyń qan-qan kıimin jylqyshylarǵa berip, aty-jónderin de aıtpastan boldyrǵan attaryn tebinip, qaýipti jerden bas saýǵalap ketkenderin de sezgen joq.

Qanshama jol júrip, óz úıirin tapqan tory attyń sol túni pyshaqqa ilingenin de eshkim bilmedi.

5

Bul kúnderi shaǵyn qarasha aýyl Qara terektiń shet jaǵyndaǵy atamzamanǵy eski úıde turatyn ánshi Bátjannyń jamaǵaty Álımanyń káperinde túk joq. Kúnde ertemen sıyr saýa shyqqanda jaqynda jolaýshylap ketken erin bir ret esine alyp, sonadaıdan qaraýytqan qalyń toǵaıǵa shubatylyp kirer qara jolǵa az ýaqyt kóz tastar edi de, shoshala yǵynda kúıisinen jańylǵandaı pys-pys etip, yńyrana túsip jatqan uıqyly-oıaý sıyrynyń saýyrynan alaqanymen uryp, aýyz qoradaǵy qaq ashaǵa baılaýly buzaýyn basjibimen bosatyp, ornynan yrǵatyla turǵan enesin ıdirýge jiberer edi.

Búgin de osy ádetimen meńsiz qyzyl buzaýyn ıdirip aldy da, qyzylqasqa sıyrdyń jyly baýyrynda otyryp, jelini bosap sýala bastaǵan bolbyr emshekterdi sozbalaı bergen.

Kúz aspanynyń mazasyz shaǵy. Tań atyp, kún shyǵýǵa jaqyndasa da tumandy, syzdy dala alakóleńke. Keshe kún bata tynǵan jel áli kóterile qoımapty. Aýada betke jylbysqy tıer dym bar. Bul kezde aýyl úıdiń basqa áıelderi de kúpileriniń belin qaýsyryna baılap, búrseńdep júrip mal saýý qamyna kirisken eken. Endi bir pysyqsha kempirler sıyrlaryn aldyna sap óriske qaraı bettep barady.

Álıman sıyr saýyp otyryp, kúndegi oıǵa tústi: Jazdaǵydaı emes, qasqa sıyrdyń súti aǵash shelekke kúrpildep quıylmaıdy, syzdyqtap jińishke shubatylady. Buryn tórt emsheginiń ushyndaǵy jasýdaı kózderden saýsaq tıer-tımeste móldiregen appaq sút aǵylyp, basyp qalǵanda úrpiden syr etip atqylaýshy edi. Kúzde sýalǵanda da tap mundaı bolmaıtyn. Bıyl bir emshegi ketkennen beri, basqa emshekteri de qojyrmaqtanyp, biraz saýǵannan keıin sıyr da aýyrsynǵandaı tyqyrshyp ornynan qozǵalaqtap, quıryǵymen sabalaı bastaıdy. Kúzde qojyrap súti azaıǵanmen, mańyzy kemimeı, qaıta qoıýlana túsetin sıaqty edi, endi pispekpen maı alý bylaı tursyn, shaılyqtan artylǵannan uıytqan qatyqqa balalar jarymaı júr. Qasqa sıyr sútti edi, kóz tıeıin dedi me? Álde qartaıǵan da shyǵar-aý. Imıgen múıiziniń túbindegi býyltyqtary da kóbeıe bastapty. Kúıis qaıyryp maljańdap jatýynan kóri, pysyldap, aýyr yńyranyp, maýjyrap jatatyn kúnderi kóbeıip keledi. Ana jyly Kópes Súleımennen el bolyp kóp saýyn sıyrdy jalǵa ákelgende, Bátjan osy qasqa sıyrdy alǵanyna qýanyp júretin. Sodan beri neshe jyl ótti: bes jyl eken-aý. Bes ret buzaýlap, ýyzyn iship, taıynsha bolǵansha asyraǵan buzaýlaryn ıesine aman-esen berip otyrdyq-aý. Endi ǵoı, bes-aq jyl qaldy. Amandyq bolsa bes jyldan soń, qyzyl qasqa sıyr basymen bulardyń ıeligine qalady. Odan keıingi buzaýlary da óziniki. Apyrym-aı, sonda endi neshe ret buzaýlar eken. Ózi sıyr neshe jasaýshy edi. Ony Bátjan da bilmeıdi. Áı, Bátjan-aı! El aralaýǵa bir shyqsa, kópke deıin orala qoımaıdy, bıylǵy jurtpen birlesip aýyl irgesinen shapqan shóbiń de áli tasylmaı dalada jatyr. Ony durystap shoshaıtyp úıseń jaqsy ǵoı. Jaýyn ótip qaraıyp, qyzyp ketpesin áli. Ánshiliginde min joq-aý. Jıyn-toılarda shyrqata án salǵanynda aýyl kelinshekteriniń arasynda ıyǵym bir kóterilip qalady. Sharýaǵa da sondaı bolsań ǵoı. Qaıteıin. Myna úıelmeli-súıelmeli tórt-bes kúshigimiz de ósip qaldy. Ana kishkentaılarynda áli jibi túzý kıim de joq. Erteń bozqyraý túskende dalaǵa kirip-shyǵar lypa joq. Jalańaıaq shyǵyp, tabandary jaltyrap, úıge qaıta dyzyldap kirgen saıyn, búkil tulaboıymdy sýyq temir qaryp ótkendeı bolyp, kózimnen jas ta yrshyp ketedi. Saǵan bildirmeımin. Bildirgende sen qaıdan taba qoıasyń. Áı, osy qý kedeılikten qashan qutady ekenbiz. E, ońaılyqpen qutylý qaıda. Mańdaıǵa myqtap jazǵan ǵoı?! Qashan balalar eseıip, óz qoldary óz aýyzdaryna jetkenshe ne zaman. Qoıshy, táýbá, táýbá.! Aqan aǵaı mal berip bosatyp almaǵanda, Bátjan áli kúnge deıin ana tórelerdiń quldyǵynan qutyla almaı, mal sońynda salpaqtaýmen júrer edi-aý myna balalar ǵoı onda... E, olar túgili meniń ózim, kim bilsin, kimniń eteginen ustap keterimdi... Óı, myna bir kimniń máligi, súıkenýge jer tappaǵandaı qarash, ,ap, a bylaı!"

Tóbesin, shańyraqshalap, taldan órgen dóńgelek shoshalanyń syrt jaǵynan bir maldyń quıryǵy kóringendeı boldy. Qyshymasy bar bóten sıyr ma súıkenip jatqan dep, Álıma shelegin alyp ornynan tura bergende, álgi mal taǵy da qozǵalyp, quıymshaǵyn kórsetti. Quıryǵy da sholtań etti. At eken.

"E, bul kimniń aty, shoshalanyń baýyrynda ne ǵyp tur" dep kúbirleı júrip, shelegin esik aýzyna qoıa salyp, atqa barǵan Álıma áýeli sostıyp turyp qaldy da, sálden soń qýanyshtan jymıyp, kúlip jiberdi. Sylaýy túsip, búgilgen saýsaqtaı kóringen jalǵyz talǵa baılaýly Bátjannyń taıbýryly. Álımanyń aldynda tańyrqap qalǵany — býryl attyń quıryq-jaly, tipti kekiline deıin kúzelipti. Buryn úırenshikti kózge sympıyp, jaraspaı tur. Álıma, "munysy nesi, úıde-aq kúzemeıtin be edi" dedi de qoıdy. Erdiń jyrymynda úlken qorjyn. Bátjan bul qorjyndy jol shyqqan saıyn áste tastamaıdy, keıde júrgen jerinen bıdaı, tary, balalarǵa aǵaıyndardan sálem-saýqat dep, elden qıssa, án aıtyp tapqan ol-pul tabysyn ala keledi. Áıtpese atadan týa jetim Bátjanǵa qaıdaǵy týys. Osy joly qorjyn tompıyp, tarsyldap tur. "Tegi oljaly oralǵan-aý. Qaıda baratynyn aıtpaı ketkende bir gáp bar eken ǵoı, báse!"

Álıma alǵashqyda attyń yq jaǵyna qaraı jasyrynyp, Bátjan bir arada tyǵylyp turǵan shyǵar dep kórinbeı, qýlanyp edi. Biraq, jýyq arada shyǵa qoıatyn Bátjan joq. Jurt malyn óriske aıdap, túgel aıaǵynan tik turyp, aýyl shetine bettegende, bul da sıyryna asyǵyp:

— Bátjan, Bátjan, jaraıdy endi, tyǵylmaı-aq qoı, — dep kúlip edi, Bátjan jaýap qatqan joq. Álıma úıdi aınala júgirdi. Joq.

"E, munysy nesi, álde tún ortasynda kelip, uıqydaǵy balalardy mazalamaıyn dep, aran ishine jata saldy ma eken?" Álıma júgirip aranǵa bardy. Onda da joq. "E, aty boldyrǵasyn aıap, toǵaı syrtyndaǵy shóbin kórip kelýge jaıaý ketken shyǵar. Biraq Qobylandynyń taıbýrylyndaı dep maqtaıtyn býyryly aýyl arasyna boldyra qoıýshy ma edi. Onda túndeletip júrgeni nesi? Búıtpeýshi edi ǵoı".

— Bátjan, Bátjan, — dep saǵynysh aralas únmen aıǵaılaǵan Álıma: "Úıbaı-aý, mal óristen qalyp qoıar" dep, sıyryn aldyna salyp júre berdi. Qashan sıyr aıdaýshylarǵa jetkenshe artyna jaltaq-jaltaq qarap barady.

Az kún eri jolaýshylap ketse elegizip, qońyltaqsı qalatyn Álıma býryl atty kórgen soń, burynǵydan beter Bátjanyn saǵyna túsken sıaqty. Eldi jıi aralap, án salyp, kóbinese Aqan qasynda kóbirek aıaldap, júrip qalatyn eriniń minezine eti úırense de, ony oılamaýǵa, saǵynbaýǵa tósele almaı júr. Bátjan kelgen saıyn bes bala bes jaqtan bassalyp aıaǵyna oralyp, jabysyp jatsa, Álıma da dardaı bop kishkentaılarynan qymsynbaı moınyna asylyp, qushaqtap jatqany.

Osy joly da óristegi malǵa sıyryn qosysymen jalt burylyp toǵaı baýyryndaǵy shópterine tartty. Jurt pishenderin tasyp alǵan. Shabyndyq ornynda úsh shoshaq shep qana qalypty. Bul Bátjandiki. Álıma júgirip júrip úsheýin de qarap shyqty. Qansha qyrsyz degenmen, Bátjan jasynan tórelerdiń esiginde jalshylyqta júrip, ár sharýanyń basyn bir shalyp, qaı jumysqa salsa da tartynýǵa sharasyz jigit kómbis bop tóselgen joq pa. Myna tap-tuınaqtaı salynǵan shoshaqtardyń sol yqtıatty sharýaqor adamnyń qolymen úıilgeni kórinip-aq tur. Baýyrynda shashylǵan bir kólem shóp joq, kúnnen kúnge basylyp, otaýlana shókken shoshaqtyń tóbesi jelge qopsymaı, sýaǵarlanyp janshyla túsken. Álıma sońǵy shoshaqtyń búıirine kústi qolyn aǵash jutqyshsha tereń suǵyp jiberip, bir ýys shópti dýdyrata julyp alyp ıiskedi. Sál dymqyl tartqan jıdek japyraǵy aralas kókpeńbek jońyshqadan kóktem ısi muryn jarady. "Oı allaı, — dedi ishteı Álıma, — týra Bátjannyń ıisi sıaqty!" Jazda Bátjan kún batqansha qalyń jońyshqada shalǵy tartyp, úıge kele keshki tamaǵyn uıqyly oıaý qalǵyp-shulǵyp ishetin de tósekke qulaıtyn. Kún uzaq dalada oınap, kúlge aýnaǵan taýyq balapandaryndaı qara qojalaq bolǵan shıtimdeı balalaryn jýyndyryp, jaıǵastyrǵan soń Álıma da toń maıǵa shytyrlaı janǵan syǵyraımany óshirip, tátti uıqy qushaǵynda jatqan Bátjannyń keń keýdesine qalyń shashyn tógilte tastap, balasha erkelep, basyn súıeıtin. Sonda eriniń tulaboıynan myna dala shóbiniń jupar ıisi keletin murnyna.

Tıtteı qyz kúninde baılardyń atqosshysy bop jármeńkeden oralǵan ákesi qol basyndaı bir shısha átir ákelgen. Sol shıshany bir jyldaı únemdep, gúl japyraǵynda móldiregen tańǵy shyqtaı ǵana saýsaǵanyń basyna tamyzyp, qos tulymynyń túbine jaǵatyn. Muny kórgen ákesi birde: "Óı, qyz bolmaı ketkir!" dep qarqyldap turyp kúlgen. Aqyry sol shıshanyń túbinde qalǵan eki-úsh tamshy ıissý ákesiniń máıitine buıyrǵan. Súıekke túskender máıitti jýyp, aqyretke orap, oń jaqtan shyǵarar kezde Álıma boıtumardaı saqtaǵan átir shıshasyn sarqyp, sońǵy tamshylaryn ákesiniń óli denesine tamyzyp, sońǵy kóz jasyn da tógip jiberip, óksigin basa almaı, keýdesine mańdaıyn tirep musylman rásimine jat minezben ólikti qushaqtap, aıyrylmaı uzaq jylaǵan. Ómirinde birinshi kórgen sol átir ıisin qamqor áke ózimen birge sýyq kórge ala ketip edi. Tek eseıip, etek jaýyp, turmysqa shyqqannan soń ǵana Álıma sol ıisti Bátjannyń ystyq qushaǵynan ıiskep edi. Bátjannyń keýdesine basyn salyp maýjyrap jatqanda da Álımaǵa osy oılar keletin.

Keıde qarshadaıynan ákeden jetim qalǵan, qyz bolyp boı túzep bir jibi túzý kıim kıe almaǵany, aqyry Aqan syndy qamqor adamnyń jalshylyqta júrgen ánshi Bátjanǵa meıiri túsip, quldyq taýqymetinen aıyryp, Álımanyń syrttan bılegen bir alys aǵaıyndaryna qalyńyn tólep ekeýin qosqany, sodan úbirli-shúbirli qatardaǵy úı bop ketken baqytty turmystary esine túsip, qýanyshtan ystyq jasyn Bátjannyń keýdesine tógip te alatyn. Kóbinshe Bátjannyń júrek soǵysyn tyńdap jatyp, qalaı uıyqtap ketkenin de bilmeıtin edi-aý".

Álıma úıine taıap qalǵan eken, aldynda, áýdem jerde ketip bara jatqan ımıgen búkir kempir muny tosyp aldy. Etikshi Temirtaı shaldyń jamaǵatyn kórgende Álımanyń boıy sergip, endi kúndelikti kúıbeń tirshilik esine túsip, shıraq adymdaı tústi. Temirtaı qart aıtýly etikshi bolmaǵanmen, qatar qonǵan eki-úsh aýyldyń kedeı-kepshikteriniń eń qadirli adamy. Jyl on eki aı boıy qysta qorjyn úıdegi jyly jarma peshke arqa súıep, jazda kún shýaqta esik aldyndaǵy kógalda otyryp alyp, etik tigýmen álek. Kóbinese tigetini jańa emes, aýyl adamdarynyń úlkeni bar, erkek-urǵashylarynyń aıaǵynan túsken eski-qusqylaryn jamap-jasqap, bútindep otyrǵany. "Eski quraǵannyń esi ketedi" demekshi, minezi tik, joq nársege apy kirip, kúpi shyǵatyn baıapar qara shaldyń qasyna eshkim batyp barmaıdy. Uzaq jatyp qalǵan aıaq kıimderiniń jaıyn bilýge kelip, bas salyp sharýasyn aıta almaı mińgirlep, kór-jerdi syltaýratyp, etikshige kópshik tastap maımóńke sózben dóńgelete bastaǵandardy: "Áı qaraǵym, etkishiniń qasynda otyrma, sózi tıer ózińe, bizi tıer kózińe" dep, mańynan aıdap salady. Odan ári jaıyńdy túsindire bastasań: "Áı, kempir, myna pahyrdyń kók julyqtary qaıda edi, ákel tez" deıdi. Qyryq jyl otasqan kempir shalynyń minezine qanyq, eki sózge kelmeı, etegine salǵan bylǵarysy kúlimsi sasyǵan óńkeı qıqy-shoıqy usqynsyz aıaq kıimderdi qasyna ákep tóge salady da, budan ári ne bolaryn bilse de, is-mis joq, sharýasyna kete beredi. Shal aldyndaǵy isin bylaı qoıady da, álgi kıimderdi birtindep alyp qulashy ketken l.erge laqtyra beredi, laqtyra beredi. "Bar, basymdy qatyrma, men shaban ekem, jyldam tigetin Qaroıdaǵy Dosqa, Kerekýdegi Eske, Qarótkeldegi Jaıyqqa, Qyzyljardaǵy Mekeshke apar, olar kón etigińdi kózel etip, kóttigin kók jippen, qonyshyn qyzyl jippen jıyp, jıyrma jyl syqyrlap, qyryq jyl shıqyldap ózi júretin etik etip beredi" dep, atyshýly etikshilerdiń qulaǵyn shýlatyp, qýyp jiberedi. Ne kerek, sońynan, báribir sol eskilerdi jamap, ildebaı ǵyp beretin ózi. Aldyna qaıta keletin jańaǵy kók julyqtardy ol tanymaıdy da, onyń kimdiki ekenin surap ta jatpaıdy. Ony ıesinen qaıtyp alatyn da, qaıtyp beretin de kempiri. Aqy-bulyna kelisetin de sol. Áıteýir qysqa jipteri kúrmeýge, uzyn jipteri jórmeýge kelmeıtin. Qoly qysqa joq-jitiktiń jyrtyq, jamaýyn bútindeıtin osy shal.

Álıma balalarynyń úlkeninen túskendi kishisine kıgizip, Bátjannyń tozǵan kıimderin taryltyp, aýdaryp, áıteýir ildáldalap kishkentaılarynyń ústin asa júdetpeýge tyrysady. Myna kempirge kóbirek baratyn da osy aýylda ózim dep oılaıdy.

— Á, apa, táýir, tıyshsyz ba? — dep kempirdi qýyp jetip jaırańdap amandasty.

— Myna kúzińiz qaıtedi. Sýytatyn túri bar-aý. Apa, júrińiz, jańa qolamtaǵa quman tyǵyp ketip em, sháı isheıik.

— E, bárekeldi, ishsek isheıik, — dep kempir de tez ıkemge kelip, ekeýi úıge taqaı bergen. Álımanyń júregi birtúrli alyp-ushyp, baǵanaǵy ornynan tapjylmaǵan býryl atty kórgende úreıleneıin dedi.

— Bátjan joldan kelgen be, álde bir jaqqa sapar shekpek pe? — dep, atqa kózi túsken qyraǵy kempir ernin sylp etkizdi, — Qaraǵym-aý, mynasy nesi, qaıdaǵy jaman yrymdy bastap!

— O, ne apa, ne kórdińiz? — dep Álıma da kempirge seziktene qarap edi.

— Myna Bátjanǵa ne bolǵan, jasynan jylqy baǵyp, kózi shyqqan qazaq balasynyń óziniń minis atynyń synadaı sıqyn alyp, kúzegenin kórsem kózim shyqsyn, — dep, býryl attyń qara jalyn túbine deıin typ-tıpyl kúzep, qoıý quıryǵyn kótensheginen bir súıemdeı ǵana qaldyra sholtıtyp, shunaq eshkideı short kesip tastaǵanyna tańyrqady da, túıeniń qumalaǵyndaı túıip, ushyn qıǵan kekiline kózi túse bergende ishin tartty. — Sumdyq-aı, mynaý tuldanǵan at qoı. Janym-aý, Bátjan qaıda, aman ba ózi, qaraǵym!

Búkir kempirdiń aıǵyz-aıǵyz ájimdi beti keń qazanǵa qaınatqan qoıý irkitteı túgel jybyrlap, usqyny ózgerip ketti. Tuldanǵan attyń jaıyn bilmese de, qarttyń júzinen bir jamanatty sezgen Álıma da ashshy daýysy shyǵyp úıge bir kirip, bir shyǵyp:

— Bátjan, Bátjan! — dep janushyrdy. Bátjan joq. Býryl at oqyrandy Álımanyń daýsynan oıanǵan balalardyń biri jyly tóseginen atyp turyp: "Kóke-kókelep" qarny jaltyrap syrtqa shyqty.

— Bátjan, Bátjan qaıdasyń? Qaıda kettiń, Bátjan! — dep erni dirildep, kemseńdep, áldeneden sekem alǵan Álıma júgirip baryp qanjyǵadaǵy qorjyndy sheshti. Ony nege sheshti, nege ashty — ózi de bilmeıdi. Bátjan jolaýshylap kelgende qashan jyrymdy sheship, qorjyndy ózi úıge kirgizbeıinshe Álıma at mańyna jolamaıtyn. Eri keler kelmeste, bas salyp túıe júndegendeı ne ákelgenin kórýge asyqqan qaısybir qatyndardyń jaman yrymynan aýlaq edi.

Álıma qorjynǵa qolyn qalaı salǵanyn da bilmedi. İshinen Bátjannyń qan battasqan shapany, julyǵyna deıin qan-qan etigin sýyryp alǵanda bop-boz bop qýaryp ketken kelinshek bir-aq ret yqylyq atyp qaldy da, áýeli baıaý kúldi. Sodan soń máńgirip otyryp, taǵy kúldi. Bul joly kózi sharasynan shyǵyp, bet perdesi buzylyp saqyldap kúldi. "Bátjan, Bátjan!" dep esi shyǵa eleýreı kúlip, qandy shapandy bas salyp ókirdi. Basyn kóterip taǵy kúldi. Taǵy ókirdi. Odan keıingi keıpi saý adam emes, esi shyǵyp, aıaq astynda jyndanǵan jannyń beınesine túsken edi.

Budan ári Álıma óziniń ne istep, ne qoıǵanyn bilmedi. Búkir kempirdiń de qosyla jylaǵanyn, búkil aýyl adamy taıly-taıaǵyna deıin jınalyp shyǵyp, jurttyń jaısyz turysynan qoryqqannan balalarynyń kúzgi jel ótinde botadaı bozdap eńiregenin de bilmedi. Qaı ýaqytta talyqsyp baryp, esten tanyp sulq túskenin de bilmedi.

6

Dala tirshiliginiń qyzyǵy da, buzyǵy da kóp, jaratylysynda aqjarqyn, saýyqshyl momyn halyqtyń el aqsaqalyn pir tutyp, onyń aldynda ımenip, ıbalyqpen tizginin úlkenniń qolyna berer úlgili rásimi bolsa, bir daýryqsa toqtamaıtyn, bir qyzsa tez sýymaıtyn, shekten shyǵyp keter júgensiz qylyǵy da kóp.

Barymtanyń qaraýyl jurtynyń qaısysynan kelgenine kózderi anyq jetpese de, áıteýir osy eldiń isi ekenin jazbaı tanyǵan kereı jigitteriniń bir jumadan beri qylmaǵany joq. Essiz jatqan esil malǵa kezikken ash qasqyrlardaı búgin bir aýyldyń shańyn qaqsa, sol kúnniń keshinde ekinshi aýyldy tintip, timiskip, álek-sálegin shyǵarady. Kez kelgen jylqyshy, malshyny ustap ap, kókparsha sozbaılap, iz-túzsiz joǵalǵan jylqylaryn qazbalaı surap, eshteme kórmegen eldiń záre-qutyn alyp, qaısybirin soqqyǵa jyǵyp ketedi. Jasanǵan otyz jigittiń azyǵy da el ústinde, berse qolynan, bermese jolynan dep tańdaǵan malyn alyp uryp, jáýkemdep, saba-saba qymyzdy sarqa iship, bir aýyldan tústenip, bir aýyldan "qonaǵasy jep" erkin saırandap júr.

Buryn-sońdy osy ólkeniń tisi batyp kórmegen Baraqpaı aýylyn da úrkitip, bir tý bıesin jaıratyp ketipti. Baraqpaı aýyly — ısi atyǵaı-qaraýylǵa, qala berdi kórshiles kereı, qypshaqtarǵa áıgili, atyshýly aýyl.

Aldaryna salǵan maldary bolmasa da, asa tarshylyq kórmeı, jurt rızyǵyna ortaqtasyp júrgen ashqaraq el. Arǵy atalary Aqmalshydan qalǵan ata dástúri bolmasa da, qazirgi Baraqpaıda at jalyn tartqan jastarynan bastap, atqa minýge jaraıtyn shaldaryna deıin baýkespe ury. Alystan, jaqynnan demeı, jyl on eki aıda jymyn bildirmeı mal aıdatyp alyp kásip etken elge osy kúnge deıin eshkim eshteme qyla almaı keledi. Mal urlaǵanda eshkimniń shymbaıyna batyp, sharýashylyǵyn oısyratyp ketpeıdi, bir mal, kóp bolsa, eki mal ǵana alyp, qaıtyp ol araǵa soqpaıdy. Mal izin sýytpaı sońynan barar jan bolsa, terisi túgil súıegin taba almaı, isti nasyrǵa shaptyrsa, bir qaǵaberiste, ne qaıtar jolda sybaǵasyn alady. Onda da eshkimge iz-túzin bildirmeıdi. Sodan da olar batyl, sodan da olar júrek jutqan. Onyń ústine keıingi jyldary qaraýyl shonjarlarynyń qolshoqpary — solar. Bireýge óshikse, kek alǵysy kelse, Baraqpaı jigitterin jumsap, urlyq artyn jym-jylas etedi. Birli-ekili qarasy joǵalǵan álsiz adamdar Baraqpaı aýylynyń jigitterinen qoldy bolǵanyn sezse "onda ketti deı ber", "shyǵasyǵa shyqqan mal ǵoı, Qudaı taǵy bir jónin berer" dep Qudaıyna syıynǵannan basqaǵa nemese "Allanyń kári ursyn!" dep qarǵap, syrttaı kijingennen basqaǵa dármenderi joq.

Nurtazanyń urylarynyń kóbi — osy aýyldyń jigitteri. Kereıliktterdiń kóp shuılyqqany da sodan. Ár úıdi jeke-jeke aralaı júrip surasa da, ne balasy, ne kárisinen bir túzý jaýap ala almaı ashynǵan qýǵynshylar eki jigitin uryp, bir malyn jegennen basqa túk shyǵara almapty. Aýyl urylarynyń kóbi jortýylda, saparda eken, habar tıisimen tez jınalyp, kereılikterdiń sońynan kek alýǵa attanǵaly jatqanda Nurtazadan habar tıip, tosylyp qalǵan.

Aldarynan esh bógesin, tosqaýyl kórmegen qýǵynshylar Kókshetaý ýeziniń batysyn jaılaǵan bar bolysty sharlap júr. Ádeıi soqtyǵýǵa qara taba almaı, berisi Mezgil, Shalqar bolysynan bastap, Jylandy, Imantaý, Zerendi, Aıyrtaý bolystarynda lań salmaǵan jerleri kem de kem. Qaraýyl ıemdengen Esildiń salalary Aqanborlyq, Taısary, Jabaı, Aqsorań, Jylandy jaılaýlaryn kúzemderine deıin súzip júr. Aq kıik, qoıly atyǵaılar mekendegen Uzynkól, Qandykól, Aralash, Bylqyldaq kólderine deıin boılap, Qudaıberdi, Esenbaı, Shoqtybaı, Beıimbet rýlarynyń jaılaýlary — Qalmakól, Salqynkól, Ashshyly, Jekeboqty aralap, Qulaıǵyr, Toqty ózenderiniń jaǵalaýynda jatqan maldardy túgel tintip shyqty. Bes alty jigitterin jan-jaqqa taratyp, alystaǵy Qyzyljar kereılerine deıin sholǵynshylatyp jibergen. Tynysh, beıǵam jatqan eldi qan qaqsatqan eser top ekilene-ekilene túsedi. Qarsy kelip, jaǵadan alyp jaǵalasar jan bolmaǵanyna yzalana túskendeı. Biraq, atoılaı daqpyrt salmaı sońdarynan erip, mysyqsha basyp jymyn bildirmeı alystan izderin ańdyǵan Nurtazanyń jansyzdaryn sezgen bular joq.

Tek sońǵy kúnderi ǵana, aldynda Mezgil bolysyn basynyp, kúshigin aldyrǵan qasqyrlarsha tap bergen kereılikterdiń soıqandaryn estise de, elemegen basqa bolystar óz elderine de shoqpar oınata bastaǵanda, bastaryn kóterip, ashýǵa mingen.

Súleımenniń kútkeni osy edi.

— Al, Nurtaza, endi el jınaýyńa bolady. Biraq, baıqa minez kórseter tús bul ara emes. Áli de aıla kerek, — dep bolys inisine keńes bergen.

— Taǵy da saıqaldyq qoı seniń aıtaryń. Qatyn qusap saıqalsı-saıqalsı bittim ǵoı.

— Bir qatynnyń aılasy qyryq esekke júk bolady. Ekaterına ulanǵaıyr Reseı ımperıasynda talaılardy at qyp minip, otyz jyldaı taqymynda ustaǵan, — dedi Súleımen kúlip. — Qatyndardyń taqymyn osal deme.

— E, qatyn bolsań óziń bol, atamnan aýlaq!

— Meıli, qaıtkenmen aqyl, aıla degenim de.

Osy sózden soń Nurtaza bar bolysqa shapqynshylaryn jiberip, Jylandydaǵy Qylyshbaı bıdiń úıine májilis qurdy.

Qashanda uıymdasyp ister is, aqyldasyp shesher másele bolsa, dúıim qaraýyldyń eń úlken aqsaqaly, sózge de, oıǵa da kemeńger Qylyshbaıdy qalys qaldyrmaı, áýeli sonyń aldynda keńeser edi. Túneýgúni Saǵynaı asyna shaqyrylmaı mazaq otyna kúıip, ishteı kúıinip júrgen Shoǵyrmaq, jas bolys Aqbuzaý, Myrzaly urpaǵynan Baıaly, Serdaly, Boqannyń shonjar uldary — Balapaı, Qalaq, kereı qýǵynshylarynyń kárine bir-eki maly ilikken Tileýbaı, Nazarbaılar, Sútemgenniń inileri Sháltik, Saparlar habar tıisimen Jylandydaǵy Qarsaq aýylyna tez jetken.

Bas-aıaǵy jınalyp, Qylyshbaı sózge qulaq túrip, keńeserlik yqlas bildirgende, basqalary amandyq-saýlyq sońynan, soıyl súıretken kereı jigitteriniń lańyn biraz sóz etti de endi bátýaǵa keler tusta bas qosýdyń sebepkeri Nurtaza bastady kepti.

— Qylysheke, myna mundardy ózim bastap shaqyrtpasam, ózderi bilip jınala qoıar túrleri joq. Qaraýyldyń bir jaq búıirinen bóri tıip, bókserip jatsa da, jandary ashymaıtyn naısaptar emes pe, qaıta "shoq-shoq" dep otyrǵandary da bar shyǵar ishterinde, — dep, Nurtaza qaljyńdaǵan bop, biraq túsi kelmeı, tistene túsip, basqa baı bolystarǵa ala kózimen oqtana qaraǵanda:

— Nureke, ekpinińizge qaraǵanda qasqyr tartqan qoı sıaqty emessiz, qaıta jurtty jerlep, jer jebirine jetýge kelgen, uzynnan óshi bar adamsha sóıleısiz. Qaraýyldyń búıiri ǵana eken oılaıtynyńyz, onda atyǵaılarǵa nesine atoı saldyńyz, — dep Aqbuzaý Nurtazaǵa bas saldy.

Nurtazany sýhany súımeıtin Aqbuzaýdyń qaraýyldy ǵana aýzyna alǵan bolys sózin ilip túsken qarshyǵa minezi otyrǵandarǵa unasa da, udyqtasyp shesher iske keselin tıgizeri aıdan-anyq edi. Sózdi órshitpeı Balapaı basý aıtty:

— Aınalaıyn Aqbuzaý, sóziń oryndy. Ashynǵan yzaly adam ne demeıdi. Ózimiz de kesheli beri kereı jurtynyń kóshemizde y oınatqanyna jarylyp ketpeı «zorǵa otyrmyz. Nurtazanyń qaraýyl dep otyrǵany Atyǵaı. Ekeýi juby jazylmas bir aǵaıyn emes pe. Aǵaı — qaraýyl namysy bir bolǵan soń, ol ekeýiniń qaısysynyń aty aýyzǵa buryn tússe sol aıtylady, ony sarapqa salyp qaıtemiz. Ókpe aıtysýǵa jınalǵamyz joq.

— Iá bul arada aıtysyp-tartysatyn eshteme joq. Myna kereıler ábden basyndy. Qaıdaǵy joǵalǵan malyn syltaý etip, keshegi Saǵynaı asyna jumsaǵan shyǵynyn bizderden óndirip alatyndaı ádeıi tıisip otyr. Osylaı taırańdatyp qoıamyz ba, álde "qasqyr tartqan artymdy ıtten nesin aıaıyn" degen qoıdaı bóksemizdi tosa beremiz be? Olaı deseńder, ózderiń bilińder, meıilderiń. Men óz qamymdy jasarmyn, shildiń boǵyndaı bytyrańdar endeshe atyǵaı men qaraýyldyń ezderi, — dep Nurtaza ornynan turyp ketetin adamdaı qopańdap qoıdy.

— Ózi qarasy qansha mal eken joǵaltqandary? — dep Balapaı sózdi jumsarta surap edi, Nurtaza:

— Itim bilsin, "myńǵa tarta jylqy qoldy boldy, iz osynda alyp keldi" dep tantıtyn kórinedi. Meniń ózimmen sóılesken joq, kózderi jetpegen soń ne desin. Al, men, ishinde jibi túzý bir adam joq, óńkeı murnynan sorasy aqqan bala-shaǵaǵa ne dep baram úlken basymmen. Soıqandarynyń aıaǵyn kútip jata berdim.

— Nurtazanyń munysy durys. Bular bizdiń elge de kóp oıranyn salyp ketti. Men de nesine "jaý keldilep" jaýlyǵymdy ala júgireıin. Bir kesirli eserlerdiń qylyǵy shyǵar dep ishten tyndyq. Biraq birjola kerden ketip boldy, endi, shydar mende de hal joq, — dep Shoǵyrmaq qosyldy. — Káne, bir bátýaǵa keleıik. aı qarap otyrmaqpyz ba.

— Sender aı qaramaq túgili juldyz sanasańdar da meıilderiń men erteńnen bastap jigitterimdi atqa qondyramyn, qaıtyp soǵar soıqandar bolsa, sybaǵasyn bergizemin, tórimde taltańdatyp, basyma shyǵara almaımyn! — Nurtaza basqa shonjarlarǵa yzamen kúıine qarady.

Jurt ár tustan taǵy da kımeleı, daýryǵa bastap edi, únsiz otyrǵan Qylyshbaı qart, qaraǵaıdyń dińindeı túzý, uzyn boıyna laıyq saýsaqtary salaly qolyn kóterip, basyp tastady:

— Já, azamattar, myna az sotqarlardyń qylyǵy shynynda da namysqa tıetin, shymbaıǵa batatyn aqylsyzdyq eken. Mundaıda shydamnyń shydamy-aq jetedi. Bári oryndy. El aqsaqaly dep maǵan jınalǵandaryńa Alla rıza bolsyn. Bılik aıtyp, kesim, jasamasam da, baıqaımyn meniń keńesimdi kerek etip, sonymen is qylǵylaryń keledi eken. Onda tyńdaı qalyńdar, men óz tuspalymdy, óz túsingenimdi aıtaıyn. Eń aldymen mynaǵan jaýap berińdershi.

Eger kereı jurtynan myńdaǵan jylqy urlanǵan eken, ol Nurtazanyń órisine deıin kelgen eken. Sodan ári bóten izdi de, bóten maldy da taba almapty. Bul — el arasyn búlinshilikke salyp, ustastyrýdyń, eki eldi qyrylystyrýdyń amalyna uqsamaıtyn sekildi. Myń bolmasa da, biraz maly urlanǵany ras shyǵar. Endeshe, erteń qazy aldynda adal bolyp, ar aldynda taza bolý úshin, qolmen isteler isti, moıynmen kóterer shaqta, taısalmaı turar myqty, uıalmaı shyǵar ádil bolý úshin áýeli bir nárseni óz aramyzda anyqtap, arshyp alaıyqshy. Kinalaǵanym da emes, túıtkildengenim de emes — qane, eshqaısyń mal barymtalaǵan joqsyńdar ma?

Qylyshbaı eki ıyǵyn qomdaı túsip, ushýǵa yńǵaılanǵan jartastaǵy kári búrkitshe ornynan bir yrǵalyp, el jýandaryna sabyrly kózin júgirtip ótti. Biri etiginiń qonyshyn shuqylap, biri qolyndaǵy shaqshasyna qaram, sóz tyńdap otyrǵandar qarttyń tosyn suraǵy mańdaılaryna urǵandaı bastaryn kóterisip aldy.

— Joq!

— Joq!

— O ne degenińiz?

— Onda aıtpaımyz ba, nesin jasyramyz, — dep jamyraı jaýap bergende, tashbıh tartyp, Qylyshbaıdan kózin aýdarmaı ezýinen silekeıi shubyrǵan Muqanáli molla da kópke qosylyp:

— Joq, urlaǵamyz joq, súbýhan alla! — dep, silekeıin ishke sylp etkize tartyp, dorba aýyzdana qaldy.

— Já, suraýym osy edi, jaýabymdy aldym, — dedi sálden soń baryp Qylyshbaı. Kóz janary onsha taımaǵanmen, burynǵy sańqyldaǵan tap-taza ashyq, suńqar daýsy jaryqshaqtanyp, tamaǵynda únemi kese kóldeneń birdeme turǵandaı jutyna beretin bı, osy joly da qaıta-qaıta jótkirinip, qarlyqqan únmen uzaqsonarǵa túsip sóılep ketti. — Osy jasymda, el ishinde bı atanyp bılik aıtqaly jer daýy, jesir daýyna kóp aralasyp, talaı barymta, qarymta, sydyrymta deıtuǵyn urlyqtyń neshe atasyn aldymnan ótkerip, talaıynyń qunyn alyp berip, kisi óliminiń de artyn jaıǵastyryp, tasyǵandy basyp, jasyǵandy kótergen kúnderim boldy. Sol talas, sol daýlardyń kóbi, kóbi emes-aý, bári aǵaıyn arasyndaǵy kelispeýshilik. Ol — bir shoqtan tutanǵan ot qoı, otty baspasań órtke, órt dertke aınalmaq. Aǵaıyn daýy ata daýyna, ata daýy rý daýyna, rý daýy el daýyna — úsh júzdiń daýyna, úsh júzdiń daýy — qazaq daýyna ulasyp keter edi. Sonda daýda jeńetin kim, daýdan jeńiletin kim? Ekeýi de qazaq. Áı, qazaq-aı, osydan-aq azapty shegip kelesiń. Ertede kishi júz ishinde, kóp ata, myqty rýlar shashylǵan tarydaı bytyrap jatqan usaq, álsiz tabyn, tama, jaǵalbaıly, kerderi, kereıt, ramadan, tileý rýlarynyń mazasyn alyp qorlaı bergen soń olardy bir kindikten taraǵan aǵaıyn etip, bárine Jetirý degen ataly aıdar taǵyp, basyn biriktirgen Táýke han eken. Onyń nıeti súıte-súıte eldi biriktirý bolar. Abylaı han úsh júzdiń basyn qosam dep alysyp ótken joq pa. Aı, qazaq balasy, qosylmassyń-aý. Bir baı ǵana jaılap otyrǵan Ereımen taýy úshin, senderdiń kóbiń joqsyń, patshanyń zańy shyqpaı turǵan kez edi, ısi Súıindik pen Kereı bop qyrqysqan joq pa. Naımandar men tobyqtylar da Arqat, Shyńǵystaý úshin, kereı men aǵytaı kúni keshege Esil boıyna talasyp, julqysyp kelmedińder me. Kenesaryǵa qarsy shyqqan Shyńǵys tóre áýletine Syrymbetti, kereılerge Býrabaı óńirin patsha aǵzamy syıǵa bólip berip edi, nemdi istedińder basqa qazaq? Búgin taǵy da bir baıdyń maly urlanǵan eken dep, búkil atyǵaı-qaraýyl shabynyp, jaýǵa shabatyndaı, eki ıyqtaryńdy julyp jep, taǵy da rý daýyna aınaldyryp otyrsyńdar. Mágárkim, daý qýyp, pále-jala izdeıtinder rýyn aıtyp urandap, qonysyn aıtyp qıqýlap, jerin aıtyp jeligip kelmese, kóldeneń qazaqtyń ol daýda, ol jalada ne sharýasy bar? Eki adamnyń, kóp bolsa eki aýyldyń arasyndaǵy qyrǵı-qabaq bop, uzaqqa barmaı, bıikke órlemeı, tez arada-aq bátýaǵa kele salar edi-aý. Aspanyńa kep túıilgen myna daýlaryńnyń artynda da qatty soǵar daýyl tur. El arasy taǵy búlingeli tur. Malymyz urlandy dep otyz shaqty áýmeserin mal izine salyp jiberip, kereı azamattary ana jaqta soıqan sońyn kútip, olar jatyr. İz qaraýyl, atyǵaı jurtyna tireldi dep otyz sotqar soıqandy salyp, ol júr. Endi olardyń basyn jaryp, kózin shyǵaryp jibereıin dep sender qamdanyp jatyrsyńdar. Munyń arty daýyl emeı nemene? Al, bir daýdyń sońyna júziń, myńyń atoılap dúrligýdi qoıatyn shaqtaryń jetpedi me?! Baıaǵy zaman kelmeske ketip barady. Eliń, jurtyń qazir bir aqpatshanyń aýqymyna baǵyndyń. Jumsa — judyryǵynda, ashsa — alaqanyndasyńdar. Ádildik te sonyń qolynda. Baǵynǵan ekensiń, endi sonyń isin isteıtin ýaqyttaryń jetpedi me. Orystar bir daýdy myńnyń qolyna bermeıdi eken, daýdy tekseretin, izine túsip, anyq-tanyǵyna kóziń jetkizetin saılanǵan adamdary bolady eken. Sol tabady, sol sheshedi. El bılegen bolystar ózderiń sheship, ózderiń isti basa almaıtyńdaryń bar, sol orystardan nege úırenbeısińder? Erteńnen qaldyrmaı oıazǵa kisi jóneltip, myna soıqandy, el shyǵynyn tez habarlańdar. Ana sotqarlardyń aldyn bógep sózge kep, eline qaıtaryńdar. Sosynǵy isti oıaz sheshedi. Ózderiń sheshe alatyn túrleriń kórinbeıdi. Al, patsha adamdary barymta ıesin taýyp ap jazalasa, qazaqqa bir saýap bolar edi. Iá, atyǵaı-qaraýyldan shyqqan, qazir jasyrynyp buqqan ury bolsa, eki eldiń arasyn bóler, irgeni sóger ondaı nemeni sender de jazasyz qaldyrmasańdar kerek. Meni tyńdasańdar, el basqarǵan azamattar, aqylmen is qylyńdar. Daýryqpańdar, aıtarym osy. İs ońǵa bassyn!

Qart Qylyshbaı sóz sońynda ishteı kúbirlep otyrdy da, tamyry bilemdengen qolyn jaıa berip, betin sıpady. Basqalary da ishteı áýmın desip, bata qaıyrysty.

Qylyshbaı úıinen attanar shaqta ǵana Nurtaza jurtqa qarap:

— Áı, Shoǵyrmaq, áı Aqbuzaý, bárińe aıtarym sol — Qylyshekeńniń bátýasy — bátýa. Al, ana kereı sotqarlaryn toqtatar er-azamattyń bir bolystan emes, ár bolystan shyqqany jón. Men ózim otyz jigitimdi erteń atqa qondyramyn. Sender otyz-otyzdan jigit saılańdar, — dedi,

Kelisim osy boldy...

"Otyz tistep shyqqan sóz otyz rýly elge taraıdy". Túneýgi qamjyǵalylar ustaǵan ólik súıretken at jaıy eki-úsh kúnnen soń-aq sýyldaǵan jeldeı esip, kereılerdiń qulaǵyna tez jetken. Aıtýshy kim, taratýshy kim onyń túbin izdep jatqan eshkim joq. Pań Nurmaǵanbettiń jigitteri estisimen Jańbyrshy aýlyna shaýyp, bar habardy Shalqar bolysynda júrgen qýǵynshylarǵa jetkizgen. Bul kezde Bátjan úıiniń irgesinde baılaýly tuldanǵan býryl at, qorjynnan shyqqan ánshiniń qan battasqan kıimin de osy tóńirektegi el qulaqtanyp, jan-jaqtan jurt sabylyp, elde kúnde joq sumdyq, jumbaq ólimniń qupıasyn sheshe almaı dal bolǵan. "Bátjannyń kıimi men aty keldi, ózi joq. Baıǵus jetim jigit qaıda baryp joq bolyp júr? Bireýler taýyp alyp, osynda ákep ketken-aý. Kim ákeldi eken? Bátjannyń súıegi qaıda? Nege aıtpaı ketken?" — adam balasy túsinbes osyndaı túıtkildi suraqtardyń tóńireginde neshe túrli tuspaldy sózder aıtylyp, aqyry bastary qatqan jurt: "Ne de bolsa, keıin bir sybys estiler, ázir musylman rásimin buzbaıyq" dep, Bátjannyń tuldanǵan býryl atyn óziniń jylyna jarasyn dep kórshi aýyldyń jylqysyna qosyp, ortalarynan bir qara mal shalyp, kóp bop kóterip, shamamen jetisin berip jatqanda, betterinen túgi shyqqan qaharly qýǵynshylar da cay etip qotanǵa kirgen.

Kórshi aýyldardan Qara terekke kelgen Bátjannyń jan ashyr dostary, qazanyna as salyp bermese de tilektes bop júretin jamaǵaıyndary Álımamen, bir-birimen qushaqtasyp baýyrymdap jylap, botadaı bozdap kórisip jatqanda tóteden qosylǵan kereılikter esi ketken eldiń záresin ushyryp, odan saıyn eseńgiretip jiberdi. Kele landy salyp, azaly jurtqa qamshy úıirip, qarsy turǵan qaısybir aqsaqal-qarasaqaldardy uryp-soǵyp, qolma-qol mardymdy jaýap ala almaǵan sotqarlar Bátjannyń jetisine asylǵan qazan, oshaqtardy et-metine aýdaryp tastap, topalańdaı tıdi.

"Allalap" — bet-betimen tym-tyraqaı qashqan kedeı aýyldyń joq-jitikteri, qazaq turmysynda buryn-sońdy bolyp kórmegen mynadaı jantúrshigerlik soıqandy dúrmekke qarsy turar dármenderi qaıda, sýyqtan qorǵalap, jyly pesh sańlaýlaryna tyǵylatyn shilderiktershe jer kepelerine súńgip-súńgip ketken.

Eki attasań tórine jetetin shaǵyn bólmege syımaǵan qýǵynshylar, qaıǵydan qan jutyp esi aýǵan Álımany qoraǵa súırelep, o dúnıeniń áńgir-múńgirindeı suraqtyń astyna aldy. Eki kózi eki jaqqa atysqan qıtar jigit Bátjannyń pushpaq bórkin Álımanyń betine taqap:

— Tanısyń ba, mynany, tanısyń ba? Baıyńnyń bórki, — dep tóngende, qaraly kelinshek qasqyrlardyń ortasyna túsken jaraly toqtydaı máńgirip túk túsinbedi. Bir jumadan beri esi bir kirip, bir shyǵyp shaljansar kúıde jatqan Álımanyń óńi de qazir adam tanyǵysyz edi. Aza tutqan áıelderdiń erin joqtap, erteli kesh daýys salyp jylaıtyn ádetin jasamasa da óz betin ózi tyrnap josadaı qylǵan Álıma mıǵula adam sıaqty. Tyrnaq soıyp ketken shıedeı beti ǵana jybyrlap búlkildegeni bolmasa, kóz janarynda tirlik joq. Qıtar kóz jigit zekip qorqytyp, Tasemen balasha aldap suraǵanda lám demegen Álıma qýǵynshylardy ábden qajytyp baryp Bátjannyń bórkin bas saldy. Bas saldy da ıiskedi kózinen bir tamshy jas shyqpaı ókirgen daýyspen jylady.

— Á, tanydy, tanydy, — dep kereı jigitteri taǵy da suraqtyń astyna aldy:

— Mynaý Bátjannyń bórki me?

— Ol qashan ketip edi? Qasynda kimderi bar edi?

— Kimniń malyn urlaýǵa ketti?

— Keterinde býryl atty minip ketip pe edi, álde tory atty minip pe edi?

— Ol aty qaıda?

— Tory at kimdiki?

Mańyndaǵy jat adamdarǵa bir sát aınala qaraǵan Álıma áli de dym túsingen joq. Qulaǵynda kúńirengen jat únderdiń de ne aıtyp jatqanyn bilmedi. Álden ýaqytta baryp bórikti baýyryna basyp, saqyldap turyp kúldi. Ábden mysy quryǵan yzaly kereıler Álımany julqylap, túımishtese de qoımady. Aýany qarmanyp, kózi alaqtap kúle berdi. Shoshalaǵa súırelep aparyp, bez ashaǵa baılap tastaǵanda da, aıyrylyp ketken eski sısa kóıleginiń óńirinen salbyraǵan emshegin de salmastan kúlkiden tıylmady. Tótennen kelgen aýyr qazadan aýrýǵa shaldyqqan Álıma taǵy da esi aýyp, jyndy adamnyń haline túsken edi.

Bir qora erkek jabylyp, laqtaı áıeldi sóılete almaǵanyna kúıingen Tasemen:

— Myna qardyń ádeıi jasaýyn kórdiń be, betin tyrnap baıyn joqtaýdy bilgen qatynnyń esi shyǵýshy ma edi. Ásheıin qaıarsýy da. Erkegi ólgen qaı qatyn jyndanypty! — dep, beti túktene qalǵanda, shombal qara jigit:

— Bylaı turyńdar, aıýǵa namaz úıretken taıaq deýshi me edi. Qatyndar tánine taıaq tımeı jónge túspeıdi, men qazir munyń tilin shyǵaraıyn, — dep, jolyndaǵylaryn kıip-jaryp, óńmendeı umtylyp kep, Álımanyń jaǵasynan jýan, byrtyq qolymen jumarlaı ustady da, kóılegin tómen qaraı dar aıyrdy. Alaqanyna bir túkirip, tobylǵy sapty qamshysynyń búldirgesin bilezigine oraı, jalańash áıelge kótere bergende:

— Oıbaı, shyǵyńdar, shyǵyńdar!

— Attan, attan! — degen úreıli ún estildi tystan.

Aýyl syrtyndaǵy toǵaılarda tasalanǵan salt attylar jan-jaqtan aıǵaı-súreń sap, kúzgi dalany bastaryna kótere dúńkildete shaýyp shyǵa keldi de, Bátjan úıine qaraı lap qoıdy. Aldaryna soıyl óńgergen, shoqpar kótergen júz qaraly top áp-sátte úıdi qorshap alyp, attaryna aıaq artyp úlgermegen qamsyz jigitterdi kele soqqynyń astyna aldy. Qymqýyt. Ákeden, atadan jibergen balaǵat sózderdiń arasynda, ókirgen-baqyrǵan daýystar, sart-surt synǵan soıyldar. Kimdi-kim uryp, kimdi-kim domalatyp túsirip jatqany belgisiz. Syrttan kelgen qaraýyl jigitteriniń birazy attaryn bos qoıa berip qoraǵa da qoıyp ketipti. Qarakóleńke qoranyń astynda da qyp-qyzyl tóbeles. Qan maıdan salyp jigitterdiń úni endi adam únindeı emes, arsyldap, yryldap talasqan ıtterdiń, gújildep, ishin tarta ókirip súzisken buqalardyń únindeı tutasyp ketti. Bir ýaqytta aınala soǵyp, ıtergen, súıkengen toptyń tegeýirine shydaı almaı, qoranyń tap ortasyndaǵy tireýishtiń qaıyń mátkege kıgizgen ashamaıy taıyp ketkende, eski jappanyń tóbesi maıysa berip ortasyna jalp etti.

Bul kezde kereı jigitterin eńserip, bireýine úsheýi jabylǵan atyǵaı-qaraýyldyqtar, shetinen tizip tysqa alyp shyǵyp jatty. Taıdaı týlap qarsylasqandaryn etpetterinen salp qoıyp, tizemen basyp otyryp, qoldaryn qaıyryp, noqta, júgenmen qamshynyń órimimen baılaı bastady. Endi bir toby qora syrtynda boı bermeı, shegine urysyp júrgen kereıdiń qarýly balýandaryna umtylyp, jan-jaǵynan qaýmalaı berdi...

Bátjan úıiniń mańyndaǵy ábiger basylyp, qan maıdan bitken shaqta toǵaı baýyrynan bes-alty atty kóringen. Bular jigitterin jumsap, ózderi buǵyp qalǵan Nurtaza, Shoǵyrmaq, Aqbuzaý, Balapan, Sapalar edi.

Qaq jarylyp jol bergen attylardyń arasymen úıdiń tap aldyna shoqyta jetken shonjarlar tizgin tartyp, úzengilerine aıaq shireı shalqaıyp, tura-tura qalysty. Myna soıqandy bilmegen adamdardaı, ári tańyrqap, ári kinálaǵandaı únsiz túksıip tur. Bular ekpindep jetkende, qyzýy basylmaǵan jigitter aıǵaı-dabyrdan zorǵa tıylyp, bári jýandardyń aýyzdaryna qarasty. Soqqyǵa jyǵylǵan, taıaq jegen kereı jigitteri jerge qarap tistenedi, baılaýly jatqandar da basyn kótermeı qaısarlana túsedi. Týmysynda mundaı qorlyqty kórmegen, eshkimnen beti qaıtyp, taýy shaǵylmaǵan qaısybir áldi jigitterdiń kózine jas kelip, namystan ólerdeı býlyǵyp barady.

— Turǵyzyńdar oryndarynan júgensiz ketken ıttiń kúshikterin, — dep Nurtaza qaraýyl jigitterine jarlyq etti. Dala jelkem bolsa da, attylardyń yǵynda turǵanda bolys daýsy sańqyldap, ámirli estiledi. Bir jaqsylyqtyń bolǵanyn sezip, qaraly aýyl adamdary kúnshýaqqa shyqqan aryq-turaqtardaı jasqanshaq basyp, bularǵa taıaý jınala bastaǵan. Bolys olardy qýmady. Qaıta, tyńdasyn, estisin sózimdi degen syńaı bar júzinde.

Bolys ámirin estisimen, atyǵaı-qarýyl jigitteri ordańdap, qorbańdap kep baılaýly jatqandardy ashýly aıýlarsha julmalap turǵyza bastady. Mańdaıy jarylǵan, murny buzylǵan jigitterde óń joq. At ústinen tóngen el jýandaryna týra qaramaı, qabaqtary túsip, kek tutyp tur. Iyǵy shyqqan, qoly synǵan bir-ekeýi tyzalaqtap, mańyna jan jýytpaı aıǵaılap, balaǵattap jatyr.

— Jibi túzý kim bar ishinde, kim bastap kelgen senderdi?! — dep Nurtaza óńkeı saıtannyń sapalaǵyndaı bop kóringen myna usqynsyz sotqarlardy mise tutpaı, bularmen sóılesý óziniń dardaı ataǵyna, bolys atyna kir keltiretindeı mensinbeı qarady.

— Áı, Nurtaza, tanymaı tursyń ba, kózińdi maı basyp ketken eken, — dep Tasemen basyn kótergende, bolys tanysa da tanymaǵan syńaımen:

— Sen kim ediń sonshama men tanıtyndaı? Jigitter, beri qaraı shyǵaryńdarshy, anyqtap kóreıin júzin, — dep kekesinmen kúldi. — Tiliniń ashysyn qarashy, julyp alar ma edi túp ornymen.

Eki jigit eki ıyǵynan búristire ustap, kóptiń arasynan dedektetip Tasemendi alyp shyqty.

— Oý, mynaý Tasemen ǵoı.

— Saǵan ne bolǵan osynsha jeligip, — dep Shoǵyrmaq pen Balapaı qosarlana túskende.

— Óletin bala molaǵa qashady, — dep Nurtaza dalany basyna kótere gújildedi Es bolsa, bir shaınam aqyl bolsa basynda, jaı jatqan elge kep soqtyǵar ma. Elde ala almaı júrgen ne óshiń bar edi? Qoıǵa tıgen bórideı tynysh eldiń ústine soıyl oınatyp sen kim ediń?! Qara sýdyń da suraýy bar, seniń jazyqsyz qıanatyńdy kórip, erkińe jiberip, sendeı qanpezerlerdi taltańdatyp qoıatyn, bul elde azamat joq, namys joq dep oıladyń ba? Jo-joq, atyǵaı-qaraýyl eli basqaǵa naqaqtan urynbaıdy, basqalar urynǵan eken, onyń baǵasyn bermeı taǵy da tura almaıdy. Eldi jylatyp qoıyp, senderdiń oırandaryńdy kóterip, biz de otyra almaımyz, jaıbaraqat jata almaımyz...

— Báse, bóse!

— Oı, tileýińdi bersin!

— Aınalaıyn Nurtazam-aı, — aýyl adamdarynyń aıyzy qanyp, bir kóterilip qaldy.

— Áı, Tasemen! — dedi taǵy da Nurtaza... — El kórgen es biletin jigit deýshi edi seni. Qara basqan eken seni dedi... Máti — Dáýlen urpaǵynyń esti azamaty sen bolyp, senderdi de ant urǵan eken. Qaraly úıge, bala-shaǵasy zar jylap, qan jutyp otyrǵan úıge bul ne qıǵylyqtaryń salǵan! Shańyraǵyn ortasyna túsiretindeı bul úı qaı atalaryńnyń basyna qúı qazypty. Jigitter, myna qoranyń tóbesin báriń jabylyp kóterip ketińder. Jetim qalǵan jesirge álimjettik etken sendeı dinnen bezgen ıtterdi qazir tizip qoıyp, kók shybyqpen dúre saldyrsam, kim qolymdy qaǵar eken? Bárindi kógendep, Kókshetaýdyń kók túrmesine aıdasam, kim munymdy teris der eken?

— Súıtińiz, Nureke!

— Bularǵa sol kerek!

— Tartsyn, sazaılaryn!

— Tartsyn!

— Tartsyn dep jurt dý ete qalyp edi, bolys qamshysyn kóterip, basyp tastady.

— Joq, birjolǵa úıtpeımin. Sotqarlyq, soıqandyqtaryń úshin biraz taıaq jegen ekensińder. Osy syılaryńmen qaıtyńdar elge. Eger aıaqtaryńdy qıa basyp, bul tóńirekke endi biriń keler bolsań, ózderińnen kór. Kózderińe kók shybyn úımeletem. Aq patshanyń atymen mór basyp, ıt jekkenge aıdatam. Mine, aldarynda turǵan myna bolystar da osyny isteıdi. Jigitter, attaryn ákep berińder!

— Áı, Nurtaza, — dedi Tasemen atyn bura bergen bolysqa shańq etip: — Seni tyńdadyq, endi bizdi de tyńdamaısyń ba?! Áýeli qolymdy sheshkiz, áı Nurtaza!

— Joq, tyńdamaımyn. Sen munda qaıbir túzý jol, musylman jolymen kep tursyń?

— Malyń talanyp, azamatyń ólip, eliń qara jamylyp jatsa, neǵylǵan túzý jol, neǵylǵan musylmanshylyq? Biz ata salǵan qasqa jolmen kelgemiz joq, barymtashy qaldyrǵan aram jol, ury izben keldik. Ol iz seniń aýylyńa, seniń malyńa tireldi. Dalada ólgen myna Bátjannyń aty da seniń jylqyńa qosyldy. Biraq tory at býryl atqa aınalyp, tory ala jylqy Qyzyljar, Túmende saýdaǵa túsip, sińip ketti. Biz sonyń aqıqatyna kózimizdi jetkizbekpiz. Ashylady ury arty, ashylady!

Nurtaza qarqyldap kúldi de, qamshysyn bir-aq siltedi.

— Ashyńdar, ashyńdar. Naǵyz uryny tapqan ekensińder. Ana Saǵynaıdyń asyna jóneltken maldaryńdy da tiriltip alyńdar. It ne jese, sony qusady...

Bolystar myna jalshy-malaılarmen budan ári tájkelesip turýdy ózderine olqy kórip, ar sanap, attarynyń basyn keıin burdy. Bul kezde qatty tóbeleste jan saýǵalap úıge qashyp, júk aıaqtyń astyna súńgip ketken túneýgi qanjyǵaly jigitteri de jasqana basyp tysqa shyqqan. Bulardy elde tyǵylyp jatqan jerinen kereılikter Bátjan úıine jelkelep ákelgen. Ózderi biletin belgisiz máıittiń kıimin jazbaı tanydy. Bolystar olardyń sózin de tyńdamaı ketip barady. Shoshalada bas saýǵalaǵan búırek bet bala men sepkil bet sary jigit te óz adamdaryna qosyldy. Qyzyljar jaq bette jansyz júrip Sý Qusaıynnyń bir úıde shertken áńgimesin estı sala osylaı qaraı ushyp, óz jigitterine sýyq habardy jetkizgen de osy sepkil bet edi. Bolystar olarǵa da qulaq asyp taǵattaǵan joq.

Shekeleri qyzyp, alqyny áli basylmaǵan júz qaraly atyǵaı-qaraýyl jigitteri el jýandary ketisimen kereı jigitterin ortaǵa alyp, taǵy da ashýly balaǵat sózdermen túp qıanyn qaldyrmaı boqtap, arqalaryna biraz qamshy jaýdyryp, tómpeshtep, dúrelep ap qoldaryn sheshti. Basy jarylyp, aıaq-qoly synǵan jarymjan-jaralylaryn attaryna kóldeneń sap, tótennen kelgen qara albastylardaı elden alastap, kereı jurtyna qaraı qýyp tastady.

Aqan seri Qulageriniń qaıǵysymen egilip, el arasynda uzaq júrip qaldy. Aqyn basyna túsken qasiret salmaǵyna belderi qaıysyp, qaıǵy jutqan ánshi-kúıshiler onyń qasynan bir eli qalmaı, kóńilin jubatyp, tobyn jazbady. Bular — Saǵynaı asynyń sońyna qaramaı, as ıesiniń ruqsatyn da almaı yzamen, kúıinishpen ketken Qarqaralynyń Aıtpaıy, Kerekýdiń Baıtulymy, Baıannyń Jarylǵapberdisi, Atbasardyń Qapashy, Altaı-Saratty Qultýma, Semeılik bala Shashýbaı, Qulagerdiń ólimi sóz bolyp, biraq ony óltirýshi adamdy eshkim izdemeı aıaqsyz qaldyrǵan shonjarlardyń isine keıigen qart aqyn Orynbaı da asty tastap, bulardyń sońynan jetken.

Bular Saryarqany kókteı ótip, asyqpaı qonalqylana otyryp, alysta qalyń qypshaq jaılaǵan Torǵaı dalasyn, Tobyl boıyn aralady. Jol boıy ánshiler toby kóbeıip, aqyn kóńilin jubatpaqqa qosylǵan el saýyqshylary at basyn tirep túse qalǵan jerde oıyn-kúlki jasap, jalpaq eldiń shólin ánmen qandyryp keledi. Buryn atyn estise de, ózin kórmegen ataqty ánshilerdi kózben kórgen qara qaýym kárisinen jasyna deıin japyryla kútip, keı aýyldar qıyla surap, shylbyrǵa oralyp, aqyndardy eki-úsh kún jibermeı ustaıdy.

Kóp án, kóp jyrdyń ishinde duǵadaı jattap, quran súresindeı qadirlegeni — "Qulager" áni. Aqan seri jabyǵyp, kózine jas alyp qamyqsa da, el bop qolqa salǵan soń ánshiler Qulagerdi birinen soń biri aıtyp jurt suraýyn oryndaıdy. Keı jerlerde ashyq, qulashty daýyspen Aıtpaı aqyn:

"Jel soqsa, qamys basy maıda deımin,
At qostym, at aıdaýshy aıda deımin.
Aldyńǵy at baran bolmaı, qylań boldy-aý,
Jyǵylmasa Qulager qaıda deımin", —

dep shyrqata, shymyrlata salǵanda, ánshiler toby sońǵy qaıyrmasyna,

"Beý, bóribaı-aı,
Beý kerim aı-aı!" —

dep tebirene qosylǵanda, bar aýyl, bar qazaq qaýymy aqyn qaıǵysyna egilip, aqyn qanatyn qaıyrǵan el essizdigine qarǵys aıtqandaı tebirenip, kúz dalasynyń yzyndaı soqqan jeli de ishin tarta ýhilep, zarlaǵandaı, aqyn kóńilin kótergen ushqyryn, júırigin joqtaǵandaı bolady. Estigen jurt kózine jas alyp, ánshi-kúıshilermen birge zarlap, birge qosylady.

Kúni-túni mal sońynda salpaqtaǵan qalyń eldiń kókireginde Aıtpaıdyń "Ardaq", "Qanapıa", Qapashtyń "Shalqaq ker", "Qapire", "Qaraǵym", Qultýmanyń "Úsh kóterme", Birjan, Orynbaı, Shal, Shóje, Núrkeı, Toǵjan, Janaqtardyń ushqyr sóz, kórkem, sulý ánderi men birge jańa - "Qulager" áni uıalap, jas bala Shashýbaıǵa deıin boıyndaǵy baryn tókken qazaq ónerpazdarynyń qudiretti kúshine el arasy tolqyndaı shaıqalady. Óz dostarymen, ustaz tutqan shákirtterimen ótkizgen az kún Aqannyń da jabyrqaǵan kóńilin kóterip, kóz aldynda aıýandyqpen ólgen júırigi de ánge, jyrǵa bólengendeı boldy. Qazaq eli saǵynaı asyn "Qulager" ánimen bilip, Qulager ólimimen qaldyrarlyq belgili etken edi. "Qulagerge" aqyn talabynyń ushqyr qanatyna, shabytyna qazylǵan kór, bylaısha halyq tarıhynyń úlken bir betine ánmen jazylǵan edi.

Aqan seri júıriginiń óliminen soń, qan jutyp jatyp alýdy laıyq kórmeı, bar ónerli toppen el aralap, qazaq qaýymyndaǵy qarańǵylyq kóleńkesin, qaraly i únderin, el basyna tóner qıanat pen zorlyq ataýlyny dostarymen birge ánmen zarlap, kúımen tógip, aldy-artyna qarar jurt kózin, — kóńil kózin taǵy da asha túsken edi.

Kúzgi boqyraýda ǵana eline, jurtyna oralǵan Aqan qasyndaǵy ánshi-kúıshiler tobyna kóńildegi bar yqylasty alǵysyn aıtyp, qoshtasyp, qushaqtasa aıyrysyp, Móńke balamen Qaratalǵa keldi.

Suryqsyz dalada ala quıyn oınap, daýyl terbegen Qarataldyń japyraqsyz teregi men qaıyńy sıdam butaqtarymen birin-biri sabalap shýlap tur. Jel kernegen aýyl kórkiniń de óńi qashqan — sylaýy túsken qara-qoshqyl aǵash úıler qara jaýynnan beli qaıysqandaı ár tusta myqshıyp qalypty. Jaz kúngideı Sarysý kóliniń mańynda mamyrlap jatqan qaz-úırek te, jarysa oınaǵan qulyn-taı da joq. Mılyǵyna sheıin malaqaılaryn bastyra kıip, shekpen, kúpisiniń belin qynaı paılaǵan malshylar, sharýa sońynda mıtyńdaǵan az úıli kórshiler ǵana Aqan serini kórgende ár jerde sostıyp, Qulager ólimine qalaı kóńil aıtýdyń qybyn taba almaı, ımene basyp qarsy aldy.

Aqannyń kózi aldymen Qulagerge jeke arnap saldyrǵan Aqbaltyr atanǵan qaıyń qoraǵa tústi. Qańyrap boc tur. Terbele basyp, saltanatpen ishine kirer Qulageri joq. Qos kólge barar jol jıeginen Qulagerge arnap qazdyrǵan shegendi qudyqqa qarady. Qasynda uzyn jipke baılanǵan kónek qaýǵa domalap bos jatyr.

Qaratal baýyryndaǵy az aýyl kóńilsiz, qabaǵy salyńqy. Ýlaǵan-shýlaǵan basqa qonystas aýyldarda da maza joq. Qaýlaǵan ósek, gý-gý áńgime. Qulager ólimine jany ashyp kúızelgen jurt endi kereı malyn shapqan barymtany aıtyp, sońynan kelgen qýǵynshylardyń lańyn tóndire túsip, Bátjannyń ólimin, onyń qaraly aýylyndaǵy sumdyqty neshe saqqa júgirtip, lepirte soǵyp, boratyp jatqan. Biraq, bul áńgime áli Qaratalǵa jetken joq edi. Bátjan óliminen Aqan áli beıhabar.

Kereıdiń maly shabylypty degende, el ishi aldymen Aqandy sóz qylyp edi: "Mańynda toptalǵan kóp jigitteri bar deıdi, ashýly, kekti jigitter Qulagerdiń óshin alyp, jaýyzdardyń jylqysyn talap ketken eken, sol kerek. Aqan da kegin jibersin be, namysqa býlyqqan eriń salǵan eken sheńgelin baıdyń malyna. Endi taýyp kórsin" dep seriniń erligin maqtan etip kótere sóılep edi, keıin kereılikter eldi qasqyrsha talaǵanda, basqasha sarnaýshylar da shyqty: "Bul Aqannyń júrgen jeri lań, tıgen jeri — qan, óz qarabasymen ketse bir sári, zaýaly elge, ne jerge tımeı qoımaıdy. Taǵy da eki eldiń arasyn ashyp, jaýyqtyryp qoıdy-aý. Taǵy da irgeles otyryp, bir-birimizge qarar bet qalmady".

Boqyraýdyń salqynyna qaraı eski syrqaty qaıtalap, býyn-býyny syrqyrap, tulaboıyndaǵy sal aýrýy júrekke shaýyp, alqynǵan Qoramsa tósek tartyp jatqaly bir aıdaı bolypty. Tamaǵynyń lepsisi bar Jańyl da sybyrlaı sóılep Aqannyń qaıǵysynan múldem júdegen. Sabyrly, aqyldy ana balasyn kórgende uzaq qushaqtap, únsiz jylap kóziniń jasyn tógip-tógip alǵan edi. Qaıtyp jylamady. Aqannyń oısyraǵan kóńilin odan saıyn ortaıtpaıyn dedi me, kirip-shyǵyp jatqan aýyl adamdaryn aq jarqyn júzben, kúle júrip qarsy alady. Alys joldan mertigip, jigeri qum, júregi dym, jarymjan bop qajyp jetken ulynyń keıisti óńin kórgende syrt aınalyp sezdirmeı, ishteı kúrsingeni bolmasa, únsiz túksıip, syrqattanǵan Qoramsanyń da kóńilin aýlap, báıek bop júrgen qaıran ana ǵoı. Dúnıede bolyp jatqan tirshilik kúıbeńinen turmys taýqymeti, daý, zaýal degennen beıhabar, Qulager ólimin de sezbegen maqaý Yban ǵana súıikti baýyry Aqan kelgeli máz. Týǵan ákem deı me, álde baýyryna salǵan Jańyl men Qoramsanyń ymmen túsindirýinshe úlken aǵam deı me, qaıtse de ishi jyly tartyp, ol kelgeli betine qan júgirip, otyra qalsa aldynan túspeıdi. Onsha balajan bolmasa da Aqan Allanyń qahary tıgen meıirimsiz beıbaq ulynyń betinen qaqpaıdy.

Osy joly Aqan shyn qulazydy. Mańaıdaǵy aýyldardan birli-jarym týystar — Maltabar, Qultabar áýletinen jany ashyr jandar kelip, Qulager ólimine kóńil aıtyp ketkeni bolmasa, moıny qashyq jerlerdegi atyǵaı-qaraýyldan eshkim áli at izin salǵan joq. Kóńili qamyqqan Aqandy qajytpaıtyn degenderi me, eń jaqyn dostary Shákeı, Sultanmurat, Qoıkúzet, Ojymbaılar da aqyndy pir tutyp, jańa ǵana ánge baýlyna bastaǵan jastardan da eshkim ázir joq. Keshegi Saǵynaı asy, Qulagerdiń Qusaq kólindegi ólimi, mańyna toptalǵan ánshi-kúıshilerdiń jubatý saýyǵy, — bári óń men tústeı. Qaratal baýyry ólik shyqqandaı qaıǵyly. Kórshi aýyldar jaǵy tym-tyrys. Kóp kún joldas bolǵan Móńkeni eline attandyryp, Aqan da biraz kún tynyǵyp almaqqa Basaralasyn alyp, jylqy basyna ketpek bop jatqanda, Bátjannyń qaıǵyly qazasyn estidi. Tulaboıyn muz qaryǵandaı titirkenip, aıdalada, at baýyrynda ólgen ánshi dosynyń bóten elde qalǵan beıiti, a zaly úıdiń shańyraǵyna shoqpar oınatqan kereı jigitteriniń júgensiz oıranyn estigende seri burynǵydan beter máńgirip qaldy.

Tap osy tusta kúzgi qarala, torala bulttardaı etek-jeńin jel keýlep, qabaqtarynan qan jaýǵan molla, qojalar jan alatyn ázireıildershe esik aldynda attarynan túsip jatty.

Bul kelgender — Jánapıa, Ǵabdolla ımamdar men Muhammedrahym, Shámbil, Shámil qojalar, Muqanáli, Ǵabdrahman mollalar. Belindegi kiselerin aǵytyp, bastaryndaǵy qoqyraıǵan zúnnara, qaýqıǵan qulaqshyndaryn teris aınaldyra qaǵyp, Qoramsa jatqan úıdiń tórine jas shamalarymen qatar túzeı otyrǵan soń, Aqan bulardyń myna kelisin unatpasa da qazaq rásimimen kirip, sálemdesti de, Bátjannyń ornyna baryp qaıtatynyn aıtyp luqsatpen shyǵa bergen.

— Aqan shyraq, — dedi appaq saqalyn urǵashy tisteri synyq taraqpen tarap otyrǵan Jánapıa, — úıińe ádeıi kelgende, qaıda barasyń?! Bátjannyń ólimi demeseń, súıegin qolymen kómgen eshkim joq, bararsyń, sen barǵanmen o dúnıege sapar shekken marqum bul fánıǵa endi qaıtyp oralmaıdy. Biz ádeıi keldik, otyr erteń de kún bar.

— Odan da Qulagerdiń janazasyn shyǵaraıyq, — dep Muqanáli de qystyryla ketti.

Bulardyń taǵy da soqtyqqaly otyrǵan syńaılaryn sezgen Aqan:

— Sizder maǵan kóńil aıtýǵa keldińizder me, aýrýdyń halin bilýge keldińizder me? — dep, tizesin búkpeı saýal berdi.

— Ekeýi de.

— Onda, áne ákeı qastaryńyzda. Al, maǵan kóńil aıtsańyzdar, olaryńyzǵa Alla rıza bolsyn. Endi men júreıin.

— Aqan shyraq, tura tur. Biz el atynan kelip otyrmyz. Aıtar sóz bar, — dep, Ǵabdolla da kúrekteı saqalyn salalap, qalyń qarakúreń qasy japqan ótkir kózin qadady. — El búlinip jatyr taǵy da. Estigen bolarsyń. Onsha da munsha bir qyńq etip, aýyrsynar, el qaharynan yǵar kúniń bar ma eken?!

— Áı, Aqan, — dep sózdi Muqanáli ilip áketti. — Elde buzylmaǵan eshteme qalmady. Qaımaǵy buzylmaǵan — jalǵyz din, musylmanshylyq aq jol edi. Ol da buzylyp barady. Din dese, din ıelerin kórseń, titirkene túsetin ne jynyń bar. Kesheler el ústinen ótken soıqandy kózimmen kárip keldim. Kereı men Qaraýyl arasy taǵy da búlindi, tunyǵy shaıqaldy. Saǵynaı asyna barma dedik, bardyń. Jazańdy tarttyń. Endi Qulageriń ólgen eken, eldi nege dúrliktiresiń? Bir erdiń qunyna turmaıtyn at úshin talaı erdiń qanyn júktep kep otyrsyń.

— Toqtat ármen tantymaı! Ne aıtyp kelesiń, dorba aýyz, — dep Aqan qalshyldap ketti. — Taǵy da tisterińniń qanyn jaǵa kelgen ekensińder. Ne aıtyp otyrǵandaryń...

— Aqan shyraǵym, sap-sap! Biz elge tisimizdiń qanyn nege jaǵaıyq. El sózin estip, myna taqalǵan daýdy basaıyq, el kerden ketse de, dinnen bezbesin, musylman balasy bir-birimen qyrǵı qabaq bolmasyn dep arashalaıyn bop keldik, — dep edi Ǵabdrahman.

— Kóp máımóńke ne kerek, — dep Muqanáli taǵy qosyldy. — Erteń kerek jigitteri kep ózińdi kórip áketkende nege ara túspedińder dep ókpeleme. Aldyn-ala aıtaıyq, eskerteıik dep keldik. Kereı jurtynyń qyrýar malyn qaıda aıdatyp tastadyń? Qaıda tyǵyp turmaqsyń?! Báribir búgin be, erteń be, tabylady. Oǵan deıin jurt qyrǵynǵa ushyrap barady. Bátjandy qoıa uryp, sol maldaryn qaıta úıirine qosqyz. Barymta qolynda ólgen kúnáharlardyń qazasy seniń moınynda o dúnıege barǵanda jaýap berersiń, al myna tirilerdi bulaı qyrqystyrma. Búldirip boldyń ǵoı eldi...

— Áı, shaldar! Aljyǵan shaldar! — dep Aqan bozaryp turyp, ashýmen aqyrdy, — Barymta malyna senderdiń qımalaryń qyshymasyn. Elge, kúnge jaıyp bolǵan ekensińder. Taǵy da jaıyndar! Endigi kútkenderiń meniń ajalym eken. Baryńdar, aıtyńdar, mal ıeleri alar kegi bolsa, menen alsyn. Jurtta qansha sharýasy bar? Urlaǵan — men! Aıtyńdar, olardan keler ker bolsa kútip aldym.

— Alla, alla! Sýbýhan Alla! — dep Ǵabıdolla betin basty. — Allaı, Aqan túsiń qalaı ózgerip ketti. Myna túrińmen sen qan ishersiń. Qoıynyńdaǵy jaryńdy, sońyńnan ergen inińdi, dosyńdaı bolǵan Qulagerińdi jutyp eń, endi myna ákeńnen aýlaq! Áý basta-aq yrymyń jaman edi, jyn uıalaǵan Aqan, Alla, Alla ákeńnen, shesheńnen aýlaq! Aqan shyǵyp júre berdi. Aǵash tósekte shalqalaı jatqan Qoramsa basyn kótergen, jastyqqa qaıta jyǵyldy. Shámil qoja ornynan turyp súıeı berip edi, aýrý qart sińirli qolymen qaǵyp qalyp qaıta kóterildi. Aýyz jaqta júrgen Jańyl júgirip kep, demedi de, qos jastyqty arqasyna salyp, kózi qantalaǵan shalynyń óńine úreımen qaraıdy. Qos qolymen tósekti tiregen Qoramsanyń jutqynshaǵy árli-berli júgirip, alqynyp otyrdy da, molda-qojalarǵa qarady:

— Á-áı, dinnen bezgender, — dedi daýsy qarlyǵa. Qonaqtardyń kózderi sharasynan shyǵyp, Qoramsa ústerinen búre túsetindeı otyrǵan oryndarynda kótkenshektep sheginshekteı berdi. — Sender men qashan óledi dep eminip keldińder ǵoı. Oǵan deıin maza berińder. Qysylǵan keýdemdi odan saıyn qyspańdar. Baryńdar ana jaqqa. Senderdi kórmeı óleıin. Jańyl, qazanyńa as salyp pa eń, mynalar ataýkerelerin jesin de, ketsin. Janymdy alar Qudaı bularsyz-aq alady. Endi kórmegenim osylar bolsyn. Baryńdar, ketińder, kóz aldymnan, óńkeı jan alǵyshtar!..

Mańdaıynan ter saýlap alqynǵan Qoramsanyń tulaboıy qalshyldap, shalqalaı berdi.

9

Kúzgi kún tańdaı-tańdaı bulttyń baýyryn qanǵa boıap ashyqqa batty da, lezde qas qaraıyp aspan asty dóńbekshı jóneldi. Yzǵyryq jel aıdaǵan qaraqoshqyl bulttar jóńkilip kóship jatyr. Jaz boıy teristiktegi kóz kórmegen muzdy muhıtta jınalǵan bulttar qat-qabat, ıin tiresip, jyly jaqtyń aspanyna qaraı búktetile aýnaǵan ábjylan, aıdaharlardaı qaharlana jyljyp, birin-biri basa kóktep qýyp barady. Anda-sanda sógilgen tustan aqtańdaq yzǵarly qar bulttary da kórinip qalady.

Kól-kósir bıik aranǵa úıilgen bir maıa shóptiń yǵynda turǵan Nurtaza bolystyń qalyń qabaǵy da kúzgi bulttaı túnerip alypty. İshi alaı-túleı. Jylandynyń tóbe-tóbelerinde jazdyń shýaqty kúnderi quj-quj qaınap jatatyn shubar jylandar búkil ordasymen ishine kirip alyp, oınaq salyp, shek-qarnyn aralap júrgendeı tynysy tarylyp, zyǵyry qaınaǵan bolys, kúzen ishiktiń túımelerin jula-mula aǵytyp, qos óńirin ashyp jibergende ishki baýy byrt etip úzilip ketti. Sýsar bóriktiń astynan ter shyǵaryp, tulaboıyn qyz-qyz qaınatyp pysynatqan — tobyǵyna túsken kúzen ishiktiń jylýy emes, ishte qujynap alasurǵan oı jylandarynyń ystyq aptaby edi.

Nurtaza álgi ázirde toqalynyń úıinen shyǵyp, at ústinde meń-zeń bop, eki shaqyrymdaı jerdegi qoıly aýylǵa kelgen. Bir jumadan beri Súleımennen alǵan tórt kók arba, úsh rádýanmen shóp tasyǵan jalshylary búgin jumystaryn bitirip, serne jeıtin kúnderi. Bolys olarǵa jabaǵy soıǵyzǵan. Qazir sońǵy arbanyń bastyryǵyn sheship, jel jaqtan záýlim maıanyń ústine jońyshqa shópti áýpildeı kóterip, aıyrlap laqtyryp jatqandardyń úni kóńildi estiledi.

— Aý, burysh-buryshyn shyǵara úıińder.

— Jelge ushyrma, qaǵyp alsańshy.

— Shirkin-aı, muryn jaratyn máıek qoı, jaryqtyq.

— Ana jaqta jabaǵynyń jas eti de bylqyldap pisip jatyr-aý. Bolysekeńniń qoly keń-aý!-desip, Nurtazanyń kelgenin kórgender astyna kópshik tastap estirte dabyrlasady.

Shynynda bıyl jazdyń basynda kún damylsyz kúrkirep, nóserli jaýyn kóz ashtyrmaı, oıdym-oıdym shoq aǵashtardyń baýyry balaýsa máıekke bógip, tunyp qalǵan. Kúzge deıin basylǵan kúpanalar men bıik shoshaqtardy qaıta qoparyp artqanda qymyzdyq, jıdek japyraqtarynyń ıisine deıin jas qalpynda burq ete qalǵan. Qazir yǵynda turǵan adamdy mas qylǵandaı kókpeńbek máıek muryn qytyqtaıdy.

Bir-birine tirkestire doǵarǵan kók arbalardyń qasynda qarańdap myqshyndap júrgender albar mańyna shashylǵan shópterdi tyrnaýyshpen jıystyryp, maıany bastyratyn uzyn syryqtardy daıyndap sharýany tyndyra bastaǵanda jalǵyz atty da jetti. Bul — Súleımen. Aǵaıyndy ekeýi búgin jurt kózinen aýlaq, qoıly aýylda jeke aqyldaspaq.

— Amansyńdar ma? İske sát! — dep shylbyrynan ustaı bergen jalshyǵa atyn jetektetken Súleımen tún ishinde aspanmen talasqan taýdaı kóringen maıaǵa qarap qaıyrly bolsyn aıtty. — Apyrym-aý, bıylǵy shópteriń tipti ushan-teńiz ǵoı. Neshe kún oraq salyp edińder?!

— Bir-aq aıda shaýyp aldyq. Qudaı buıyrtsa, til-kózden saqtasyn, eki jylǵa jetetin shóp, — dep, jalshy da maıaǵa shalqaıa qarady. — Aı, biraq, bir jyldan asyra qoımas, Nurekeńniń maly da jaryqtyq, shetinen jemqor ǵoı!..

Óz-ózinen shytynap turǵan Nurtaza jalshyǵa zekip tastady:

— Áı, saǵan degen sóz joq. Qystyrylmaı túr quıysqanǵa... Bar, odan da, andaǵy atty baıla, analar jumysyn bitirisimen tamaqtaryńdy ishińder de, tez tarańdar. Erteń ertemen myna Súleımenniń arbalaryn jetkizip berińder... Áı, túsindiń be?!

— Túsindik, Nureke.

— Túsinseń, sol. Al, Súleımen, júr úıge kireıik.

Qaraǵaıdan qıyp salǵan eski úıge qoı qora, at qora japsarlasa tiresken. Oǵan jalǵas shóp úıetin keń aran. Uzyndyǵy atshaptyrym derlik. Bárine ishten qatynaıdy. Bul — bolystyń qoıly aýyly. Munda báıbishesi men ortanshy áıeli turady. Atan erkin óterlik bıik jalpaq qaqpadan kire bere Nurtaza ishke aıqaı saldy:

— Áı, qaısyń barsyń. Sham ákelińder, sham!

Oń jaq búıirde esiginen ot jyltyraǵan shoshaladan bir kelinshek jypylyq sham alyp shyqty, qansha abyrjyp, asyqqanmen, sál bógelip qaldy. Qorada jel bolmasa da, alaqanymen kólegeılegen kelinshek qaǵyla berip:

— Qaı úıge? — dep edi.

— Shetki qonaq úıge. Ne boldy bárińe, osynshama omalyp! — dep Nurtaza oǵan zekip tastady.

Bular qoıannyń jymyńdaı yńǵyl-jyńǵyl qujynaǵan kóp ashaly taqyr qoranyń ishinen kómeski sham jaryǵynyń astynda qoldaryn aldaryna sozyp, soqyr teke oınaǵandaı eppen basyp, bir túkpirdegi malaılar turatyn eki bólmeli shaǵyn úıge jetti. İshte maı sham bar eken. Qabyrǵalary kúıe-kúıe, edenin maılaǵan aýyz úıden tór bólmege óte berip, Nurtaza,

— Járáıdi, bara ber. Ana adamdardy tamaqtandyryp tez jóneltińder. Biz keıin ishermiz. Ózimizden habar bolmaı bul úıge eshkim kirmesin, — dep sheshine bastady. — Á, aıtqandaı, jaryǵyraq sham ákelińder.

Syrttan beısaýat qonaq kelse, úıge túsirmes buryn maǵan habar berińder...

Jypylyq shamdy alaqanymen kólegeılegen kúń artymen sheginip, shyǵyp ketisimen, beshpentiniń qaltasynan alǵan qaǵazdy Nurtaza Súleımenge ustata berdi.

Bul — keshe Konovalovtan kelgen depesha edi: "Kemel uly Nurtaza bolys Kókshetaýǵa tez jetetin bolsyn".

Buryn amandyq surap, saýlyq tileıtin, bularǵa jumsaq Konovalovtyń myna qaǵazy tym sýyq. Buryn júz kórisip, aýys-túıispegen jat adamdaı qysqa qaıyrǵan oıazdyń shaqyrýy — qazyna tarapynan ǵana bolatyn aıazdaı qaryǵan jarlyq.

Oıazdyń ıyr-shıyr qoly qoıylǵan qaǵazdy qaıta-kaıta ejelep, ejiktep oqyǵan Súleımen qabaǵyn túıip:

— Myna Qanabalyńnyń beti jaman eken, analarǵa qaraı qısaımasa ıgi edi, sózi tym qyryn, — dep tańdaıyn qaqty.

— Kómeıine qansha tyqsań da juta beretin jalmaýyz emes pe. Kereıler aýzyn alyp qoıǵan ǵoı naısaptyń, — dep Nurtaza kózi alaqtap, tisin qaırady.

— Olarǵa bergende jaqsysyń da, sál qyldan taıar bolsań eshteme kórmegendeı mysyqsha kózin jumyp, shyǵa kelmeı me. Ana pesirińniń sóziniń jany bar. Qanabalǵa da ne zorlyq, múmkin oǵan da joǵarydan bir tyqyr taıanǵan shyǵar.

— Tyqyr-myqyr! Neǵylǵan tyqyr. Osy sen de kún jaýmaı sý bolasyń da, otyrasyń, — dep ashýǵa býlyqqan Nurtaza Súleımenniń betinen alyp tastady.

— Oý, Nurtaza, sen óziń, "bóri ashýyn tyrnadan alady" dep meni jazǵyrǵanyń ne. Kereıler shaqyrýsyz qaldyrdy dep kúshigin aldyrǵan qasqyrdaı bolǵan óziń emespisiń. "Kek alam, moıyndaryn astyna keltire bir búkteımin, barymta, barymta" dep shyǵa keldiń. Burynǵy qazaǵymnyń keń kósiletin zamany bar dediń be. Barymta túgili sydyrymtań da júre bermeıdi. Qazir jurttyń kózin baqyraıtyp qoıyp eki jep bıge shyǵatyn saýdanyń zamany týdy.

— Saýda-maýda! Saýdany saǵan berdim. Maǵan tize kerek.

— Qashanǵy tizege sala beresiń?!

— Endi sen de osylaı shyǵaıyn dediń be. Qaraqurtsha qaptaǵan mal kórseń, syldyraǵan aqsha elestep, ata-babań kórden tirilip kelgendeı bolasyń...

— Qoı, Nurtaza, ataǵa til tıgizip qaıtesiń. Onyń ne jazyǵy bar? Odan da sonyń arýaǵy jebesin de.

— Seni-aq jebesin! Erteń olaı-bulaı bop ketse, jer-oshaqqa ıtere salatynyń men ekenmin ǵoı. Mal kózdiń qurty deýshi edi, seniń ishińe de qurt túse bastaǵan eken. Bar onda kórmegenim sen bolarsyń. Jalǵyz ózim-aq kóterip aldym moınymmen. Sen-aq jaýynnan qurǵaq shyq. Bar, bar! — dep Nurtaza ornynan turyp ketti.

Súleımen tarpań minez inisiniń myna qylyǵyna ashýlanaryn da, kúlerin de bilmeı zyǵyry qaınap, zirk etti:

— Áı, Nurtaza, otyrshy óziń bala qusamaı. Ne bop ketkensiń túge. Mundaı baıapar emes eń. Onda da aqyldasaıyqshy. Ýaqyt bolsa qyl keńirdekke keldi.

— He aqyl kerek. Aqylshy bolsań buryn qaıda qaldyń?

— Oıpyrym-aý, endi, qaı arada aqylyńa jaramadym? — dep Súleımen yzaly kúldi. — Qyrýar maldyń ornyn bir kúnde taptym. Odan artyq neǵyl deısiń. Eger órisinde órip júrse ana Nurmaǵanbetter, kósheden ótken quıyndaı lańdy qotanyńa kep salar edi, kúsh kórsetseń, gýbernatorǵa deıin baryp ósh almaı qoımas edi. Qazir dál basyp taban tirer tıanaǵy bolmaǵan soń ǵana mystary quryp otyrǵan joq pa. Biraq, álgi, sýaıtyń qaıdan shyǵa keldi, "jerden jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty" dep, osy bir sobalaq pále bolmasyn áli.

— Ol ıttiń ǵana balasynyń aýzyn kúnshyǵystan keltirmedim bar ǵoı! Ol qańǵybasty izdetip jibergeli mine bir juma, átteń qolyma tústi bar ǵoı, týra úıtip jeımin.

— Ony burynyraq jeý kerek edi. Endi tamaǵyńnan ótpeıdi. Búkil kereı bop izdeý salmaı ma. Múmkin olar senen buryn izdep taýyp alǵan shyǵar áli.

— Qap, qolyma tústi bar ǵoı. Kózin qurta salar em.

— Oý, kózin qurtsań, ádeıi istedi dep kereıler odan saıyn bel alyp ketpeı me. Ol sýaıtyń kereılerge izdese taptyrmaıtyn kýá bop otyrǵan joq pa. Qoı, odan da ony jónge túsirý kerek.

— Jónge?! Oǵan da máımóńke kerek pe?

— Máımóńke bolmasa da, isti nasyrǵa shaptyryp, ýshyqtyra berip qaıtesiń.

İzdegenge suraǵan — aýyzǵy bólmege tapyrlaı basyp, sorań etip aqı kóz poshtabaı Jánibek kirdi.

Ornynan ushyp kete jazdaǵan Nurtaza poshtabaı kirer-kirmesten úreılene bas saldy:

— Áı, aqı taptyń ba?.. Ákeldiń be?

— Túý, bıyl qar erte túspese ıgi edi. Dalanyń jeli álemet. Týra ókpeden ótedi, — dep óz betimen sóılep kirgen syryqtaı uzyn Jánibek qolyndaǵy qamshysyn, kúláparaly shekpenin aýyz úıdegi shegelerge bıpazdana ilip, yrǵalyp-jyrǵalyp jýyrmanda jaýap bere qoımaǵan soń, bolys shydamaı jaǵadan aldy:

— Óı, aqı kózińdi!..

Qoly jaǵasyna zorǵa jetken Nurtazaǵa ıilip, Jánibek qulaǵyna sybyrlady:

— Jáken ákelmeýshi me edi, taptym, ákeldim.

— E, súıdemeısiń be? Daýsyńdy qattyraq shyǵarsań handyǵyńnan túsemisiń, soǵan da sybyrlaý kerek pe? Kim estip qoıady dep tursyń? Súleımennen jasyramysyń? — dep poshtabaıdyń jaǵasynan qolyn zorǵa bosatqan bolys shyn qýanyp, kóńili sabasyna túskendeı boldy.

— Ózińiz emes pe, únemi sybyrlaı sóıle, bul kúnde aǵaıyn da jaý deıtin, — dep Jánibek taǵy sybyrlap, Súleımenge aqı kóziniń astymen qýlana qarady.

— Jaraısyń, aqıym, jaraısyń. Qaı jerden taptyń ol qańǵybasty?

Jánibek endi jótkirinip alyp, qattyraq sóıledi.

— İzine bir túsken soń Jákeń tappaı qoıa ma? Tentirep júrip tý-tý Qypshaq eline asyp ketipti. Ásheıin, ótirikti shyndaı, aqsaqty tyńdaı soǵyp, erikken eldi sózge qaryq qyp, esip júr eken.

— Biz týraly da aıtyp júr me?

— Aıtqanda qandaı, jol boıy "qoı — endi ony aıta berip qaıtesiń" desem de bolmaıdy. Kúnde toqtaǵan aýylda ózgertip, qubyltyp soǵady. Áı, zorǵa shydap keldim-aý. Shirkin-aı.

— Sonda ne deıdi? — dep Nurtazanyń óńi kaıta sýıı qaldy.

— Qoı, ony óz aýzynan estıik te, — dedi Súleımen. — Endi qaıda keter deısiń. Aptyqpashy óziń, batyreke.

— Ózi qaıda qazir?

— Sizdiń... Bákeń úıine túsirgem... Qoıan aıaǵyn jegen neme, taǵy da el aqtap ketpese...

— Tez osynda alyp kel, — dedi Nurtaza. Ana as úıge kirip ketpesin qazandyqty saǵalaǵan ıt neme!

Jánibek ketken soń Súleımen bolys inisine saqtyq aıtty:

— Nurtaza, sen oǵan qazir shúılikpe. Shyda. Erkine jiberip sóıletip alaıyq. Áıtpese, basqasha sarnaýy múmkin. Sen, áıteýir aralaspashy, men-aq sóıleseıin. Ýáde me? Sosyn qalaı tıam deseń, erik ózińde. Meıli, júndeı tútip jip ıiresiń be, jonynan taspa tilip qamshy órgizesiń be!..

— Járáıt, járáıt. Sol sýaıttyń sózine shydaı alsam, kóreıin.

— Shydamaıtyn nesi bar...

Tór úıdiń qaýsyrmaly esigi ashyla bere: "Ássáláýmoǵáláıkó-óm!" degen Sý Qusaıynnyń sybyzǵydaı únimen qosa, shoshań etip qos qoly kórindi. Únemi sýlanyp júretin alaqanynan jerkense de Súleımen amalsyz sálemin aldy da, Nurtaza "á, amansyń ba" dep, teris qarap:

— Otyr, otyr, — dedi. Yzaly daýsy tistiń arasynan syzdyqtap zorǵa shyqty:

— Maǵan osy ara da bolady, — dep bosaǵadaǵy júk aıaqqa arqa tireı otyra ketken Sý Qusaıyn Nurtazanyń bir úlken sharýasyn tyndyryp kelgendeı jarty alaqan nasybaıdy ernine tastap jiberip shańqyldaǵan ashshy únimen kósile jóneldi. — Oıpyrym-aı, myna poshtabaıyń da atjalmańdaı shulǵyǵan áńgir-múńgir ǵoı. Eki aıaǵymdy bir etikke tyǵyp, qoıar da qoımaı on kúnshilik jerden eki-aq kúnde jetkizdi. Qaıran, talaı aýyl jolda qaldy. Qoıyn soıyp, qolyn qýsyryp otyrǵan talaı jurtqa qaramadyq-aý. Kepıet atar ma eken, kepıet. Bári jaıylyp tósek, jyǵylyp jastyq bop jatyr. Qaıtsin. Shirkin, talaı kún asyqpaı jambastap jatyp, aq maıdy aýyzdan aǵyzatyn-aq jerler edi. Qaıteıin, bolys shaqyryp jatyr degen soń, qara sý teris aǵyp ketse de qaraıyn ba. Shabdarymdy borbaılap ushtym ǵoı. Aı, osy joldan aman qalsa edi, mundaı surqyltaıdy kórmep edi, qaraókpe bolar ma eken. Meıli, ózi de aljı bastady. Bolysekeń osy joly bir at mingizip jiberetin shyǵar.

Yrjalaqtaı kúlip, erkinsigen Sý Qusaıynnyń sózi jynyna tıip, Súleımenge bergen ýádesinen shyǵa almaı, Nurtaza áreń shydap otyr.

— Qazaqy atqa minesiń be, aǵash atqa minesiń be? — dep Jánibek yrq etip kúlip edi, Súleımen:

— E, eńbegiń bar, minesiń ǵoı, minesiń. Bizdi el arasyna áýlıe aspan ǵyp kóterip júr deıdi ǵoı seni, eńbegiń bar, eńbegiń. Sonda qalaı maqtap júrsiń? — dep janyndaǵy Sý Qusaıynǵa kúle qarady.

— Suramańyz, Súleke, Qudaı bergen til men jaqty aıaıyn ba, alty alashqa túgel jaıyp kelemin. Myna qarashy, tilim jaýyr boldy, — dep Sý Qusaıyn tilin shyǵarǵanda, ish shuryldady. — Oıbaı, myna ishi qurǵyrdyń án salýyn qarashy. Toq jerge kelgenin bul da sezedi, tamaq jegisi keledi-aý, jeısiń, jeısiń.

Sý Qusaıyn ishin bosatyp qoıdy.

— Tamaq ta jeısiń, taıaq ta jeısiń, — dep poshtabaı qarqyldap kep kúlgende, Nurtazanyń kózi alaq etti:

— Áı, aqı, bar ana jaqqa! Tamaq daıarlańdar!

"Tamaq daıarlańdar" degenin "taıaq daıarlańdar" dep túsingen Jánibek eki ezýi jıylmaı, esikke umtyldy. Sý Qusaıyn bir sumdyqty ishi sezgendeı tuzdy kózi bozaryp, jaýtańdaı berip edi:

— Nurtaza búgin jabaǵy soıǵan, aýzyńnyń salymy bar eken, týra jas ettiń ústinen tústiń. Asyqpa, — dep Súleımen Sý Qusaıyndy kóńildendirip aldy. — Al, áńgimeńdi aıta otyr. Qane, óz qulaǵymyzben estıikshi, bizdi qalaı maqtap júrsiń? Áı, biraq sen qospasyz aıt.

Súleımenniń júzinen mysqaldaı úreı sezbegen Sý Qusaıyn qaıtadan jadyrap, jaıylyp sala berdi.

— Shirkin Nurtazadaı bolys bul ǵalamda joq qoı. Týsań tý. Aýzynan jalyn atyp turǵan joq pa. Búkil kereıińniń atyshýly alashubar shonjarlaryn bir-aq kúnde myqshıtyp, keýdesine shyqqan joq pa. Aqanǵa qansha ókpeli bolǵanmen, shyntýaıtqa kelgende eliniń joǵyn joqtap, namysyn qorǵaıtyn, el qamyn jeıtin Edige emes pe dep, tyńdaǵan jurtty bir qaratyp alam da, aı qyzyl tildi bezeımin-aý, jaryqtyqty. Qulagerdiń ólimine beli qaıysyp, namysqa býlyqqandardyń aıyzyn qandyryp, qumardan shyǵaram-aý, — dep, Sý Qusaıyn ernindegi nasybaıyn sypyryp alyp, aýyz jaqqa atty, — Súleke, osy, kóp sóılegendiki me, álde osy kúngi nasybaı jası bastaǵan ba, áp-sátte sý tatyp ketedi. Sizderdiki bazar nasybaıy ǵoı, anada bir Buhar nasybaıyn atyp em ózińizden, qol saǵyndyq qoı, dámi áli aýzymnan ketpeıdi, keńsirikti jaryp, saraıyńdy ashyp jiberedi-aý, shirkin!

Tuzdaı kózin mólıtip alaqanyn jaıa qalǵan Sý Qusaıynnyń myna erkinsýine sabyrly Súleımenniń de tynysy taryla bastaǵan edi.

— Sýaıt deseń, sýaıtsyń-aý, má, tartam deseń, tart, — dep Súleımen qaltasynan múk temeki salǵan oıýly jarǵaq keset alyp, aldyna ytqyta tastady. — Ǵumyrymda ısin ıiskemegen nasybaıdy menen qaıdan kórdiń — Jáne Buhar nasybaıy. Aı, syqpyrtasyń-aý, sypyrtasyń. Al, temeki shek, shekkiń kelse.

— Nasybaı atpaıtynyńyzdy bilem, áıtpese úırengen shyǵar degenim ǵoı. Keıin bir qolym tıgende ózim uńǵyǵan terek úkkishime úgip, qalampyr aralastyrǵan nasybaıǵa úıretem, nasybaı atqan adamnyń erni sál qalyńdaıdy. Áıtpese, ernińiz qaımyjyqtaı, qatyn erin, kelisińkiremeıdi, — degende yzaǵa býlyǵyp, tyǵylyp otyrǵan Nurtaza qarqyldap turyp kúldi. Zyǵyry qaınap, uzaq kúldi.

İnisiniń osynshama tarqyldaǵanyna sebepker bolǵan sýaıttyń sózine namystanǵan Súleımen:

— Áı, erin-merindi qaıtesiń, áýeli ana jyrym-jyrym óz ernińdi túzep alsaıshy, — dep edi, Nurtazanyń kúlkisine nasattanǵan Sý Qusaıyn odan saıyn qopańdap qoıyp, kúlimdeı tústi. Bolystyń zárli kúlkisin madaqqa balady.

— Oı, Súleke, ǵumyry urǵashy ataýlynyń tamaǵyna tıip kórmegen bizdiń erinde ne mán bar deısiń. Ylǵı at ústinde, jeldiń ótinde el aqtap júrgen erinnen ne suraısyz. Keıde jaradar baıǵustyń qany sýdaı sorǵalaıdy. Áı, poshtabaı, áı. Qaıda ketti álgi. Nureke, osy úıde qaımaq bar shyǵar. E, ıt basyna irkit tógilip jatqan úıde ne bolmaýshy edi. Qustyń sútinen basqanyń bári tabylar-aý. Maǵan bir sháı kesemen birini qaımaq aldyra qoıyńyzshy, shynynda ernim tilim-tilim jarylyp... aı, tún balasyna ýdaı ashyp, kórer tańdy kózimmen atqyzyp shyǵatynym bar keıde. Súlekeń jaqsy eske saldy-aý. Áı, poshtabaı! Aqı bala, qaımaq, qaımaq ákel!

Súleımenge sóz berip shydap baǵaıyn degenmen Nurtaza osy arada qatty úrlegen qýyqtaı tars jaryldy:

— Óı, ata-butańnyń aýzyn... Ne myjyp otyrsyń? Ákeńniń bettaqtaıyn... kimdi sen kálákaıt qylǵyń keledi. Áı, aqı, qaıdasyń!

Nurtaza kúılegen buqasha kózi qantalap, ornynan óńmendeı turdy da, aýyz úıde ilýli uzyn bıshikti ala salyp, Sý Qusaıynǵa silteı berdi. Arashaǵa Súleımen túspegende sýyldaǵan sary baýyr qamshynyń uzyn órimi qańǵybas baıǵustyń talsha moınyna jylansha oratylatyn edi.

— Qoı, Nurtaza, bir ashýyńdy ber maǵan, qoı deımin!

Súleımendi keýdesimen qaǵa umtylǵan Nurtaza, aǵasy ustap qalǵan bıshikti saýmalaı tartqylap júrip, Sý Qusaıyndy alystan bir-eki teýip qaldy:

— Myna ıttiń balasy, meni kim dep otyr, joqtaýyn asyraıyn qazir, dándegen eken!

Qamshydan jasqanǵan Sý Qusaıyn jeńimen betin qalqalaı bergen de, jamaýly beshpentimen basyn búrkep, tońqaıyp jatyp alǵan. Maı quıryqtan tıgen soqqyny elegen joq, tek túıe qussha basyn qorǵashtap, tunshyǵa sóılep jatyr:

— Qaraǵym, meniń ne jazyǵym bar? Neden jazdym? Aǵataı-aı, aǵataı, ne jazyǵym bar edi? Qudaı-aı, ne jazyǵym bar? — dep, bir sózdi on qaıtalap jalynǵan ol, Nurtaza basylǵanda baryp, beshpentten basyn shyǵarmaı, áýeli óńirinen syǵalap qarady. Sý Qusaıynnyń osy jatysy Súleımenge jazyqsyz taıaq jep shapannyń astynan múláıim qaraǵan kári mysyqtaı aıanyshty kórinse Nurtazaǵa, aýsar balanyń ákesin arqalanyp, ózinen eresek balany kelemejdep, "endi maǵan neǵylasyń dep mazaqtaǵanyndaı jynyna tıdi. Túk bolmaǵandaı Sý Qusaıyn basyn kóterip otyrǵanda, taǵy bas salyp ýmajdap tastaıyn dep umtylyp edi, Súleımen aldyn orady.

— Al, oınasaq ta biraz jerge shaptyq degendeı, áı sýaıt, endi óziń kóp tuzdyqtamaı tez aıtshy. Ne kórdiń? Kóp jylqyń ne kórip júrgen?

— Qaıdaǵy jylqy?! Taǵy neden jazdym? Batyr-aý, ne surap otyrsyńdar? Taǵy da tilimnen jazbasa, ıgi edim, — dep Súleımen Qusaıynnyń kókshil kózi jypylyq atyp, shyn túsinbegen nyshan bildirdi.

— Óı, sýaıt! Qap myna ıtti qaıteıin, — dep, taǵy da dyzalaqtap, tistengen Nurtaza, onyń aýzyna ózi sóz saldy. — Álgi, Qyzyljar jaqtan kórgen malyń? Biz urlatqan mal?

— E-e, — dep qaıtadan yrjalaqtaǵan Sý Qusaıyn shaqshasyn alyp, ókshesine qaqty. — Urlanǵan demeshi, bolyseke. Onyń aty barymta ǵoı, barymta.

— Sony aıtsaıshy, sony, qaıdan kórdiń, sorly-aý, — dep endi Súleımenniń de zyǵyry qaınaı bastady. — Toq eterin aıtshy óziń sozbaı!

— Sozatyn onyń túgi joq, ózdeıiń de ony estip játqan shyaısyndaı, — dep Sý Qusaıyn sońǵy "estip jatqan shyǵarsyńdar" degen sózdi aýzyna nasybaı salyp tili kúrmele sóılegende, ana ekeýine kópe-kórneý buzyp aıtqandaı boldy, — Álgi, atyǵaıdyń qalyń tusy — Ojan aýylynan shyǵyp, namazdyger áletinde "Qara toǵaı" degen jerge jetkem. Aldymnan adam aıtqysyz kóp jylqy kórindi.

— Kóp bolǵanda qansha? — dep Nurtaza qozǵalaqtap qoıdy.

— Endi... qarasy... qalaı desem eken, áıteýir byqyǵan mal. Aı, ózińniń malyńnan kóp bolmasa, az emes-aý, Nureke.

— Shatypsyń...

— Jaraıdy, sosyn, — dep Súleımen Nurtazany taǵy orap ketti.

— ...Sosyn... jylqyshylarǵa soǵyp, qymyz ishe keteıin dep burylsam, ne qos, ne bastarynda bir pana joq aǵash arasynda ot jaǵyp otyrǵan eki-úsh adam óre túregeldi. Tanı kettim. Ortasynda men tanymaıtyn qarasaqaldy bir dáý syǵan otyr. Basqalary Nureke, ózińniń jylqyshylaryń.

— Ony qaıdan bile qoıdyń?!

— E, olardy baıaǵy jalańbut kezinen bilem. Álgi Qarsaqbaı marqumnyń uly Táshim, Jansaqtyń qyrmatazy Máýlı...

— Boldy, boldy kóbeıtpe... Al, jylqylar kimdiki eken?

— Á-á, ony da birden tanı kettim ǵoı. Myna kóz neni kórmegen kóz. Sizdiń jylqylardyń júgen-quryq tımegen shý asaýlaryna deıin jazbaı tanymaımyn ba.

Sý Qusaıyn óziniń shyn biletinine masattanǵandaı tilin erniniń astyna tompaıta júgirtip, nasybaıǵa tushyrqanǵandaı murnyn qýsyra uzaq tartty da, áńgimesin qaıta jalǵady.

— Aý, myna jylqylar bóten eldiki ǵoı. Qaıda apara jatyrsyńdar desem, malaılaryń bir-birine qarasyp, jaýtańdap, "qoıyńyz, qaıdaǵyny shyǵarmaı, ózimizdiń mal" dep qus qondyrar emes. Záreleri ushyp, degbirsizdene bastady... Sóıtip otyryp qýlanǵan nesin alǵan deımin...

— Bóten eldiki ekenin qaıdan aıyra qoıdyń?

— Eh, óńkeı tory ala, qarala jylqylardy aıyrmaı meni ne qara basypty. Sizde ondaı bir úıir de jylqy joq qoı. Sodan álgi jerde, torsyqtan quıǵan bir tostaqan baldaı qymyzdy ishtim de, odan óri kóp otyra almadym, jylqyshylar "júremiz túndeletip", "al ishtiń ǵoı ataýkereńdi" dep, tipti ózimdi ana bir Tontıdyń qara domalaǵy jekip, quıryǵyma qonys taptyrmady. Úsh aıaq mosyǵa ilgen et búlkildep qaınap jatyr edi, sony qyzǵandy ma? Biraq, úıtpese kerek edi. Baıdyń asyn baıǵus qyzǵanadynyń" keri. Shirkin dalada jegen ettiń dámdi bolatyny nesi eken. Qansha jeseń de sińe beredi-aý...

Oıýly eski júk aıaqqa jaýyrynyn úıkep-úıkep qyshynyp, sózdi taǵy da qozdatyp, kóıite jónelgen Sý Qusaıyndy Nurtazadan burynyraq Súleımen qaqty.

— Iá, etti jeı almaı kettiń? Sodan soń...

— Sosyn... qaı jerge kelip em... Osy, sózimdi bólgendi ámende ıt etinen jekkórýshi edim. Bireý kıip ketse, jynym qurystap, aıtpaı qoıatyn da ádetim bar...

— Óı, jynyńdy!..

Nurtazanyń kózi shatynaı qalyp edi.

— E, aıtqandaı... Sodan, — dep, Sý Qusaıyn ile jalǵastyryp ketti. — Áıteýir etti jegizbedińder ǵoı, báribir kimniń maly ekenin bilmeı qoımaımyn dep, bapap jolymnan qıystaý burylyp, kóp jylqyny janamalaı óttim. Týra ústinen tústim. Kóz qyraǵy emes pe. Dál tanı kettim — kereı jylqysy, bári kereılerdiki.

— Qaıdaǵy kereı? Ne shatyp otyrsyń?!

— Oý, kereılerden basqada ala jylqy joq pa eken. Básentıyndarda da, myna ish jaqta da ondaı mal kóp, — dep Súleımen jumsarta surap edi, Nurtazanyń deldıgen tanaýynan seskenip qalǵan Sý Qýsaıyn myrs etip kúlip jiberdi.

— Áı, Súleke-aı, meni synaǵyń kelip otyr-aý. Men bilmeıtin jer astynda. Qaraǵym-aý, jylqynyń jambasynan, qulaǵynan-aq soqyr adam ajyratqandaı emes pe.

— Qulaǵynda ne bar eken? Atańnyń basyn kórdiń be?

— Atalarymyzdyń atam zamanda qýraǵan basy qaıdan bolsyn. Kádimgi pyshaqpen salǵan en bar. Atamyz qazaq sonaý jaýgershilik zamanda "Aq naızasy bolmasa, erdi qaıdan tanyrsyń, en, tańbasy bolmasa maldy qaıdan tanyrsyń?" depti ǵoı. Sol aıtqandaı álgi jylqylardyń qulaǵyndaǵy en — kereılerdiń eni.

— Bul eneńdi uraıynnyń enshiligine ne berersiń. Seniń qatyn ala almaı qańsyp júrgeniń de tegin emes-aý, tegińdi uraıyn! — dep Nurtaza keńkildep, yzaly kúldi.

— Nureke-aý, baıaǵyda tesiginiń búri joq bir shal ańdaýsyzda artynan jel shyǵaryp qoıyp, másisin bir-birine úıkep, shıqyldata qoısa kerek. Sonda qý tildi bireý "oý, otaǵasy, ol shıqylǵa bul shıqyl uqsamaıdy" depti ǵoı. Sol aıtpaqshy, ol enniń jóni bir bólek. Meniki, ásheıin...

— Sonda kereıdiń eni qandaı bolady eken, basqanikinen ózge me eken?

— Nureke, bilmeseńiz aıtyp bereıin. Ózi shynymen osy kúnge deıin bilmeısiz be, men qaljyńdap otyr eken desem, — dep Sý Qusaıyn júginip otyrdy. — Myna bizdiń qaraýyldyń eni, ózińiz bilesiz, qıyq en, atyǵaıdiki — júrekshe en, básentıyndiki — solaq en, qýandyq eliniki — kez en, qypshaqtardiki — kóbinese oıyq en, im-m... qarjastardiki — baıpaq en... úshkil en, sydyrtpa en, tilik en, sota tilik en, aıshyq en degenderi, taǵy sondaı tańbada da neshetúrli bir-birine uqsamaıtyn — belgileri boldy. Máselen, arǵyndardiki kóz tańba, qypshaqtardiki — qos álip, qońyrattardiki — bosaǵa, al kereılerdiki — ashamaıly. Ony...

— Járáıdi, járáıdi kóbeıtpe. Rý, atanyń menshikti eni bolady degendi senen estip otyrmyn, aı naısap-aı, naısap, shimirikpeısiń-aý. A, kereılerdiń eni qandaı bolady eken?

— Kereılerdiki kóbinese tesik en, umytpasam aqsary-kursarylardyń eni osyndaı. Týra qulaǵynyń ortasynan dóńgeletip qyrshyp aldy. Sol sebepti ondaı endi qyrshyma en dep te aıtady. Munyń bir jaqsysy jylqynyń qulaq júni ishten basyp, ana-myna kózge kórine bermeıdi. Kez endeı emes. Tegi aıdap kelgende ańǵarmaı qalǵansyz ǵoı. Jáne tún boldy ma? Keıbiriniń qara sanynda ashamaıly kerege tańba bar eken, — dep Sý Qusaıyn ondaı tańbany kórmese de jobalap soǵa saldy.

— E, ýaqtardyń da tańbasy kerege tańba, — dep Súleımen jańyldyraıyn dep edi.

— Bilem, bilem. Biraq ýaqtardyń az jylqysy bul jaqqa qaıdan kelsin. Solaı jaltarýdyń ne keregi nar, — dep bastyrmalata tústi anaý.

Nurtaza jarylyp ketpeı zorǵa shydady.

— Al endi olardyń barymta mal ekenin qaıdan bildiń? — dep Súleımen áńgimeniń sońǵy sýyrtpaǵyn tartty.

— E, ol jerde eshteme túsingem joq. Sodan eki kún ótkensin ǵoı deımin, bir aýylǵa kelsem ý da shý, gý-gý áńgime. "Bálem sol kerek. Qulagerdi óltirgen kereılerdiń malyn bir túnde jaýdaı shaýypty, kim de bolsa, qaraýyldyń óshin ońdyrmaı alǵan eken", "ý, biz de el emespiz be, nege basyndyryp qoıamyz" dep lepirip júr.Sol arada baryp, myna qaýǵa basqa sap ete qaldy ǵoı. Anada kórgen tory ala jylqy — kereılerdiki, jylqyshylar — Nurekendiki. Osydan artyq maǵan ne kerek. Aıa, ózim aıdatyp alǵandaı, aıyzym qanyp, el-jurtqa atyńyzdy aq patshanyń atyndaı shyǵaryp, dańqyńyzdy Áziret Áliden kem kótermedim. Estigen jurttyń da aıyzy qandy. Júrgen jerimniń bári "týsań tý, Nurtazańnyń ózi aıýdaı aqyrǵan aqylsyz neme eken desem, aldy-artyn túsinetin, namysqa shabatyn eńiregen esil er eken ǵoı" dep otyr. Ózińiz surasańyz qyńq etip aýyrsynbaı, qoń etterin kesip berer edi. Áı, ne kerek, bir jerlerde, kereı jigitteriniń kózinshe, tipti ertegideı ǵyp josylttym-aý. Qaraýyldyń Qulageri úshin Nurekeń "Kereılerdiń qalǵan jylqysyn taǵy da aıdatyp alam, pshtý, nemdi qylat" dep otyr, "eki kúnniń birinde ony isteıdi, qamdana berińder" dep, ózderin úrkite sóılegende, záre-quttary qalmady.

Súleımen budan artyq bolys inisiniń shydaı almaı talaǵy tars aıyrylaryn sezip, sózdi doǵartty.

— Jetti, jetti, endi keregi joq. Maqtaýymyzdy asyrǵan ekensiń.

— Joq, bul áli ber jaǵy. Áli qyzyǵy bar, — dep taǵy da Sý Qusaıyn ózeýreı jónelip edi.

— Boldy endi, boldy. Áı, aqı, qaıdasyń? — dep Nurtaza da aýyz jaqta ıesinen habar kútip daıyn otyrǵan poshtabaıyn shaqyryp aldy. — Myna sýaıtqa tamaq berińder. Ashyǵyp qalǵan eken. Bar, bar, jetti dedim ǵoı. Qalǵanyn keıin aıtasyń. Alyp bar mynany. Aıama tamaqty, sileıte toıǵyzyńdar!

Toqsan saıyn Aqmola oblystyq general-gýbernatoryna oıaz Konovalov Kókshetaý ýezi boıynsha istelgen ister, kazak stanısalarynyń jaı-kúıi, qyrǵyz-qaısaqtardan alynǵan alym-salyq, kóbinese qylmys jaıly málimet beretin. Jyl aıaǵynda dalalyq general-gýbernatordyń óz atynan talaı ret alǵys, nagradalar alyp dúrsildep turǵan kezi edi.

Úshinshi toqsannyń aqparyn kómekshisi Delazarı aldyna ákelgende Konovalov qol qoıýdyń ornyna stoldy judyryǵymen uryp, aqsaq aıaǵymen qıralań etip ornynan qarǵyp turdy.

— Qashan bul taǵylyq tyıylady? Qashan buǵan tyıym salynady? Bolystar ne baǵyp otyr? Shetinen tizip, saqaldaryn kúzeý kerek nadandardyń. Qaryndaryn shartıtyp semirgennen basqany bilmeıdi. Óńsheń kúlge aýnaǵan túıeler? — dep, oıaz bólme ishinde ersili-qarsyly júrip, óz alaqanyn ózi túıgilep, zyǵyry qaınady. — Bizge ego vysokoprevoshodıtelstvo general — gýbernatordyń ózi talaı eskertken. Bul qyrǵyzdar úshin sen kúıesiń. Svolochı, svolochı, shetinen buǵaýlap Sıbırge aıdar ma edi... Qashanǵy myna meńireý túkpirde osylar úshin otyra bermekpin?

Sońǵy sóz aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin ańdamaǵan Konovalov kóz qıyǵyn Delazarıǵa yńǵaısyzdana tastap, ornyna qaıta jaıǵasty. Kómekshi ańdamaǵan syńaı bildirgenimen, ishteı oılanyp qaldy.

Ótken qysta ǵana Dala gýbernatory, atty ásker generaly baron Taýbenniń qoly qoıylǵan alǵys búkil gýbernıaǵa taraǵan. Onda: "...Obávláetsá blagodarnostKokchetavskomý ýeznomý nachalnıký statskomý sovetnıký Konovalový za beznedoımochnoe vzyskanıe kıbıtochnoı podatı ı zemskogo sbora s naselenıa Kokchetavskogo ýeza" delingen. Osy jarlyqtan soń-aq oıazdyń bedeli basqa oıazdardan artyp, sodan bylaı Aqmola oblystyq saıası gýbernatory general maıor Lıvensov ta bunymen kóp jaǵdaıda aqyldasatyn boldy. Birde Dala general-gýbernatorynyń ózi: "Jumysyńyz oıdaǵydaı bolsa da departament aldynda másele qoıyp, shenińizdi ósirip, dalalyq basqarmaǵa bıik dárejeli orynǵa kóterem. Baıqańyz, qyrǵyzdardaǵy qylmystyń bastysy — konokradstvo. Bilemisiz, dala jylqysy dańqty Sibirlik kazak áskeri úshin qajet qural. Mindet — jylqy ornyn urlyqpen kemitý emes, arzan baǵamen memleketke satyp alý. Qyrǵyzdar jylqy urlaýdy bir-birinen ósh alýdyń quralyna aınaldyrǵan, ondaı jylqylardyń, shaıtan bilsin, memleketke de, jármeńkege de kórinbeı, orny jym-jylas bolatyny daýsyz. Odan soń, bilemisiz, búkil qyrǵyz-qaısaq jerindegi eń jylqysy kóp el osy bizdiń dala gýbernatoretvosy. Sondyqtan, bul aradan nege jylqy zavodyn ashpasqa. Asyl tuqymdy jylqy kazachestvoǵa aýadaı qajet. Bul ólkedegi jalǵyz ǵana atbasarlyk Meıram Janaıdarovtyń jylqy zavody bar. Bárimiz sonyń qolyna qarap, eminip otyrmaqpyz ba? Kim kimge táýeldi bolý kerek? Sonsoń, taǵy da esińizde bolsyn, qyrǵyz jeriniń kóbi — jylqy jaıylymy. Ol jylqylar bazar arqyly, aıyrbas arqyly, taǵy basqa joldarmen azaısa, qyrǵyz baılaryna keń jer de onsha qajet bola bermeıdi. Biraq, taǵy da eskertemin, barymta jolymen emes...

Osy sózden soń-aq bul iske Konovalov erekshe nazar aýdaryp, qýlyqty bolǵan. Osy sentábrde ótken Tıhvın, Qotyrkól stanısalarynyń Pokrov Aqan burlyq jármeńkelerine arnaıy adamdar jiberip, qazaqtardyń jylqylaryn jıyrma-jıyrma bes somnan arzan túsirip, memleketke myńdaǵan jylqy ótkizgen. Buryn mundaı tegin maldy satyp alyp, Tomskige aparyp, kemi eki baǵasyna toǵytatyn ataqty kýpes Iamshınniń de aldyn orap ketkenin maqtanysh etken Konovalov, qıyrdaǵy Kókshetaý ýezinen Omby qalasyna bıik maqsatpen baratynyna shek keltirmeıtin. Endi, mine myna bir aqpardyń aldynan shyǵa kelýin qarashy.

Konovalov aldyndaǵy "Vdomost№13 o chısl ı rod prestýplená, sovrshennyh v Kokchetavskom ýezde" degen málimetke qarap, túsi surlanyp otyryp qaldy: "Kisi óltirý — 5, jekpe-jek — 7, qorqytý — 2, órt qoıý — 12, ádebı muralardy ıemdený — , qumarpazdyq — 17, alaıaqtyq — 37, jylqylar men iri qaralardy urlaý — 11 (326 bas) ókimet tártibin moıynsunbaý — 7"...

Qos saýsaǵymen 326 degen sandy yzalana damylsyz tyqyldatqan oıaz:

— Osynshama maldy kim urlaı beredi, múmkin jalǵan aqpar shyǵar, — dedi qabaǵyn kótermeı.

— Bul — maly urlanǵandardyń sotqa túsken aryzdarynan alynǵan aqpar. Al, bolystyq basqarmalarda áli tekserilmeı jatqan urlyq qanshama deseńizshi.

— Jetedi! — dep jazyqsyz kómekshisine zirk etken oıaz sál únsiz otyryp qaldy da, 326 degen sandy 126 dep túzep, bylǵarymen qaptalǵan esikti ıegimen nusqady. — Ana jaqta otyrǵan taqyrbastar ne sharýamen júr eken?

— Bilmedim. Ózińizben ǵana sóılesemiz deıdi, vashe vysokoblagorodıe! Eki-úsh kún boldy, búgin jolyǵa almasaq, ketemiz, general-gýbernatorǵa baryp shaǵynamyz dep otyr. Aqmola ýeziniń adamdary.

— Bilem. Kirsin bári.

Luqsat tıisimen oıaz keńsesine topyrlaı engen óńsheń shenshekpendi qazaqtar baǵana syrtta Konovalovqa amandasyp qalsa da, taǵy da taǵzym etip, ıilip sálem beristi. Bular — Pań Nurmaǵanbet, Máti, Dáýlen, Tasemen baılar men Dombyraly, Sleti bolystary edi. Óńsheń abajadaı bylǵary dıvandardy pys-pys etkizip jaılasqan soń, Konovalov aldyndaǵy qaǵazdarǵa úńilgen qalpynda, basyn kótermesten:

— Sharýalaryńdy bireýiń ǵana qysqa baıanda!.. Iá, qysqa! — dep dala tobymen júrgen qazaqtardy jaqtyrmaǵan syńaı tanytty.

Otyrǵandar yńǵaısyzdanyp, bir-birine únsiz qarasty da, sózdi orysshaǵa jetik Pań Nurmaǵanbet bastady. Jaratylysynda asyqpaı ár sózin saǵyz shaınaǵandaı bappen sóıleıtin pań áýeli altyn jalatqan kózildirigin aldy da, shaıy oramalymen shynysyn uzaq súrtti. Odan soń tós qaltasyna salyp, kezine pensne kıdi. Sodan soń beshpentiniń qaltasynan shynjyry shubatylǵan altyn saǵatyn alyp, lyp etip qaqpaǵy ashylǵan saǵat júzine qarady da, asyqpaı qaıta ornyna saldy. "Kókshetaý ýeziniń adamdary bolsa búıtpes edi, mynanyń shıratylýyn qarashy, tipti seskener túri joq, meniń jynyma tıgisi kelip otyr-aý, jaraıdy, shydaıyn" dep, yza aralas myrs etken Konovalov, pańnyń taý tekeshe kekjıgen keıpin elemegen adamnyń syńaıymen, qaǵazdaryn maǵynasyz aqtara berdi. Oıazdyń ashýly usqynyn jaǵy men dirildegen saýsaqtarynan ańǵarýǵa bolatyn edi.

Pań Nurmaǵanbet te endi eshteme sezbegen adamdaı, býyltyq-býyltyq emen taıaǵynyń kúmis baldaǵyna alaqanymen súıenip, keýdesin kere, shalqalaı túsip, alystan oraǵytty:

— Vashe blagorodıe! Siz tym asyqtyryp otyrsyz. Ǵafý etińiz, biz de jyraqtan ádeıi kelgende úsh kún udaıy bıik mártebeli huzyryńyzǵa ilige almaı júrmiz. Sharýamyz asyǵys bitpeıtin, bir-eki aýyz sózben tamamdalmaıtyn aýyr sharýa, aýyr! Qazaqta, "asyqqan — shaıtan isi" degen sóz bar. Ǵafý etińiz, saıtanǵa ózimizdi de. Vashe blagorodıe, sizdi de uqsatqymyz kelmeıdi. Aıta kórmeńiz.

Ózine baǵynyshty qarańǵy qara halyqtan mynadaı qorlyqty kórmegen, estimegen Konovalov ne qarqyldap turyp aıyzy qanǵansha kúlerin, ne aıǵaıǵa salyp myna qyrǵyzdardy keńseden aıdap shyǵaryn bilmeı, zyǵyry qaınap, jarylarǵa taıaý, zorǵa otyr.

— Biz, Vashe blagorodıe, ózińizdi asa qurmet tutyp, shyn beıil, adal kóńil, bar yqylasymyzben syılaǵan soń, aldyńyzdan ótýdi laıyq kórdik. Ýezińizde bolǵan júgensiz, kórgensiz adamdardyń, sizdiń qaramaǵyńyzdaǵy tártipsiz, luǵatsyz jandardyń, uly patsha aǵzamynyń zańyna qaıshy is istegen urylardyń sotqarlyǵyn, sizdiń kózińizden tasa qylmys etken basshysymaq volostnoı ýpravıtelderińizdiń shennen asqan, shekten shyqqan naısaptyǵyn aıta keldik.

Qazaqtardyń biriniń ústinen biri ónimsiz daý aıtyp, qaǵazdasyp jatatyn qanyna bitken aryzshyldyq, partıashyldyq minezine ábden qanyq oıaz, alǵashqyda taǵy sondaı usaq dúnıelerdiń biri ǵoı dep, tuqyraıǵan qalpy salǵyrt tyńdap edi, basynan aıaǵyna deıin orys úlgisimen sándi kıingen myna qazaqtyń oryssha jatyq tilmen bıpazdaı sóılegen sóziniń syńaıynan úreıleneıin dedi. "Aıaqty qalaı-qalaı tastaıdy. Kóńniń ústinde otyryp, kúnge shaǵylysqan qara maqpal qaýyrsyndaryna maqtanyp, tamaǵyn keneı túsip, menmen, tákappar únmen shaqyratyn kerenaý, kerdeń qorazdardyń biri emes, mynaýyń aspanda baıaý qalyqtap, uzaq aınalyp júrip, sátti kezinde quldılaı túsip, jemine tyrnaǵyn bir-aq batyratyn túzdiń jyrtqysh qusyndaı ma, qalaı".

— Uly mártebeli Aq patshanyń zań jobasyn qorǵaıtyn, ony buzar keseldi jandar bolsa arashaǵa túser ádiletti zań ornyna bermeı turyp, tipti bul is keıin Ego vysokoprevoshodıtelstvo general-gýbernatorǵa deıin jeteri haq, áýeli, taǵy qaıtalap aıtamyn. Vashe blagorodıe, ózińizben aqyldasa keldik. Sizdi attap ótýge azamattyq ar-ujdanymyz barmady. Eger qylmys ıeleri qalyń qarabaıyr jurttyń biri bolsa, sóz basqa, al sizdiń qol astyńyzdaǵy el basqaryp júrgen, ózińiz bılik bergen keleńsiz adam bolsa, qalaısha sizdi aınalyp ótpekpiz. Eger de siz buǵan salǵyrt qarar bolsańyz, amal ne, ǵapý etińiz, onda qazaqta bir maqal bar — "Óz betin aıamaǵan kisi, basqanyń betin daladaı qylady", — joǵaryraq jerge deıin shaǵynbasqa áddimiz joq.

Pań Nurmaǵanbettiń "Kto svoe lıso ne jaleet, chýjogo voobshe vysarapyvaet" degen dobaldaý aýdarmasynyń astaryn túsinse de, alǵash estigen maqalyna qońyrjaı otyryp, qorqyta, mińgirleı otyryp, mindirmelete sóılegen dala mystanynyń ózimshildigine ishteı shamdanǵan Konovalov taǵy da yzaly myrs etti.

— Sondaǵy aıtpaǵyńyz ne, Qudaı úshin, tezirek. Aqıqatyn aıtqanda, ábden zaryqtyryp boldyńyz. O boje!

— Aıtpaǵymyz sol, jaqyn arada eki qos jylqyny sizdiń ýeziń adamdary urlap alyp ketti. Barymta!

— Taǵy da konokradstvo! — Konovalovtyń júregi solq, etkendeı boldy. — Eki qos jylqy? Ol qansha bas?

— Segiz júzden astam.

— Segiz júzden astam?! — Konovalovtyń kózi shatynaı bastady. — Dálirek aıtqanda?

— Segiz júz jıyrma jeti bas, taı-qunandaryn qosqanda.

— Kim urlaǵan?

— Volostnoı ýpravıtel. Kemel uly Nurtaza!

— Nurta-za-a! — Konovalovtyń mysyq kózi syǵyraıyp, ornynan turyp ketti. "Endi volostnoı ýpraııtelder konokradstvomen aınalysatyn bolǵan ba?".. — Sonda qalaı, laýazymy úlken adam da urlyq jasaǵan ba?

— Bul usaq-túıek urlyq emes, úlken urlyq.

— Túsiniktirek aıtqanda...

— Úlken urlyq tek úlken adamnyń ǵana qolynan keledi.

— Dálelińiz bar ma?

— Bar. Jetkilikti. — Pań Nurmaǵanbet Konovalovqa qaraǵan kúıi bosaǵa jaqta otyrǵan Mátige qol sozyp edi, eńkishtek kelgen qara shal kók barqyt shapany jer syzyp, búgejekteı basyp, qoınynan búktelgen bir býma qaǵazdy usyna berdi. — Barlyq dálel osynda jazylǵan, — dep, endi qasyndaǵy Dáýlenge berdi. Ol da týra Mátiniń shapanyndaı shubatylǵan kıimimen solbyraıyp turyp, álgi qaǵazdy oıazdyń aldyna jasqanshaqtaı baryp, syrǵyta tastady. — Mal ǵana emes, úsh jylqyshyny aýyr jaralaǵan, ekeýi ólim halinde. Bireýi tilge kelmeı jan tapsyrǵan. Mal izimen qýyp barǵan otyz jigitti Nurtaza ózi bas bolyp soqqynyń astyna alǵan. Keıbiri qan qusyp, tósek tartyp jatyr. Bári shaǵymda tolyq jazylǵan, aıǵaq dúnıeler bar. Ózińiz tanysyńyz. Jaýabyn kútemiz. Soza kórmeńiz, Vashe blagorodıe! Shaǵymnyń kóshirmesi qolymyzda ázirshe zań ornyna bermeı, kútemiz. Bizge sizdiń sheshimińiz kerek. Óz jolymyzben kek alýdyń jolyn bilemiz. Biraq uly orys ımperıasyna baǵynǵan el, eski saltty qýýǵa esh qaqymyz joq...

Konovalov oıýly shalqaımasy bıik emen kresloǵa qaıta jaıǵasty da, mańdaıyn ustap máńgirgen adamdaı únsiz, uzaq otyryp qaldy.

Qyr qazaqtary Pań Nurmaǵanbettiń kópten jattap, jadynda toqyp kelgen mánerli sózine túsinbese de: "Qaıran júırigim-aı, oıazdyń ózin uıytyp tastadyń-aý, endi Nurtazalardyń keýdesine bir shyǵyp, qoıannyń júregin julǵan búrkitteı bir shoqyrmyz-aý! Shirkin, jeti jurttyń tilin de, emin de biletin jetimegim-aı" dep aıyzdary qanyp, bir biriniń qara sanynan túrtip, shymshyp, pańǵa bir, oıazǵa bir jymyńdaǵan kereılikter ishteı máz.

Oıaz oıda otyr: "Ne isteý kerek. Qyrǵyzdar ishindegi jer, jesir daýy, barymta sıaqty ejelgi daý-damaılardy halyq sottary — bıler qaraýǵa tıis dep, shaǵymdaryn qaıtaryp tastasam ba ekem? mundaı bylyq iske aralasyp qajeti qansha? Álde volostnoı ýpravıtelderdiń birazyn osy qylmys ústinde otyrǵyzyp, judyryqty batyryp alsam ba ekem? Joq, asyqpaı oılaný kerek, aqyldasý kerek... Taǵy da konokradstvo! Netken sumdyq!" Úsh júz jıyrma altyǵa, endi segiz júz jıyrma jeti qosyldy... Iá, ıá, tap osy joly betterin birjolata qaıtaryp alý qajet. Erteń general-gýbernator estise, ne deımin. Joq, bul ońaı is emes... Áli de oılaný kerek. Múmkin bulardyń aıtqandarynyń kóbi jala shyǵar, múmkin urylar belgisiz shyǵar, nesine asyǵamyn. Bulardy da erkinsitpeıin. Nege sonsha jası qaldym, munym ne?!"

— Da! — dedi Konovalov basyn oqys kóterip. — Endi neǵyp otyrsyńdar. Baryńdar. Shaǵymdaryń qolymda tanysamyn. Baryńdar. Habaryn kómekshiden bilesińder. Eger jala shaǵymmen kelseńder, senderge de ońaı tımeıdi. Aıamaımyn. Al, baryńdar, endigi sózdiń qajeti joq!..

Konovalov basqa isti syryp qoıyp, sol kúni bolys Nurtaza Kemelulyna depesha jóneltken. Tap sol kúni keńsesine seksennen asqan qart notarıýs Radzılevıchti faeton jiberip, shaqyrtyp aldyrdy.

Radzılevıch — Kókshetaý ýezine atyshýly adam. Munyń barmaǵan jeri, istemegen mekemesi joq. Peterbýrgten Ombynyń dalalyq áskerı gýbernatorstvosyna kelgeli ne qyzmet atqarmady. Aqmola ýezinde, keıin Aqmola bolystyq zań oryndarynda, Semeıdiń statısıkalyq basqarmasynda, sot ornynda talaı jyldar otyryp, talaı oryndardy aýystyrdy. Qaıda istemesin, Qaı ýeze júrmesin aty para alýmen shyǵyp keledi. Bir arada qylmysy ashyla bastasa, ekinshi jyly orynǵa jyljyp júre berýi de ońaı. Keıin jasy qartaıǵan shaǵynda Kókshetaý ýezinde uzaq jyldar mırovoı sýdıa bolyp, endi otstavkaǵa shyqqanda, notarıaldyq keńsege aýysty. Jergilikti jurt munyń kishkentaı boıy men saıasatqa júırik, júrek jutqandyǵyna qarap, bonoport dese, endi bireýler baılyǵyna, jylpostyǵyna qarap, Ivan Kalıta deıdi. Qalaǵa isi túsip keletin qazaq-orystardyń ataýymen qaltaly Ivan deıdi. Zań júzine kelgende munan saýatty adam bul ólkede az. Ásirese qazaq eliniń ádet-ǵurpyna júırik, ony patshaly Rossıanyń belgili zań júzine qalaı ushtastyryp, daýly, qylmysty máselelerdi qalaı sheshýge kelgende, sheberdiń sheberi-aq. Semeıde mırovoı sýdıa Makovesskııdiń qaramaǵynda chınovnık bolyp júrgen kezinde qazaqtardyń burynnan saltyna kirgen dala zańynyń erekshelikterin kóp zerttep, onyń jańa zamannyń jańa zańyna qoldaný jóninde kóp eńbek etken Gross, Leontev, Blektermen birge qyzmettes bolǵan. Osy tájirıbesiniń ózi-aq dala máselesi jóninde zań ornyndaǵy basqa qyzmetkerlerden onyń dárejesin bıikke kóteretini daýsyz.

Bul ólkede Peterbýrgtan shyǵatyn gazet, jýrnaldardyń birin qaldyrmaı aldyratyn adam da osy. Úkimet tarapynan bolar jańa zań-jobalarynyń qaısybir tustaryna kózi ashyq chınovnıkterdiń ózi jyǵa túsinbeı júrgende, bir zań jóninde júz túrli taldaýmen túsindirerlik jýrnal maqalalaryn, tipti baǵynyshty dala elin basqarýdaǵy keıbir qupıa materıaldardy, qaıdan qolyna túsiretinin kim bilsin, osy Radzılevıch aldyn-ala bilip alady. Sol sebepti qyrǵyz-qaısaq eliniń salt, rásimine baılanysty sot, prokýratýra isinde, joǵarǵy senattaǵy resmı basshylar da munymen sanasatyn kórinedi. Osynsha bilimdi bola turyp ol qoǵamda ózgeriske ushyrap jatqan pravolyq zańǵa esh jańalyq engizip, paıdasyn tıgizip kórmegen jan. Bar bilimin para alyp, baıý jolyna jumsap, dúnıege qunyqqan adam. Parashyldyǵymen ol jas kezinde myqtap turyp Speranskııdiń de qolyna túsken. Biraq ne kerek, gýbernatorlar men talaı chınovnıkter sot aldynda aıyptalsa da, bul ústine sý juqtyrmaı aman shyqqan. Oǵan, aldymen munyń bilgirligi sebep bolsa, qala berdi, jurttan jegen mol-mol parany, qyl kópirge kelgende kómeıi bar ózinen dárejesi zorlardan aıamaıtyn "jomarttyǵy" sebepshi bolǵan. Osy qasıetin bile tura eshkim odan irgesin aýlaq ustamaıdy, qaıta bary bolsa, Radzılevıchtiń óńeshine tyǵyp, qaltasyna salýǵa qushtar sıaqty. Salǵysy kelmegen pende, báribir, áıteýir Kókshe jerinde qylmysty bolsa, jylan arbaǵan qoıandaı, onyń aýzyna erte me, kesh pe, ózi kelip túsedi.

Radzılevıch bul kúni Konovalovpen uzaq sóılesken joq. Dalada kúzgi búrikpe jaýynnan qorǵalap, jabyq kúımemen kelse de, ústine plash, aıaǵyna kalosh kıip, qolyna qolshatyr ustaǵan ol ýez nachalnıginiń qapyryqtaý kabınetinde sheshinbedi. Syrttaı qatal, susty kóringenmen, ózinen joǵary chındi ulyqtardyń qasynda jasqanshaq, otyrǵan ornynan aıyrylmaýdyń sharasymen neshebir adam kúlerlik jaǵympazdyq qylyqtarǵa da uıalmaı baratyn qorqaq oıazdyń minezine qanyq Radzılevıch, ózi úreıli adamdy odan saıyn úreılendire tústi.

Konovalov Aqmola baılarynyń shaǵymyn qart notarıýsqa berip, kabınette jeke qaldyrǵan. Radzılevıch shaǵymmen jorta tanysqan boldy. Oıaz bólmeden shyǵyp ketisimen kózi syǵyraıyp, qolyndaǵy bir top aryzdy aldyna jaıyp salǵan kúıi, oılanyp otyryp qaldy. Budan eki-úsh kún buryn Pań Nurmaǵanbetter Kókshetaýdaǵy tanys prıkazchıginiń úıine túndeletip kelgen de, erteńine notarıýsty jansyz shaqyrtyp alǵan. El búligi-barymta jaıyn, onyń Nurtazalardyń tarapynan bolǵan urlyq ekenin bar kespimen, bultartpas dáleldermen tegis uǵyndyrǵan soń, bir býma aqshany qaltasyna basqan Radzılevıch kóp aqyl-keńes bere otyryp, oıaz atyna shaǵym jazdyrǵan. Aldyndaǵy kóp qaǵaz — sol shaǵym.

Konovalov qaıta kirgende qart notarıýs tóbesine qaraı qashqan sırek, maıly shashyn jyltyrata sıpap, sý tyshqannyń kózindeı arasy jaqyn bitken aılaly, ápi aıar kózin oıazǵa tike qadap, áńgimege birden kiristi: Mynaý buryn-sondy qyrǵyzdarda bolmaǵan, sońynda kóp salmaq, daýy mol, talaı adamdardy shyrǵalańǵa salatyn, bolys emes, odan da joǵaryǵa deıin baratyn qaýipti shaǵym eken. Shaǵym ǵana emes, munda kinálaý da bar. Jáne orynsyz deýge bolmaıdy.

— Túsinbedim, qalaısha kinálaý? — Konovalov synaı qarady.

— Túsinbeıtin eshteme joq, odan da túsingim kelmeıdi deńiz. Áıtpese munda anyq jazylǵan. Túz eliniń ýly Rossıa ımperıasynyń qalyptasqan ádil zańyna boısunbaı, áli de óz erikterimen ketýine, ıaǵnı uly mártebeli Patsha aǵzamyna túgeldeı baǵynbaı malsha jaıylýyna jergilikti ulyqtar, olardy júgensiz ustap otyrǵan bıik dárejeli chınovnıkter, ýez basshylary kináli dep otyr. Orys mátelimen aıtqanda "balyq basynan shirıdi" degenge megzeıdi. Joq, megzeıdi degen sóz bul araǵa kelmeıdi, týra atqylap otyr desek, dálirek bolar.

— Sonda ne isteý kerek. Múmkin osy daýdy bıler sotyna joldaǵanymyz durys shyǵar. Men sizdi aqyldasýǵa shaqyryp otyrmyn ǵoı...

— Bıler sotyna? — Radzılevıch shatpaqtap sóılegen bala sózine kúlgendeı myrs etip oıazdyń júzine kekesinmen qaraǵandaı boldy. — Siz bıler sotynyń prınsıpin bilmeýshi me edińiz? Olarsha barymta qylmys emes, jazyqty jazalanbaıdy, onyń kinási dáleldengen kúnde aıyppen qutylady. Al, myna adamdaryńyz ondaı sheshimge kóne me, kóner bolsa, ýez basshysyna keler me?! Joq, bul — uzaq proseske aınalatyn ınsıdent. Uzaq proses ústinde talaı qupıalar, tipti qylmystar ashylyp qalýy múmkin.

— Qandaı qupıa, qandaı qylmystardy aıtasyz?

— Vashe vysokoblagorodıe, bul arada jasyrynbaq oınaýdyń da, sábı bola qalýdyń da túkke paıdasy joq. Siz óz volostnoı ýpravıtelderińizdi ustap berýdi eń qolaıly jol dep oılaımysyz. Mysaly, Kemelovty?

Konovalov jaǵy búlkildep, ornynan turyp ketti, bólme ishin ersili-qarsyly keze bastady.

— Jáne de bıler soty degendi halyq soty, nemese kóne túrinde treteıskıı sýd dep júrmiz. Onyń qoǵamdyq sheshýshi rolinen góri, buqaralyq jaǵy basym ekenin bilemisiz? Speranskııdiń sibir kırgızdary úshin shyǵarǵan jańa ýstavtyq reformasynyń jobasyna qarsy áreket etken Gýtkovskııdiń, Valıhanovtyń pikirleri — osy buqaralyq sottyń bedelin kóterý emes pe edi. Ianýshkevıch, Geınstiń usynystary da bulardan onsha alshaq emes-ti. Qazirgi saıasat ýaqytsha ereje usynǵan keıbir máselelerdi iske asyryp, halyq sotynyń qolyndaǵy kóp bılikti álsiretý, súıte tura múldem joıýǵa birden-bir sharalar qoldaný emes pe. Endeshe, sizdiń oıyńyz — buharalyq sottyń vybornyı sıeziń aýqymynda qalý bolsa, patsha úkimetiniń bıligin nyǵaıtý degen oıǵa múldem kereǵar eken. Olaısha ıtere salýdyń arty, kim bilsin, nege soǵaryn.

Konovalovtyń kózi shatynap, murty dirildep ketti:

— Siz ózi meni kinálap otyrǵannan saýmysyz?

— Aqylshy adamǵa keregi kimdi jazǵyryp, kimdi arashalaý emes, istiń bolashaǵyn boljaý. Sizge men, Vashe vysokoblagorodıe, ásheıin, osylaı bolýǵa tıis degen aýa raıynyń sımptomyna baılanysty óz topshylaýymdy aqylshy adam retinde ǵana eskertip otyrmyn, ǵapý etińiz, keńesim unamasa, sizdiń qabyldamaýǵa haqyńyz bar, bıik, dárejeńiz de oǵan jetedi.

— Siz... áýeli sheshinińizshi, qaıda asyǵyp otyrsyz, tipti ystyqtamaıdy ekensiz, pysynap kettim, — Konovalov mýndıriniń jaǵasyn julmalaı aǵytty.

— Siz menen góri jassyz ǵoı, Vashe vysokoblagorodıe! Bizdeı qarttar pysynaý degenniń ne ekenin bilmeıdi. Jáne de, keıingi jyldary revmatızm degen bip jeksuryn aýrý múldem ıektep aldy. Tegi qartaıǵanda jyly jaqqa qaraı kóshpese bolmas... Menimshe, bul iste eki jaqty da, múmkindiginshe kelistirgen jon sıaqty. Saǵynaev — ońaı ılige salatyn sýbekt emes, Aqmola, Ombyda onyń bıik mansap ıelerinen qoldaýshylary baryn esińizden shyǵarmaǵaısyz. Asyǵystyq bul arada júrmeıdi: Menimshe, álgi... Kemelevterdi shaqyrtyp alǵanyńyz jón. Múmkin, olardyń da qosar oıy, bálkim kinádan arylar sebepteri de bolar... — Radzılevıch ornynan tura berdi. — Eger artyq kórmeseńiz, olarmen áńgimede meniń de qalys qalmaýym, istiń alǵa basýyna septigin tıgizer... Esińizde bolsyn, qansha bilgirmin degenmen, Vashe vysokoblagorodıe, qyrǵyz dalasynyń zańynda áli túsine bermeıtin, qıyn isti ońaılatyp, ońaıdy qıyndatyp alatyn quıtyrqylar kóp. Dala keń, býaldyr saǵym da mol, aldamshy dúnıeler óte kóp, óte kóp...

Konovalov tistengen qalpy Radzılevıchtiń ertegidegi mystandarǵa uqsas qunystaý ıyǵyna jıirkene qarap, oqty kózimen shyǵaryp saldy: "Kári sumpaıy, zymıan!"

10

Jumys aıaǵynda úıine oralǵan Konovalovtyń shekten shyǵa ashýlanǵany sonsha, úı ishin qýyrdaqsha qýyryp, jastaı qosylǵan áıeli Varvaraǵa jer ortasy jasqa kelgende aýyr-aýyr sózben tili tıdi.

Qazaq baılarynyń ádisimen bórenelerdiń arasyna múk ornyna qalyń etip arnaıy bastyrǵan aq kıiz salǵan oıazdyń on eki bólmeli qaraǵaı úıi Qopa kóliniń jaǵasynda. Buqpanyń baýyryndaǵy shırek gektarǵa jýyq dalıǵan dýal kól jıegine suǵyna túsken. Dýal jaǵalaýlaryna aralastyra ekken jas shyrshalar men balapan qaıyńdar bolmasa, aýla ishi alańqy, kishi-girim ıpodromdaı. Konovalov qyzmetinen oralǵanda, týra osy alanda jókeılershe kıingen ofıser uly Alekseı teńbilkók arǵymaqty úıretip júrgen. Uzyn shylbyr at kútýshiniń qolynda. Júgen-quryq tımegen shý asaý aınala qarǵyp, kókke shapshyp, kisineıdi, tike shanshylyp, qos aıaqtap aýany tepkilep turyp qalady. Jeńil bylǵary er-toqymǵa jabysyp alǵan Alekseıdiń qaperine túk kirer emes, tizgindi sirestire tartyp, "úırenesiń áli, úıretemin seni!" dep saq-saq kúledi. Konovalov alystan qarap, ulynyń júrektiligine súısinip uzaq turdy. Uly jas kezindegi tap ózinen aınymaıdy. Bul da talaı taza qandy araby jylqylardyń shoqtyǵyna jabysyp, neshe bir asaýlaryn úıretpedi. Georgıev polkinde júrgende, parad kezderinde eń aldynǵy sapta, uly mártebeli ımperatordyń aldynan da saltanatpen ótip edi-aý. Jeńil jelpýishteriniń qaltarysynan syǵalaǵan knáz qyzdarynyń kózine de talaı túsip, oıqasaıtyn. Keıin bir jarysta attan qulap mertikse júırik arǵymaqtarmen ańǵa shyǵýdan qalǵan joq.

Teńbil kók ústindegi adamdy túsire almaǵan soń, yshqyna shaýyp, shyrkóbelek aınaldy. Kózi alaıyp, jıi pysqyryp ala qashqysy kelip, bir qyryndaı osqyrynsa da, shylbyrdan tabandap tartqan adam jiberer emes. Onyń ústine sál bas asaýlyq baıqatsa-aq ústińgi adam tizgindi oqys julqyp qalǵanda tańdaıyna temir trenzel batyp baýyryna, keıde shabyna qos shpor istikteı qadalady.

Asaýdy ábden tıtyqtatyp bastyqtyrǵan Alekseı biraz jeldirtip aldy da, attan qarǵyp túsip, arsalańdaı basyp ákesine keldi.

— Qalaı, batá, arǵymaq unaı ma? Sulý emes pe?

— Tamasha eken, ulym, — dep, úıine kóńilsiz oralǵan áke sol jadyraǵandaı boldy, — bul arǵymaqty qaıdan aldyń, buryn kórmegen sıaqtymyn? — Konovalov endi bas asaýǵa tesile qarap, taqymy jybyrlap, shyn qumartty. Keıde, yzaly kezde, osyndaı alaqashpa asaýlarǵa minip, aıdalaǵa tura shabatyn da, bar ashýyn sodan alatyn. Sol ádetine basqysy keldi.

— Bireý emes, ekeý, batá. Ekeýi de egiz jylqy, bir-birinen aınymaıdy. Keıin, jegip úıretemin. Qandaı sándi jylqylar, á?! Kırgızdar jalpy jomart halyq qoı. Kim syılady deısiń, tapshy. Toıǵa ákelgen tartý.

— Qaıdaǵy kırgız? Kim ol?

— Bilemisiń, batá, anada kelgen bankır, kırgız-mılıoner.

Konovalovtyń júregi sý etip, óńi qýaryp sala berdi.

— Kim, kim? Sýleıman Kemelov pa?

— Sol, sol tap ózi. Baǵana kelip ketti. Taǵy da tartýlary bar. Mamam kórsetedi. Ne degen jaqsy adam...

— Tapqan ekensiń jaqsy adamdy. Oh, sumpaıy! — Konovalov aqsaq aıaǵymen orǵı basyp, úıge umtyldy, — Bul endi jyly inge kirgen jylandaı meniń úıime erkin baýyr basyp alǵan eken. Mundaıdy quıryǵynan súırep shyǵarý da ońaıǵa túspeıdi.

Ákesiniń artynan jańa kórgendeı tosyrqaı qaraǵan Alekseı:

— Túk túsinbeımin! — dep eki ıyǵyn qopań etkizip oıǵa qaldy: "Qyrǵyzdar, shynynda da, tabıǵatynda jomart halyq. Al, olar sol jaratylysyna jazǵan jomarttyǵyn istemegen kúnde, táýeldi adamdaryna anda-sanda syı-qurmet jasap tursa, onyń nesi aıyp. Qaıta olar osylaı jasaýǵa tıisti. Áıtpese nesine baǵynyshty. Volostnoı ýpravıtelder ýeznoı nachalnıkke syılyq jasasa, olardyń da sonshama túsimi bar — olarǵa táýeldi túzemdikter az ba? Mundaıda onsha nalymaýshy edi, buǵan ne boldy. Álde, joǵarǵy jaqtan bir tyqyr taıandy ma? Onda turǵan ne bar, olarda kómeı joq pa eken? Myna azynaǵan mıdaı dalada, túzemdiktermen qatar ómir súrip, jaqsy turmysta turmaýǵa eshkimniń qaqysy joq. Bul — ómir zańy!.."

Alekseı Konovalov bıyl Ombynyń kadet korpýsyn bitirip, dala general-gýbernatorstvosynyń statısıkalyq basqarmasyna qyzmetke ornalasqan. aýyr oqý, áskerı tártip qajytqan júdeýleý jigit áke qolynda birer aı dem alyp shılanýǵa kelgen. Onyń ústine eń keremeti, kelesi jazda úılenbek. Áıelinen bul habardy estigen oıaz, alǵashqyda týlap: "Oǵan neǵylǵan áıel. Áskerı qyzmette biraz istep, tóselsin, álden basyn baılasa ózi áljýaz bala júnjip ketpeı me? Aqymaq sol, homýt tabylmaı qalady dep qorqa ma. Joq, menen luqsat joq" dep balasymen bul jóninde sóıleskisi de kelmegen. Aqyry áıeli kúle turyp, kimge úılenetinin aıtqanda, Konovalovtyń júregi jarylardaı bolǵan. Súıtse, balasy ne degen aqyldy deseńshi, general-gýbernator kanselárıasynyń basshysy Loveskııdiń jıenine úılenbekshi eken. Muny estisimen endi oıazdyń ózi úılený jabdyǵyna jedel kirisip, qashan generalmen quda túskenshe esi shyǵa qýanyp, toıdy tez arada ótkizbese, olar aınyp ketetindeı kórinip, júregi alyp ushqan. Óziniń eń jaqyn, senimdi bolystary Nurtaza men Aznabaı, Janbotaǵa sálem joldaǵan. Búkil Aqmola bolysyna qarasty, Omby, Kókshetaý ýezerine jar salyp, úlken saltanatpen ótkizer uly toıǵa qatysyńdar, qamdana berińder degen habar tıisimen oıazdyń emeýrininen-aq ishki oıyn aıtqyzbaı túsinetin Kemelevter bes júz teńgeni toı jabdyǵyna jaratarsyz dep te aldyn-ala jetkizgen. Janbota men Aznabaıdan da qyrýar aqsha tústi. Endi mine Súleımenniń taǵy da eki arǵymaqty alyp kelip turǵany mynaý. Anada Nurtazaǵa Alekseıdiń oıyn aıtqany bar-dy.

— Batá, bul úılený toıy — búkil Sıbırlik dala general-gýbernatorstvasy buryn-sondy kórmegen úlken toı bolýy kerek. Ol jalǵyz myna provınsıalyq Kókshetaýda ótpeıdi, buǵan Aqmola bolysynyń, Omski ýeziniń belgili chınovnıkteri, Peterbýrgtan arnaýly qonaqtap shaqyrylady. Toıdy Omby dýan basy — Ezet basqarady... Búkil qyrǵyz-qaısaq dalasymen júretin ekıpajdyń attaryn aldyn-ala daıyndaý kerek. Árıne dala jolynda, stansıalardy aralaǵanda bes, segiz attan qatap jegýge bolmas, áıtse de, kemi ár faeton, povozkalarda ekiden tandem, úshten arbalet jegilýi tıis. Bul bip aıta qalǵandaı kórinis bolady. Toı sońynan qalyńdyq ekeýmiz Peterbýrg, Parıj qalalaryna úılený saparyna attanbaqpyz, — degenin qulaq qaǵys etip, jelisti, sulý arǵymaqtardyń qajet ekenin eskertken.

Toı jabdyǵyna daıyndalǵan oıazda es joq edi.

Myna bir súmeńdegen Aqmola baılary qaıdan tap boldy. Qýanysh ústinde júrgende kóńil shyrqyn buzýlaryn qarashy. Olarǵa Kemelevterdi qalaısha ustap bermek. Eger, isti, keıinge qaldyra tursa, Saǵynaevtardyń beti jaman, dala general gýbernatoryna deıin shaǵynyp, munyń bedeline nuqsan keltirýi múmkin. Súleımenniń de tym jyltyńdap ketkeninde bir gáp bap eken-aý.

Konovalov úıine qabaǵy qatýly kirdi. Jumystan qajyp kelgende osylaı tymyraıyp, murty salbyrap kóńilsiz oralatyn eriniń minezine qanyq áıeli, aýyr, semiz, denesimen shıraq qımyldap, stol ústine taǵamdar qoıa bastaǵan edi, oıaz gúr ete qaldy:

— Súleımen qashan kelip ketti?

Áıeli stol jasaı júrip, uzaq shubyrta jaýap berdi:

— Baǵana kelip ketken. Keshke óziń jumystan oralǵanda taǵy da soǵarmyn dedi. Ne degen jarqyn júzdi kisi. Qashan kórseń bir qalpy. Tegi ǵumyrynda eshkimge qabaq shytyp, renjip kórmegen shyǵar. Qartaımaıtyny da sodan bolar, únemi eki betine qan oınap turǵany, óte bir densaýlyǵy kúshti, qaıǵysyz, kóńildi jan. Árıne, onyń ústine mıllıoner bolsa, teginde basy kúshti jumys isteıtin adam!

Áne erkekterdiń bári sondaı bolsa...

— Jetti. Saǵan unap qalǵan eken basýrmandar!

Varvara jalt burylyp, úlken kók kózin jypylyqtata, kúıeýine tańyrqaǵandaı qarady:

— Saǵan ne bolǵan? Men ony jaqsy degende... — qıqalań etip ıyǵyn qozǵaǵan áıeline endi Konovalov zekire sóıledi:

— Sen odan ne syılyq alyp júrsiń?

— Maǵan emes, bolashaq kelinge ákeldi, maǵan ákelse de qoı demes em, — dep, oıyńda eshteńe joq, Varvara tor jaqqa enip ketip, sý jańa qol sandyq alyp shyqty. — Sen nege osynshama aptyǵasyń? Túsinbeımin balanyń qyzyǵyna qýanar edi áke degen. Qaıta, rahmet aıtpaısyń ba, olar mindetti emes qoı. Myna qarashy, shyǵys órnegimen zerlengen qandaı sırek zat!

Varvara betine oıý júrgizilgen eki altyn bilezikti stol ústine qoıdy.

— Myna syrǵalar qandaı ásem deseńshi. Maǵan ákelse, qýana-qýana taǵyp júrer em, — dep, sandyqtan alǵan ıindi altyn syrǵalardy qulaǵyna japsyrdy. — Qarashy, jarasa ma?

Al endi mynany qara. Buǵan bizdiń bar baılyǵymyz jetpeıdi. Monomahtyń shapkasynan qaı jeri kem?

Konovalov únsiz.

Varvara Ignatevna sandyqtan alǵan sáýkeleni kúıeýine usyndy. Betine kózdiń jaýyn alarlyq neshe túrli qulpyrma asyl tastar qadaǵan tóbesi shoshaq sáýkeleni qolyna alǵan Konovalov kólbaqa ustaǵandaı shoshynyp esik jaqqa laqtyryp jiberdi.

— Endi jetpegeni qalyńdyqty basýrmanka etý me edi. Qara bulardy, mazaq qylǵysy kelgen eken.

— Ne qylǵan mazaq!

Bul kezde úıge engen Alekseı ne isterin bilmeı turyp qaldy. Jerde jatqan sáýkelege bir, ákege bir qarap, tistenip tur.

— Saǵan ne boldy búgin. Óz qyzyǵyńnyń shyrqyn nege buzasyń? — dep Varvara sáýkeleni jerden kóterip aldy.

— Jaraıdy, erteń Ombyǵa habar bereıik. Úılenbeı-aq qoıaıyn, — dep Alekseı burq etkende, Konovalov óz isinen uıalǵandaı, syltı basyp jatar bólmege qaraı bettedi.

Bul kezde, qasynda Radzılevıch bar, Súleımen de keshtetip aýlaǵa ene bergen...

11

Áınekterin órnekpen oıýlap, mánerlegen shirkeý terezelerine uqsas bıik terezelerine uzyn shashaqty shediren perdeler ustaǵan, emennen burap jasaǵan dáý-dáý stoldarynyń betine de qalyń jamylǵysh japqan, shalqaımasy bıik oryndyqtary da zildeı, keń kabınet ishi qapyryq. Syrt kıimderin tastamaı pysynap otyryp ishtegiler, taqıa astyndaǵy taqyrbastarynan shypshyp bilingen terlerin jarty kezdeı uzyn sháıi, jibek oramaldarymen jıi súrtinedi. Keıde jamyrasa sóılep, sózge qonaq bermeı, birin-biri talap, julyp jerdeı umtyla tússe, birde ózderi otyrǵan oıaz keńsesiniń shańyraǵynan qaımyqqandaı jan-jaqtaryna jutyna, doldana qarap, "átteń ne kerek" degendeı ishteı kijinedi.

Syrtta jaýyn. Anda-sanda gúrildep kún kúrkirep, ile kúz aspany shatyr-gútir jarq etkende "Astaǵypıralla" dep otyrǵandardyń kózderi alaqtap, qaısybiri najaǵaıdan qorqyp, keýdesine jarqyraǵan znagin basa qalady. Kúzdiń mezgilsiz ýaqytynda kúrkirep, jarqyldaǵan kúndi qazaqtar jamandyq dep bilse de, ishteı jaqsylyqqa joryp, qudaılaryna syıynady.

Bular barymtamen urlanǵan maldaryn daýlaı kelgen Aqmola shonjarlary men daýǵa ilikken Kemel uldary, Nurtaza, Súleımen. Bulardyń sózderin qalt jibermeı mańdaıyn basyp, qalǵyǵan adamdaı Radzılevıch otyr únsiz.

Bireýmen qatty sózge barysqanda úlken kózderi jıi alaqtap, tóndire sóılep, shalqaıa bere qarqyldaı kúlip, qashanda dushpanyn muqata, kekete túsip, qarsylasynyń qytyǵyna tıe rahattanatyn Nurtaza men ár sózin nyǵarlap, salmaqty sóıleıtin, oıly, aılaker, aıtysa keter shyntý — aıtta sheshen Súleımenniń minezine Radzılevıch qanyq. Al, myna otyrǵan Aqmola shonjarlaryn bilińkiremeıdi. Olar munyń aldyna isi túsip buryn kelgen de emes. Pań Nurmaǵanbetti Ombyda úlken bir jıynda kórgeni bar. Óte mádenıetti, asa sándi kıinetin, ár qımyly orys chınovnıkterine kóbirek uqsaıtyn oqyǵan adamnyń keń saharada mal baılyǵynyń tóńireginde ǵana otyrǵanyna ishteı tań qalady. Ár sózin bappen, asyqpaı sóıleıtin, oǵash minezi joq qupıa adamnyń ishki dúnıesi de — jumbaq bir syr. Áıtse de alǵashqy kóriskennen bastap, mansaby zor ulyqtar aldynda da onsha ılige bermeıtin Saǵynaev, atyna syrttan qanyqtyǵynan ba, qaraýyldarǵa ketken óshin qaıtarmaqqa degen qulshynǵan qushtarlyqtan ba, Radzılevıchtiń yńǵaıyna kóship, munyń kóp-kóp keńesterin bas shulǵyp otyryp qabyl alǵan. Endigi jerde qart notarıýstyń mindeti Kemel uldaryn da jyǵyp bermeı, eki jaqty bir bátýaǵa kóndirý. Ol úshin keshe Konovalovpen aqyldasyp sheshken, "oıyndary" oıdaǵydaı ótýi qajet. Ol kóp uzamaı bastalady. Oǵan deıin dala bórileri birimen-biri talasyp, biraz aptyqtaryn basyp alsyn.

Otyrǵandar dilmársyp da, doldanyp ta sharpysqanda, sózge qonaq bergen kónteri adamnyń syńaıyn tanytyp, únsiz tyńdaǵan Súleımen bir kezde aılaǵa basyp, Uzaqsonarmen sıqyrlyqqa saldy.

— Qadirmendi aǵaıyndar, bar sózderińdi kóńilge dyq alsam da, amalsyz qup alǵandaı talasqa barǵym kelmeı otyr edi. Endi meni biraýyq tyńdańdarshy. Biz oıaz keńsesine, patsha úkimetiniń qasıetti mákkámásine jınalǵanda bıler aıtysyna jınalǵamyz joq. Mártebeli oıazǵa shaǵymmen, ǵadalattyq tileı keldik. Endeshe bosqa aram ter bolyp, jaq-jaq bop kergilesip, bir-birimizdiń túp-tuıanaǵymyzǵa deıin qazyp, shańymyzdy qaqqannan

keler, keter paıda bar ma? Báriń de qazaq jurtynda «bildeı-bildeı attaryń bar, ata surasa kelse ataqty jerden, súıekti elden shyqqan tekti azamatsyńdar. Biz bulaı yryldasyp jatqanda, basqa qara qaýym munymyzdy ne deıdi. Bir-birimizdiń betimizdi jyrtysqanda, erteń jurtymyz qalaı qaraıdy bizge. Eger mal barymtalaıtyn biz ekenbiz, oıaz arqyly zert júrgizińder, oǵan deıin nesine taýsylasyńdar. Ágárkim, shyn dep otyrǵandaryń erteń jala bop shyqsa, kórispeıtin adamdar emespiz, baǵanadan beri aıtqan aýyl qatyndarynyń sózindeı bylapyt, ónegesiz sózderińe uıalmaısyńdar ma?

— Mal urlaǵan uıalmaı, maly urlanǵan uıalsyn degendi qaı atań aıtty, Súleımen, — betinen moınyna deıin qamshaýdan qalǵan qyzyl-ala daǵy bar Dáýlen baı shańq etip keńirdegin sozdy. — Olaı jaltarma sen, báribir qyrýar maldy artyńa tyǵyp jaıbaraqat jata almaısyń, uıalǵan tek turmas dep, bulań quıryqqa salǵanyńnan túk ónbeıdi, ury arty qýys. Odan da el bolam, jurt bolam deseń, oıaz aldynda bitimge kelip, malymyzdy qaıtar!

— Oý aqsaqal-aý, baǵanadan beri ne aıtyp otyrmyn. Sizdiń maldy barymtalaıtyn uzynnan ósh, qysqadan kegimiz joq.

Jónsiz-josyqsyz sózdi qaıta-qaıta nesine kóńirsite beremiz.

Dáýlen baı keńirdegin sozyp, jelpine túsip taǵy bir ashýly sózdi bastaı bergende, syrttan dybyrlasyp Janbota men Azynabaı bolystar kirdi ishke.

Qazaqtarmen bas ızesip amandasyp, Radzılevıchpen qol alysqan qos bolystyń jaǵasy jaılaý, shor mańdaı qoshqarlardyń súziskenin qyzyqtaýǵa kelgen han saraıynyń adamdaryna uqsap, jaırań qaǵady.

— E-e, báse, kereıler men qaraýyldar bastaryń jańa qosylyp, múldem jarasyp qalypsyńdar ǵoı. Báse, báse, jelden osylaı bolsa kerek etti, — dep Azynabaı ortadan kıip, muqata jónelip edi, otyrǵandar qabaǵynan qar jaýyp, tistengen qalpynda bastaryn kótermedi. — Oý, elińe jaý shapqandaı bularyń ne, bárińniń betterińnen túk shyǵyp, qaıǵy jutyp otyrsyńdar ǵoı. A, Nurmaǵanbet, saǵan ne boldy, ákeń búgin ólgendeı. Keshe ǵana qaraýyldan basqa úsh júzdiń balasyn támám shaqyryp, ákeńniń atyn kókke kótermep pe eń! Endi ne armanyń bar?

— Báseke deseıshi, — dep Nurtaza da Azynabaıdyń ashshy ájýasyna qosyla ketti, — búkil qaraýyldy alalap, jalǵyz barǵan bir qaraýyldyń atyn óltirip, ózin alastap jiberip edi, endi joǵalǵan malyn sol kekti adamnan izdemeı, shaqyrýsyz qalǵan bizden týdyrmaq. Pende aljıyn dese op-ońaı eken-aý.

— E-e, Nurtaza-aı Nurmaǵanbet aljýshy ma edi. Ol túgili bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde otyryp myna Mátekeń de tirige esesin jibermes. Odan da atalaryna as berem dep tyrashtanyp jalańbut qalǵan nemeler, endi qaraýylǵa jala jaýyp, artyn jappaqshy deseńshi... Meıli, kórshi-qoń tatý-tátti el edik, degenderi bolsyn. Qol ushyn bereıik sorlap qalǵan beıbaqtarǵa, — dep Azynabaı myrs-myrs kúldi. Saǵynaı asyna shaqyrylmaǵanyna ólerdeı kúıinip júrgen bolys osy arada azýyn aıamaı-aq batyrdy, taǵy da uly tilin biraz túıreı túseıin dep aqtalyp edi. Pań Nurmaǵanbet buǵan da kúıe jaǵa sóılep, tosqaýyl berdi:

— Áı, Azynabaı qyshynýǵa qara taba almaı zerigip kelgen ekensiń. Biz zerigip te, erigip te júrgemiz joq. Dilmarlyqqa salynyp, qylmys izin búrkegiń keledi-aý. Bolmas onyń, shyraq.

— Qaıdaǵy qylmys, paý degen sen endi nesibeńdi bárimizge shashqyń kelgen eken...

— Bárińniń de ym-jymyń bir. Erteń betteriń ashylǵanda kórermiz. Sen de urynyń birisiń.

— Bir Turlybektiń ózi jeter inderińe sý quıýǵa, ol qaraǵym da búgin-erteń keletin shyǵar, — dep Máti de Nurmaǵanbet sózin qostap, sovetnık Kúshenulyn arqalanyp kúsh kórsetip qaldy.

— Paý degen, paý degen. Sonda men de ury bop shyqqanym ba, — dep, Azynabaı bul joly ótirik kúlip, Janbotaǵa qarady, — mynalardyń sóz saptasyna bolaıyn, ózi aq patshanyń zańynda jala japqandarǵa degen aıyn bar ma. Bolsa, aıtpady deme, sen kýá bolasyń, Janbota kýágerim sensiń!

— Oıaz keledi...

— Tynyshtalyńdar...

Ústinde sándi oqaly mýndır, qasyna tilmash ertken Konovalov esik tabaldyryǵynan ordan ótkendeı keń attap, aqsaq aıaǵyn soza, súırete basyp, bıik stolǵa bettedi. Sońyn ala engen qylyshty prıstav bosaǵada bógele berdi. Qaq aıyryla otyrǵan qazaqtar oryndarynan shıraq turyp, taǵzym etisti. Qashan oıaz stol janyna jaıǵasqanǵa deıin oryndaryna otyrmaı, túregelgen qalyptarynan jazbady. Ornynan turmaǵan jalǵyz Pań Nurmaǵanbet qana. Jumsaq oryndyqtan quıryǵyn sál kótere berip, taıaǵyna qos qoldap súıengen qalpy bas ıgen boldy da, kreslony pys etkizip qaıta otyrdy.

Oıazdyń qýańdaý tartqan túsi susty, qabaǵynyń túıiler tusyndaǵy qoıý qasynyń ár qyly burynǵydan beter tikireıip ketken sıaqty. Eki qolymen stoldy tireı etpelep, bolys, baılardy jańa kórgendeı kókshil kózin syǵyraıta túsip, árqaısysyn tinte, súze qarap Birqaýym ýaqyt únsiz otyryp qaldy. Qazaqtar jaısyz kózden jasqanyp, tómenshik tarta berip edi. Máti kart úıdi basyna kótere túshkirip salǵanda myrs etip biri kúlip, biri jótkirinip jurt qozǵalaqtaı bastady.

— Pozor, pozor, — dep. Konovalov tistene túsip, shańq etkende, Máti jeńimen aýzyn basyp, oıaz ózine zekip otyrǵandaı záresi ushty. — Pozor deımin, pozor! Estip otyrmysyńdar. Senderdi uly mártebeli patshanyń qyrǵyz dalasyndaǵy senimdi adamdary deımiz. Jo-oq, sender bir-birińdi julyp jep jatqan jyrtqyshsyńdar. Senderdi kórgen el qaıdan ońsyn. Bet-betimen jaıylyp, oıyna kelgenderin isteıdi. Zań-joba biledi deıtin senderdiń istep otyrǵandaryń mynaý. Birińniń basyńdy jaryp, birińniń kózińdi shyǵaryp otyrsyńdar. Senderge zań ǵana emes, qamshy kerek, qamshy. Janbota, Azynabaı, sender ne ǵyp otyrsyńdar?! Kim shaqyrdy? — Myna eki bolysty jańa kórgendeı Konovalovtyń kózi shatynap ketti.

— Biz... biz bir sharýamen kelip edik, myna isti bilmedik, — dep kúmiljigen Janbota qasyndaǵy Azynabaıǵa qarap, ekeýi de oryndarynan kóterile berip edi, oıaz qolyn siltep, otyryńdar degen belgi berdi.

— Qaıda daý, qaıda urys-janjal bolsa, báriń shubap júretin ádetteriń. Jo-oq, bul ádetti tastarsyńdar, tastarmyz. Senderge ýez nachalnıginiń mekemesi dúken de, bazar da emes. Urlanǵan, joǵalǵan zatty taýyp beretin polısıada emes. Ol úshin zert orny, sot, prokýratýra bar!

— Ol oryndardyń baryn bile tura sizge kelgen sebebimizdi aıtqan edik, — dep, oıazdyń julqyna sóılegenin jaqtyrmaǵan Nurmaǵanbettiń de beti jybyr ete qaldy. — Eger unatpasańyz, aryzymyzdy qaıtyp alyp, oryndy jerge joldaýǵa ázirmiz, ǵapý etińiz, Vashe blagorodıe!

— A, a, jo-oq! — Oıaz astyńǵy ernin yzalana tistep, shalqalaı berdi. — Endi shaǵymdy qaıtaryp berý! Jo- oq, ol bolmaıdy. Qanshama ýaqyt ketirip, sender úshin altyn ýaqytty zaıa etip, qanshama paıdaǵa jumsaıtyn ýaqytty... Jo-oq, gos-spodın Saǵynaev bir otrád qarýly qoldy attandyryp, jazyqsyz eldi jábirlep, odan ýez chınovnıkterin, Rossıa ımperıasynyń aq, adal qyzmetkerlerin laılap, jala, pále qýyp júrgen adamdar jaıbaraqat qalmaıtyn shyǵar! Iá, solaı, bolmaıtyn shyǵar.

— Ǵapý etińiz, Vashe blogorodıe, biz sizdi jazǵyryp kelgemiz joq, jazyqsyzdan talanǵan myna jurtymyzǵa arashashy bolsyn, ádildik izin kórsetsin dep keldik. Bizde jala joq, atamańyz, Vashe blogorodıe! — Nurmaǵanbet kóp sózderdi uǵynbaı, jigeri qum bop otyryp, mylqaýlaryna "solaı emes pe" degendeı alaqtap qarap edi, analar dym túsinbese de, pańnyń syńaıyn quptap, bastaryn ızesti.

— Jala joq pa, Saǵynaev?

— Joq, Vashe blogorodıe!

— Eger bolsa?

— Endi... bolǵanda, qalaı! Bar túıtkil... joq, bar dálel Kemelevterge ǵana tireledi!

— Kózińmen kórip, qolyńmen ustap pa eń? — Nurtaza qabaǵynyń astymen atyp jibergendeı oqty kózin qadady.

— Kemelev, saǵan sóz berilgen joq!..

— Ne deıdi?

— Túsinbeı qaldyq, — dep Máti men Sileti bolysy Nurmaǵanbetke ıekterin kóterip, saqaldaryn shoshaıtty.

— Eger jala bolsa, ózderińe pále deıdi.

Konovalov qazaqsha óńmendeı sóılegen shaldarǵa synaı qarap, barmaǵyn tistelep únsiz otyr. Azynabaı: "Solaı ma eken, quıryqtaryńa bir-bir shalany qystyryp ketetin shyǵarsyńdar" degendeı aıyzy qanyp, jymyń-jymyń etedi. Qandaryn ishterine tartqan Nurtaza men Súleımenniń júzderinde áldeneden úrikken úreı bar. Janbota ǵana jaıbyraqat tyńdap, daýdyń arty qaıda soǵaryn tamashalap otyr.

— Jala-jala degende, Nureke-aý, aıtpaımysyz, mal izi saırap jatqan joq pa. Qyzyljar, Túmenge qaraı aıdalǵan jylqyshylaryna deıin kórgen adam bar. Odan artyq ne kerek? — dep Tasemen aralasty.

— Onyń bári qaǵazda kórsetilgen, bilmeı otyr deımisiń.

— Ta-ak, malyndy Kemelevter urlady deıik?

— Urlyq emes, barymta deńiz, Vashe blagorodıe!

— Odın chert, neǵylǵan barymta-baryta. Báribir onyń aty konokradstvo. — Urlyq! Al, Kemelevter nege urlaıdy. Óz maldary jetpeı me?

— Mal kóptik etpeıdi. Vashe blagorodıe! Barymta — kek alýdyń joly. Óshtikti kórsetedi.

— Bul ýeze Kemelevten basqa óshteriń joq pa?

— Joq, — Konovalovtyń qazymyr suraqtarynan yǵyr bola bastaǵan Nurmaǵanbet short kesti.

— Siz ákeńizdiń toıynda... qalaı deýshi edi, qyrǵyzsha?..

— Ac deıdi, Vashe blagorodıe!

— Iá, sol asta siz kimniń atyn óltirdińiz? Ol sizshe ósh adam bolyp tabylmaı ma?

— Joq, onyń qolynan keletin sharýa emes. Jáne de onyń atyn óltirýge meniń túk qatysym joq.

— Jar-r-aıdy, — Konovalov byrtyq saýsaqtarymen stoldy yzalana tarsyldatyp uzaq otyrdy. Bári de únsiz. — Al, men senderdiń urylaryńdy taptym.

— Otyrǵandar selk etisti. Bul sózdi aldyn ala bilse de Kemelevter de bastaryn oqys kóterip aldy. Endigi qylkópir osy tús edi.

— Túsinbedim, Vashe blagorodıe, tapqanyńyz qalaı?

— Tapqan qalaı bolýshy edi, kádimgideı tapqan! — Konovalov esik jaqta otyrǵan prıstavka ıegin kóterdi, ol shyǵa bere áldekimge buıryq etip, qaıta kirdi ishke. — Sol úshin on bes kún ýaqyt ketti. Iá, on bes kún. Al, sender bolsańdar, ury izdeýdiń ornyna, birińmen biriń tóbelesýmen júrsińder. Men bolsam, kazak atamandaryna konokradtardy tapqyzyp, osynda aıdap keltirdim. Qazir kóresińder.

Bári tym-tyrys. Demderin ishterinen alyp: "ras pa, ótirik pe, apyr-aı, ras bolsa, kimder eken?" dep esikke telmiredi.

— Oıpyrym-aý, bul qalaı tapty? Teginde bular da jaı jatpaı zert júrgizgen-aý:

— E-e, qolynda qanshama ǵasker, oıazdyń quryǵy uzyn emes pe?

— Degenmen ıisshil nemeler-aý. Shyn bolsa, mynaý bir ǵajap sharýa eken, — desip kereılikter ózdi-ózi urmana sybyrlasyp, esikke qaraı yntyǵady. Bólme ishiniń qapyryǵynan ba, kóńildegi qobaljýdan ba, júregi aınyǵandaı basy aınala Nurtazanyń mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. İn aýzy qaltıǵan saryshunaqtaı boıyn tik ustaǵan Súleımen júzinde túk ózgeris joq, surlanǵan qalpy qımylsyz otyr.

Álden ýaqytta senektiń taqtaı edenin dúńkildete basqan birneshe aıaq dybysy estildi de, otyrǵandardyń taıdaı týlaǵan júrekterin odan saıyn týlata túskendeı osylaı qaraı jaqyndaı tústi. Dúńk-dúńk etip kep toqtady.

İshtegilerdiń kózderi shyǵyp barady.

Esik ashyldy. Áýeli murty shıratylǵan jandarmnyń basy kórindi, ar jaǵynda urylar uıyǵyp tur. Jandarm kózi shegireıip oıazǵa qarady, oıaz basyn ızedi. Sol kezde baryp, birinen soń biri ishke topyrlaı basyp úsh adam kirdi. Aldymen bet-aýzyn túk basqan, óńi sýyq, qapsaǵaı qart, ataqty ury Baıbatyr kirdi.

— Ehe, munda óńkeı jaqsy men jaısańdar otyr ǵoı. Assalaýmaǵalaıkú-óm! — Qolyn artyna ustaǵan qalpy kúj etti.

— Oý, sen Baıbatyr aqsaqalmysyń, apyrym-aý bul qalaı bolǵany, — dep ornynan bir turyp, bir otyrǵan Nurtazanyń kózi baqyraıyp, shymshyq torǵaıdaı shyjalaqtap qaldy.

— Bul qalaı bolǵany, shynymen urlyq meniń bolysymnan shyqqany ma? Bul qalaı boldy? Múmkin emes...

— Tynyshtal, Kemelev!

Baıbatyrdan soń eńgezerdeı balýan Ojymbaı kirdi. Sońynda Shákeı bar. Eki ıyqtaryn julyp jegen óńkeı qarýly, betti jigitterdiń boıynan qaınaǵan ashý, qajyrly jiger baıqalady. Erkine jiberseń, ishtegilerdi basa kóktep, taptap keterdeı aıdyndy jandar. Aıyptymyz dep jasqana basyp, múláıim turǵan joq, ósh alyp, kekteri qaıtqan ústemdikpen eńsesin kóterip, jaırań qaǵady.

— Ta-ak, jylqy urlaǵan sendersińder me? — dep, Konovalov barymtashylarǵa zekirmeı, aqyrmaı, jaı ǵana jumsaq únmen suraq qoıdy.

— Ne deıdi, maǵan aıta ma? — dep Baıbatyr oıazdyń qasyndaǵy seldir shashy kirpishe tikireıgen tilmashqa ıek qaqty. — Áı, bala, men onyń orysshasyn túsinbeımin, shirenbeı aıtsańshy, ne dep otyr?

Tilmash oıazǵa burylyp edi, anaý basyn ızedi.

— Jylqy urlaǵan sendersińder me dep otyr.

— E, biz emeı isim bolady, keshe aıtyp ek qoı, sol úshin ákeldińder me osynda. Qashanǵy bir sózdi myń ret eze beresińder. Oıazyńa sózimdi túgel jetkiz.

Endi tilmash oıazǵa jıi burylyp, qulaq salyp, sonyń aıtqanyn suraı bastady.

— Kim jumsady jylqy urlaýǵa?

— Áı, tilmash, áýeli qolymdaǵy kisendi aldyrsyn, qolym sheshilmeı, tilim sheshilmeıdi, bizdi qyryp tastaıdy dep qorqyp otyr ma, sońymyzdan qylysh asynǵan on-on bes ıti júrgen joq pa shubap.

Oıazdyń luqsatymen barymtashylardyń artqa qaırylǵan qoldaryndaǵy buǵaýlaryn jandarmnyń biri syldyrlatyp aldy. Naǵyz kerekti jaýap tusynda otyrǵandardyń shydamy taýsylyp, qara shaldyń aýzynan shyǵar sózdi qalt jibermeı, qulaqtaryn tigip, órt sóndirgendeı surlanyp alypty. Nurtaza qaltasynan jarty kez oramalyn sýyryp, tershigen mańdaıyn qaıta-qaıta sútinedi.

Baıbatyr jaýabyn odan beter sozyp, áýeli buǵaý qysqan júndi bilekterin keldek saýsaqtarymen mytyp-mytyp aldy da, qyzyl kóz Mátige qarady.

— Áı, sý muryn shal, shaqshań bar ma, ákel, nemene meni taban aýzynda shaýyp alar dep otyrsyń ba, mundaı qoqaıdyń talaıyn kórgenbiz, tyshqan ańdyǵan maýbas kári mysyqsha jutynýyn!

Máti yzba baýly, qońyr shı barqyt qap shalbarynyń yshqyrlyǵyna qolyn tereń suǵyp, ishki ury qaltasynan kúmis shaqsha alyp, jaýtańdaı, oıazǵa qarap edi, anaý basyn ızedi.

Moıyn shýdasy jelbiregen qara býradan jasqanǵan úlekteı ımenip, qıralańdaǵan baı, jyp-jyltyr juqa múıiz shaqshasyn Baıbatyrdyń kúrekteı kústi alaqanyna tastaı salyp, qaqpannyń shappasynan qoryqqandaı qolyn jyldam tartyp aldy.

Bir alaqan nasybaıdy ernine atyp jibergen Baıbatyr:

— Ac ıesimen tátti, ákel alaqanyńdy, — dep qoly qaltyraǵan shaldyń da ájimdi bolbyr alaqanynyń aıasyna bir shókim nasybaı salyp, shaqsha tyǵynyp jaýyp, qarasannan kelgen saptama etiginiń baıpaǵyna súńgitip jiberdi.

— Óı, qaraǵym-aý, shaqshamdy... shaqshamdy..

Baıbatyr Máti baıdyń keýdesinen sol qolymen jeńil nuqyp qalyp, eshteme kórmegendeı ótkir kózin tilmashqa burdy:

— Iá, jańa jylqy alýǵa jumsaǵan kim dediń be?.. Kim bolýshy edi, myna kereılerdiń jaýyzdyǵynan mert bolǵan qaıran Qulagerdiń arýaǵy jumsaǵan, qalyń qaraýyldyń namysy! Taǵy ne suraısyń!?

— Múmkin Nurtazalar da bar shyǵar jumsaǵannyń ishinde, — dep Pań Nurmaǵanbet kózildirigin sheship shynysyn aýzynan shyqqan demimen býlap, synaı qarady.

Oıazdyń samaı shashy dirildep, tanaýy deldıip ketti. Nurmaǵanbetke otty kózin qadap, stoldy taqyldatty:

— Kóldeneń sózdi toqtatyńdar.

— Áı, tórtkóz neme, nesine qaıarsynasyń. Men bireýdiń jumsaǵanymen júretin basybaıly qul dep otyrmysyń. Urlyq — ata kásibim. Onda eshkimniń úlesi joq. Bul jolǵy urlyq — seniń el ardaǵy Aqanǵa jasaǵan zorlyǵyńnyń qarymtasy. Túsindiń be?

Nurtaza solqyldaǵan jalǵyz taqtaı ótkelden ótkendeı, ishteı "Ýh" dep tereń dem aldy. Tilmash oıazǵa sybyrmen ury sózin aýdaryp otyrǵan, Konovalov jymyń etip, birdeme dedi:

— Al, sońǵy suraq: Urlanǵan jylqylardy qaıda jiberdińder?

— Qaıda jiberýshi ek. Biz mal maldaıyn dedi deımisiń, bes-altaýyn iske asyram ba dep edim, ony da taýyp aldyńdar, — Baıbatyr kúle turyp, qaıta túsip sýytty. — Qalǵandaryn Jaman túz ben Jaqsy tuzdyń, Qalybektiń sory jutyp qoıdy, sodan taýyp alarsyńdar.

— Senderdiń de jaýaptaryń osy ma?

— E, bizdiń jaýabymyz osy bolmaǵanda, jańadan birdeme oılap tabar deımisiń. — Ojymbaı balýan gúr ete qaldy. Shákeı basyn ızedi. Barymtashylar júzinde "Kereılerde ketken namysty bir qaıtardyq-aý" degen yrzalyq bar. Qoldaryn qaıtadan kisendep ákete bergende Baıbatyr keń ıyǵymen keri buryldy:

— Áı, tilmash, andaǵy oıazyńa aıt, kesheden beri ash jatyrmyz, tamaǵyn shyǵyndanbaımyn dese, bıler sotyna tezirek jóneltsin.

— "Bıler soty" degende Nurtazanyń júregi taǵy da solq etkendeı boldy.

— Al, myrzalar, kórgen shyǵarsyńdar urylardyń kim ekenin, — dep sózdi jumsaq bastaǵan oıaz kúrt ózgerip, stoldy judyryǵymen qoıyp qaldy da, atyp turdy. Jıren murty dir-dir etedi. — Nurtaza Kemelev, bul ne degen beıbastyq. Bolysyńda ne bolyp jatqanynan habarsyzsyń. Qazir konokradstvo úshin qandaı jaza qoldanylatynyn bilemisiń. Ári kisi ólimi... Eger bolystyq qyzmet jalyqtyrsa, nemese qolyńnan kelmeıtin bolsa, ornyńnan alýǵa májbúrmin. Saǵynaev myrza, jazyqsyzdan-jazyqsyz Kemelevterge jala japqanyńyz úshin is qozǵatýǵa týra keledi. Ol úshin naqaqtan qaralanǵan Kemelevtardyń arnaıy aryzy jetip jatyr. Nurtaza Kemelev, sen tez arada Aqmola ýezinen, ıaǵnı Saǵynaevtardyń jumsaýymen kelgen bas buzarlardyń aty-jónin, olardyń Kókshetaý ýeziniń Mezgil, Shalqar, Zerendi bolystarynyń qaı aýyldarynda bolǵanyn, qansha adamdy dúrelep, qansha maldy shyǵyndaǵanyń, sol sıaqty basqa da júgensizdikterin túgel túgel beresiń. Olar Kókshetaý ýeziniń mırovoı sotynda qaralyp, jazasyn alýlary jáne de shyǵyn orny ótelýi tıis. Suraqtaryń bar ma?..

Pań Nurmaǵambet turdy ornynan. Taǵy da eski ádetimen kózildirigin alyp býlaı bastap edi:

— Sizdiń endigi yrǵalýyńyzdy kútýge ýaqyt joq. Ne suraısyz, eki-aq mınýt! — dep Konovalov kúmis baýy salbyraǵan shoıyn saǵatyn alyp, tıegin basyp qaldy.

— Siz bir nárseni aıtpaı kettińiz, Vashe blagorodıe! Mal urlaǵan adamdar tabyldy, onyńyzǵa myń da bir rahmet! Sizdiń keremet eńbegińizge, iskerligińizge tánti boldyq. Endigi bir kómeski qalǵan jaǵdaı barymtalanǵan jylqyny qalaı qaıtaramyz. Kimnen alamyz?

— Durys, túsinikti. Álgi ury shaldyń aýylynan ákelgen ıesiz alty jylqyny, eger ózderińiz tanyp, kýá tapsańyzdar, osy joly alasyzdar. Olar polısıa at qorasynda baılaýly tur. Al qalǵan maldy izdep, taýyp berýge biz mindetti emespiz. Konokradtar jylqy urlaǵan jeri boıynsha Aqmola ýeziniń polısıasyna, plan soń mırovoı sotyna tabys etiledi. Qalaı tekserip, qandaı úkim shyǵarýdy, shyǵyn ornyn qalaı toltyrýdy solar sheshedi. Endigi másele bizdiń, ıaǵnı Kókshetaý ýezi mekemeleriniń qolynan kelmeıdi. Biz, bar bolǵany, óz jerimizdegi jańaǵy aıtqan tártipsizdikter men qylmystardy zań júzinde aıyptaımyz. — Konovalov saǵat qaqpaǵyn tyrs etkizip jaýyp, qaltasyna saldy da, aıaǵyn súırete basyp, keýdesin kótere ustaǵan qalpy, tákappar adymdap esikke bettedi.

Bólmedegiler tym-tyrys. Álgi urylardyń ustalýy, olardyń Aqmolaǵa aıdalyp, malyn izdep kelgen Pań Nurmaǵanbetterdiń múıiz suraımyn dep qulaqtan aıyrylǵandaı kúıi, Nurtazalardyń da oıaz aldyndaǵy hali, Konovalovtyń bulardy jerge qaqqandaı zekip ketkeni — bári aıaq astynan tosyn bolǵany sonsha, daý qýǵandar birazǵa deıin esterin jıa almaı máńgirip otyr.

Syrtta jaýyn syryly estiledi. Tutasqan bulttan ba, álde kún de keshkirip qalǵan ba, dala ala kóleńke, shatyrdan saýlap aqqan jańbyr sýy terezeden zorǵa kórinedi. Esikten qolynda sý quıǵan shelegi, eden jýatyn shúberegi bar kempir kórindi.

Azynabaı men Janbota aldymen tura bastaǵan. Pań Nurmaǵanbet shekesine qolyn tirep únsiz múlgigen Radzılevıchke: "Endi ne boldy, bul qalaı boldy degen daǵdaryspen jutyna qarady. Áldene dep sóıleýge oqtala berip edi, ol osy bir qımyldy kútip otyrǵandaı basyn oqys kóterip alyp, tabaldyryqtan ótip, ne isterin bilmeı turyp qalǵan kempirge qarady áýeli:

— Kúte turyńyz, basqa bólmelerdi jýa berińizshi, — dep, basyn ıip, shyqqan kempirdi kózimen uzatyp saldy da, Nurtazaǵa buryldy. — Kemelev, Saǵynaev, siz ekeýińiz qala tursańyzdar eken.

Radzılevıchtiń bularǵa ne aıtatyny Nurtazaǵa málim bolǵanmen Nurmaǵanbetke beımaǵlum edi. Kelgeli tajal shaldy, qaıta-qaıta qonaq etip, qaltasyna biraz aqsha tyqqan pań is aıaǵy bulaı bolar dep, árıne oılamaǵan. "Oıazdy ıliktirsem, bári senderdiń paıdalaryńa sheshiledi" dep kóıitip, býdaq-býdaq shaǵym qaǵazdaryn da ózi jazyp bergeni qaıda? Endi mynasy nesi? Sý aıaǵy qurdymǵa aınalǵany ma?

Bólmedegiler únsiz shyǵyp ketisimen, eki dóı tóbelesip, ne sharpysyp qalmasyn degendeı Radzılevıch Nurtaza men Nurmaǵanbettiń ortasyna otyrdy.

— Al, myrzalar, — dep, bireý estip qoımasyn degendeı jabyq esikke urlana qarap qoıdy. — Baıqaǵan shyǵarsyzdar, oılamaǵan jerden istiń aıaǵy nasyrǵa shaýyp ketti. Eger álgi urylar ustalmaǵanda, kim bilsin, basqasha sheshiler me edi qaıter edi Sizder bolsańyzdar, bireýlerdiń jalǵan sózimen bir-birińizdi kinálap, qandaı qylmysqa barǵansyzdar. Búkil eldi dúrliktirip, bassyzdyq jasaǵansyzdar. Bularyńyzdy erteń general-gýbernator estise, esh quptamaıdy. Jo-oq, quptamaıdy degen jaı sóz. Qazir "zań qatal. Rossıa ımperıasy azamatyna qoldanylatyn shara, dala qyrǵyzdaryna da qoldanylmaq. Siz, Nurtaza, shennen qaǵylyp, siz Nurmaǵanbet, joǵalǵan maldan, ári abyroıdan birjola aıyrylasyz. Jo-oq, ol ber jaǵy, sottalasyz. Djaman, djaman, sızdar zakon ýsınbeıdı, kazr jaqynda sardan g gennoı gýbernatorstvo kelgen spesıalnyı zakon bar. Djaman, Djaman!..

Radzılevıch sóziniń sońyn qazaqshalap bitirdi.

— Sonda qalaı, mal urlaǵandar tabyldy. Meniń shaǵymym jalǵan emes. Endeshe eskishe bı sotyna salsa da, urylar eli, ıaǵnı sol bolys maldy ósimimen qaıtaryp, ólgen jylqylarǵa qun tólese kerek. Qazaq jurtynda atazamannan beri kele jatqan, qazaqsha aıtqanda "moınyna qossaý, artyna tirkeý" deıtin aıyp-aıbana bar. Qyzyq eken, onyń ornyna men jazyqty bolýym kerek, — dep Nurmaǵanbet basyn kekjeń etkizdi. — Túsiniksiz múldem túsiniksiz!

— Saǵynaev myrza, meniń sizge janym ashıdy árıne. Biraq shyndyǵyn aıtýǵa týra keledi. Eger myqty bolsańyz, ana urylardan týdyryp alyńyz. Olar, sóz joq, sottalady. Al, sonda maldy olar qaıdan taýyp beredi? Oǵan admınstrasıa jaýapty emes. Endeshe kimnen óndirip almaqsyz?.. Jaraıdy, sózdi kóp sozbaıyq, meniń sońǵy keńesim sol — ana urylar Aqmolaǵa barǵanda sot úkimin sizderdiń paıdalaryńyzǵa sheshkizý qajet. Ony, áıteýir, aralasqan soń, men moınyma alar em. Siz ekeýińizdiń bir-birińizge alakóz bolyp, daýryǵýlaryńyzdan túk ónbeıdi. Tatýlyq kerek. Sonda, Kemelov, siz de qıanat shekpeısiz. Saǵynaev, siz de malsyz qalmaısyz.

— Túsinbedim, ony kim tóleıdi! — dep Pań Nurmaǵanbet kózildirik astynan tóne qarady.

— Nurtaza tóleıdi.

— Qalaısha men?! — dep Nurtaza shorshyp tústi.

— Sekirme, Nurtaza, seniń bolysynda kıbıtka qansha kóp bolsa, mal da sonsha kóp boldy. Saǵan keler eshteme joq. Eger daý aıaǵyn tez bitirem deseńder, is osylaı aıaqtalýy shart. Kontrıbýsıa, myrzalar, kontrıbýsıa...

Onyń bul uıǵarymyna onsha túsinbese de, eki myrza bir-birine únsiz qarasyp, bılikti berdik degendeı Radzılevıchke qulaqtaryn tosty.

— Endeshe erteńnen qalmaı men júrýim kerek. Aqmoladaǵy zań ornyndaǵy dostaryma tez jetýim kerek.

— Bizge pursat berińiz, oılanaıyq, dedi Nurmaǵanbet.

— Siz yrǵalyp-jyrǵalǵansha, is qolǵa alynsa, onyń qaısybir qısyq baǵytyn sizderdiń paıdalaryńyzǵa qaıta túzegenshe kóp-kóp qajetti ýaqyttar zaıa ketedi. Jáne de ýaqyt ozǵan saıyn túrli ınstansıalar qulaqtanyp, is soǵurlym qymbattaı berýi yqtımal.

— Tym qurymasa, bir kún oılanaıyq, el adamdarymen aqyldasaıyn.

— Oǵan shydaýǵa bolady. biraq, eskertemin, meniń de artylyp jatqan ýaqytym shamaly. Káriliktiki me, sal aýrýym bar boıymda. Tegi jyly jaqqa qaraı ketip qalýym da múmkin. Bul isti basqa bedeldi adamdardyń birine tapsyrýlaryńyzǵa da bolady... Aıtqandaı sovetnık Kýshenov sizderge jaqyn adam desedi ǵoı.

"Oh, mystan, ony da biledi, munyń estimeıtini jer astynda shyǵar" dep, ishteı tisin qaıraǵan Nurmaǵanbet:

— Joq, bul tóńirekte sizden basqa adamnyń yńǵaıy kelmes, — dep Nurtazaǵa qarady. — Solaı emes pe?

— Álbette, álbette!

— Al onda sozatyn eshteme joq, — dep ornynan turǵan Radzılevıch bosaǵada jatqan kaloshyna bettedi, — Ekeýińe de aıtarym sol, bul arada jasyrýdyń qajeti joq, qansha dos degenmen ondaǵy adamdarda da aýyz bar jáne qandaı aýyz, e-eh, suramańdar, kómeıleri keń, tym keń olardyń. No, eshteme etpeıdi, seńderdiń qaltalaryń odan da tereń, odan da keń!..

Qunys Radzılevıch qınalǵany ma, yzalanǵany ma, áıteýir áldenege nazalanǵandaı qashan kaloshyn kıgenshe, basyn qaıta-qaıta shaıqap, bólmeden qaltaqtap shyǵa berdi.

12

Jer jobasyn jaqsy biletin Aqan, qasynda Móńke bar, ylǵı tóteleı sýyt júrip, arada eki qonyp, úshinshi kúni aqshamda el orynǵa otyra Qarótkelge jetti. Kazak-orystardyń ataýymen el muny Aqmola deıdi.

Sona bir jyldary Atbasar jármeńkesinen qaıtqan saparda jolaı tústengeni bolmasa, Qarótkelge qaıtyp soqqan joq edi. Ol joly da qala aralap, úı tanıtyndaı qaıdan bolsyn: jármeńke qyzýymen dýmandy sýytpaı, mańyndaǵy sal, serilermen, ánshi-kúıshi, balýandarymen Qarótkeldegi Faızollanyń úıine túskende, qala turǵyndary orys-qazaǵyna deıin jıylyp, kóshpeli trýbadýrlar, skomorohtar kelgendeı tamashalap, qorshap alǵan. Qazirgi Aqan seriniń oıy sol Faızollanyń balasy, jas ánshi Ǵazızdiń úıine túspek. Biraq, qaı tusta ekeni esinde joq. Únemi seıilmen top qurap ósken seri, kúzdiń mazasyz shaǵynda urlyqpen júrgendeı túndeletip, jalǵyz-saıaq kelermin dep te oılap pa.

Esildi boılaı qonǵan qala ottary jańa kózderin ashqan juldyzdardaı jypyr-jypyr etedi. Qalanyń teristik jaǵynan kirip, ishine boılaǵan saıyn jıi-jıi ottar endi alystap, bir-birinen alshaqtap shashyraı berdi. Búgingi tańda shetine jetkizbeıtindeı qarańǵyǵa súńgigen buldyr ottar qıyrdan jyltyrap, júrgen saıyn uzap barady. Kúzdiń qara sýyǵynda qatqaq kóshemen attaryn qatty aıańdatqan jolaýshylar, qalanyń shet jaǵynda aldarynan qarań etip úrip shyqqan mań tóbettiń úıine buryldy. Buǵan deıingi úılerdiń terezelerine alystan úńilgen Aqan ishte qarańdap júrgen adamdardyń nobaıynan da, qora-qopsysynan da qazaqtar emessińder-aý dep jobalaǵan. Rasynda, bul tusta osydan kóp jyl buryn kelip oryn tepken pereselender turatyn.

— Dáý de bolsa myna tóbet, qazaqtiki, — jyly úıge kirip qashan jaılanǵansha, buryn qala júzin kórmegendik pe, Aqmolanyń túngi túrinen túńilip, jatsynyp kele jatqan Móńke:

— Áh, kelip qaldyq pa, qaıdan tanı qoıdyńyz, Aqan aǵa? — dep izdegen úıine jetkendeı qýanǵanda, uzaq úrdis júristen sharshaǵan balany kóńildendireıin degendeı:

— Endi tabarmyz, mynaý áıteýir qazaq úıi, ıttiń úrdisi qazaqsha eken, — dedi seri qaljyńdap. — Attyń tumsyǵyna sekirýin qarashy, týra murnynan mańqyldaǵan Muqanáliniń úni sıaqty emes pe.

Aıtqanyndaı, jalpıǵan shatyrsyz jer úıden bireý ıtke zekı shyqty.

— Jolqut, Jolqut, jat! Káh-káh!

Tóbet áli de bir-eki umtylyp, órshelene arsyldady da, jolaýshy qasyna taıap barǵanda, ıesiniń aıaǵyna oralyp edi, ol da jobasy Móńkedeı bala eken, ıttiń qarǵybaýynan ustap:

— Búgim bul! — dep qarańǵyda beısaýat adamǵa úńildi.

— Alystan kele jatqan jolaýshy edik, — dep Móńke úlken adamnyń maqamymen jón aıtqansha bolmady, ishten qońyr daýysty bireý shyǵyp:

— Assalaýmaleıkým, jol bolsyn! — dep taıaı berdi.

Onyń artynan taǵy bireý shyqty.

— Áleı bolsyn, — degen Móńkeniń daýsy qarlyǵa estilgende sońǵy adam únine qaraǵanda shal bolsa kerek:

— Bala ma ózi, artynda taǵy bireýi bar ǵoı, — dep eńkeıe qarap turyp qaldy.

— Alystan kele jatqan jolaýshy edik, bizge Ǵazızdiń úıi kerek edi, — dep, Móńke jónin túsindirgenshe, ekinshi shyqqan qońyr daýys:

— Qaı Ǵazız, Aqmolada Ǵazızden kóp neme joq. Shala Ǵazız be, aqsaq Ǵazız be, usta Ǵazız be? — dep jolaýshyny balasynyp qaqpaqyldap kúldi.

— Ánshi Ǵazız, — dedi Móńke julyp alǵandaı.

— Á, ánshi Ǵazız de.

— Faızekeńniń Ǵazızi me eı?! Ol eserge qashannan beri úı bitip edi? Ýkaz Faızollanyń úıi demeısiń be, — dep shal Móńkeniń sózin túzetti. — Sen onyń kimi bolasyń? Ana turǵan kim? Áı, berirek jaqyndasańshy, kim de bolsań kisi jemeımiz...

— Bizge sol úı kerek edi. Alystan kele jatyrmyz.

— Alystan bolsa jettiń ǵoı. Tura qal, áýeli, ózińniń jónińdi aıtshy, qaı balasyń? Qaıdan kelesiń? Ana turǵan kim? — dep,suraqtyń astyna alǵan shalǵa Móńke de qyrsyǵa jaýap berdi:

— Otaǵasy, siz kimdi bilesiz? Meniń atym Móńke. Kókshetaýdan kelemin. Sararqaǵa atyshýly Móńkemin.

Aqyn da, ana ekeýi de oqys kúlip jiberdi. Shal qarshadaı balanyń taýyp sóılegenine ne derin bilmeı, sózden jyǵylǵanyn jýyp-shaıyp:

— E, solaı demeısiń be? Atyshýly Móńkemin de. Ózimizdiń ataqty Móńke aǵamyz ekensiz ǵoı. Onda ne ǵyp tursyz, oıbaı túsińiz, qol qýsyryp qarsy alamyz. Aǵa túsińiz! — dep qaljaqtap, báıek bolǵansydy.

— Óziń erikken shal ekensiń! — dep, Móńke atynyń basyn bura berip edi, sálem berip, Aqan jaqyndady.

— Otaǵasy, shynynda alys joldan kele jatyrmyz. Eger bilseńizder jón siltep jiberińizder, sharshaǵan balany qajap qaıtesiz, — degen óktem sózge shal sál basylyp:

— Qaraǵym, meniki jaı qaljyń ǵoı. Aı, degenmen balań bolaıyn dep turǵan bala. Ójetin qarashy. Al, endi jolaýshy bolsań, dám aıdap burylǵan shyǵarsyń, attan tús, úıge kir, — dep shal jumsara sóıledi. — Degenmen myńnyń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil degendeı qazaq balasymyz ǵoı, nypsyń, eliń kim?

Qadalǵan jerden qan alǵan myna shaldyń bilmeı qoımasyn sezgen Aqan ózin basqa adam etip tanystyrǵysy keldi de, tabıǵatynda ótirik aıtyp úırenbegen aýyz:

— Esimim Aqan, qaraýyl bolamyz, — dep qaldy.

— E-e, solaı demeısiń be. Durys, durys, myna Kókshetaý jaǵynyń qaraýylysyńdar ǵoı? — deı berdi de, julyp alǵandaı. — Aqan dediń be? Tura qal, bátir-aý, sen Aqan seri emessiń be? Jasaǵan-aý!

— Bolsaq bolarmyz, — dedi endi shaldyń suraǵyna mezi bola bastaǵan Aqan. Shal dalany basyna kóterdi.

— Aınalaıyn, janym, kúnim! E, alla-taǵala, bar ekensiń ǵoı! O, jasaǵan rızamyn, rızamyn bergenińe. Týra meniń úıime, myna jaman qarasha úıge ákelýin qarashy. Aınalaıyn, — dep, attyń shylbyryna oralyp, oń jaǵyna, sol jaǵyna bir shyqqan shalda es qalmady, — Jo-joq, endi eshqaıda barmaısyń, Faızolla úıi eshqaıda qashpaıdy. Bizdiń úıge kelgen qonaq eshqaıda baspaıdy, qazir Álekeń jalǵyz toqtysyn soıyp tastaıdy.

Sóziniń sońǵy jaǵyn qýanyshpen ándetip, ataqty aqyn aldynda taqpaqtata júrip, Aqannyń qoltyǵynan demep túsirýge aınalǵan shalǵa seri de taqpaqtata jaýap berdi. Úı ıesiniń maqamyna salyp, sonyń uıqasymen daýsyn kótere turyp:

— Otaǵaǵy-aý, beıýaqyt qonaq jurt mazalap tosynnan esik ashpaıdy. Jasaǵannyń erteń de kúni bar, sybaǵa eshqaıda qashpaıdy, el jatpaı turyp tabaıyq, osynda Ǵazız syndy joldas bar ed jastaıǵy, sonda baryp túneıik, búginshe luqsat berińiz, tamaq emes, tynyǵý qazir bas qaıǵy.

Shal sál oılanyp qaly da, taǵy óleńdetti.

— Aqanjan, sen at basyn tiregende úıime, ákem tirilip kelgendeı qýandym kórdegi, sendeı azamatty túsirip ala almasa, qaıda bul shaldyń qazaqshylyqtan kórgeni, tym qurymasa tórimde tize búgip, ısharatpen ketpeseń, aldyńda turǵan myna Áltaıdyń ımansyz bop ólgeni! — degende, Aqan amalsyz tústi attan.

İri, qapsaǵaı deneli Áltaı qarańǵyda aıýdaı qorbańdap kep, Aqandy qushaqtap balasyndaı betinen súıdi:

— Áı, Janataı, ana aqbaqaıǵa minip Ǵazızdi tez osynda alyp kel, bir jaqqa ketip qalmasa ol qańǵybas. Áı, sosyn, tura qal, Aqannyń kelgenin daýryqtyrma. Bárin bóriktiresiń. Kelgesin kóredi ǵoı. Al, sen qonaqtardyń attaryn qadaǵa baıla. Sýysyn, — dep alǵashqy shyqqan balaǵa da buıryq berdi. — Al, Aqanjan, áı balaqaı, atym Móńke dediń be, júrińder. Mollanyń úıi bul aradan, qaıda-a kóp jer. Myna túnde sender ony taba almaısyńdar. Áı, sham shyǵaryńdar qoraǵa, sham!

Ádeıi kútinip, daıyn turǵandaı. Bireý lezde maısham alyp shyqty. Daýryǵa, elire sóıleıtin Áltaı qart Aqandardy úıge bastap kirgende, qoraǵa bas suǵa bere bir-birine úılespeıtin balyqtyń shyryny men qymyz ısi múńk ete qaldy. Qoranyń tastaı qarańǵy túkpirinen jylqynyń teri aralas qı ısi keledi.

Qalyń býdan túk kórinbeıtin qazandyqtan, taǵy bir jarma esikti aýyz bólmeden ótip, tór úıge jaıǵasa bere, "ıilip, sypaıy amandasyp, sholpysy syldyrlap, qonaqtardan yǵysyp óte bergen jupyny kıimdi taldyrmash, aqsary bádendi qyzǵa:

— Tegenege quıyp qymyz ákelińder, baýyrsaq, maı, oı ydystaryńyzdy ystyq sýmen qaıta-qaıta jýyńdar, tez, — dep buıryqty ústi-ústine tóndire, jeppelete bergen úı ıesine Aqan jańa ǵana kóz toqtata qarady: Keń ıyqty, bar múshesi iri súıekti, quıqasy tar mańdaıyna eki-úsh tereń ájim izderi batqan, betinde qarsańnan qalǵan daq bar, qarabojban adam. Jasy alpystardy alqymdap qalsa da saqal-murt qoımaǵan. Sóılegende, kúlgende áli mini quramaǵan appaq tisteri aqsıa kórip edi. Kúlkisi de óziniń qımyly sıaqty: saqyldap oqys kúledi de, kúrt doǵaryp, kóziniń qarashyǵyn aýdaryp tastap, qaıta sóıleıdi. Óziniń kórgen bilgenin, aqtara sóıleıtin, búkpesiz ashyq, aqjarqyn, bireýdiń minin kórse de, jasyrmaı betine aıta salatyn birbet adamnyń lebi esedi júzinen.

Áltaı Aqanǵa áli tiktep qaraǵan joq. Oń jaǵynda moldasoqyna otyrǵan Móńkege kóziniń qıyǵymen uzaq qarady da, búrkittiń tuıaǵyndaı kelapardaı saýsaqtarymen basynan búre ustap, únsiz tomsyraıǵan balanyń júzin ózine buryp edi, anaý qolyn ıterip tastady.

— Jaraısyń, bolaıyn dep turǵan bala eken, — dep, syrttaǵy sózin qaıtalap, basyn kekjeń etkizip, kóterip aldy. — Kózi qasqyr alatyn tóbettiń kózindeı otty eken. Mynaý otqa-sýǵa salsań da taıynbaıtyn, ata kegin qýsa ólispeı berispeıtin naǵyz jaýjúrek bolaıyn dep túr ǵoı. Óziniń tuqymynda batyr joq pa edi? Átteń boıy sharqylaý Ósedi ǵoı áli, ósedi. Muńdaı shymyr nemeler qysylyp-qysylyp kelip, bir-aq jylda syryqtaı bop shyǵa keledi. Túri — eshkimnen qaǵajý kórmeı erkelikpen bula bop ósetin boryqtaı jasyq bosbelbeý emes, jonyna ashshy qamshy tıgen saıyn shıryǵyp shıraı túsetin kónterli, otqa salyp balqytyp, sýǵa salyp sýaryp, tós balǵamen urǵan saıyn shynyǵa túsetin bolat qoı.

Móńke Áltaıdy qybyr etpeı tyńdady da, sóz bitkende qasqyr alatyn tóbetterdeı únsiz ǵana basyn bir kóterip, túıilgen qalyń qabaq astyndaǵy otty kózimen shoq shasha qarady da qoıdy.

Aqan myna el aqsaqalynyń kisi synaǵyshtyǵyna qaıran qaldy. Shynynda da Móńke bıyl astan qaıtqaly múldem ózgerip aldy. Az sóıleıdi. Qaljyńdap, kóp qajaǵan adam bolsa, úlken-kishi demeı ars etip betin qaıtaryp tastaıtyn mort. Atasy Baıbatyr ustalǵaly burynǵy bala minezden túk qalmaǵan. Óziniń óńi de ózgergen. Jymqyryńqy erinderi, shyqshytqa qaraı tompaıa bastaǵan qalyń etti, byttıyńqyraǵan eki betiniń únemi túgi shyǵyp, tútep turatyn sekildi.

Qymyz keldi. Qońyr, suıyq shashyn qaıtadan árip, bir talyn qobyratpaı eki jaǵyna bólgen jańaǵy boıjetken sypaıy otyryp sary qymyzdy sapyra bastap edi:

— Áýeli Aqan aǵańa, myna Móńkege jastyq áper. Jan-jaǵyna tasta kópirtip, — dep qyzyn jumsaǵan Áltaı. Aqannyń qarsylyǵyna qaramaı, úsh-tórt jastyqty qonaqtardyń ońy men solyna tastatty, — Ana bireýin salma, bıdaıynan jún shyǵyp júr. Tysy barlaryn sal. Ózi kirleý me, durystaryn tandap sal. Qudaı mańdaıyma bir-aq qatyn jazyp, edi, kóp qalyń suramaıtyn mójetopaılaý kedeı qyzy edi. Mundaılar jasynan tesik ókpe bop úırengen sharýaǵa qylap bolýshy edi, men qaıdaǵy bir salpy etek salaǵyna kezigippin. Qudaıdyń jazýy sol. Alǵashqyda azdap qolym da tıip júrdi. Báribir, peshenesine jazbaǵan bolmaıdy eken, Aqanjan.

Qyz bala: "Túýh, táte-aı" dep, daýsy bolar-bolmas syzylyp qyzaraqtap qalyp edi, Áltaı qarq etip kúldi.

— Nemene, shesheńniń kúldi kemesh salaqtyǵyna namystanamysyń, onda úı ishin óziń ustamaısyń ba? Erteń ketesiń, senen ne qyzyq kóremiz, odan da paıdańdy tıgizip qal, — dep qyzyn odan saıyn uıaltty.

— Al, Aqanjan, qymyz ishe otyryp, myna baýyrsaq pen maıdy qarbytyńqyrap jep alyńdar, jolda ashyqqan shyǵarsyńdar. Oý, biraq et jeı almaı qalarsyńdar. Et demekshi, áı, áı, mundar mal qaıda, mal, — dep Áltaı aýyz jaqqa qaraı aıǵaılaǵansha bolǵan joq, jelkesinen, quıymshaǵynan ustap, tegene quıryq toqtyny dedektetip, qara murtty jigit: "Assalaýmaǵaleıkým!" dep kirdi.

— Áı, qol berip, sálemdespeısiń be, — dep zilsiz zekip qaldy da, Áltaı óziniń qojanasyrlyǵyna kúldi. — Á, qolyń bos emes eken ǵoı. Jaraıdy, keıin qol berersiń. Al, bata oqyp jiber, Aqan. Áı, toqtaı qal! Áı, ana jaqtaǵylar tegis kelinder. Otaýdaǵylar, báriń! Tez, tez.

Kıim kıis, júris-turysymen de dúıim elge áıgili Aqan seri keldi degen soń, bul qoranyń ishindegi adamdar da shala búlinip, erkegi bar, áıeli bar — tegis bir kıerlerin ústerine ile qoıypty. Áltaıdan buıryq kelisimen bári tor úıge kirip, serimen sálemdesip, bosaǵa jaqqa otyra-otyra ketisti. Endi ne bolar eken degendeı bári úı ıesiniń aýjaıyn baǵyp, qas-qabaǵyna qaraǵyshtaıdy. Kelgennen kórgisi kep yntyqqan serige týra qaraı almaı, qysylys tapqan syńaıy bar. Alǵashqyda mazasyzdanyp, bir-eki, bulqynyp qalǵan qara murttyń sheńgelindegi semiz toqty endigi qarsylyqtan túk ónbeıtinine túsinip, ol da "munyń arty ne bolar eken" degendeı, kózi sham jaryǵyna jaqutsha jyltyrap, qımylsyz tur. Áltaıdyń ár qımyly da óziniń sózi sıaqty shapshań. Otyrǵan qatyn-qalash, bala-shaǵaǵa deıin shetinen tizip tanystyrdy da:

— Al endi, boldy, baryńdar, alystan qajyp kelgen jolaýshy dem alsyn, tynyqsyn. Tamaqtaryńdy tez daıarlańdar. Sen andaǵy qoıdy tez jáýkemdeı ǵoı. Kelin shyraq, áı aıal, shek-qaryńdy erteń arshyrsyńdar. Aldymen tezdetip qýyrdaq qýyra qoıyńdar, — dep qara murt balasynan bastap, kelinge sheıin buıryq berip, qýyp saldy da, Aqannyń: "Qoı soımaı-aq qoıyńyzdar, áýre bop qaıtesizder" degenine de qaramaı: — Bolmaıdy, o ne degeniń, sendeı adamǵa buıyrǵan myna toqtynyń ne armany bar. Bazarǵa shyǵaram dep ózin de semirtýdeı-aq semirtip em, seniń kelýińe kóringen eken ǵoı, ózi de az kúnde tez shılanyp boıyna maıyn lezde jınap alyp edi. Bazary qursyn, qara sýǵa qarap otyrǵanymyz joq, — dep sharýa jaıyn da jasyrmaı, bar syryn aqtara aıtyp qoıdy.

Munymen de bolǵan joq, qonaqtaryna qymyzdy ózi sapyryp berip otyryp, jaǵy bir tynbady:

— Al, Aqanjan, bular kim, qandaı adamdar dep otyrǵan shyǵarsyń. Endi jaǵdaıymdy tam-tumdap túsindireıin. Biz — osy tóńirekti mekendegen qýandyq ishinde altaı, altaı ishinde Álke-Baıdaly bolamyz. Atymyz da atamyzǵa uqsas Áltaı, qalaǵa erteden qonys tepken jataqpyn. Buryn qyrda mal baǵyp, azbynshy maldyń súrmesimen kún kórgen kedeı aýyl edik, osydan jıyrma jyldaı boldy, qatty jutqa kıligip, kóp ash-aryq osy qalaǵa aýdyq. Qazir qalanyń osy pushpaǵynda otyrǵan sol az altaı, endi qanatymyzdy keń jaıyp, kóbeıip kelemiz. Qudaıǵa shúkir, bireýden ilgeri, bireýden keıin degendeı úrim-butaq jaıyp, qalqaıyp « úrip jatyrmyz. Kásibimiz — myna Esildiń balyǵyn aýlaý, azbynshy maldy qala syrtyna órgizip, sony talǵajaý ǵyp otyrǵan qara taban jataqtarmyz. Jańa óziń tabaldyryqty attaǵannan-aq sezgen shyǵarsyń, osy úıdiń tulaboıynan, ydys-aıaq, tósenishinen de balyq ısi shyǵady. Tań ata kózimizdi tyrnap ashqannan osy úıdiń jas-kárisine deıin qybyr-qybyr, biri aý jamap, piri balyq arshyp, keptirip, jańa aıaq basqan bala qolqabysyn tıgizbese de, torsyldaǵyn jaryp, áıteýir balyq kásibimen kózi shyqqan jandar.

Jolaýshylar at mańdaıyn tiregennen beri ár nárseni bilmekke qushtar, kóringendi qazbalap suraýǵa mashyq jandaı kóringen Áltaı endi qonaqtar úıge kirisimen óz jaı-kúıin aqtaryla baıandap otyr. Aqan da endi tym-tyrys bas shulǵyp, tyńdaı berýden góri aqjarqyn shaldyń sózine qaraı áńgimege aralasqandy maqul kórdi. Jáne qala jaıyn jaqsy biletin adamnan kóp mán-jaıǵa qanǵysy keldi.

— Áleke, qalanyń biz kirgen tusy pereselender bolýy kerek. Olar qonys tepkeli de biraz bolǵan shyǵar- aý. Olardyń da kásibi balyqshylyq pa! — dep surap edi, Áltaı áńgime otyna maı quıǵandaı, burynǵydan beter kósile jóneldi.

— Qalanyń bul tusyndaǵy orystar — osy qalaǵa eń alǵash kelgen pereselender. Álgi el basqarý jaıynda jańa ýkáz qashan bolyp edi?..

— Alpys segizinshi jyly emes pe edi.

— Iá, ıá, bul qarashekpender sodan birer jyldan soń kelip, osy aradan jer kesip bergen eken ulyqtar, laı basyp, balshyq soǵyp qaýqaıtyp-qaýqaıtyp, úı turǵyzyp aldy. Bul halqyń ismer halyq bolady eken, tipti eńbektegen balasyna deıin tań atsa qarap otyrmaıdy, tyrbańdap jatqany. Tura qal, sodan... Bular kelgen jyldyń qysy qatty, borandy dońyz jyly edi, kóktemde qar kúrt erip, arnasynan býyrqanyp shyqqan Esil surapyl tasydy. Osy biz turǵan jerler appaq darıa bolyp, sý ústińde qalqyp turdyq. Áıteýir qolymyzda syrǵaýyl, kúni-túni kúzetip, úılerdi seńnen aman alyp qaldyq-aý. Sonda deımin-aý qystan aryp, júdep shyqqan myna orystarda uıqy joq, kári-jasyna deıin salyndydan sal býyp, sý jaǵalap, tolqyn aıdap shetke shyqqan jaıylymdaǵy aqjem óli shabaqtardy bóshke-bóshke etip tuzdap, jipke tizip qaqtap, ókpek jeldiń ótinde qabyrǵalary yrjań-yrjań etip júrip, taǵy da eńbektengenderiniń arqasynda, aýyr qystan da, kóktemde jetken juttan da aman shyqty. Balanyń balasyna mıras eter ósıet: "Eńbekti orystan úıren, orystarsha kásip qyl" deý kerek.

Kópshilik jınalǵan úlken jıynda, máslıhat qurǵan jerde, oıyn-toıda bolsyn, áste bir jambastap qısaımaı, ne jastyq, kópshikke shyntaqtamaı qaqqan qazyqtaı tik otyrýǵa ejelden ádettengen Aqan, uzaq jolda at soǵyp, qansha qajyp kelse de, Áltaıdyń áńgimesin jalyqpaı tyńdap, syr bildirmedi. Shynynda da mal ishinde, keń jaılaý, jazyq dalada kúneltken qyr eliniń áńgimesinen, myna qala jataqtarynyń áńgimesi múldem bólek. Kórgen qyzyǵy, tartqan taýqymeti, sóz eter sharýa jaıy da ózgeshe. Buryn, júrgen jerde saýyq quryp, án salyp, áńgime aıtsa da bar júkti ózi atqarar Aqan, endi el adamyna sóz berip, sony tyńdaǵanda atústi óte shyǵar kóp jaıdyń ańǵaryn túsine bastaǵandaı, jańa bir tirshilik qareketin uǵa bastaǵandaı.

— Oý, Aqan shyraǵym, qymyz ishe otyryńdar, — dep, anda-sanda dám aldyryp qoıar Áltaı álden ýaqytta baryp, óziniń artyq, kóp sóılegenin ańǵarǵandaı boldy. — Apyr-aı, men kóp sóılep qoıdym-aý, mazalaryńdy alǵam joq pa?

— Jo-joq, aıta berińiz myna qarashekpender jaıyn kóp bile bermeýshi edim, áńgimeńiz dámdi eken, Áleke, — dep, seri shyn qumartqan syńaı bildirdi.

— Á, qarashekpender deımisiń? Bulardyń ózi ártúrli bolady eken. Qarashekpenderi — jańa zańǵa deıingi óz betterimen kelgen bosqyndar da, al pereselender kresıán-mujyqtar eken. Oy, myna balanyń atyn kim dediń?

— Móńke.

— Iá, Móńke bala qalǵı bastady. Aý, uıqyń kelse, ana birsalardyń ústine qısaıyp al, tamaq piskenshe ne zaman, saǵan áńgime ne kerek. Jaman shaldyń áńgimesinen bir kórgen túsiń tátti shyǵar.

— E, otyra bersin, uıqy qaıda qashar deısiz. Kóp shaldyń ortasynda bir bala otyrsa dana bolar, kóp balanyń ortasynda bir shal otyrsa bala bolar, — dep, Aqan Móńkege qarap edi, ol zorǵa shydap otyr eken, qorbańdap baryp, tósaǵash aldyna jastyǵyn tastap, qısaıa ketti.

— Á, jaraıdy jatsyn, jatsyn, qajyǵan ǵoı. Degenmen aty bala emes pe, uzaq joldy qaıdan kótersin. Ay, aıtqandaı, Aqanjan, sen de sharshaǵan shyǵarsyń, tamaq piskenshe sen de myzǵyp al, men de bir áńgime dese janym kirip, attyǵa jol, jaıaýǵa sóz bermeıtin kóksoqqannyń ózimin. Seni sharshattym-aý deımin. Áńgime keıin bola jatar, — dep Áltaı Aqannyń astyna taǵy da kórpe salmaqqa tura berip edi, Aqan qaıta otyrǵyzdy.

— Joq, Áleke, uıqy qaıda qashar deısiz, aıta berińiz áńgimeńizdi, dámdi eken.

— E-e, bizde neǵylǵan dámdi áńgime bolsyn. Ánsheıin, kelmeı jatyp seni shaýjaıdan almaıyn degenim ǵoı. Bizdiń áńgimeniń bári kúıki tirshilik, kúndegi kúıbeń sharýanyń tóńiregi, — dep qymyzdy sapyryp qoıyp, qaıtadan sózge kirise bergende, esikten eńgezerdeı bireý kirdi. Áýeli mańdaıshadan sary eshkiniń sabalaq júnindeı bet-aýzyn jún basqan basyn ótkizdi de, eki búktelgendeı eńkeıip, kelepandaı aıaǵymen tabaldyryqty attady. Kirmeı jatyp gújildeı sóılep keledi:

— Álta-aı, Áltaı, vot tebe na, sen úıde kýmys iship otyrady, rybaktar syrtta kútip turady.

— Tursa turady, — dep Áltaı esikten kirgen orys shalyna dúrse qoıa berdi, — Áı, násilińe tartpaǵyr, áýeli amandyq qaıda, amandyq? Buqasha gújildeı bermeı, sálemdesseńshi áýeli, mynaý sen ekeýmizdiń ákemizdeı adam!

— A, salamaleıkým! Ladno, sende qonaq bar. Rybaktardyń ekinshi partıasyn otpravıt jasadym.

— Jaraıdy, jaraıdy, sharýa ólgende bitedi. Qane, otyr, myna araǵa, qoı soıylyp jatyr.

Tabaldyryqqa quıryǵyn qoıyp, dáý etigin shylǵaý-mylǵaýymen qobyrata sheship bosaǵaǵa tastaǵan orys shaly Áltaımen qaljyńdasyp, sóılep júr. Qalyń qabaǵynyń astynda qýaqy kókshil kózi jyltyń-jyltyń etedi.

— Kýpten qoı jemegen, jaqsy, jaqsy. Áltaı, qalaı býlady, bas jeımin ılı tıl jeımin?

Áltaı qarqyldap kep kúldi.

— Áı, kók soqqyr, búgin til de jeısiń, bas ta jeısiń, — dep taqyr basyn sıpalap kúlgen Áltaı Aqanǵa orys sózin túsindirip jatyr, — Byltyr myna kók soqqyrǵa bir tamyry kelipti. Erteńine "Áltaı degen dosym bar, baraıyq" dese, anaý: "Oho, barsaq, baraıyq, qazaqtar qoı soıyp, bas tartady, bilem, bilem" dep ózeýrese kerek. Myna Barys "E-e, Áltaıdyń jóni basqa qazaqtan bir bólek, ol bas tartpaıdy, kileń til tartady, til jeısiń" depti. Sodan bular kele qalmasyn ba. Ekeýiniń ýaǵdasyn qaıdan bileıin, qaqtaǵan balyqty qaımaqqa qýyryp, shaı berdik. Meniń sózýarlyǵym qandaı, ekeýine jol tımeı, tań atqansha ózim myjyp, jeke kósilsem kerek. Úılerine ketip bara jatyp álgi dosy Barysqa: "Eı, Borıs, álgi tiliń qaıda jegizetin, bas ta, til de jegizbedi ǵoı" dese, myna meniń kóksoqqyr qurdasym: "Padajdı, sen ne jegenińdi umyttyń shtolı, álgi qazaq tań atqansha tilimen kormıt etken joq pa, sodan artyq ne kerek" depti.

Aqan orys shalynyń tapqyrlyǵyna, Áltaı ekeýiniń qazaqsha qurdastyq jolymen qaljyńdasqan jarastyǵyna yrza kóńilmen uzaq rahattana kúldi.

— Al, Aqanjan, tura qal, endi bul Barys ekeýmizdiń birimizdi-birimizdiń qalaı qorqytqanymyzdy aıtatyn.

Jańa qarashekpender men mujyqtar jaıyn surap ediń ǵoı. Myna kóksoqqyrdyń izdegenge suraǵan dál kele qalmasyn kórmeımisiń, — dep Áltaı álginde úzilgen áńgime jelisin jalǵamaqqa yńǵaılanǵanda:

— Áltaı, Áltaı, sen de umytpaıdy, hvatıt, kóp aıtý kerek emes, — dep Aqannan tómenirek otyrǵan gújban shal qarsylyq bildirse de, Áltaı qolyn bir-ak sermedi.

— E, aıtsa nesi bar, ótirik pe, ótiń jarylsa da aıtamyn, tyńdamasań balyqqa ket, — dep endi bógelmesten qaljyńyn aralastyra sóıleı jóneldi. — Qymyz ala otyr, áı ana jaqta kim bar, Barysqa tegene ákelińdershi. Bul kóksoqqyr jalǵyz bıemniń qymyzyn tegenemen ishedi, jylany bar ishinde. Iá, tura qal, jańa Barys joqta qaı tusqa kelip em. Iá, bulardyń jazǵa qalaı shyqqanyn aıttym ǵoı. Biz ol kezde orys kese teris qarap, bular qazaq dese teris qarap júretin kez. Balalarymyzdy "qubyjyq keledi, orys keledi, jylasań alyp ketedi" dep júrgen kez ǵoı. Alǵashqy jyly mynadaı soraqylyq boldy. Biz aý quratyn jerge birer mujyqtar da baryp taltaq aý quryp, morja tastap, ózderi qarmaqpen kún batqansha balyq aýlap júretin. Bir kúni búkil aý bitkende balyq az, burynǵydaı emes. Kelesi kúnderi múldem sırep ketti. Sodan birtúrli sekem ala bastadym da, keshqurym mujyqtardyń kárzeńkelerine alystan kóz tastaıtyn boldym. Aqyry kózim shyn jete bastady, bul halyq túske deıin uıyqtaıtyn bizdiń qazaqtaı emes, monǵoldarsha alakóbeden kózderin tyrmalaı ashyp, boztorǵaımen birge oıanatyn halyq qoı. Birde, tań aǵara, ózenge atpen barsam, álgi eki mujyq, taǵy eki-úsh bala on shaqty kárzeńke úıeme balyqty qaıqańdata kóterip dedektep keledi. Shúpildegen balyqtar taıdaı týlap, shorshyp túsip, jol boıy shashylyp ta keledi, oǵan da qaraıtyn olar joq, júristeri sýyt. Sóıtsem, quıryqtaryn kún qyzdyrǵanda baryp oıanatyn qazaqtar turyp, ózenge barǵansha bular aý bitkendi tintip, túsken balyqty sypyryp alady eken. Sodan beri bir kún ótken soń bir aý, eki kúnnen soń úsh aý joǵaldy.

Aqan "áńgime beti qalaı burylyp barady, Áltaı qaljyńdaımyn dep otyryp, shyndap ketpese nyǵylsyn" dep yńǵaısyzdanyp, qaýǵa saqal Borısqa qarap edi, mizbaǵatyn ol joq, buryn talaı tyńdap eti úırengen be, jastyqqa qazaqsha shyntaqtaı túsip, tanaýy deldıgen murnyn sıpap qoıyp, kúlimsirep tyńdaıdy.

— Aýy joǵalǵan aǵaıyndar maǵan kelip, "atam qazaq bireýdiń ettigine túsip qaımaǵyn, shoshalasynda pisken asyn urlamaýshy edi, aýdaǵy balyqty urlaǵan degen ne sumdyq?! Endi kún kórisimiz — aýdyń ózin joq qyldy. Ne de bolsa, pereselenderden kelgen sumdyq, bularda din joq shyǵar, Qudaıynan qoryqpaǵandary-aý, búıte berse, erteń dastarqanymyzdaǵy asymyzǵa deıin tartyp alar. Osylaı basyndyryp qoıamyz ba. Biz de el, jurt emespiz be. Jınalamyz. Qarýmen baryp, tintemiz" dep, tuıaqtarymen jer tarpıdy. Meniń de zyǵyrym qaınap júrgen. Biraq ashý aldyn aqylǵa salyp, tym ýshyqtyryp almaıyq dep, áýeli pıregoýar júrgizbekshi boldym. Sodan, tura qal, qasyma oryssha bir qaǵary bar Estaıdyń Janataı degen balýan balasyn ertip, osy Barystyń úıine keldim. Bul da pereselenderdiń basshysy ekenin biletinmin. Ol kezde, bular Esildiń Qarótkel jaq qabaǵynda turady. Boıyma besqarýymdy salyp degendeı, kezdigi, oqshantaıy bar kúmis kisemdi taǵyp, belime qylpyldaǵan ótkir aq baltany qystyryp aldym.

— Rybak emes, tochno lesorýb sıaqty boldyń, — dep Borıs bir myrs etip kúlip qoıdy.

— Kakoı-takoı lısarýp, týra baıaǵynyń batyry sıaqty edim. Sodan, tura qal, az úıli altaı juraǵattar Qudaılaryna syıynyp, aqsarbas, kókqasqalaryn aýyzben shalyp, uılyǵyp qala berdi. Bir jamanat bolsa-aq, aıyr-kúrekterin alyp, maıdan salýǵa daıar tur. Biz kelsek, myna Borıs úıinde eken. Bizdiń qabaryp ketken, túksıgen túrimizden záresi ushty bilem, Kisen degen áıeline shaı qoıǵyzdy.

— Da, senen tak ıspýgalsá. Prosto sen shaı kýp ishedi, men bıledi, Ishım sýy jetedi, — dep, Borıs ta qaljyńdap jatyr.

— Qoryqpaǵan shyǵarsyń jaman qatty. Týra qal, sodan ashýǵa býlyǵyp, tutyǵyp sóıleı alsamshy. Áıteýir, Janataı uǵyndyryp jatyr. Baıqaımyn, Barys Pir kishkentaı qyz balany tysqa jumsap jibergen. Aldymyzǵa úlken jez samaýyrdy alyp otyrǵanbyz. Men batyreke-aý, shaıdy orystar qazaqtan úırendi dep júrsem, bul orystaryń atamzamannan beri ishedi eken-aý. Samaýyrdy da bular samaýyr deıdi eken. Baıqaımyn, samaýyr ortalanǵan kezde bir tapaltaq saqaldy mujyq kirgen, amandasyp, bosaǵa jaqtaǵy sákige otyra ketti. Shaıǵa shaqyrý joq. Bularda ol kezde ondaı ádet bolmaıtyn, bertin úırendi ǵoı. Áıteýir bizden de birdeme juǵa bastady bularǵa. Sodan samaýyr eńkeıgenshe mujyqtar kelip jatyr, kelip jatyr. Bir kezde úı aýzy-murnynan shyǵa toldy.

— Aı, sýnda óziń qalaı quryqty aıtpaısyń ba?

— E, meniń júregimniń túgi bar dediń be. Azdap júreksingenim ras. Terezege de bir-eki qarap qoıdym, olaı-bulaı bolsa, qalaı buzyp shyǵam dep. Shynymdy aıtsam, kirpish shaı qaınatqan shaı da júrmeı qoıdy. Bir kezde, mujyqtardyń bas-aıaǵy jınalyp boldy-aý degende myna Barys, ózi de týra barys sıaqty ǵoı, turyp alyp, aı erim-aı, gújildep kep sóılep bermesin be. Týra, atam úıiniń sarala buqasynsha basyn shulǵyp qoıyp birdemelerdi aıtyp, zirkildep jatyr. Mujyqtarda záre joq. Sonda ne aıttyń-aı, óziń aıtshy.

— Ne aıtamyn. Bular da biz sıaqty batrak, balalar kýp, ýıat kaıda aıttym.

— Bir kezde, álgi kim edi, Epim degen jigit pe edi-aı? Ózi keıingi kezde joq, bir jaqqa ketip tyndy ǵoı. Kózi tuzdaı sekpil bet, jel úrlese jyǵylǵaly turǵan bir jigittiń keńirdeginen ustap, ortaǵa alyp shyǵyp, erim-aı sony syqpasyn ba. Anaý qyryldap, tili sóıleýge zorǵa keldi. Basqalarynda ún joq. Aqyry Epimdi bosatyp, úıden shyǵaryp jiberdi. Bir sút pisirim ýaqytta keldi-aý áıteýir. Oı, Alla-aı, qolynda aý. Jıegine óńkeı topaılar tizgen qazaqy aý. Áıtpese orystarǵa ol kezde aýdyń tartarlaryna salatyn sonshama topaı qaıdan kelsin. Sodan, ne kerek, kóp uzamaı tatýlasyp kettik. Tamyr bop kettik. Áı, "tamyr" degen sóz osy balyqshy bizderden shyqqan shyǵar-aý. Qazir Qudaıǵa shúkir, bárimiz birigip, osy tóńirektegi orys mujyqtary bar, ózimizshe kishigirim ártel qurdyq. Buryn aýmen, qarmaqpen tuıtyńdap júretin bizder, kele-kele súzekimen mańaıdaǵy kólderdiń balyǵyn, sonaý Qorǵaljyńǵa deıin súzip, kenelip qaldyq. Kóptiń aty kóp emes pe, Aqanjan. Bul orysyńnan úırenetin nárse kóp eken. Buryn bizder túgeldeı shym úıde, erinbegender qyrtys úıde otyratyn ek. Sizder jaqtaǵydaı bizde aǵash úı qoly jetken baılarda bolmasa, jaı jataqtarda joq qoı. Myna Barystar saman soǵýdy úıretti. Mine, kórmeısiń be, eńsemiz kóterilip, keń saraıdaı bir-bir úıdi salyp aldyq. Muny da mujyqtarmen birigip, pomyshtap kóterdik. Qazaqta da udyqtasý degen bolýshy edi ǵoı. Sóıtip, Aqanjan...

Syrttan dabyrlasqan daýystar estildi de, úıge entige basyp, qolynda syrnaı Ǵazız kirdi arsalańdap.

Dar etkizip syrnaıyn tósek ústine laqtyryp salǵan Ǵazız Aqandy bas salyp qushaqtap jatyr. El turmysynda kóp ushyramaıtyn sırek ádetpen ustaz aqynnyń, qaıǵyly aqynnyń betin aımalap súıdi. Qaraótkelde ózin erkin ustap, sal atanǵan qaıratty jigittiń kózinen aqqan jas Aqannyń betine yp-ystyq bop tıdi.

Kórisken adamdaı zorǵa ajyrasqan Ǵazız qaıtadan boıyn jazyp, syrmaqqa otyrmastan oqys minez kórsetip, úı ıesiniń janyna tıer aýyr sózben, serige til qatty:

— Aqan aǵa-aı, oısyratyp ketti-aý, atańa nálet altaılar! Bul Batyrashtyń tuqymy altaıdyń úıi emes pe, qaıdan ǵana munda tap boldyń. Júrshi, aǵa, keteıikshi bul úıden, endigi kórmegenim jyndy, esirik altaılar bolsyn.

Áltaıdyń óńi qabaryp, kúreńite berdi.

— Ǵazız-aı, ne dep kettiń?! Ózim de Aqanjan kelgeli jer bop otyr em. Kúıigime kúıik jamadyń-aý. Meniń i tom qandaı? Bir esirik altaıǵa, eldigi bar myń altaı jaýap bermek pe? Qaraǵym-aı, aýyr aıttyń-aý, aýyr aıttyń, basym shyńyldap ketti-aý, basym! — dep, altaı abajadaı qos alaqanymen shekesin syǵymdap tómen tuqyraıa berdi. — Bar, bar, meniń úıime jolamaı-aq, qoı...

— Áı, Ǵazız, otyr áýeli quıryǵyńdy basyp, — dep, Aqannyń da daýsy ashshy shyqty. — Meni Aqan aǵa dep, sońyma erip, jolymdy qýar ul bolmaq nıetiń osy ma edi. Men seni osyǵan baýlyp pa em? Ne aıtyp tursyń? Qulagerdi óltirtken altaıdyń áýmeseri Batyrash bolsa, ol qaraýylǵa ǵana salǵan sheńgeli me edi. Ol óz rý, óz aǵaıynyna da aıýandaı aıaýsyz, aldynan kese kóldeneń óter bolsa, ul, qyzyna da qatygez, qarajúrek emes pe. Batyrashtyń o dúleıligi úshin qaraýyl altaıdyń, altaı qaraýyldyń bosaǵasyn attamasyn degeniń be? El birligin qorǵar azamat ánshi me desem... Meni aǵa deseń myna sózińdi qaıtyp al. Qaıtyp al myna eser minezińdi! Kórsetpe kózime! Basyńdy ıip, úlkennen keshirim ótin!

13

Aqannyń bar sengeni — oıazdyń áıeli Anna Ivanovna. Er basyna kún týyp, isti bolǵanda, serilikpen kún keshken aqyn taban tirep barar adam tabylmaǵanyna, ulyqtardan bir janashyry joqtyǵyna jańa kózi jetip, qatty nalydy. Áıel de bolsa, jón-josyqty túsinetin, aq pen qarany aıyratyn Anna Ivanovnamen aqyldasyp, oıazben tildesýdiń jolyn izdedi. Qaıran, bul da bir zamannyń tarylǵany-aý.

Attaryn alysyraq baılap, jasyl qaqpaǵa kelgen Ǵazız ekeýi áýeli aǵashtan burap, oıýlaǵan áshekeıli esikti ıterip edi, jabyq eken. Qala turmysyna kánigi

Ǵazız kólemi aǵash úzeńgideı, órip soqqan temir shyǵyrshyqty bir-eki qaǵyp qaldy. Aýyldan ars-ars etken ovcharkanyń, oǵan qosyla sháýildegen kándenniń úni estildi de, bir kezde esik taqtaıynan terezeshe kóz ashylyp, býy burqyraǵan jyp-jyltyr qasqa bas, sonan soń manaýraǵan qyzyl bet kórindi.

— Kim kerek?

— Oıaz úıde me?

— Oıas?.. "Oıas" degen ne?

— Ýeznoı nachalnık, mıǵula?

— Joq, — qaqpaq tars jabyldy, — Bar, ornyńa bar, Djek. Basýrmandar ǵoı zerigip júrgen.

— E-e, mýjyq, tura tur. — Súırete basqan mujyq tabanynyń dybysy estilip barady. — Qap, myna jaman malaıdyń qorlyǵyn-aı. Aqan aǵa, qaltańyzda sólkebaı bar ma?

Aqan qaltasynan ámıan alyp, ishinen tórt-bes kúmis aqshany Ǵazızdiń alaqanyna tóge saldy.

— Aqan aǵa, bul aldy áli. Qansha aqshamen keldim dedińiz? Ataı biledi ǵoı, shirkin. Bulardyń aýzy qımyldasa aqsha, qoly qımyldasa para, onsyz túk ónbeıdi, kórmeımiz be, myna malaıdyń óle almaı turyp bálsinýin. — Ǵazız esikti qaıta toqyldatty. It taǵy da úrdi de, qaqpaq qaıta ashylyp, álgi bas taǵy kórindi.

— Ketińder bul aradan, joq dedim ǵoı, túsindińder me?! — Qaqpaq jabyla bergende, Ǵazız ustaı aldy da, ekinshi qolymen bir sólkebaıdy malaıdyń qolyna qystyra saldy. Malaı endi basyn molyraq shyǵardy. Sırek kókbýryl tóbe shashy úrpıip:

— Ego plakorotıe bul kezde úıde otyrýshy ma edi, joq, keńsesinen tabasyńdar, biraq kire alsańdar, — dep sózge keldi.

— Jaraıdy, Anna Ivanovna úıde me?

Qart malaı ketik tisterin kórsetip: "E-e!" dep kúldi. Kózi kári mysyqtyń kózinshe janarsyz jyltyrap, qaımaq dámetkendeı syńaı bildirdi. Ǵazız taǵy bir sólkebaıdy tesikten shyǵarǵan alaqanyna qystyra salyp edi, ol artyna bir qarap aldy da:

— Anna Ifanofna qaıda baram dese óz erki, erke masam emes pe, qydyryp ketken. Alysqa.

Qaıda? — Aqan bar úmitiniń jibi úzilgendeı sulq turyp qaldy. — Qolyńdaǵyny túgel bershi.

— Qaıda ketken, aıtsańshy, — dep edi Ǵazız.

— E, bul úshinshi suraq, — dep malaı tisi ketıip taǵy jymyńdady.

— Óı, eneńdi uraıyn, esiktegi ıtine deıin basynady bulardyń, — dep Ǵazız qalǵan úsh kúmis aqshany malaı esik qatpar-qatpar alaqanyna syldyratyp tóge saldy.

— Gospota, sıý mınýtý, shyǵamyn, — dep kóńildengen malaı esik qaqpaǵyn bappen jaýyp, ilgeshegin ishinen ildi. Sodan soń aýlada asyqpaı, ıtine biraz aqyl, keńes úıretip, uzaq kúńkildep, sóılesip júrdi de, tysqa shyqty. Baýyryna qysqan sabalaq júndi kándeni bar.

Malaı degenge, Aqan úı qyzmetkerin orystyń shabata kıgen mujyqtaryndaı, nemese, qazaq baılarynyń ishinde júretin qyryq jamaýly jalshylaryndaı elestetip edi, joq, mynanyń usqyny bólek. Kıimi muntazdaı, tipti ana-myna keńse chınovnıkterindeı. Myna túrine qaraǵanda jańaǵy tesikten sozylǵan qaıyrshy qol munyki emes dersiń.

Tań atpaı jutyp alǵan kart adam alǵashqydaǵydaı emes, kópten kórmegen tanystaryn kezdestirgendeı, bulardyń arqalarynan qaǵyp, dýaldan árirek tustaǵy sákige kep otyrdy. Áýeli, qalasha sándi kıingen eki qazaqtyń basynan aıaǵyna deıin bir súzip ótti de, bular sóılesýge turady eken degendeı, endi jaǵy sembeı kóıite jóneldi:

— Anna Ifanofna, shirkin, áıel jynysynan óte sırek kezdesetin kisi ǵoı. Eh, bizdiń hosáı baqytty adam. Osyndaı aqyldy, ári kórikti, óte bilimdar áıeldi kim unatpaýshy edi? bul úıge kimder túspeıdi. Sonaý Peterpýrktan, Ombydan neler ataqty, úlken chındi adamdar keledi deseńizshi, Anada Efofysokoprefoshotıtelstvo general Losevskıı áıelimen, odan soń nakaznoı ataman paron Maksım Antonofıch qonyp ketti. Bári Anna Ifanofnaǵa múláıimsı qarap, kete-ketkenshe suqtanyp, kózderin almaıdy. Anna Ifanofna qandaı ánshi deseńizshi. Túni boıy roıálǵa qosyp romanstar aıtqanda, júregiń ezilip, birtúrli jylaǵyń keledi. Ári muńdy, ári sazdy romantıkaly ánder. Anada Sibir qazaq áskeriniń birinshi bóliminiń atamany Efofysokoprefoshodıtelstvo general-maıor Starkof kelgende de, alystan qadirli meımandar toqtasa, kóńildenip, erekshe qulpyryp ketetin Anna Ifanofna jańa romanstar aıtyp, taǵy da sonaý Peterpýrktegi shaǵym esime túsip, túni boıy jylap aldym. Starkoftyń asa unatqany sonsha, sat ishinde attanar aldynda, birtúrli eńsesi túsip, muńaıyp otyr eken. Meni kórgende qýanyp ketti. Maǵan "Anna Ifanofnany jeke alyp shyǵyńyz, az ǵana áńgimem bar edi" dep, tutas polýımperıaldy sekirtip tastady, árıne qojań berse qoınyńa, bergendi kim jek kóredi, qaǵyp aldym da, aıtqanyn oryndadym. Sol kúni ol ketpedi. Anna Ifanofna ekeýi taza araby attarǵa minip, qala syrtyna serýenge shyǵyp, túnniń bir ýaǵynda oraldy. Olar qashan qaıtyp kelgenshe, hozáın qatty tolqyp, bir arada attan qulap jazym boldy dedi me, qaıǵydan araq ishe berdi. Múmkin, qyzǵanatyn da shyǵar, ondaı sulýlardy kim qyzǵanbaıdy? — Shal sarǵyshtaý ketik tisterin kórsete kúldi de, aldyna óńgergen qanden ıtine qarady. Ol qyńsylap, áldene dámetkendeı nemese uzaq otyrýǵa jalyqqandaı kózi múláıimsip, jerge túskisi kelip tyrmysty. — Jo-joq, bolmaıdy, bolmaıdy. Seni endi kózden tasa qylýǵa bolmaıdy. — Malaı ıtin baýyryna qysa túsip, basynan sıpady da, endi qazaqtarǵa buryldy. — Byltyr, qar erip jatqan kóktemniń alǵashqy kúnderi edi. Hosáınniń mýntırin tazalap, aýlada kún shýaqta otyrǵanmyn. Syrttan gúrs etken myltyq daýsy estildi. Mýntırdi stýlǵa tastaı berip, tysqa shyqtym. Taǵy myltyq úni. Shańq etken ıttiń daýsy. Qarasam, hosáın, bir top ıtti qýyp, atqaly júr. Ózi at ústinde. Olaı bir, bylaı shapqylap kósheniń jaman ıtterin tym-tyraqaı qyldy. Qala ofyfatelderi úıdi-úılerinen shyǵyp, tań-tamasha qarap tur. Chosıınniń qylyǵyna men uıaldym.

— E, jáı júrgen ıtterde ne jumysy bar, jyndanǵan ba? — dep Ǵazız shalǵa eleýredi.

— Jo-joq, jyndanǵan joq. Sebebi bar. Myna Tettıdiń boıyn kórdińder, qandaı kishkentaı, bul ıspandyq spanıel deıtin tuqymynan taraǵan óte trefnáá parota, Rossıada bul parota sırek kezdesedi. Chosáın Sank-Peterpýrktan ádeıi ákelgen. Sol kúni qalaı baıqamadym, qaqpa astyndaǵy qýystan shyǵyp ketipti. Aýlada úlken nemeskaıa ovcharka bar, ol shyǵa almaıdy. Tettıdiń polofaıa prettechka kezi bolatyn. It degen ıt emes pe. Kósheden dostar taýyp alyp, oınaq salsa kerek. Hosáın qyzmetten opetke oralǵanda, Tettıdiń sońynan ergen on-onbes ıtti kórip, qyzǵanyshtan kózi qantalap ketipti.

Aqan men Ǵazız qosyla kúldi.

— Qyzǵanǵanda, úıde ustap otyrmaq pa? — Oý, mynaý quıtymdaı bolyp alyp, taýdaı ıttermen uıyǵyp júr me, qaraı gór pálesin, sonda boıy tapal ıtti qalaı endi, qalaı... — dep Ǵazız yqylyq ata kúlip, salpań qulaq Tetıge seziktene qarady.

— Boıy tapaldyǵyna qaraı ma, prırota, prırota! — dep, malaı jaı ǵana jymyńdap, qaıta baısaldana qaldy. — Sodan sógisti men aldym. Tettı qaıdan bilsin, kózi jasaýrap, ábden silesi qatyp, túńde biraq keldi. "Seni munda nege ákeldim, bir Tettıdi ańdyp otyra almaısyń, pasýrmandardyń jaman ıtteri basyndy-aý, uıat boldy-aý, masqara boldy-aý" dep hosáın shashyn julyp, qaıta-qaıta araq iship, "jaman ıtterge qor qyldyń-aý!" dep meni túni boıy urysty. "Vashepıso-korotıe, ıt ǵashyqtyqty bilmeıdi, sulýlyqty aıyrmaıdy, prıroda" desem, odan saıyn tisin shyqyrlatyp silkedi. Hosáın munyń urǵashy ekenin áýelde bilmese kerek... — Malaı ıtiniń mańdaıynan sıpady.

— Sodan keıin qalaı boldy, endi ylǵı aldyńa óńgerip otyramysyń?

— Jo-joq, únemi emes, prettechka kezderinde ǵana, jylyna eki ret. Dál sol kezde, sýyq sýǵa jıi shomyldyryp, bir juma tysqa shyǵarmasań, maýqy ózi-ózinen basylyp, tynys alady.

— Oıazdar malaılaryna ıtiniń artyna deıin andytyp qoıady eken-aý, o zaman-aı! — dep Ǵazız zyǵyrlana kúlip edi.

— Jaraıdy, ıttiń jyry bitpes, al endi siz áli negizgi saýalymyzdy aıtpadyńyz: Anna Ivanovna qaıda ketti dedińiz? — dep Aqan áńgime betin kelgen sharýalaryna burdy.

— Anna Ifanofna? O-o, alysqa Peterpýrkke ketti.

— Peterborǵa-a?!

— Jarty aıdaı boldy. Áli jetpegen de shyǵar. Jol alys, Aralsk, odan ári Aleksandr temir jolymen qanshama jer. O-o alys, tym alys, Orenpýrg, odan ári ekinshi Aleksandr jolymen Samara, Penza, Rázan, Moskfa. Odan ári Nıkolaevskıı temir jolymen Sankt-Peterpýrk! Shirkin, Peterbýrk, qandaı ásem, jaqsy qala, saǵyndym, óte saǵyndym, onda Elsa degen qyzym bar, jalǵyz qyzym, Elsam, — dep basyn shaıqap otyryp qaldy. Qara ala spanıeldiń salaly júninen sıpap, alystaǵy balasyn oılaǵan muńdy kózine jas úıirildi...

Aldynda qaıyrshylanyp, bir aıtqan jaýabyna bir kúmis tilengen myna nemis shalyn unatpaı qalǵan Aqan, alystaǵy qyzyn aıtyp egilgen jetim túrin kórgende, birtúrli ish-baýyry ezilgendeı aıap ketti. Anna Ivanovnanyń joqtyǵyna bar úmiti úzilgendeı qaıǵylansa da, ámıanynan bir qaǵaz aqsha alyp, jel ótinde qaltyraǵan qańbaqtaı dirdektep, basy tómen salbyraǵan qarttyń ájimdi alaqanyna qystyryp, ornynan turdy.

— Spasıbo, kospodın, plagatarú, plagataren famı! Aqsha aldy dep sókpeńder. Kóp-kóp aqsham bolǵan soń, ketemin hosáınnan. Qyzyma, Elsama ketemin. Óler shaǵymda qyzymdy bir kórsem, armanym joq. Jalǵyz qyzym, Elsam!.. — dep shal kemseń qaqty...

14

Sońǵy úsh-tórt kún ishinde Aqan oıaz keńsesiniń aldynda qyr qazaǵy bile bermeıtin neshebir sumdyqty kózimen kórdi.

Jasyl syrly atshaptyrym taqtaı dýalmen aınaldyra qorshap tastaǵan qańyltyr shatyrly záýlim úı qol jetpeıtin saǵymda munartqan erteginiń elesindeı. Aldy qujynaǵan adam. Tań ata osy araǵa attysy attylaı, jaıaýy jaıaýlaı shubyryp, keń aýlanyń ishindegi kók úıge kire almaı sendeı soǵylysqan qalyń jurt. Iin tiresken qos dońǵalaq qazaqy arba, trashpankeler úıme-júıme. Shógergen túıe, qańtarǵan attardy, keıde sholaq búrme ton kıgen qyzyl lampasty jez murt kazak-orystar qamshy úıirip keıin yǵystyrsa, álgindeı bolmaı úrikken qoıdaı osharylǵan úreıli top únsiz kelip "jyly" oryndaryna qaıta jaıǵasady. Seńseń malaqaıly, jamaýly qalyń kúpili, saptama kıgen el qazaqtary, kúrpildek etik, shabata kıgen qaýǵa saqal pereselen mujyqtar ne degen kóp. Bári de oıazǵa, keńse chınovnıkterine aryz, shaǵymmen júrgen, bir aýyz sózin aıtýǵa qarǵa adym jerge kire almaı jumaqtyń esiginen syǵalap yntyqqandaı andyzdaǵan músápir jandar. Endi jaqynda Ombydan aqmola general-gýbernatory Lınensovtyń kelgenin estigen shaǵymshylar ár jerden andyzdap, qaıtsek aldyn kórip bir aýyz aryzymyzdy aıtyp qalar ekemiz dep úmittenip júrgenderi mynaý.

Bıik darbaza qaqpanyń eki bosaǵasynda qynabyndaǵy qylyshtarynan aıyrylyp qalardaı syǵymdap ustaǵan eki kazak kúnuzyn oryndarynan tapjylmaıdy. Ekeýi bir-birinen aýmaıdy, egiz dersiń. Tikireıgen qyl murttary da, bir shekesine qısaıta kıgen qalpaqtarynyń astynan dýdyraı shyqqan túıeniń tize shýdasyndaı shashtary, tipti mańaıyna jaqyn barǵanǵa tuzdaı kózimen shegireıe qarap, edireńdep qýǵan doly minezderine deıin uqsas. Qala ákimderi tarantas, páýeskemen kelip, darbazadan óte bergende qoldaryn shekesine apara berip, kólik sońynan demegendeı jol nusqaǵan qımyldaryna deıin bir-birinen aınymaıdy.

Qasynda Ǵazız ben Móńke bar, Aqan keńse aýlasyn tóńirektep, ishten oıaz kómekshisi Jaıynbek shyǵa qoımaǵan soń, ár jerde shoǵyrlana otyrǵan kóńilsiz kóp tobyrdyń ara-arasymen bazar aralaǵan adamdaı kele jatqanda, jel jaq betten bir án shalyndy qulaǵyna. Ǵazız ben Móńke de eleń etisti. Án áýeli baıaý ǵana syzylyp, áldekimniń bala ýatqanyndaı yńylmen aıtylyp, kóńildi qalǵytarlyq bir qalypty muńdy únmen talmaýraı estilip edi, endi bir kez bulardyń qulaq túrip elegenin ańǵarǵandaı, ánshi daýsyn qattyraq shyǵara tústi. Seriniń áni "Erkem", "Apyraı, myna qara daýyl jeldi kúzde, myna oıaz keńsesiniń aldynda aıtylǵan ne án? Kim tyńdap, kim aıtyp otyr?" Únine qaraǵanda án ıesi jas adam sıaqty. Jáne erikkennen aıtpaı, áldekimge muńyn shaqqandaı aýyq-aýyq kúrsinetin tárizdi. Bular kóp arbalardyń ara-arasymen synalaı júrip, án shyqqan jaqqa bettedi. Ánshiniń sózi túgel estilmese de, Aqan kóńilinde saırap keledi:

"Jastyq kúni, oı erkem, túsedi eske,
Jez buıdaly ker taılaq erer kóshke.
Ata-ananyń qolynan kim attaǵan,
Ne deseń de kónesiń haqtyq iske".

Bul — el-jurtymen qoshtasý saryny bar, sońynda qalar qurby-qurdasqa, kóńil jaqyn tustasyna, júreginde saqtalar qımasyna shaqqan sońǵy muńy sıaqty, jat jerge eriksiz bodan bop ketip bara jatqan qalyńdyq zary.

Aqandar án tusyna jaqyndaı bergende "Erkem" kúrt ózgerip, "Syrymbetke" aýysty. "Aý, myna ánshi osynda seriniń júrgenin kórip, ádeıi qaljaqtap otyrǵan, ne án arqyly ótkendi eske salyp otyrǵan tanys bireý bolmasa ıgi edi". Bular shógertken túıeli arbanyń yǵyna toqtady. Ánshi dońǵalaǵy shańyraqtaı qazaqy arbada. Arbanyń ústin kúrkelep, qoldan kúıme jasalǵan. Tegi taldan ıgen bolýy kerek, beti tańdaılap toqyǵan eski alashamen muqıat jabylǵan. Jel úrlese is jalbańdap kóterilmeıtindeı ár tusynan qaıys taspamen ilmeshektep baılapty. Betin yqqa buryp qoıǵan shaǵyn kúıme ishinde ánshiniń "Syrymbetin" estigende Aqandar bir-birine únsiz qarasyp, tańyrqaǵandaı bas shaıqasty. Seri ánshi Ǵazızdiń bileginen qalaı syǵymdaı ustap, demin ishinen alyp, tyńdaı qalǵanyn ózi de ańǵarmaı tur. Án saryny buryn estimegen jańa bir áýenmen, sherli únmen júıke tamyrdy shymyrlatardaı, jalǵyzdyqtyń zaryn tókkendeı shym-shymdap kirip, tulaboıdy uıytyp alyp barady.

«Batyr-aý, bul kim boldy? Japadan-jalǵyz án salǵany nesi? Daýsyna qaraǵanda ishi pysyp erikken adamǵa uqsamaıdy". Aqyn shydaı almady. Arbany jaǵalap kelip, kúımeniń shetinen ishke syǵalaı bergen aqynnyń júregi solq etkendeı boldy. Peri me, perishte me, álde erteginiń sıqyry ma — kúıme ishinde aq qaǵazdaı sulý qyz otyr. Qap-qara jibek barqyttaı qoıý shashyn jaıyp jibergen, jaýynnan keıingi móldir moıyldaı eki kóz sonaý aspan tórinde. Aýnaqshyp kóshken alasapyran kúni bult ishinen áldebir alystaǵy armanyn, joǵaltqan asylyn izdegendeı qaıqaıa bitken qalyń kirpikterin kókke qadap, bir aradan kózin almaıdy. O ǵajap, únindegi ish tyrnaǵan qasiret belgisiniń óńinde izi de joq. Jaı ásheıin alysqa samǵaǵan qusynan kóz jazbaıyn dep saǵynysh ánimen bult arasyna tesile qarap, jaıbaraqat otyrǵan adam beınesi ǵana. Qyz on alty, on jetiler shamasynda. Qasyna taıap kelgen adamǵa qaraǵan joq. Ánin aıaqtaǵanda da burylmady. Kúz aspanynan kóz almaı tumandy oıdan shyǵa almaǵandaı, áli de uzaq tesilip otyr. Aqannyń ishi muzdap ketti. Sońynan kelip kúımege úńilgen serikterine de eshteńe deı almaı, tek qolymen ǵana keýdelerinen keıin ıterip, ári tura turyndar degen belgi berdi. Sosyn qyzdyń muńsyz kózinen eki túıir jas aqsha betten ıegine qaraı sorǵalap bara jatqanda, ishi qaltyrap, boıy dirildegen aqyn, qalaı jótelip, belgi bergenin ańdamaı qaldy. Jumbaq qyz selk eter dep edi. Joq, álgi qalpynda tapjylmaı taǵy da únsiz otyrdy da, azdan soń sál moıyn buryp Aqanǵa qarady. Qarady da shıedeı erni kemseńdegen sábı balanyń ernindeı dirildep, jasqanshaqtanǵandaı aýzyna sóz túspeı bógele berdi. Sálden soń ǵana júzinde kúlki oınap, appaq minsiz tisterin kórsete kúlgen ol sholpydaı syńǵyrlaǵan názik únmen:

— Keldiń be, otyr. Oınaısyń ba? Má, al, — dep qara barqyt shapanymen qymtaǵan qýyrshaǵyn usyndy, — Al, al, tońyp qalmasyn.

Aqannyń tulaboıy onan saıyn múzdap ketti. Aýzyna sóz túspeı, sýyqtan saýsaqtary qyzaryp, dolyrǵan qyz qolynan qolapaısyz jasalǵan rabaısyz qýyrshaqty qalaı alǵanyn da bilmeı qaldy.

— Sen qaıda kettiń? Kelmediń ǵoı. Umyttyń ba meni? — degende, kózi jaýdyraı qaraǵan jumbaq qyz arba ishinde jasyrynyp, kútip otyrǵan Urqıasyndaı bolyp ketti Aqanǵa. Jyn-shaıtanǵa, arýaqqa onsha senbese de kópten zırat basyna baryp, duǵa oqymaǵanyna Urqıa renjip júr eken, myna kózge kórinip otyrǵan sonyń jelep-jebeýshisi eken dep: "bismillá-bismillá, sýhan alla, sýhan alla" degennen basqa aýzyna eshteńe túspedi. Biraq, qyz ornynda. Aqanǵa qaraı kúle tústi.

— Here bismillá deısiń, tamaq ishkiń kele me. Kel, otyr qasyma. Men túseıin be? Qazir, qazir túseıin, — dep ornynan kóterilip qımyldaı bergen qyz lezde qabaq shytyp, balasha qyńqyldady, — Jibershi deımin. Tartpashy. Aǵataı, jibershi.

Qyzdyń tolqyndanǵan qolań shashy betin jaýyp ketti. "Bireý artynan tartyp jibermeı otyr ma?" dep, kúımeniń artqy jaǵyna qaraǵan Aqan shoshyna túsip, serikterin shaqyrdy. Qyzdyń belin qynaı býǵan eski kámár belbeýinen ilgen qaıys baý arba jaqtaýyna kúrmelgen. Belinen qapsyra tartyp jibermeıtin sol eken.

Ǵazız ben Móńkeniń de kózderi sharasynan shyǵyp, arbaǵa tańylǵan toqtydaı sulý qyzǵa aıanyshpen qaraı bergen. Osy kezde syrttarynan áldekimniń júre sóılep, renish bildirgen daýsy shyqty:

— Áı, bularyń ne, adam kórmep pe edińder. Mazalamańdar! Ári júrińder!

Aqandar jazyqty adamdaı yńǵaısyzdanyp, artyna buryldy. Qyryqtarǵa taqaǵan, saqal-murty qap-qara, kózi týra kúımedegi qyzdyń kózindeı, qalyń kirpikti, boıy kishileý aqquba aryq jigit eken bul kelgen. Ózinen úlken bolmasa da kıim kıisi, tulǵasy kóp adamǵa uqsaı bermeıtin serini kórgende qatqyl daýsy jumsaryp:

— Otaǵasy, bala bop kettińiz be, — dep ornynan qozǵalaqtaǵan qyzdyń etegin qymtady. — Qyzyqpaıtyndaı ne bar munda?

Aqan ańdamaı istegen isine qysylǵandaı sál qyzaraqtap qalyp edi, Ǵazız ún qatty:

— Oý, aǵaıyn, baıqamadyq. Bilmegen ý ishedi. Qaıdan bileıik. Áýeli sálemdesip alaıyqshy. Amansyń ba!

— Amansyzdar ma, — dep qyzdy áli de qymtap, balapanyn qanatymen qorǵashtaǵan qustaı, shashynan sıpap, ıyǵynan jyljyp arba ishine túsken tyqyr túbit shálini qaıtadan salǵan jigitke Ǵazız erkindeý sóılep:

— Sálemińdi durystap bermeısiń be Aqan aǵańa, — degende.

— Áh, qaı Aqan? — dep ol jalt buryldy.

— Kádimgi dúıim elge máshhúr bolǵan aǵamyz Aqan seri, — degende, jigit júgirip kelip, qalbalaqtap, seriniń qolyn aldy, — Biz aǵamyzdyń óleńin estigesin burylyp ek. Ana bala keremet aıtady eken. Úni qandaı zarly edi.

— Á, apyr-aı, onda ǵapý etińiz... Apyrym-aı, siz be edińiz, Aqan aǵa. Keshirińiz... Buryn kórmegen soń... Báse, júzińizdi kórgende, áı tegin adam emes shyǵar-aý dep em... Sizdiń óleńińizge myna qyzym tıtteıinen qumar, birin qaldyrmaı shetinen tizip aıtýshy edi, ánshi edi, ánshi edi ǵoı, kúnim, — dep jigit sóziniń aıaǵyn kúrsinip bitirdi.

— Qyzym dediń be, inishek, — dep endi myna jumbaqty bilmekke shyn qumartqan Aqan jigittiń bas-aıaǵyn súzip ótti. Júdeýlikten bet súıegi shodyraıǵan, sál qýshyqtaý bolmasa, kezinde naǵyz sulý jigit bolǵan, kórikti adam ekeni kórinip-aq tur.

— Iá, qyzym, tuńǵyshym, — dedi jigit taǵy kúrsinip, — Aý, aǵasy, myna jetekke otyra berińiz, kóteredi, ári yqtasyn.

Jigit qyzynyń shashyn ekige bólip, bir jaǵyn bostaý órdi de, mańdaıynan ıiskedi.

— Endi óziń óre ǵoı, ana aǵalaryńnan uıat bolady.

— Uıat bola ma? Iá, ıá, uıat bolady. Sosyn qýyrshaǵymnyń da shashyn óremin, ıá, kóke!

— Óre ǵoı, óre ǵoı, kúnim.

Jigit endi Aqanmen qatarlasa, arbanyń aldyńǵy dońǵalaq shabaǵyna arqasyn tireı júrelep otyrdy da, qabaq shyta kúrsindi.

— Aqan aǵa, meniń atym Hasen, Aqmola tóńireginiń qazaǵymyz. Rýym — qyrǵyz. Az aýyldy, qara sharýanyń adamymyn. Ákeı dúnıe salǵaly eki jyl boldy. Ana arbada otyrǵan qyzym Kúlnazıa bıyl on jetige keledi. Tuńǵyshym dedim ǵoı. Odan keıin úıelmeli-súıelmeli, aldy onda, tórt ulym bar, odan burynǵy úsheýi qaıtys boldy... — dep, jigit bir toqtady.

Aqan sózin bólgen joq. Qyrǵyz degen rýdyń jaı-japsaryn biletin. Atalaryn taldap suramaq bolyp oqtaldy da, Kúlnazıa jaıyn tez estigisi kelip, yntyǵa tústi. Sonaý jaýgershilik kezinde, ulyly-kishili el shapqynshylyǵy tusynda el basyna kún týyp, ata baladan, bala anadan aıyrylyp, bet-betimen ydyraǵan bosqyn zamanda qyrǵyzdan aýyp kelgen, úrim-butaq jaıyp, qazaq bop sińip ketken desedi. Endi bireýler bul tarıhty basqasha baıandaıdy. Áıteýir bular — sol qyrǵyzdar. Osy Aqmola mańynda shoǵyrlanǵan az rý.

— Úsh aýyl jazy-qysy baılardyń, tórelerdiń malyn baǵyp, esiginde malaılyqta júrip janymyzdy jaldaǵan momyn elmiz. Iá, ıá... Sodan... byltyr, Januzaq deıtin aǵaıyn-týmasymen birneshe aýyl bop kúpsip turǵan baı qaıta-qaıta kisi salyp, osy qyzymdy kishi ulyna surap, aqyry biraz qalyń berip alyp ketken. Soryna qaraı ózi de aqsha qardaı bop týǵan qulynymdy báribir ustap otyrýǵa bolmaıtynyn bilip, on altyǵa tolar tolmasta, Qudaıdyń jazýy ǵoı dep bergem. Sóıtsem, ımansyzdar qyzymdy aldap áketken eken. Kishi ulynyń áıeli bolatyn, toqaldyqqa alǵanyna da amalsyz kóngen bas odan soraqysyn estigende júregime shanshý qadalyp, tósek tartyp jatyp qaldym. Álgi Januzaqtyń áıel ala almaı júrgen ortanshy uly bolatyn. Qudaı-aı, aýzym barmaıdy aıtýǵa, mańynan kúlimsi ıis shyǵatyn jasynan aýrý, tamaǵynyń asty eki qulaǵynyń túbine deıin kúp bop, qysy jazy tesilip aǵyp júretin ship-shıki merez. Er adam qasynda otyryp jerkenetin beıbaqqa aıaýsyz ıtter Kúlnazıamdy zorlap telipti. Sodan qyzym shoshymaly aýrýǵa shaldyǵyp, onyń mensinbegenine namystanǵan baı balasy kúnde uryp-soǵyp, aqyry osy halge jetkizip tynypty. Maǵan habar kelgen joq. Kelse de mende na qaýqar... Iá-á... endi bir tapqan sumdyǵyn kórmeısizder me, el ishine "Hasenniń qyzynyń basynda duǵa bar eken" dep, úshkirtip, kóshirmekshi bop, neshe balger, baqsylardy, táýip-máýipterdi aldyryp, balamdy kókpardaı tartqylap, ishirtki ishkizip, aýrýyn asqyndyra túsedi. Keıin qyzym tysqa shyqsa-aq basy aýǵan jaqqa tentireıtin bolypty. Bıyl jazda úıden ańdaýsyzda shyǵyp ketken Kúlnazıa, aıdalamen beti aýǵan jaqqa qańǵyryp, bir aýyldyń qabaǵan ıtterine talanady. Qudaı ondap, meniń bir ertedegi jylqyshy dostarym qolyma ákep berdi... Járáıdi... munymen bitse bir sári. Arada bir aı ótpeı jatyp, Hasenniń qyzy Januzaqtyń ulyn mensinbeı úıine ketip qalypty degen qaýeset tarap, baı jaq ta ashýlanyp, namysqa shydaı almaı maǵan kisilerin jiberipti. "Oý, mine, kórmeısińder me, altyn asyqtaı qyzymdy qor qylǵandaryń jetpegendeı, endigi sózderine jón bolsyn" dep, qyzymdy kórsetip edim, álgi kelgenderi Qudaıǵa qaraǵan, jón-josyqty biletin uıaty bar aqsaqaldar edi, sózge toqtap, "shynynda aýrý balany endigi qınaǵandary jón bolmas, sende ne zoryq, baıekeńe uǵyndyrarmyz" dep oralyp edi, taǵy bireýler shabynan túrtken be, bul baılardyń namysshylyna ne beresiń, odan da ana merez ulyn durystap baqpaı ma, ony solaı ósirgen men dep otyr ma eken, "qyzynyń aýrýy ótirik, azdaǵan ustamasy bolǵan, jazylǵan, endigisi — qýlyq" dep óńkeı sotqar jigitterin taǵy jiberipti. Qudaı ıip, áıteýir ol joly, qyzymdy jasyryp qaldym, "óz qolymyzdan ákep tastaımyz, óz aıaǵymen ketken baıekemniń atyna tańba, qyzyń qaıda dep áńgir-taıaq oınatyp, men qasarysyp otyryp alǵan soń, ózimdi basqakózge tópelep uryp, qoldaǵy azbynshy maldy "baıekeń bergen qalyńmal, qyzyńdy ákep bergende alasyń, áıtpese qoshtasa ber" dep, sypyryp-syıyryp ketti. Ol ol ma, osy... kúni keshege deıin meniń úıimdi andyp torýyldap júrgen jigitterdiń jaman nıeti: — Kúlnazıany alyp ketip, ne álgi merezine aty áıel etip ustaý, ne masqaralap el kózinshe ákep tastaý. Aý, oǵan da kóner em, obal qaıda, aýrýǵa shaldyqtyryp qorlaǵandary azdaı, endi mazaq etpek oılary. Qudaı degendi umytqan bular. Kúlnazıany aýyldaǵy bir jamaǵaıyn úıine jasyryp, ustap otyr em, olar da qaıtsyn, kúni-túni kóz jazbaı andyp, aýrý baǵý ońaı deısiz be. Aqyry mine kórip otyrsyzdar, bir túnde qyzymdy qasyma alyp osynda — úlken ulyqtarǵa tartyp berdim. Endigi aıtpaǵym: "Aý, ulyqtar, ádildik bolsa jer betinde, ózi saý adam da emes, aýrý adam, bulaı qorlatpańdar, endigi qalǵan ómirinde qudaı sátin salsa, jazylar, ne óziniń aq ólimimen óler, tym qurmasa kún kórsetińder, qoldaryńnan qaǵaz berińder. Ana baı tuqymy digirlemesin, maza bersin, qorlamasyn" dep, mór bastyrtyp, qaǵaz alam ba dep em, mine kelgeli on shaqty kún boldy. Osy aradan on bes shaqyrym aýylda jatyrmyn. Munda tanysym da joq, sol... tańerteńnen osy mańdy ańdımyn, aryzymdy tyńdar biri joq. Orys ulyǵyna kirsem dep em, onyń ózi túgil, qarasyn kórý qıamet qaıym eken. Osy edi, Aqan aǵa. Ana jaqta qyzyl qaryn jas bala ne bop jatyr? Bıyl turmys ta jyldaǵydan nashar. Tym qurmasa tyrbanyp, ólmeshiniń kúnin keship, Esildiń balyǵynan da biraz aýlap, jylda keptirip alatyn kásibim bolýshy edi, sonyń bárinen qaǵylyp, shiderleýli attaı burylýǵa mursha joq...

Aqan aryzshy, shaǵymshylardyń talaıymen sóılesip. muń-muqtajdaryn estigende ózi qýyp kelgen istiń is qoldan ushqan qustaı alystap bara jatqanynan túńilip, Aqmola jýandarynyń betinen túrshigeıin dedi. Kezdesken adammen sálemdesse-aq bolǵany, ne sharýamen ne qasiretpen júrgenin ózi-aq baıandaı jóneldi. "Aıdas qatyn muńdas" degendeı, bir adamdaı ishki sherin aqtardy. "Osy jón be", "osy da ádildik pe" desip, qınala otyryp, tartqan azap, kórgen taýqymetin aıtyp zar ıleıdi. Endi bir qazaqtar sulý murtty, kelbetti azamattyń Aqan ekenin bilgende meılinshe qýanysyp, burynǵydan beter jabysa túsedi. Bári qaýmalap, ortaǵa alyp:

— Aqan shyraǵym, úsh júzge atyń maǵlum ardagerimizsiń, seniń óneriń de, tiliń de jetedi, bárimizdiń atymyzdan myna ulyqtarǵa óziń kirseńshi.

— Bárekeldi, jolymyz bolar. "Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵady" degen, seni de, qaraǵym, qudaıdyń ózi aıdap kelgen shyǵar. Ana oıazdyń ózine kirseńshi, — dep, aqynnan pana izdese, taǵy bir qart adam:

— Buryn ózimizdiń shirengen shonjarlarǵa muńymyzdy shaǵyp, barymyzdy aıtaıyq dep oqtalsaq ta, dátimiz barmaı taıqaqtaı berýshi ek. Sonda da bolsa keı-keıde ashynǵan kezderde, birer aryzymyzdy aıtyp ta qalatyn ek. Endi orys ulyqtaryna qaraǵaly, el ishindegi óńezdikti aıtaıyn dep jetsek te, tilimiz jetpeı, araǵa tilmash salamyz. Ana bir Jaıynbek degen Pola da jórgeginen qaǵynǵan, naǵyz alaıaq, sum ba deımin. Talaıǵa ýáde berip, para alyp, aıaǵyn qurdymǵa aınaldyryp, kúni túsken talaı beıbaqty áne-minemen kók muzǵa otyrǵyzyp, toıtıtyp júr. Men de dámeli edim ǵoı, úmitim úzileıin dedi. Ábden qajydym. Álde sonyń qur qampıǵan qarny bolmasa, qolynan túk kelmeıtin qýys qýraı ma?! Endi óziń ara aǵaıyn bolyp, myna músápir múskinderdiń rahmet, saýabyn alsań. Osy tilegimdi quptaı gór, — dep, shyn qıylyp ótinish etip aıaǵyna oraldy. Dúıim elge, ısi qazaqqa atyshýly Aqandy shyn qamqor sanap, ana oıazdyń sýyq shatyrly úıine kirse osy kirer, kóp aıta almaǵan ádil sózdi osy aıtar, el shaǵymyn osy jetkizer dep shyn ılanyp, qudiretteı senip aıtty. Jel ótine arqalaryn tosyp Aqandy yqtasynǵa ala qorshaı qalǵan kúpili qazaqtar toń jerde tizerleı júginip, qamqor aqynnyń aýzyna qarap, úmit shyraǵy janǵandaı, bári de jalyna-jalbaryna qalypty. Jurt qalaýyn jerge qaldyryp, kóp suraýyn aıaqsyz tastap kórmegen Aqanǵa budan artyq salmaq bolmas. Birden ne derin bilmeı tosylyp, jerge qarap otyryp qalǵan serini qulaq túrip, tyńdaǵany bolar dep oılaǵan álgi qart, endi, kóptiń shaǵymyn aıtyp, irkilmeı sóılep ketti.

— Aqan shyraǵym, bıyl bir úlken kásipke túsip ek. Myna otyrǵan jigitterdiń biri Atbasar jaq bettegi, Aqmola ýezine qarasty bolystyń kedeı-kepshikteri. Baıǵara deıtin jerdiń bir tamyr mujyǵy bıyl elimizge kelip, jaldanyp, egin egýdi úıretti. Byltyrdan beri ár jerden jınap-terip, tisimizge baspaı qystaı saqtaǵan biraz tuqym bıdaı men azbynshy taryny úsh aýyldyń jarly-jaqybaıy kúsh biriktirip úsh jerge sińirdik. Sodan, qysqarta aıtaıyn, Qudaı berip, eginimiz adam aıtqysyz bop shyqty. Endi oryp alamyz dep júrgende, bir jaq búıirden qalǵutannyń baıy Aldońǵar degen kelip, ekinshi búıirden Atbasar ýezine qarasty Amantaıdyń qazaq-orys atamany Mıqaıla degen kelip, bul bizge kesip bergen jer, kim bul araǵa egin egip júrgen, bárińdi jer aýdaramyn dep zirkildep, aqyry ekeýi eki jaqtan eginimizdiń qapa jarmysyn oryp alyp tyndy. Ol ol ma, qalǵanyn qanaǵat tutyp otyrǵanda, bolystyń áperbaqan shabarmandary kelip, jer salyǵy degen bir pálesimen dikińdep, ár úıge otyz i adaqtan alym-salyq salyp, ettik shoshalamyzdy tintip, astyǵymyzdyń teń jarymyn álimjettikpen tartyp áketti. Janym-aý, ala jazdaı bizge bul jer pálendiki, baıdiki, ne ulyqtiki degen tiri pende bolmap edi. Ózi de, ne jaıylymǵa, ne shabyndyqqa jaramaıtyn ,atamzamannan bos jatqan qyratty jer, tipti keı tusy tasty shaqat bolatyn. Áıteýir qyzyl qaryn balalardyń, ash-aryqtardyń nesibesi me, egin qaýlap shyqty. Ne kerek, tistiń sýyndaı mańdaı termen shyǵarǵan bıdaı men tary, esil eńbek sóıtip qoldy boldy. Eginniń pisýin andyp júr eken. Amal ne, qarsylasar dármen joq, álekedeı jalanǵan atshabarlar men kazak-orystarǵa ne qaırat qylamyz. Á degende qompyldap, narty bolǵan bir-eki jigitimiz taıaq ta jep qaldy... Já, deıik, endi! "Qaraǵym-aý biz de Qudaıdyń qulymyz, bizge de qazaǵymnyń myna ulan qaıyr dalasynan ultaraqtaı jer tıer. Sony berińder. Tym qurmasa kelesi jyly sony tyrmalap, kúnimizdi kóreıik" desek, qulaq asar eshkim joq... Osynyń jóni qalaı? Janym-aý, osy dúnıege shyr etip túsken pendeniń úlesine tıer óz mekeni, jeri, týǵan topyraǵy bolmaýshy ma edi. Álde kedeı-kepshikke buıyrtar topyraq molanyń kórtopyraǵy ǵana ma eken... Mine, osyny oıazdyń qulaǵyna aýzymyz jetse, tipti, gýbernatordyń qulaǵyna salsaq mı dep edik. Sony jetkize almaı júrgenimiz mynaý. Myna otyrǵan jigitter álgi aýyldyń bas kóterer azamaty. Joq-jitiktiń atynan kelip, shaǵymymyzdy aıta almaı salpaqtap júrgenimizge on shaqty kún boldy. Osyndaǵy atqa minerlerdiń birazyna jalyndyq. Sózimizdi júre tyńdaıdy. Andyp otyryp, kúnde árqaısysynyń shylbyryna oralamyz. Qulaǵyna iler eshkim joq. Jylmyńdap júretin Jaıynbek te endi jonyn syrtqa bere bastady. Al, ana gýbernatordyń aqylshysy Kúshenuly men dýanbasy Erdenge qolymyz jeter emes. Anada syrtynan qarap páýeskesimen ketip bara jatqanyn bir kórgenimiz bar, olar bizdermen dalada sóılesýshi me edi táıiri. Bizdi qaıtsyn, — dep, atamzamanda bir dýan eldi basqarǵan Erdendi de áli pir tutqan qart saly sýǵa ketkendeı jerge tesile qarap otyrdy da, shyrt túkirdi. — Al sonda ne isteımiz? Qarap otyryp, bala-shaǵany qalaı ashtan óltiremiz? Zaman bolsa mynaý, jyldan jylǵa tarylyp barady. Endi, Aqan shyraǵym, osyǵan óziń kiris. Qol ushyn ber bizdeı paqyrlarǵa!

Turmys taýqymetin, kún kóris azabyn tartqan adamnyń óńi de, kıim kıis usqyny da bólek-aý — tirshilik qamynyń aýyr salmaǵy eki ıinin basyp, unjyrǵasyn túsirip, kórkin alatyn sıaqty-aý. Ústerine belin qyldan esken ala bas jippen, qaısybiri tibin belbeýmen qylǵyndyra býǵan shıdem kúpi, jamaýly shapan kıgen, bastarynda tozyǵy jetip japyraıǵan qulynjarǵaq malaqaı, jyrtyqtarynan shoshaıyp jún shyqqan jalba-julba seńseń tymaq, úsh qulaqty jekeı tymaq, ónderi de júdeý, kózderinde jalynysh pen úreı belgisi ǵana bar ıt talaǵandaı óńkeı ash-aryq jigitterdiń hali shyn aıanyshty. Bireý jyly sóılep, jyly qarasa sonyń mańynan mańyraǵan jetim qozylardaı aınalshaqtap shyqpaıtyn dármensizdik bar. Báriniń júzinde qazir: "Aqan ne aıtar eken, biz úshin bel sheship kiriser me eken, shirkin-aı, sózimizdi sóılep ara túser bolsa qoń etimizdi kesip berýge barmyz" degen syńaı.

Dúnıege kelgen pende urpaqsyz, jaqyn juraǵatsyz bolmaıdy. Kezinde ózin bireý mápelep asyrap ósirip, sanatqa qosyp, adam etse, ol qamqorlyq qaqysy aınala berip óz basyna da keldi. Adamzat osylaısha bir-birine súıeý bop, tirshilikte biriniń qolynan biri jetelep, jetile bermek. Biraq qalaı jetiledi? Bireý ne isheıin, ne jeıin degendi esine de almaı, týǵannan mańdaıy jarylyp, rahat, toqtyq dúnıe keshse, bireý jetimdiktiń, joqtyqtyń taýqymetin jaryq dúnıe qaqpasyn ashqannan tartyp, jer qoınyna kirgenshe mazaqpen azaptyń neshe bir qorlyq joldaryn kórip, ıt tirshilikpen ómir súredi. Myna adamdardyń usqynsyz beınesinde sondaı aýyr turmystyń izi saırap tur. Jaltaq, jasqanshaq bop ósken jigit qazir qoınynan altyn sýyryp beretin adamǵa eminip-jutynǵandaı Aqan seriniń aýzyna qarap, aýjaıyn ańdyp, shyn baqytqa keneletin sábı balalarsha úlken úmitpen otyr. Sol úmit otyn birden sý sepkendeı basa salsań, ǵajaıyp tús kórip, maýjyrap, beıbit, tynysh uıqy qushaǵyna shomǵan pende jyly qoınyna sýyq muz salǵandaı shoshyp oıanyp, máńgirip, eseńgirep qalmaq. Bar jaqsylyqty úıip-tógip, ne aldaýsyratyp, sózdiń artyn uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp ýatsań, balasha sengen aqkóńil jandardyń aldynda keshirilmes uıat arqalap, únemi kúnáhar bop júrgeniń... Aqan shyn qınaldy. Aqyry, myna aqsaqal salǵan salmaqty aýyrsynǵandaı búkjıińkirep qalǵan seri belin jaza basyn kóterdi. Mańyndaǵylarǵa aıanyshpen músirkeı qarady da, sózdiń shynyna kóshti:

— Jaǵdaılaryńyzdy túsindim, aqsaqal. Zorlyqshyl ıýrlardan meılinshe qaǵajý kórip, zábir shekken jandar ekensizder. Adam zerdesi oıanyp, zaman ozyp, ilgerilegen saıyn jaqsylyqqa, meıirim shapaǵatyna umtyla ma dese, biriniń aýzynan biri nesibeli jemin qaǵyp jep, qýantaıaq kúshtiler álimjettikpen álsizge qıanat etip, dala taǵysynyń, haıýannyń áreketine kóshe bastaǵan. Qudaıynan qorqý, elinen, jaqyn-juraǵatyn uıalyp, aqyl aıtar úlkeninen ımenýden ketip bara jatqan túsiniksiz bir qaýym ósip keledi. Buryn esesi ketip, aryn qorǵap, namysyn joqtaǵan jigit jaýyn jekpe-jekke shaqyryp kegin alar edi de, ne kek jolynda alysyp, dushpanynyń qolynda óler edi. Tym bolmaǵanda ıt jyǵyspen berispeı, áıteýir azýyn kórsetip, bir yryldasyp qalar edi. Endi bir óńsheń el bılegen kóp ulyq - atqaminer, bolys, oıazdar shyǵyp, kóz aldynda turǵan qıanat pen qorlyqty, ádiletsiz zorlyqty aıtyp shaǵynǵansha jarym jasyń qurıtyn qýys, jyńǵyly kóp shatqalań zaman týypty. Abuıyryńdy jaýyp uıattan arylý úshin, bar jıǵan tergenińdi, ústinde bar lypańdy álgi uılyqqan qasqyrlardaı ulyqtarǵa sheship berip, qaıtadan abuıyryńdy ashyp jalańbut qalýdan basqa jol taryla bastapty. El qyzyǵymen, qyrdaǵy qazy-qarta, qyz-qyrqynnyń qyzyǵymen júrip, el kóshesine kele jatqan quıyndy ańǵarmappyz. Men de, aqsaqal, ózderińiz sekildi bir aǵaıyndarǵa ara túsem be dep júrgen janmyn. Qara qaýym arasynda ataǵymyz taýdaı bolsa da, er basyna kún týyp arashaǵa túser kezde, bizdeı serińizden góri álgi ózińiz aıtqandaı qarny qampıǵan perilerińiz artyq eken. El qamyn jer nardaı erińizden, ulyq qolyndaǵy atannyń qumalaǵyndaı mórińiz asyp turǵan kezeń kelgen eken. Bul namys ǵana emes, myna qara bulttaı túnergen soıqan zamannyń syıqynan túńilgenim, aqsaqal. Qashaǵan maldaı jaltaryp otyr eken dep sókpeńiz, aýzym jeter jerge aryzyńyzdy aıtyp kórermin. Moınyma alyp, shalyp jyǵam, qaıyrymsyzdyń moınyn qaıyryp aldyńyzǵa ıem dep ýáde bere almaımyn. Úmitsiz shaıtan degen, bar aıtqan aryzyńyz jadymda, tilim jeter jerge ony da qaldyrmaı jetkizermin, — dep Aqan qasyndaǵy serikterimen oryndarynan tura berip edi, anadaıda kóp mujyqtardyń ortasynda otyrǵan uıpalanǵan qalyń sary saqaldy, kózildirikti, ımıgen uzyn boıly orys bulardyń arasyna kelip:

— Aman, tamyr! — dep Aqanǵa erekshe sálem berip "sál bógeldi, aıtarym bar degen ısharat jasady. Otyrǵandar: "Aman, aman" desip shala sóılegen oryspen sálemdesip, qarabaıyr qazaqtarǵa óktem amandasyp, erkin kelgen jat adamdy jaqtyrmaı qalyp edi, seri qaıta otyryp: "Ne aıtpaǵyń bar?" degendeı bóten adamnyń júzine sabyrmen synaı da, tańyrqaı da qarady. Búkil qoıny-konshynan, qyrynbaǵan bettegi túksıgen soıaý-soıaý sary qyldan temeki ısi múńkıdi. Shylym tartyp mashyqtanbaǵan dala qazaǵynyń júregin odan saıyn loblytaıyn degendeı, uzyn orys jelden yqtap, ımıip otyryp, qaltasynan alǵan kesetten súıekti, aryq saýsaqtarymen mol shókim samasat alyp, qaǵazǵa saldy. Qaǵaz shetin tilimen jalap, bappen orap otyrǵanda da qala tártibimen sándi kıingen Aqanǵa tereńde jyltyraǵan shúńirek kózin qadap, jylansha arbasqany Ǵazızdiń jynyna tıdi.

— Áı, mujyq, ne sharýań bar edi, aıtsaıshy báldenbeı, chego nado? — dep ıegin qaǵyp, ornynan kóterile berdi. — Aqan aǵa, júrińizshi, qaıtesiz kóringen qara shekpenniń sózin tyńdap.

— Otr, otr, djıgıt. Qaıda asyǵady? Qaıda barady?

— Áı, otyrsaq otyrdyq qoı. Endi aıtpaısyń ba qolyńdaǵy shylymdaı shıratylmaı!

— Asyqpa, sen vıdat, jaqsy malaı, asyqqan kırak emes, — dep qara shekpen tatarsha "malaı" degendi qosyp, Ǵazızdiń jynyna odan saıyn tıe tústi.

— Eı, mýjık, shala-sharpy birdeme úırengen ekensiń, kóp byldyrlamaı oryssha aıtshy óziń, ne alashaǵyń bar bizden, — dep, taza orysshalap sóılegen Ǵazızge orys suqtana qarady.

— Molodes paren, sen jaksı sýıleıdı, no mynaýlar, týshınmeıde, sodan qazaqsha sýılerge kırak býlady.

— Mynaýlardy qaıtesiń, — dedi Ǵazız onyń sózine salyp, — myna Aqan aǵa oryssha seniń ana shylapshyndaı shlapandy teris aınaldyrady.

Ǵazızdiń "shlapshyndaı shlapandy" degen tapqyrlyǵyna Aqan men orys shek-sileleri qata kúldi. Temekisin tutatqan orys ildirigine shúberek oraǵan bir áınegi shytynaǵan kózildirigin bir sheship, bir kıip, tútinge qaqalyp-shashalyp, kúlkige jótel aralasyp býlyǵyp qaldy. Aýzynan temekisi de paltosynyń etegine túsip, samasatttyń qyzyl shoǵyn sóndirip jantalasyp jatqan orysqa, eki ıini dirildegen aqynǵa qarap túk túsinbeı aýzy ashylyp otyrǵan qazaqtarǵa Aqan Ǵazız sózin uǵyndyrdy.

— Áı, tapqyrym-aı, aıaq astynan sýyryp salasyń-aý. Estımisinder, myna Ǵazız qazaq sózi men orys sózin qalaı qıýlastyrady. Shylapshyn men shlápa qalaı úılesip tur, — dep, seri taǵy da kúle túsip, legen demeı, ne oryssha atyn atamaı, shylapshyndy ádeıi keltirgenin aıtyp, myna saqaldy orystyń qalpaǵyn oryssha shlápa deıtinin túsindirgende, mılyǵyna deıin basa kıgen jaǵalaýy myjyraıǵan shlápaǵa qaraǵan qazaqtar da dalany basyna kótere kúldi.

— Oý, mynany shlápa deýshi me edi, muny kim bilgen?

— Jáne erneýi maıysqan eski shylapshynnan aýmaıdy.

— Aı, Ǵazız-aı, aqynym-aı, — dep, qarqyldap keńkildeı kúliskende anadaıda otyrǵan basqa mujyqtar da, bulardyń jyly keıpin kórip, "Salaımalaıkým!" "Aman!" desip, osy araǵa jınalyp qaldy. Olar da sózdiń shet jaǵasyn estip kúliskende, júzi jyly tarta bastaǵan myna kózildirikti orystyń kóńiline kelmesin degendeı, Aqan endi, qaljyń sózdiń qalaı shyqqan tórkinin uǵyndyryp, jýyp-shaıdy.

— Myna Ǵazız degen jigit sýyryp salma aqyn, ánshi. mundaı tapqyr, alǵyr sózderge qazaqtar renjimeıdi, — degende: — Ogo, árıne, qazaq halqy — óte sheshen halyq, bilem, bilem jáne Ǵazız dedińiz be, aqyn, ıaǵnı poet qoı, bolsa bolar, tili ýdaı eken, meniń basymdaǵy shlápany tym qurymasa sańyraýqulaqqa teńemeı, shaldar dáret alatyn shylapshynǵa teńeýin kórmeımisiń, — dep saqaldy orys taǵy kúldi.

— Meniń tapqyrlyǵym jáı ánsheıin ber jaǵy ǵoı. Aqan aǵa, ózińizge qalaı uqsaımyn deý, qur áýreshilik. Myna otyrǵan adam búkil qazaqqa aty áıgili aqyn — Aqan seri. Eger bul kisi minep-shenese, shlápiniń kókesin sonda kórer ediń, — dep Ǵazız de endi Aqan jaıyn beıtanys orysqa baıandap qoıdy. Bular endi oryssha sóılesip otyr edi.

— Tura tur, tura tur, — dedi orys, taǵy da oraǵan temekisin ernine apara berip. — Aqan-sere dediń be? Siz, Qulagerdiń ıesi, aqyn Aqan emessiz be?

— Iá, ony qaıdan bilesiz? — dep, shyn tańyrqaǵan Aqan myna qara shekpenniń tegin adam emes ekenin ańǵaryp, Qulagerdi biletinine tań qaldy.

— E, nege bilmeıik, — dedi saqaldy orys temekisin tutatyp jatyp. — Qazaq jerin mekendegen ekenbiz. Ol jerdiń ótken-ketkenin, búgingi hal-ahýalyn bilip otyrmasaq nesine bul arada kúneltemiz? Uıat emes pe onda? Búkil qazaq jurty jazyqsyz attyń ólimine qaıǵyrǵanda, ony estimeı otyratyn qulaqsyz jan emespiz ǵoı. Jáne men Qulager óletin Ereımentaý orysymyn.

Aqan seri keshe ǵana serigindeı bolǵan Qulageri esine túskende janqaltasynan Týlaq ustaǵa buıyryp soqqyzǵan altyndatqan órnekti múıiz shaqshasyn alyp, qısyq taban etiginiń ókshesine baıaý ǵana tyqyldatty. Seriniń qaltasynan buryn-sońdy kórmegen altyn shaqsha jarq etkende aýyl qazaqtary da, pereselen mujyqtar da tańyrqasyp, kózderin almady. Jańaǵy el muńyn shaqqan qarıa da shaqshaǵa qyzyqqan baladaı qolyna alp, olaı bir, bulaı bir tóńkerip, shaqshanyń ekinshi jaq kúmis betine qarala kavkazdatyp: "Ashshy nasybaı — er arqasy" deı kelip, "Maıda qońyr" óleńinen alyp, qadymsha jazǵan jazýdy oqyp:

— Pah, pah, qyzdyń balasyndaı ǵyp soqqan ustaǵa da bolaıyn, elde joq zatty ustaǵan serige de bolaıyn, — dep alaqanyna nasybaı qaqty.

— Jaqsyny kórmek úshin, biz de kóreıik, qane...

— Aqan seriniń óz qolynan nasybaı attyq dep júreıik, beri qaraı jiber, — desip umtylysqan jigitter aýyl ádetimen tegis qoldaryna alyp, nasybaı qaǵysty. Moınyn soza qaraǵan tarǵaqtyń jumyrtqasyndaı sekpil bet bir orys jigit de aýzyndaǵy qolaǵashtaı temekisine túkirip, ol da alaqanyn sozyp jatyr:

— Daı, poprobýıý!

— Óı, bul saǵan asatar et dediń be. Má, má, kórgennen kóz aqy alǵan, pátshaǵar, qaıtedi! Basyń aınalyp ólseń, jaýabyńdy bermeımin, — dep, shaqsha qolyna tıgen sońǵy jigit, onyń alaqanyna da qalǵan nasybaıdy silkip berip edi, orys jigiti tamaq asaǵandaı aýzyna bir-aq urdy. Dý kúlki. Anaý odan saıyn kúldireıin degendeı, únsiz maljańdap, shaınap otyr, shaınap otyr.

— Qoı, tasta. Túkir! Basyń aınalyp, qusasyń, — degende baryp, túkirip etegimen tilin, ernin jantalasyp súrtip jatyr.

Bir-biriniń tilin túsinbese de orys, qazaq bop dýyldasyp, máz-meıram bop qaldy.

— Aqan, — dedi jurttyń kúlkisi basylyp, sabasyna túsken soń, temekisin býdaqtata tartqan orys. Otyrǵandar tym-tyrys momaqan kúıge tústi. — Meniń atym Mátibeı. Qazaqtar Mátibeı deıdi. Myna otyrǵan beıbaqtardyń qaısybiriniń aty-jónin aıtaıyn! Báribir esińde qalmaıdy. Al osy ýez nachalnıginiń esigin nege kúzetip júrgeni ózińe de maǵlum shyǵar. Bári de jetiskennen júrgen joq. Shaǵym, aryzben kelgender.

— Iá, túsinikti sharýa ǵoı. Áıtse de bularǵa ne jetpeıdi, — neden kemsin kórgen jandar? Orysqa keregi egin egetin jer. Qazaq jeriniń qunarlylyǵyn aıtqanda aýyzdarynyń sýy qurıdy, endi ne kerek? — dep, Aqan seri mujyqtardyń muqtajdyqtaryn shetpushpaqtaı bilgisi keldi.

— Qazaqtyń keń saharasynan tańdap, kesip jer alyp, úı qalap, baqsha salyp, tirshilik etken halyqqa endigi jetpeıtini ne sonda? — dep Ǵazız da qosyldy.

— A, Ahan, aıtqanyńnyń bári durys. Durys ańǵarypsyń. Rossıadan osy Aqmola tóńiregine jylda pereselenıemen, ssylkamen jer aýyp, qanshama kresándar kelip jatyr. Jer alyp kenelip jatyr! — dep endi qazaq sózin aratura aralastyrǵany bolmasa oryssha kósile sóılegen Matveı zyǵyrlana kúldi de, temekisin jerge tastap, baqabas etigimen qaıta-qaıta ezgiledi.

— Bári durys. Jeri bar orysta endi ne qaıǵy bolady?

— Jo-joq. Myna qazaqtardyń kózi qara da, myna orystardyń kózi kók. Aıyrmasy sol ǵana. Al, moıyndaryna qarashy. Kón bop ketken. Qylqıǵan aryq ógizderdiń moıny sıaqty, aıyrma joq. Báriniń moınyna salǵan hamýty bir. Bular — anadan týǵanda sol aýyp hamýtty birge ala túskender... Jer alyp jatyr deısiń. Ras, eń shuraıly, — ózendi, kóldi, toǵaıly jerlerdi mekendep, derevnálar turǵyzyp jatyr. Biraq, tegin kelgenmen tegin qalyp jatqan aqysyz jer joq, jep kóleminen alym-salyq kólemi kóbeıip barady. Bir etigińmen basyp turar jer berse, ekinshi etigińdi sol jer úshin sheship alady. Eki etigiń sıar jer berse, eki etigińdi de sheship alatyn zań turady aldynda. Patsha atymen beriletin ssýda deıtin kúnnen kúnge kemip, tipti qaısybir semálar odan múldem qaǵylyp otyr. Biraq, patsha úkimeti ol ssýdany múldem joımaıdy, jańadan keletinderge taǵy da tógedi. Onda úlken... saıasat bar... Jaraıdy, bul senderge túsiniksiz kóp qasiretterdiń shet jaǵasy ǵana... Myna meni alaıyqshy. maǵan ne jetispeıdi? Soqabasty adammyn...

— Al, ıá, saǵan ne jetpeıdi? Neǵylǵan jansyń? Sony aıtshy, — dep Ǵazız de uzaq sózden jalyqqan syńaı bildirip, áńgime sońyn asyqtyra tústi.

Osy kezde qasynda eki jandarm bar, eńkishteý mysyq murt bireý, arbalardy tóńirektep jaıbaraqat kele jatqan.

Taǵy temeki alyp tutatqan Matveı olarǵa keziniń astymen qarap:

— Já, basqa áńgime aıtyńdar. Ana kele jatqan baryp turǵan qanypezer... Nadzıratel, — dedi.

Bular áńgime betin kúrt ózgertip, joq birdemelerdi sóılese bastaǵanda, joǵaltqan zattaryn izdegendeı timiskilep, kózderimen tinte qaraǵan analar, osy tusqa kelip turyp qaldy:

— A, Novıkov, sen áli júrmisiń, ketken joqsyń ba? — dedi nadzıratel Matveıge syqsıa qarap.

— Joq, taqsyr Kovzolov. Áli sharýam bitken joq, — dedi Matveı qınalǵan adamnyń syńaıymen.

— Seniń sharýań taýsylmaıdy eken, qalany saǵyna beresiń-aý. Tarandar, uılyǵa bermeı, kesh bolǵanda ne otyrys!..

15

Saqal-murty qaýǵadaı adamnan jol boıy jón surasyp, jasynyń otyz ekide ekenin estigende Aqan da, Ǵazız da tańyrqasyp, bir-birine únsiz qarasqan. Qarttyq jetkendeı ımıe bastaǵan, óńi júdeý, júzi mosqal adamnyń naǵyz qynaptan sýyrǵan almas qylyshtaı jigittik shaqtyń der kezinde turǵanyn oılaǵanda, "tegi aýrýly-syrqaýly bolyp tirshiliktiń aýyr taýqymetin kóp tartyp, mezgilsiz qartaıǵan ǵoı" dep qoıǵan.

Sýǵa ketken tal qarmaıdy demekshi. Patsha úkimetiniń jańa zań, tártibine shorqaqtaý Aqan myna qaýǵa saqaldyń sóz jobasynan "kóp jasap kópti kórgen bilgirsiń-aý, múmkin, aqyl aıtarsyń" degen oımen Novıkovty Áltaı úıine birge ala keldi.

— O, qazaq úılerin jaqsy bilemin. Qazaqta jattyq joq, nesi bar, tipti, qýanyshtymyn, — dep, sózge kelmeı Aqandarǵa ergen.

Pereselen Barystarmen aralasyp, orystarǵa eti úırengen Áltaı da muny jatsynǵan joq. Aqan ádeıi ertip kelgenin aıtqanda:

— O ne degeniń. Jata bersin, ne rızyǵymyzdy jer deısiń, bul da Qudaıy qonaq. Jáne aýyldan bazarshylap kelip, tapjylmaı jatyp alatyn qazaǵymnyń qonaǵyndaı emes, shóp jeıtin kóligi joq jaıaý qonaq eken, — dep kúlgen. — Tura qal, degenmen óziniń aýzynyń salymy bar eken, keshe Ǵazız ákelgen qoıdy búgin soıǵamyz. Barystardy da shaqyrǵanmyn, bárine jetedi. Áı, óziniń tóbesi de tesik shyǵar. Qaraótkeldiń orystary qazir qazaqshańnyń túbin túsiredi.

— Tesik býlganda, aıtpagyz, ýnreıp týr, — dep Novıkov ta bir kúldirip alǵan...

Jyly úıge kirip, keń kósilgen Novıkovty Aqan jańa ańǵardy. Qoıý kirpikti, kókshildeý kóziniń aıasy keń, jaıdary júzdi kelbetti adamnyń mańdaıy da asa keń, ári shekeli. Tula boıyndaǵy jastyqtyń belgisi jel qaqpaǵan ájimsiz aq mańdaıynda ǵana qalǵan sıaqty.

Sózi de ornyqty, baısaldy jigit Aqannan barymtashylar jaıyn táptishtep surap, uzaq únsiz tyńdaıdy. Ara-arasynda suraqtar qoıyp, túsiniksiz jerlerin anyqtap alǵysy kelgendeı seri áńgimesine yntyǵa túsedi. Ojymbaı, Shákeı, Baıbatyrlardyń eski rásimmen arandap qalǵanyn, Bátjannyń mert bolǵanyn estip, ótken oqıǵalardy salmaqtaǵandaı uzaq oıda otyryp suraǵany:

— Al sizder barymtashylar isi kimniń qolyna túskenin bildińizder me, eger týra zańǵa súıense, bul is — bolystyq sotta qaralýy kerek. İs tekserilip boldy ma eken? Munymen bolys prokýratýrasynyń zert orny aınalysýy tıis.

— Barmaǵan jerimiz joq, bolystyq sotta da, mırovoı sotta da boldyq.

— Prokorolda da bolǵan joqsyńdar ma? — dep Áltaı da qostady.

— Iá, onda da boldyq. Bári de bilmeıdi.

— Betteri búlk etpeı, álgi dıala qaraǵandaryna aqsha alatyndaryn qaıtersiń, buryn sotty ıtim bilgen be, men de birdemelerdi uǵa bastadym. Aıýǵa namaz úıretken taıaq depti ǵoı, áli suńǵyla bop shyǵarmyz-aý, Alla betin aýlaq qylsyn! — Áltaı Aqanǵa qarady, — Ózi aıaqtaryńnan taýsylǵan joqsyńdar ma, álgi Jaıynbektiń taýyp berip júrgenderi...

— Onyń kinási ne, áıteýir kómekteskeni de. Ár shenoýnıktiń sońynda tórt-bes kúnnen júrgen shyǵarmyz. Sot, prokýratýrańda ne degen atkópir qaǵaz. Kúni boıy aqtarǵanda ózderiniń de bastary aınalatyn shyǵar. Qanshama ýaqyttary zaıa ketti deseńshi.

— Ýaqyty zaıa ketkende bizdi aıaıdy deımisiń, Aqan aǵa, báribir qulqynnyń qamy, altyn kórse perishte joldan taımaı ma, basqa dúnıe sýdaı aǵyp ketse de qarasyn ba? — dep, Ǵazız keńse chınovnıkterin dattap qoıdy.

— Sonda qalaı, sizderden sol úshin aqsha ala ma, jaýap berýge mindetti emes pe? — dep Novıkov tańyrqaǵandaı boldy.

— Para bermese qaraıtyn túrleri joq, ásheıin shyǵaryp salma sózder... "Sizder kimi bolasyńdar, ol kisige qandaı qatystaryń bar?" dep ózimizdi tergeýge ala bastaıdy. Sodan amal ne, Jaıynbektiń uǵyndyrǵanyn isteımiz. Kózińdi baqyraıtyp qoıyp aqshany qaltalaryna basady. Qımyldap ketkenderi aqsha kórinedi ǵoı.

— Iá, ol ras. Bırondar Rossıany keýlep barady. Endi qazaq dalasyn da jaılaı bastady.

— Beron degeniń kim? Ol da bir sheýnonık pe? — dep Áltaı da, Borıs qart ta jamyrasa surady.

— Bıron degen, ertede Anna Ivanovna patshanyń tusynda ómir súrgen Kýrlándıa gersogi. Ol eń arty patshaǵa jolyqtyrǵany úshin óz qyzmetkerleri — chınovnıkterden para alady eken. Keıin búkil Rossıanyń qazynasyna túsip tonaǵan. Halyqtan nedomıka jınaýshylardy ol kezde bıronovshylar dep ataǵan. Óziniń saıasatyna qarsy adamdardyń qulaǵyn kesip, murnyn julyp, tirideı jerge kómip óltiretin naǵyz qanypezer.

— Ne deıdi? Alla, estimegen elde kóp. Beronyń qazir de bar ma?

— Qaıdan bolsyn, — Novıkov jymıyp kúldi: ımperator Ioann Antonovıchtiń kezinde Tobolsk gýbernıasyndaǵy Pelm degen jerge ssylkaǵa aıdalyp, sonda ólgen.

— Ol da aıdaýda ólgen be, sol kerek!

— Áı, shal-aı, tynyshyńa otyrsańshy, bárin túsinem dep otyrmysyń. Erteń bir óziń shyǵarǵandaı, bazardaǵy shaldardyń ortasynda, áı, siltegiń keledi-aý.

— Siltese nesi bar. Jaraıdy, qoıa turshy-aı, meni taqymdaı bermeı. Sodan ıá, qaı jerge kelip edik, ıá, paraqorlar týraly, — dep Áltaı ertegi tyńdap otyrǵandaı, Novıkovtyń sózin qaıta jalǵap jiberdi.

— Qazirgi sot isiniń kóbi aqshamen sheshiledi, bular da Bırondar... Eh, bırony...

— Oý, Mátbaı dediń be atyńdy, ondaılar qazaq ulyqtarynda da, tipti qaısybir qazylarda da bolǵan. Qazaqta "ulyqqa bara berme, para ber" degen sóz bar.

Qalaı dedińiz, qalaı? dep, Novıkov qulaǵyn tosa, qaıta surady.

— Ulyqqa bara berme, para ber.

— Mynaý tamasha aıtylǵan sóz eken...

— Al, Ahan, álgi dostaryńyzdyń osy Aqmolada ekenine anyq kózderińiz jete me? Urlyq jaıyn anyqtadyńyzdar ma?

— Túrme aýzyna talaı bardyq, Jaıynbekti de salyp kórdik. Jolatatyn emes, tipti tamaq aldyrmaıdy. Bar, joǵyn da eshkim aıtpaıdy. Osynda ákelgenderi anyq, ony Kókshetaýdan bilgemiz.

Novıkov sál oılanyp otyryp qaldy.

— Menimshe, munda bir syr bar. Qalaı deýge bolady, jobamen aıtý qıyn. Tegi bul iste kóp jasyryn qupıa bar. Iá, solaı!.. Sizder, qaıtken kúnde de konokradtarmen jolyǵýlaryńyz kerek. Qaıtken kúnde istiń jobasyna qaraı, qolymnan kelgenshe kómektesip kórermin. Múmkin ınatqa shaǵym jazý kerek bolar. Árıne qıyn sharýa... Meniń taǵy bir túsinbeıtinim — urlanǵan jylqylar qaıda ketedi? Bárin sorǵa batyrý — qısynǵa kelmeıdi... Munda basqa, ekinshi, úshinshi adamdardyń qatysy bar.

— Árıne, bolýǵa tıis. Tym qurmasa sony da bile almadyq qoı. Múmkin bir septigi tıer me edi, — dep kúrsindi Aqan.

— Endeshe, tez arada, olarmen jolyǵý kerek.

— Áı, ózi túrmeniń qojasy adam ba, peri me? Qonaqqa shaqyrsa, keler me eken?

— Sizdiń úıge me? Árıne, keledi. Kútip otyr. Eh, siz shaqyrsańyz kelmeıtin ol sonshama kim eken aspannan aıaǵy salbyrap túsken, — dep, Ǵazız Áltaıdy qolǵa alyp, mazaqtap kúldi.

— Ketshi ári-aı! Seniń-aq oıynyń taýsylmaıdy eken. Nemene, meniń úıimdi mensinbese sen shaqyr. Ákeń bir degen ýkaznaı molla. Nemene, shyǵyndanam, rızyǵym kemıdi dep qorqamysyń, o nesi-aı!

— Bul — túrme degen de qaıdan shyqty, — dep Aqan ekeýiniń sózin bóldi. — Adamdy tirideı qamaýdan asqan qorlyq bar ma dúnıede.

— Sizderde qalaı sonda, túrme bolmaǵan ba? Shynynda da Emırlik Buqaradaǵydaı qazaq dalasynda túrme joq. "Túrme" degen sózdiń ózin "túrmadan" alǵan-aý — dep Novıkov tańyrqaı qaldy. — Shynynda da qyzyq eken.

— Túrme emes, qazaqta abaqty bolǵan, — dedi Áltaı.

— Abaqty? Iá, estýim bar. Onyń túrmeden aıyrmashylyǵy qandaı, oǵan qandaı jazyqtylardy qamaǵan?

— Itim bilsin. Ázim kórmegen nársem. Áıteýir abaqty dep jatady ǵoı.

— Bilmeıtiniń bar, nesin aıtasyń, shal. Abaqty degen de jańaǵy túrme. Tegi sonyń qazaqsha aty bolýy kerek, qazaqtar ekeýin de qosarlap ataıdy, — dep Ǵazız Áltaıdy taǵy minep tastady.

— E, ony endi jastar, sender bilesińder. Iá, qazaqsha aty degenińniń jobasy keledi. Bul jerden sen jeńildiń endi.

Novıkov "abahta, abahta" dep keń mańdaıyn alaqanymen basyp otyrdy da, qarqyldap kúldi:

— Oh, Abahta?! Abahta degen nemistiń gaýftvahta degen sózi eken toı. Osy kúnge deıin abaqty degenge mán bermeppin. Gaýftvahty! Iá, ol — túrmeniń bir túri.

— Ne deıt! Eń arty abaqty da bizdiń sóz bolmaı shyqty ma, al Faızollanyń Ǵazezi, jańa bilgishsinip eń. Endi ne deısiń?!

— Qo-oı, gaýbahty, gaýbahty? Jo-joq, abaqtyǵa kelmeıdi. Abaqty — qazaq sózi, — dep Ǵazız jeńilgisi kelmeı ońaılyqpen jeńsik bermedi.

— Qazaqta zyndan degen bolǵan. Ol, kóbinese, ertegi, qıssalarda kezdesedi. Biz kórmegen nárse. Tegi shyńyraý qudyq sıaqty bolsa kerek. Alpamys, Qobylandy atty uzaq jyrlarda, paıǵambar, sahabalar týraly quran súrelerinde kezdesedi, — dep Aqan sóziniń jartysyn orysshalap, jartysyn qazaqshalap túsindirdi.

— Sonda, qalaı, shynynda da qazaqta túrme bolmasa, qylmysty adamdardy buryn qalaı jazalaǵan, óltire bergen be álde? — dep baǵanadan únsiz otyrǵan dáý muryn Barys qosyldy áńgimege. Buǵan Reseı jerindegi kóne, jańa zań, jazalaý, túrme jaıynda Peterbýrg ýnıversıtetinde, arnaýly gımnazıalarda leksıalar oqyǵan Novıkov ta qulaq túrdi.

— Nege óltire bersin. Qazaqta jazalaýdyń talaı túrleri bolǵan. Negizgisi — qun. Aıypty adam qun tóleıdi. At shapan aıyp deıtin bar, — dep Aqan qun, aıyp jaıyn uzaq túsindirdi. Qalyń mal, qyz tólemin, kek alý joldaryn, ondaı kezde kisi ólimimen tynatyn, at quıryǵyna salatyn soıqandyqtardy aıtty. Keıde bıler soty, qazylar eki eldi dúrliktirmeı, basý aıtqysy kelgende, ne aıyptyny qorǵaý nıetinde bolsa, "bas synsa — bórik ishinde, qol synsa — jeń ishinde" dep, mal tólemimen, ne adam aıyrbasymen eki jaqty kelistirip, tatýlastyratyndaryn uqtyrdy. — Al barymtashylardy jazǵyrǵanda, jylqy urlaǵan jaqqa, aıyp-aıbana tartqyzyp, keıde urlaǵan, aıdalǵan maldy "moınyna qossaý, artyna tirkeý" dep, eki ese ósimimen qaıtartyp, bitistiretin de bolǵan. Qaısybir jeńil-jelpi kináni jazǵyrǵanda, aıyptyny ógizge, uly júz, ózbek elderinde esekke teris qaratyp otyrǵyzyp, betin kúıelep, qarabet atandyryp, aýyl-aýyldyń kóshelerinen masqaralap ótkizý dástúri de bolatyn. Mundaı kesim kúni keshe Shyńǵys tóre aýylynda da ushyrasqan. Shoqannyń osyndaı mazaqty kórgen ákesine qatty ashýmen sóılegen jeri de bar eken... Erterekte dúre salý, quldardyń qulaǵyn kesý sıaqty sumdyqtar da el arasynda aıtylady. Basybaıly qul deýdiń ornyna, qulaq kesti quly degen sonan shyqqan ǵoı.

— Qyzyq eken, — dep, Aqan seri aıtqan qazaq jerindegi bı qazylardyń zań-jobalaryn yntyǵa tyńdaǵan Novıkov basyn shaıqady, — Osy aıtylǵandardyń kóbi burynǵy orys elinde kezdesken aıyptaý — jazalar. Jańaǵy esekke teris qaratý, betke kúıe jaǵý degenniń basqa uqsas túrleri bar. Máselen, aıypty áıelderdi monastyrǵa ómirbaqı qamaýǵa alyp, shashyn otaý, sypyrǵyshpen elden alastap shyǵaryp jiberý, soldattardyń ortasynan ótkizip dúre salý, tisteýikpen murnyn, ernin julý degender bir-birine uqsas aıyptaýlar. Jýkov, Saltychıha degenderge qoldanǵan aıyptaýlar. Vasıleva deıtin áıeldi sypyrǵyshpen uryp alastaý — tarıhta belgili jaılar. Al túrme ishinde bolatyn jazalar — jo-joq, onyń jóni bir bólek. Ol — adam jany túrshigetin jaılar.

— Apyrym-aı, á? Túrmege qamaǵanmen qoımaı, taǵy da onyń ishinde jazalaı ma?

— Qaraǵym Mátibeı, sen óziń baıqaımyn, kópti kórgen jigit ekensiń, saqal qoıysyń bólek, báse ózim de tegin emes dep em, tegin jerge qaý shyǵa ma, urynbasań daý shyǵa ma, tasty jerge qyna, aqaýly jerge ura shyǵady degendeı qaýqıǵan bir qushaq saqal tegin ıekke bitpese kerek, báse, tegin jigit emes, nysanaly jigit bolarsyń-aý dep em bir kórgennen...

— A, qaǵynǵyr shal, endi qonaqqa soqtyqtyń ba, men de jetetin edim ǵoı seniń kúshala tilińe...

— Áı, tura qal, sen de, áıteýir, taqymdap qoımadyń-aý, Faızollanyń jalǵyzy! Men qaı bir soqtyǵýdy oılap otyr deısiń, súıgenin shunaǵym deıdi, myna Mátibeıdiń sózi unap barady, kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura depti ǵoı, bilip alaıyq, ne aıyby bar? Qaraǵym, osy túrme degenińdi kim shyǵarǵan, ózi qandaı bolady, kórgeniń bar ma? Ana Esildiń jaǵasynda túrmeniń syrtqy qorshaýyn kórgenimiz bolmasa, ishine kirgen pende emespiz...

— Onda sen shaldy biraz qamap alatyn eken...

— Oı, tilińe shok tússin!

— Aqsaqal, men kórmegen túrme shamaly. Onyń qaısybirin aıtaıyn, — dep Novıkov qabaǵyn shytyp, qınalyp, otyryp qaldy. — Sizderden luqsat ta suramappyn, temekini kóp tartyp jibergem joq pa?

— Oı, qaraǵym, tarta ber, ózińe jaman bolmasa boldy, shylym tartqan saıyn jótelip, qınalyp qalady ekensiń. Áı, qaısyń barsyń, ana túkirgishti tazalap ákelseńdershi, — dep Áltaı aýyz bólmeden bireýdi shaqyrdy. — Tarta ber, kúlin irgege túsirseń de bolady. Búginnen qazaq qoryqpaıdy. Jazda masa kóp, jyly kúzge deıin pishen kezinde tútinniń astynda miz baqpaı sıyrsha uıyqtap shyǵatynbyz. Dáneme etpeıtin. E, aıtqandaı byltyr álgi Semen shaldyń peshi ońbaı. Barys, sen bilesiń ǵoı, qys boıy tútinge qaqalyp shyǵatynymyzdy, sonda da ólgemiz joq. E, áne bos qalbyr ákeldi, soǵan sala ber. Iá, sózińdi bóldim-aý... Tura qal, bul da bir kerek áńgime boldy.

Shákeıler qamaýǵa alynǵan túrme jaıyn Aqannyń da bilgisi kelip, jas ta bolsa suńǵyla Novıkovtyń aýzyna qarap, qazaq dalasyna ene bastaǵan orys eliniń jańasy men kónesin, kúngeıi men kóleńkesin bilmekke yntyq kóńil atoı saldy.

— Túrme degen qalaı desem eken, qalaı uǵyndyrýǵa bolady, — dep Novıkov mańdaıyn sıpap, bul qapasty kórmegen kisilerge onyń bar syryn tolyq túsindirgisi keldi. Erteń el aýzyna osy adamdar arqyly túrme syry jaıylatynyn oılap, onyń tarıhy mán-mazmunyn ashyǵyraq jetkizýdi maqsat tutty, — Túrme, negizinde, álgi aıtqandaryńyzdaı jazyqty adamdardy, el, memleket ishindegi tártip buzýshylardy jazalaıtyn oryn. Ol oryn kimniń qolynda bılik bolsa, ıaǵnı memleket (qasynda kim otyrsa, sonyń ıeliginde. Endeshe, túrme — el bıleýshi ákimniń ózine qarsy shyǵar adamdardy zańǵa baǵynbaıtyn, aıtqanyna kónbeıtin "qaýipti jaýlaryn" tutqyndaıtyn, sony ne óltirip, ne endi qaıtip bas kótermesteı jasatatyn orny. Bir sózben — ákimdik quraly.

— Tura turshy! — dep Áltaı aqyryp qalǵanda otyrǵandar selk etisti.

Áltaıdyń qasyna kelip, qulaq túbinen sybyrlaǵan boıjetken shoshyp ketti. Óziniń oqys daýsynan ózi k,ysylǵan Áltaı endi jýyp-shaıyp:

— Qaıdan bileıin, tipti áńgime tyńdaýǵa pursat bermeıdi, — dep qyzyna qarady. — Al, ne, ne? Ne aıtyp tursyń?

— Áýeli sháı ishesizder me, álde etti biraq jeısizder me? — dep, qyzaraqtaǵan qyz ákesine jasqana sybyrlady.

— Tura qal, shaıdy baǵana ishkemiz joq pa, bar, áńgimeni bólme, etterińdi asyqpaı ákelińder.

— Oý, Áleke, áńgimeni aýzymyzben tyńdamaımyz ǵoı, atam zamanda ishken shaıdy aıtasyń, shóldep otyrmyz, — dep Ǵazız aýyz jaqqa aıǵaılady. — Ákelińder shaıdy!

— Shóldeseń ana jaqqa baryp ish, o nesi-eı, jaman úıdi qonaǵy bıleıdi.

— Ákelsın, Áltaı saǵan jalko chto lı? — dep Borıs Ǵazızdi qostaǵasyn baryp, Áltaı jýasyp taqyr basyn sıpady:

— Jaraıdy, ákelińder, Aqan men Mátibeıge qymyz ákelińder. Senderge qymyz joq, qysyrdyń qoryn qalaı územ...

Novıkov temekisin qomaǵaılana soryp, áńgimesin qaıta jalǵady:

— Rossıa patshalyǵynda eki túrmeniń ataǵy dúnıe-júzine áıgili. Onyń biri — Petropavl kreposti, nemese Sankt-Peterbýrg krepostdep atalady. 1703 jyly saldyra bastaǵan da, alǵash 1717 jyly "Revel" kemesiniń jıyrma eki tutqyny, bir jyldan soń sarevna Marıa Alekseevna qamaýǵa alynǵan. Bul — naǵyz patsha saraıynyń aldynda, Neva ózeniniń jaǵasynda. Sodan alpys shaqyrymdaı jerde taǵy bir úlken túrme — Shlısselbýrg qamaly bar. Muny halyq Petropavl qamalynyń týǵan apasy dep ajýalaıdy.

— Tura qal, keıin umytyp qalam qazir surap almasam, ony túrme demeı nege kreps deıdi?

— Krepostdeıtini ol osyndaǵy Aqmola túrmesindeı emes, jatqan bir kishigirim qala. Aınala taqtaı qorshaý emes, kúıgen qyzyl kirpishten qalyńdyǵy eki metrdeı etip qalaǵan qamal. Ol azdaı keıin ár patshanyń tusynda, ár buryshynan qosymsha qorǵandar salynyp, olarǵa taǵy da revelın, kýrtın, bastıon dekoder qosylǵan. Ol qamaldyń ishinde arnaýly áskerler, qarý-jaraq, kóp-kóp quraldar ustaldy. Eger syrttan ishtegilerdi kutqarmaqqa qansha kúsh kelse de, álgi kamaldaǵy arnaýly ásker qashan kómek kelgenshe, olarǵa tótep berýge tıis.

— Krepsiń, endeshe qazaqsha aıtqanda alynbaıtyn qamal boldy ǵoı. Álgi Or qalasyndaǵy krepste, sondaı qamal emes pe?

— Iá, ıá, sizdiń aıtyp otyrǵandaryńyz Orsk kreposty shyǵar...

— E-e, kreps degenińdi jańa túsine bastadym, ári qamal, ári túrme, qyzyq eken.

— Bul túrmelerde talaılar máńgi-baqı qamalyp, sonyń ishinde ólgen. Tipti ne úshin tutqyndalǵanyn bilmeıtinder de bolǵan. Basqany bylaı qoıǵanda Petr I ımperatordyń balasy Alekseı osy túrmede ólgen.

— Patsha balasy ma, ony kim qamatqan?

— Imperatordyń ózi. Ákesiniń ishki-syrtqy saıasatyna qarsy adamdarǵa qosylyp, Rossıa taǵdyryna qaýip tóndirgen. Patsha ondaılarǵa qaıyrymsyz bolǵan. Ol óziniń áıeli Evdokıany da, óziniń apasy sarevna Sofány da Sýsanna degen atpen shashyn kestirip, monastyrǵa qamatqan. Sol sıaqty Ekaterına ımperatrısa da óz kúıeýi Petr úshinshini kreposta ustap, aqyry óltirtken.

— Tura qal, túrme degenińniń ózi aldymen patshalardy qamatýǵa jasalǵan eken-aý.

— Jo-joq, olaı deýge... Patshaǵa kim qarsy shyqsa, sonyń bári qamalǵan.

— E-e, taqqa talasý deseıshi, bizdińshe aıtqanda.

— Qazaq handary men sultandary da biriniń basyn biri joıǵan joq pa. Ábilqaıyrdy Barak óltirdi, Aıshýaquly Jantóreni Qarataı, sol sıaqty biriniń tuqymyn biri qurtý ejelden kele jatqan mıras sıaqty, kek alý, mansapqa jetýdiń bir joly ǵoı.

— Iá, Aqan shyraq, qazaqta "qardyń basyn qar alady hannyń basyn han alady" degen sóz bar. Al "hannyń basyn qara alady" degen sóz boldy ma eken?

— Qara alǵan qalaı? — dep Novıkov qazaqshalap surady.

— Qara degen... qalaı endi...

Aq súıekke keraǵar — qara halyq degen sóz.

— Sonda qara súıek deımiz be eı, atańa nálet, osy sózdi kim shyǵardy eken, saýdyratyp súıekterin qaraǵandaı? Novıkov basyn shaıqap rahattana kúldi.

— Aqsaqal, siz aqyn ǵana emes taýyp sóıleıtin aqyldy adam da ekensiz" "Qar alady, qar alady", — dep qaıtalap, Novıkov taǵy kúldi. — Týra taýyp aıttyńyz. Patshalar sondaı qarlardan qatty qaýiptenedi. Máselen, Pýgachev degen adam álgi Ekaterına óltirgen Petr İİİ-pin dep, ózin jurtqa jarıa etip, ókimet bıligin qolyna almaqshy bolyp, kóp ásker jınap, patshaǵa qaýip tóngen soń, aqyry aılamen ustap óltirgen. Elızaveta ımperatrısanyń Razýmovskıı degenmen jasyryn júrisinen týǵan qyzbyn dep, ózin murager etip jarıalaǵan knájına Tarakanova-Vladımırovskaıany da qamaýda óltirgen. Sondaı-aq qamal ishinde patshamen birge siz aıtqan qara halyq ókiliniń de qatar otyrǵan kezderi bolǵan. Máselen álgi Ekaterınanyń kezinde 16 jasar ımperator Ioann Antonovıch qamalǵanda, sol Shlısselbýrg krepostynda Batyrsha Alıev ta qamalyp, sonyń ishinde óltirilgen.

— Oý bizdiń qazaq ta qamalyp júr me, myna qara, ol baıǵus qaıdan qolǵa túsip júr? — dep Áltaı kózi sharasynan shyǵyp, tańqaldy.

— Ol qazaq emes, — dedi Novıkov, — Qamaýda ólgen qazaqtar da bar. Sizder bilmeısizder me, Valı hannyń balasy Gýbaıdýlla Berezovkaǵa, Arynǵazyǵa sultan Kalýǵaǵa jer aýdarylyp ólgen. Ondaılar óte kóp.

— E, keshe kereı elin bılegen Ybyraı sultan jurtty qyryp jibere jazdapty, talaı óshikken adamdaryn ıt jekkenge aıdatqan dep, shaldar aıtyp otyratyn. Eger ondaı súrkil bolmasa, ıt jekkendi qazaq qaıdan bilsin, — dep Aqan Novıkovtyń sózine jan bitirdi.

— Al, Batyrsha Alıev — shyn batyr. Han da, sultan da emes, óz halqy bashkırlardyń múddesin oılap, patshaǵa qarsy shyqqan adam. Ony da kisendeýli qalpynda, qamaldan qashpaqshy bolǵan jerde uryp óltirgen. Kim bilsin, ol da buǵaýmen eki-úsh kúzetshini óltiripti deıdi, álde jala ma, ol arasy belgisiz.

— Sonda, tura qal, meniń bir túsinbeı otyrǵan jaıym bar. Patsha ǵoı ne aıtsa sony oryndatady, bar bılik sonyń qolynda. Endeshe túrme saldyryp, oǵan qamatyp nesin áýre bolady, odan da basyn joıǵysy kelgendi qıq degizip óltire salmaı ma, baıaǵyda handar sóıtedi eken ǵoı.

— Áleke, handar da keıde qolma qol óltirtpeı, zyndanda shiritip óltirtken ǵoı, — dedi Aqan. — Ol da kezinde áleýmet aldyndaǵy bir saıasaty bolsa kerek.

— Týra aıtasyz, — dep Novıkov qarańǵy shalǵa qalaı qarapaıym tilmen túsindirerin bilmeı, mańdaıyn sıpap otyryp qaldy. — Iá, aqsaqal, eger patsha óz tarapynan buıryq berip óltirte berse, baǵynyshty halyq ol týraly ne demeıdi? Jekkórinishti bolyp, astyrtyn oıyn jarıa etip almaı ma? Ol qashanda óz qolymen óltirmeıdi, bireýdiń qolymen óltirtedi. Máselen, Petr İ-niń kezinde sanovnıkter bolsa, Ekaterına I — joǵary qupıa sovet degendi shyǵarǵan, al Ekaterına İİ-niń kezinde prokýratýranyń bedeli asty, Aleksandr I — bolsa senattyń bedelin kókke kóterdi, Aleksandr İİ-niń kezinen bastap jańa "Sot ýstavy" boıynsha" senatqa qosa prısájnye zasedatelder taǵaıyndalady. Biraq, sonyń bári — patsha qolyndaǵy kóseý. Jańaǵy aıtqan Pýgachevty halyqtyń kózinshe basyn, qol, aıaqtaryn shaýyp óltirgen. Ony patsha bilmeı qalǵan joq. Tarakanovany qınap, tez óltirý úshin, aınalýǵa kelmeıtin tar túrme bólmesiniń ishine kúni-túni er adamdardan kúzet qoıǵan Sheshinse de, kıinse de, tipti qandaı jaǵdaıda bolmasyn qasynan olar bir adym tapjylmaǵan. Aqyry tamaqtan da, bárinen de qalǵan knájna qusadan aýyryp, tez arada jan tapsyrǵan. Ony da kúnige Ekaterına bilip otyrǵan. Sóıte tura ár patshanyń tusynda ózinshe jańa zańdar shyǵyp, ózderinshe túrme, sot jaǵdaılaryn jaqsartqan bolady. Nıkolaı İ-niń kezinde jańa proektiniń jobasy jasalsa, 60-jyldary túrme reformalarynyń jańa jobasy, 1866 jyly Rossıadaǵy túrmelerdi ózgertý týraly jańa zań, Aleksandr İİ-niń kezindegi "Sot Ýstavy" boıynsha sotty ashyq júrgizý týraly, dúreleýdi joıý týraly reformalar, jańa zańdar shyqqan, biraq onyń bári qaǵaz júzinde. Máselen Ekaterına II óz qolymen jańa túrmelerdiń jobasyn jasaǵan. Ol joba boıynsha túrmedegi adamdardyń qylmysyna qaraı, olarǵa kúnde beriletin tamaq, jatar oryn, kıer kıimderiniń jaqsartylýy tipti aýyra qalǵan kúnde olarǵa dári-dármek, kitap oqý, densaýlyqtaryn saqtaý jaıynda neshe túrli adam kúlerlik jańalyqtar engizilgen. Biraq onyń bári qaǵaz júzinde. Al, 1876-jyly shyqqan sotsyz bas erkinen aıyrý degendi, sóz joq, tapjyltpaı oryndaıdy.

— Tura qal, sonda taǵy da túsinbeımin, ol patshalaryńdy kim qystap barady, eger aıtsa ýádesinde turmaı ma. Kimnen qorqady?

— Túýh, shal-aı, áli dym túsinbeısiń ǵoı, orysshańdy bir qazaǵyńdaı bilem dep ánsheıinde keýdeńdi qaqqanda sondaısyń, áli shala uǵypsyń ǵoı! — dep Ǵazız taǵy da Áltaıdyń aýzyn qaqty. — Qoryqpaǵanda, ol da adam emes pe. Adam basy Allanyń doby deıdi meniń ákem. Shynynda kóp qorqytady, tereń batyrady.

— Munyń bárin bir túnde túsiný múmkin de emes. Surasyn.

— Árıne! Sen jarytyp túsingen shyǵarsyń. Men orysshańnyń bir-eki sózin uqsam, ar jaǵyn ózim kókiregimmen-aq alyp ketemin. Nanbasań, endi bir aıdan soń surashy, osy aıtqandaryńnyń bárin qolymmen qoıǵandaı aıtyp bereıin. Átteń kisi attary qıyn eken. Ony Barys ekeýmiz áli talaı pysyqtaımyz ǵoı, — dep Áltaı Barystyń qaqpaq jaýyrynynan qaǵyp qoıdy. — Áı, sen múlgimeı túgel uǵyp al, orys emessiń be, átteń men sendeı til bilsem!

— Aqsaqal, suraǵanyńyz oryndy, — dep Novıkov sónip qalǵan temekisin tutatty. Onyń jan-jaǵynda otyrǵan básekeles derjavalar bar. Olar bul ımperıanyń ishki, syrtqy máselelerin ańdyp otyrady. Tipti álgi túrme máselesiniń ózin olar kóp zerttegen. Rossıa túrmesin naǵyz varvar-jaýyzdar túrmesi dep ataǵan. Mine, sondyqtan olardyń aldynda da aıla, saıasat kerek. Máselen, Rossıanyń túrmelerindegi qataldyq týraly búkil Evropa túrmelerin aralaǵan Djon Govard degen adam kóp jazǵan. Ekaterına İİ-niń tusynda Koks degen aǵylshyn Rossıa túrmelerin kórip, ımperatrısamen uzaq áńgimelesip, kóp suraqtar qoıǵan.

— Talmaý jerden qoıǵan ǵoı?

— Árıne, biraq olardy sottata almaıdy. Al, Novıkov deıtin jazýshy sot, prokýratýra mańyndaǵy chınovnıkterdiń paraqorlyǵy, durys sottamaıtyn ádiletsizdik, jalaqorlyǵy týraly jazǵan. Sol úshin ol da túrmege qamalǵan.

— Máselen kerek bolsa. Tura qal. Novıkov dediń be? Ol seniń týysyń emes pe?

— Joq, attas adam. Orysta "balyq basynan shirıdi" degen maqal bar, máselen Nıkolaı I patsha saıası qylmystylardy bylaı qoıǵanda, knáz Sergeı Trýbeskoıdy basqa bireýdiń áıeli Jadımırskaıany alyp qashqandyǵy úshin túrmege japtyrady. Úıtkeni ol áıelge ózi qyzyǵyp júredi eken.

— E, ondaı bizdiń elde de bolǵan. Janǵabyl degen bolys Qyltan degen beıbaqty qorqytyp, áıelinen aıyryp, aqyry ózi ony toqaldyqqa alǵan.

Mine, osyndaı basynan shirigen úlken balyqty kórgen, kishi chınovnık shabaqtar da qaıdan tynysh otyrsyn. Olar da ár zań ózgergen saıyn, halyq ústinen baıyp, nemese óz degenderin jasaıdy. Lıhýtev degen jol tonaýshy qarashy jaza ústinde Moskvanyń general-gýbernatory, knáz Iýsýpovqa bylaı degen eken. "Ekeýmiz de birdeı adamdarmyz, bar aıyrmashylyǵymyz men úlken joldyń ústinde tonaıtyn qaraqshymyn da, sen qyzmet ústinde tonaıtyn qaraqshysyń".

— Pa,pa, ol da bir qasqyr eken!

— Al, túrme ishindegi bassyzdyqtardy aıtyp taýysý múmkin emes, dúrelep, ne ashtan qatyryp, syz bólmede jalańash tas edenge jatqyzyp óltirý, din ıeleri arhımandrıtterdiń qorlyǵy — tolyp jatyr. Máselen Keksgolym krepostynda jańaǵy Pýgachevtyń qamaýdaǵy qyzyn túrme komendanty zorlap, eki qabat etip, aqyry óltirip tynǵan. Nıkolaı I patsha tusynda petrashevshylardy atýǵa alyp kelip, báriniń basyn qappen tumshalap baılap, myltyqtardy kókke atyp, mazaq etken. Ólim kútken adamdardyń kópshiligi bastan aýrýǵa shaldyqqan. Olardyń ishinde, osy Ombyda, Semeıde aıdaýda bolǵan Dostoevskıı, Dýrov degen ataqty adamdar bar. Olardyń basshysy Býtalıevıch-Petrashevıch ustamaly aýrýǵa shaldyǵyp, Enıseı ólkesinde 16 jyl aıdaýda júrip, qorlyqpen ólgen. Patsha saıasatyn túsinbeıtin qaısybir saýatsyz jandardyń madaqtaıtyny da bar. Alekseı İİ-ni "qutqarýshy ımperator" deıdi. Ras, 61-jylǵy reforma jıyrma eki mıllıon adamdy quldyqtan qutqardy. Munyń úlken jeńis ekeni sózsiz. Biraq kimniń jeńisi? Sol quldardyń, buǵaýdan bosaý úshin talaı ret qan tógisti basynan ótkergen adamdardyń jeńisi. Munyń bári Rossıa túrmelerindegi qapastaǵylardyń qanymen, talaı dar aǵashtarymen kelgen jeńis. Biraq, sharýanyń moınynan buǵaýdy alǵanmen, ony aıaǵyna saldy.

— Osy buǵaý degenińdi, sharýalardyń jaıyn uqpaı otyrmyn. Nege moınynda buǵaý bolady, nege endi aıaǵyńa túsedi?

Aqsaqal, myna Barys tamyryńyz sol "Raskreposhenıe" degen reformadan keıin osy jaqqa kelgen bosqyn nemese pereselen deısizder me? Bulardy buryn pomoshıkter, sizdershe baılar, moınyna buǵaý salyp, qaıda jetektep, súırep aparamyn dese erikti bolatyn. Mal sıaqty satatyn. Endi bular odan qutyldy.

— Endi buǵaý aıaǵyna tústi dep otyrsyń ǵoı, qutylǵany qaısy?

— Durys aıtasyz. Basy bos bolsa, endi eshqaıda bara almaıtyn tusaýly at sıaqty. Sebebi erkin júretin jeri joq. Basy bos bolǵany ne kerek, egin salatyn, mal jaıatyn, baqsha egetin jeri bolmaǵan soń. Aıaǵynan kisendeýli emeı nemene?

— E, qazir Aqmolaǵa kelgen orystardyń qaısybiri jer alyp, egin salyp júrgen joq pa?

— Ony pereselender fondysy deıdi. Bularǵa Rossıanyń jeri de jeter edi. Bul jaqqa jiberý — Patshalyq Rossıanyń kolonızatorlyq saıasaty, aqsaqal. Biraq bul saıasattyń da Patshalyq ımperıanyń óz basyna sor bop tıerine kúmán joq, — dep bir báıterektiń tamyryndaı juptasyp, aǵaıyndas adamdardaı bolǵan taǵdyrlas tamyrlar Áltaı men Borıs qartqa Novıkov kókshil kózin syǵyraıta qarap, kúlimsiredi de, temekisin qomaǵaılana soryp, únsiz otyryp qaldy.

— E-e-e-e, — dep daýsyn uzaq sozǵan Áltaı turyp qalǵan áńgimeni sýytpaı jalǵaı jóneldi.

— Tura qal. Men bir qyzyq aıtaıyn. Byltyr Semeı jaǵyndaǵy tobyqtylarǵa, jamaǵaıyndaryma baryp qaıttym. Sonda bir jańa óleń estidim. Poshken degen aqynynyń óleńi deıdi. Tegi myna Barystyń úıindegi orys dombyrasy bar ǵoı, álgi nemene edi-eı, Barys?

— Balalaıka.

— Iá, sol balaýaıkamen aıtatyn aqyn bolsa kerek. Sodan bir qý shaldar maqal shyǵaryp alypty. "Orystyń Póshkenimen birge póshkisi keldi" deıdi. Taýyp alǵandaryn qarashy.

— Póshkiń ne? Bóshke me? Sý quıatyn kádóshke? — dep Ǵazız qarqyldap turyp kúldi, — Áı, shal, aı, Póshkin men bóshkeniń bul arada qandaı qısyny bar?

— Oıpyrym-aı, sende bir, áýeli túsinip almaı laǵyp ketesiń-aý, qaraǵym-aı. Bóshke degen kim bar. Póshki deımin. Álgi atatyn póshki she. Qazaqsha ne deýshi edi... Eh, zeńbirek, zeńbirek.

Otyrǵandar dý kúldi.

— Pýshka deńiz, pýshka deńiz, — dep Novıkov tańqaldy, — Qaraı gór, ne degen úılesimdi sóz. Pýshkın ı pýshka. Dál aıtylǵan.

— Al endi deımin-aý, tura qal. Álgi túrme jaıyn oılap otyryp, kóńilime mynadaı sóz keledi. Tura qal... Y-ym... Orys patshasymen birge...

— Aqshasy keledi.

— Tura turshy, Ǵazız. Týh, oıymdy buzdyń-aý. Orys ulyǵy kelse, túrme salady, orys mujyǵy kelse... y- ym...

— Múrde salady, — dep, Ǵazız taǵy da qarqyldap kúldi.

— Týýh, naǵyz beıbastaq ekensiń. Múrdesi nesi-aı, úı salýdy qalaı aıtamyn, sony uıqastyra almaýymdy qarashy!

Aqan da oılanyp otyrǵan:

— Ǵazızdiń múrdesin paıdalansaq, "Ólimdi jer múrdesiz bolmas, ákimdi jer túrmesiz bolmas!" — degende, Áltaı qýanyp ketti:

— Mine, mine! "Aı, almas qylyshym-aı...

— Biraq Áleke, sizdiń mujyq pen ulyqty uıqastyrǵanyńyzdy qaldyrýǵa bolmaıdy, osynyń tóńireginen izdeý kerek, — dedi Aqan óz maqalyna kóńili tolmaı.

Borıs qart ta túnerip, oılanyp otyrǵan, basyn oqys kóterip alyp, tóteden qoıyp qaldy:

— Mýjık — úı, ulyq — túrma!

Bári dý kúldi.

— Eger ol unamasa," mýjık — pech, ýlyk — mech!"

— Oho! Jarap jatyr, Barys aqsaqal, mynaýyńyz tipti úılesimdi. Pech — jylylyq, tirshilik belgisi, mech — sýyqtyq, ólim belgisi, al qazaqsha qalaı! — dedi Aqan qabaǵyn shytynyp, kózin tóńkere oılana qaldy da, qaıtadan jadyrady. — Taptym, taptym!

— Men de taptym! — dep qýandy Ǵazız.

Novıkov qana qazaqsha eshteme uıqastyra almaı, aqyndar saıysyn qyzyqtap, kúlip otyr.

— Al, aıta ǵoı, Ǵazız!

— Aldymen siz aıtyńyz, Aqan aǵa!

— Men bireýin aıttym ǵoı, berdim kezekti.

— Endeshe:

"Ulyqtar salyp abaqty,
Qazaqtardy qamapty.
Mujyqtar kelip úı salyp,
Qyzyqtap qazaq qarapty".

— Jaqsy, jaqsy, — dedi Aqan, — mynaýyń shynynda da táýir, táýir!

— Qoı, Ǵazız shyraq, — dep Áltaı daýlasa ketti. — Aqan ánsheıin kóńilińe qarap aıtady da, áıtpese, mynaýyń maqal emes, syrnaıyńa qosylyp salatyn shubatylǵan óleń ǵoı.

— Óleń bolsa neǵyl deısiń?! Maqal tórt joldan da, on joldan da kele beredi.

— Qoı, qaraǵym, on jol degeniń tipti týk qısynǵa kelmeıdi. Sondaı bóspe sóz ne kerek. Óleń etip aıta ber, bizge qazir keregi qysqa, dop aıtylatyn maqal. Aqan serim, endi óziń aıtshy, umytyp qalǵan joqsyń ba?

— Joq, nege umytaıyn. Biraq bul meniń jeke shyǵarǵan maqalym emes, sizderdiń sózderińizdi alyp, qosqan qosymsham dep uǵyńyzdar. Tek qana "úı" degendi irge dep aldym. Úıdiń tórt qabyrǵasy ma, álde óris, kórshilik irge me, bárine de keletin sıaqty, ıá bylaı:

"Orys mujyǵy kelse, irgeń keńeıer,

Orys ulyǵy kelse, túrmeń kóbeıer".

— Pah-pa-pah! Asyl ardagerim-aı. Mine — maqal! Budan artyq ne kerek? Mynaý erteńnen qaldyrmaı elge jaıatyn asyl sóz boldy:

"Orys mujyǵy kelse, irgeń keńeıer,

Orys ulyǵy kelse, túrmeń kóbeıer".

— "Pah, pa-pah! Áı etterińdi túsirińder. — Áltaı aýyz jaqqa aıqaı saldy: — Tamaqqa bir toıyp alyp, áńgime kebin tań atqansha shertpesek. Aınalaıyn-aı, Mátbeı balam-aı, qarańǵy qoraǵa kelgen shamdaı boldyń-aý. Týh, myna bir túrmeniń mańynda qansha ǵajap dúnıeler estidik. Ǵajap-aı, ǵaj-ja-a-ap!"

16

Qarańǵy qoraǵa sham alyp shyqqan bala sasyq kúzenshe bet baqtyrmaı shaq-shaq etedi.

— Joq, dedim ǵoı úıde, úıde joq Jaıyn aǵam. Ózderiń sóz túsinbeıtin naǵylǵan adamsyńdar, o zaman da bu zaman! Joq degen soń joq!

— Úıde bolmaǵanda ony jer jutyp ketti me, qaıda?

— E, qaıda ekenin qaıdan bileıin... Qonaqqa ketken, — dedi bala jaltaryp.

— Kimniń úıine ketti?

— Kimniń úıin bilesińder. Qala úlken.

— Áı, bala, sen olaı sózdi kóbeıtpe. Qaraótkeldiń bar úıi meniń alaqanymda, atyn aıtshy, ózimiz-aq taýyp alamyz. — Ǵazız shaqyldaq balaǵa tóne tústi.

— Atyn bilmeımin, baǵana keshke ketken. Tapqysh ekensińder ózderiń taýyp alyńdar, o nesi-aı, senbeısińder me. Qane esik jabamyn, qoradaǵy qoılar shyǵyp ketedi. Men tyǵyp otyr deımisiń, o nesi, o zaman da bu zaman!

Ǵazız balanyń mińgirlep, asyǵýynan sekem alyp, Aqanǵa qarady.

— Aqan aǵa, ne de bolsa úıge kirip kúteıik, áıteýir bir keler úıine.

— Senderdi biz baqpaımyz, jatamyz qazir. — Sózi túıeden túskendeı.

— Jatqany nesi-aı, qyzyl ińirden jatatyn ne kórindi.

— Neǵylǵan qyzyl ińir, jermaı joq tań atqansha otyratyn. — Bala taǵy da qısynsyz birdemelerdi aıtyp ketti.

— Jermaı joǵy kórinip tur, barlyq úılerinde sham samaladaı jaınaıdy, qonaqtar bar ma úıde?

— Joq, dedim ǵoı, eshkim joq, — dep bala shyjbalaqtap syrtqy esikti ıegimen nusqady, — qane shyǵyńdar, esikti jabamyn. Neǵylǵan túsinbeıtin adamsyńdar!

— Óı, mynaý ózi meımandy qýatyn neǵylǵan tasbúırek, tipti tili men jaǵyna súıenip, qarashy ózin qarshadaı bop, — dep Ǵazız balany keýdesimen soǵa alǵa umtyldy. — Júrińiz, Aqan aǵa, tap men bilsem, Jaıynbek úıde, mynanyń baıbalam salýyna qaraǵanda.

Bala aldynan júgire shyǵyp, jolyn kes-kestedi.

— Úıge kirýge bolmaıdy dedim ǵoı. Bolmaıdy degen soń bolmaıdy. Aıttym...

— Ket ármen, — dep Ǵazız balanyń keýdesinen nuqyp qaldy, — Mynaý ózi ne degen júgensiz ósken neme, qazaq emessiń ǵoı óziń.

— Iá, degen kirersińder. Úıde úlken qonaqtar bar. Kirersińder jamańqatty, o zaman da bu zaman! — dep yzaly bala qolyndaǵy maıshamdy úrlep sóndire saldy. — Ana bosaǵada ıt jatyr... qapsa ıgi edi, bálem...

Aqan men Ǵazız qarańǵy qorany sıpalap júrip aýyz bólmege kire bergende, aldarynan Jaıynbektiń ózi shyqty.

— A, úıde ekensiń ǵoı, aman ba-aı, Jaıyn balyq, tap ústińnen tústik-aý, — dep Ǵazız alaqanymen semiz jigittiń maıly jaýyrynyna sart etkizdi.

— Óı, seniń-aq oıynyń taýsylmaıdy eken jaýyrynnan nege urasyń, — dep kózildirigi murnyna túsip, tershigen Jaıynbek qıqań etip, qonaqtardyń amandyǵyn salǵyrt aldy.

— Nemene jaýyrynnan ursa kúshim qaıtady, baǵym taıady dep turmysyń, qatyn emespiz, jigittiń urǵanynan eshtemeń ketpeıdi.

— Neǵyp túndeletip júrsińder mezgilsiz ýaqytta?

— Saǵan qonaqqa keldik, qaıdaǵy mezgilsiz ýaqyt.

— Durys qoı, durys qoı, — dep, jigittik shaqtary birge ótken, qyzoınaqtardy birge atqarǵan adýyndy Ǵazızden jasqanǵandaı Jaıynbek mińgirlep, kibirtikteı berdi.

— Durys bolsa, endi úıge kirgizbeısiń be qonaqty?

— Ol durys qoı, durys qoı, biraq...

— Ne biraq?!

— Úıde bir uıatty qonaqtar otyr edi...

— Sonda nemene, biz uıatsyz qonaqtar bolǵanymyz ba, ne aıtyp tursyń óziń, Aqan aǵadan artyq qaı qonaǵyń bar edi qazaqta.

Jańaǵy qoradaǵy bala bulardyń sońdarynan kirip, sózderin tyńdap turǵan. Qara kóleńkede Jaıynbektiń qasyna baryp, kóıleginen tartyp:

— Aǵa, mynalardy tebeıin be?! — dedi.

Jaıynbek qysylǵan joq:

— Bar, ana jaqqa, — dedi jaı ǵana.

Bala shekesine qolyn qoıyp, teris aınalyp, jandarmdarsha tart-tars basyp júrip ketti.

— Jaıynbek, qaljyń óz aldyna, biz sharýamen júrmiz. Ózińe belgili sharýa. Seni sońǵy kúnderi ustaý qıyn bolyp barady, — dedi Aqan.

— Iá, bilem... belgili ǵoı, endi... erteń sóılessek te bolatyn edi... Al tezirek aıtyńdarshy.

— Óı, tórt kóz, saǵan bosaǵada turyp sharýa aıtatyn bizdi kim dep tursyń. İshke kirip, jaılanyp otyryp aıtamyz. — Ǵazız shyn shamyrqanyp tór úıge bettedi. — Júrińiz, Aqan, aǵa, júrińiz, kóreıin bunyń qonaqtaryn.

— Jaraıdy endi, kirińder, áıteýir kelgen ekensińder... Apyrmaı uıat boldy-aý, uıat boldy-aý, qaıdan ǵana ýáde berip em, — dep Jaıynbek domalandap, sońdarynan sóılep keledi, — Qashan da bireýge jaqsylyq etem dep, saý basqa saqına tilep alam...

Úıde jasyrynyp, qazaqshylyq rásimde joq qalalyq dástúrmen shaqyrýsyz qonaqqa tarylǵan Jaıynbektiń myna qorlyǵyna kúıingen Aqan teris aınalyp júre bergisi keldi de, zorǵa shydady. Tap osy joly Jaıynbekti ustasa, sharýalarynyń ne bolatynyn, ne bolmaıtynyn birjola sheship, tike sóıleýge Ǵazız ekeýi kelisken. Endi bosaǵada turyp, aqyldassa, taǵy da bir ońaı syltaýlar aıtyp, súıretpege salýǵa beti búlk etpeıtinine kúmán joq. Kiriptarlyq ne istetpeıdi, ánsheıinde myna shańyraqqa shaqyrsa da bas suqpaıtyn seri, endi basyna kún túskende tentek Ǵazızben birge ruqsatsyz kıip-jaryp tórge ótti.

— Assalaýmaǵalaı-kó-óm! Kesh jaryq, orta tolsyn, — dep, jarma esiktiń tabaldyryǵynan attaı berip,Ǵazız aldynan Aqan serini ótkizdi.

Eki otaý quryp, qus jastyqtarda shyntaqtaı jatqan adamdar bastaryn kóterisip: "Áı, sender ekensińder ǵoı" degendeı qaıtadan tómen tuqyraıdy. Aqyndy tanysa da tanymaǵandaı boldy ma, bulardyń sálemin eshkim alǵan joq. Tek orta tustan Kúshenuly Turlybek qana qolyndaǵy kartasyn aralastyryp jatyp:

— E, "Faızolla ákem aty, Ǵazız atym", senderdi kim shaqyrdy?! — dedi aqyn júzine qaramastan. Aqyn júregi shym ete qaldy. Bul da bir qorlanǵan tus. "Budan artyq mazaq bar ma. Jo-joq, qaıtse de shydaý kerek". Ǵazız de qansha adýyndy bolsa da Turlybektiń sózine shamdanǵan joq, myrs etip kúlip, qaljyńmen jaýap berdi:

— Tureke, ókpeńiz oryndy. Sizdi Jaıynbektiń qatyny shaqyrǵan ǵoı, bizdi ózi shaqyrǵan! Bularda ondaı soraqylyq bola beredi.

— E, shaqyrsa otyryńdar, kúzetshilerdeı qaqımaı! — dep, túsin sýyta qoıǵan Turlybek kartasyn tarata berip bosaǵada turǵan Jaıynbekke oqty kózin qadaı qaldy.

— Endi ózderiń kelgen ekensińder, otyrsańdarshy úlken kisimen jaǵalasa bermeı, — dep Jaıynbek "men shaqyrǵam joq" degendi sezdire, sovetnık aldynda qıpaqtap, aqtala sóıledi.

— Qaı jerge otyramyz, ıne shanshar jer joq, osynsha adamdy shaqyrarmysyń, — dep Ǵazız de Jaıynbektiń qytyǵyna odan saıyn tıe tústi.

— Onda ana jaqa baryńdar, áıelder jaqqa, meniń qonaǵymda sharýań qansha? — Úı ıesi pyshaq aınalmaı, zyǵyry qaınap shyǵyp ketti.

Bólmedegiler Qarótkeldiń óńsheń jýantaıaq shonjarlary. Aqan qazaqtar ishinen Turlybek pen Erdendi, eki-úsh orys ulyqtarynyń ortasynan kókshetaýlyq Radzılevıchti ǵana tanydy. Aqan ishinen: "Myna sum qaıdan júr bul jaqta?" dedi de qoıdy.

Úsh topqa bólinip otaýlasa otyrǵandar kartaǵa ábden berilgen. Jym-jyrt oınaǵandaı qolyndaǵy qarttaryna únsiz tesilip, anda-sanda qupıa birdeme aıtqanda qaısybir daýsyn shyǵarady da "artyq dep qoıǵam joq pa" degendeı, óz úninen óz úrkip, kózi alaqtap basqalaryna qaraıdy. Bulardyń bir toby "Trı lıstıkany", ekinshi toby "Orlánkany" oınap otyr. Aqmola jataqtaryna áli taramaǵan, ulyqtar ǵana qatty áýestenip júrgen bul oıyndardy Aqan jaqsy biledi. Qoly da júrgish. Biraq, tap osy arda sýqany súımeıtin myna shonjarlarmen oınaǵysy kelmedi. Oń jaqtaǵy aq bolyskeı kereýettiń qasyndaǵy tórt aıaqqa otyryp, úı jıhazdaryna kóz saldy. "O, ǵajap, ár dúnıeden ıesiniń júzi kórinip, ıesiniń ısi keletin sekildi".

Omby kadet korpýsyn tamamdaǵan Jaıynbek basqalardaı áskerı qyzmet atqarmaı, Aqmolaǵa — óz eline kelgen. Alǵashqyda ýezik mırovoı sýdıada tilmash bolyp júrip, keıin oıazdyń qol astyna ári tilmash, ári kómekshi bolyp aýysqan. Tegi bas esebin myqtap biletin bolsa kerek, ezi qatarly oqyǵan azamattardyń kóbinen asyp, baılyǵy shalqyp tur. Jas ta bolsa dúnıeniń qybyn keltiretin naǵyz jylpos jigit. Basqa ulyqtar bir asasa, bul eki asaıdy. Novıkov aıtqan qazaq Bırony osy. Bar aıyrmashylyǵy Bıron turmysynda atshynyń balasy bolsa, Jaıynbek kezinde Zamanbaı atanǵan, osy tóńirekke atyshýly bıdiń jalǵyzy. Bıyl Saǵynaı asynda Aqan kórgende tap mundaı emes edi, eki-úsh jyldyń ishinde burynǵydan da jondanyp, beti shar tabaqtaı, qarny tóńkerýli tegenedeı bolyp, kún sanap semirip, aıy-kúni jaqyndaǵan áıeldeı quıymshaq tusy jalpaıa qalypty. Myna keń otaýy da semiz ıesi sıaqty. Dúnıege siresip tur. Qala saýdagerlerinde bolatyn orys jıhazdary men tóbege deıin qus tósek, kilem, alasha, jastyqtarmen tirelgen tósekter, kózine kózildirik, ústine frak, basyna qazaqy kesteli taqıa, butyna oryssha shalbar, aıaǵyna qonyshynyń shetin qaıyrǵan qısyq taban etik kıetin ıesiniń sıqyndaı alabajaq. Jerge tóselgen kilemder de, qatqabat túkti, túksiz kilemder ústinde quraq kórpeler, syrmaq, birsalar, sheti shyǵyp jatqan tańdaı alashalar, qabyrǵaǵa ilingen kilemdermen qatar oıýly tús kıizder, tipti bazar tabaq kilemderi de jarysyp, bir-birine mingese qalǵan. Bári kórer kózge kórmege qoıǵandaı. Baılyq kózi osy degendeı maqtanyshpen qalaı bolsa solaı jınalǵan jasaý birtúrli tynys taryltatyndaı. Bári dala júzin kórmeı dymdanǵandaı syz ıisi bilinedi. Tegi dúnıeni bulaı ustaýda da úıdegi oqymaǵan kelinshek emes, oqyǵan úı ıesiniń basshylyǵy kórinip tur. Kez kelgen jerge k.ystyryp ile bergen Jaıynbektiń jeke, ne oıazben, basqa shen-shekpendi adamdarmen túsken sýretteri "men, men" degendeı alystan syǵalaıdy. Esikten Jaıynbek kórindi. Júreleı otyryp bir oıynshynyń kartasyna úńilgen Ǵazızdiń qulaǵyna taıaý kelip sybyrlady:

— Karta oınamaǵan soń munda ne bar, ana jaqqa júrińder. Áıelder kútip otyr. Senderdiń ánderińdi tyńdaǵysy keledi.

Tilmashtyń barlyǵa shyqqan sybyryn qulaǵy shalǵan Turlybek ytyrynyp qaldy:

— Olar da erige beredi eken?

Ǵazız sovetnıktiń shamshyl sózin unatpaı, taǵy da qyljaqtady:

— E-e, sizder karta oınap álek, olar ne oınamaq? Aqan aǵa, júrińiz, sulý jeńgeılermen biraz oınaq salaıyq.

— Barshy, barshy, kartaǵa meshaıt qylasyń, — dep, álgi oıynshy jelkesinen tóngen Ǵazızge shalqaıa qarady. — Alla rıza bolsyn, barshy, jeńgeılerińmen oınaq salmaq túgil qoınyna barsań da meıliń.

— Árıne, óz qatynyń úıde qalǵan soń, basqanykin aıap qaıtesiń, jomart bolsań úıińe jiber, — dep, qasyndaǵy bireýi qosyldy.

— Júrińiz, Aqan aǵa, — dep seriniń atyn ekinshi qaıtalaǵanda baryp, tanymaıtyn qazaq chınovnıkteri bastaryn kóterisip-kóterisip aldy.

— Ýaý, Aqan degeni Aqan seri emes pe?

— Aqan seri bolsa qaıteıin dep ediń?

— Kóre almaı qaldyq-aý.

— Kórimdigin berseń kórersiń, asyqpa, qaıda keter deısiń. Ol da basy, kózi bar adam! — dep Turlybek Kúshenuly kúshene sóılep, qartyn oınaı berdi.

— Aqandy kórgiń kelse, andaǵy qarǵanyń báletin kór! — dep Erden de qıqyldaı kúldi.

Áıelder otyrǵan bólmege kirmes buryn Aqan:

— Ǵazız, osy úıde aqsaqal bar emes pe, qazaq rásimimen áýeli sol adamǵa sálem berýimiz kerek edi, — dep aýyz bólmede bógeldi.

— Iá, ıá, júrińiz. Áı, tórtkóz, ákeńniń úıi qaıda? Sálem berip shyǵaıyq.

— Óı, sen de erige beredi ekensiń. Aljyp otyrǵan tórinen kóri jýyq adam seniń sálemińdi neǵylsyn. Júrińder, áıelder kútip otyr.

— Áıelder eshqaıda qashpaıdy, úlkenge sálem bermeýimiz uıat-taǵy.

— Qaıtesińder, barmańdar dedim ǵoı. Sóz estigileriń kelip tur ma, ol shal kóringenge ýdaı tilin jumsaıdy. Qulaǵy kereń, toqsandaǵy mılaý shaldan ne suraısyń, júrińder.

— Óı, óziń ákeńdi kelin qusatyp shymyldyqta jasyryp ustaıtyn dep pe eń. O nesi-aı, kórgensiz bolsań óziń kórgensiz bola ber.

— Al, mollanyń balasynyń aýzy qısaıdy, — dep Jaıynbek Aqandardy qora ishindegi úlken úıge amalsyz bastady. — Tek kóp otyrmańdar... Jaman úıdi qonaǵy bıleıdi dep, sender tipti bılep-tósep kettińder ǵoı!

— Sen, qaıbir bizdi qonaq dep qol qýsyryp qarsy alyp eń, nıetińdi uraıyn!

Zamanbaı aqsaqaldyń úıi jatar ornymen qazandyǵy bir jalǵyz bólme eken. Bólme ishi qulaq kúıgendeı ystyq. Kóneleý aq kóılek, aq dambaldy qart syǵyraıyp jalǵyz tereze jaq qubylaǵa betin berip, tar úıdiń jartysyna deıin kótere salǵan taqtaı sákide namaz oqyp tur. Aqandar qazandyqqa qoı qıyn ústemelep qalap otyrǵan qyzylshyraıly kelinshekke sálem berdi. Ǵazız seriniń qulaǵyna:

— Bul toqaly, keıin alǵan, — dep sybyrlap qaldy.

Qart namazyn oqyp boldy da, jaınamazyn ilip, keı tusynyń júni túsip, tyqyrlanǵan qońyr aıý terisiniń ústine moldasoqyna otyrdy. Zamanbaı dese degendeı, zamanynda molda bolǵan adam ekendigi kórinip tur, qasqaıa túsip otyrysy toqsandaǵy shaldaı emes, áli de at ústinde tik otyryp, el aralap bılik aıtatyn qýatty adamnyń keıpin tanytqandaı. Eki aıyrylyp keýdesin japqan bir qara qyltanaqsyz appaq kúmis saqaly ǵana uzaq ómirdiń, kóne tirshiliktiń belgisindeı. Aqan júrek tusyn alaqanymen basyp, tájim ete qol berdi.

Uzyn jilikti, kúrekteı tarmys qoly muzdaı eken. Ózi de uzyn boıly, jaýyryndy adamnyń ıyq súıekteri kóılek syrtynan bilinip, shodyraıyp tur:

— Armysyńdar, balalarym! — dep, kelgenderdiń sálemin tyńdap alǵandaı, sál otyrǵan soń baryp eskishe amandasty.

— Al endi sálemdestińder, boldy ma? — dep Jaıynbek ıek qaǵyp edi, qart áldekimdi keketkendeı kúlimsiredi de, qaıtadan qanyn ishine tartyp, surlana qaldy.

— Jaıynbek, sen bara ber. Qonaqtaryń sál tynystasyn, — dedi. — Jaıynbektiń qylqyldaýyna qaraǵanda, keteıik dep tur-aý, es biletin kórgendi azamat bolarsyńdar ma. Ulyq bolsańdar da kishik ekensińder. Osy úıge kelisteriń-aq aıtyp tur. Jaıynbek munda jolatpasa kerek edi, tegi keýdesinen ıterip kirgensińder-aý. Tisi joq kári arystandy kórip, jalynan bir sıpap keteıin dep keldińder me? Saıraǵan tili ǵana qalǵan kereń toty qusty tyńdaıyn dep keldińder me? Jaraıdy, men saıraıyn, múkisi joq tilime, qaltqysy joq júregime erik bereıin.

— Áne taǵy da saırady. Jaraıdy, shaǵymdaryńdy shalǵa aıtarsyńdar, sol oryndar, maǵan nesin kelgensińder, — dep Jaıynbek dolyryp shyǵa berip edi, Zamanbaı qart balasynyń sózin túgel estigendeı, týra ústinen tústi.

— Áı, Jaıynbek, meımanyńdy jasytam deseń, meımanań tasyǵan eken. Kóp asqanǵa bir tosqan. Seniń buldap berer asyńnan, qundap berer jaqsylyǵyńnan ne qaıyr. Úrkitpe olaı úrkerdeı jurtyńdy! A-aı, beker kelgensińder buǵan shyraqtarym, beke-er!

Jaıynbek qolyn bir siltep ketip qaldy. Aqandar yńǵaısyzdanyp, esikke bir, qartqa bir jaýtańdap qaraı berdi.

— Jaraıdy, balalarym, kóp ustamaımyn, kúnderiń túsken eken kúldeı adamǵa. Úıge kirgen jylanǵa da aq quıyp shyǵarýshy edi, men azǵana aq nıetimdi aıtyp, aq batamdy bereıin. Ólgende artymnan atymdy shyǵarsyn demeımin, aq ólimdi aıta júrsin, qajet bolsa ǵıbrat alsyn deımin, — dep, qart únsiz otyryp qaldy.

Jas toqal shıraq qımyldap, atasynyń aldynda ınabat saqtaǵan kelindeı ydys dybysyn shyǵarmaı, kóıleginiń sybdyryn estirtpeı, erine eshteme aıtqyzbaı-aq lezde shaı jasady.

Aqan seri balasymen qyrǵıqabaq qarttyń sózin tyńdap, sebebin bilgenshe qumartty. Kezinde aty osy ólkege týrashyl ádildigimen keń jaıylǵan bıdiń qartaıǵandaǵy syńaıyn baıqaǵysy keldi.

— Meniń bul fánı jalǵannan ketip, ólgenime bıyl segiz jyl. Myna Aıshyraq qaraǵymnyń kárip bolǵanyna bes jyl. Ótken ómirime ókinbeımin. Kezinde dúnıeni shaıqap óttim desem, asylyq bolar, shaıqalǵan ómirdi baıqap óttim. Ádildik aıtar bı atandym. Múlt ketken jerim bolǵan shyǵar, biraq nahaqtan-nahaq qıanat etip urt ketken jerim joq. Sodan da shyǵar elimniń aldynda, qalyń áleýmet jurtymnyń aldynda táýir atanbasam, "áı, kápir" atanǵam joq. Dúnıe, mal jımadym, mine osy úıde ne bar myna Aıshyraq ekeýimizdiń enshimizdiń bolǵany osy. Ana qabyrǵadaǵy taqyr kilem edi, tekemet, alashalar kezinde jaınap turǵan jańa edi, ár nárse kezinde, bular da bizben birge qartaıyp, jibi bosap tozyp, óńi taıyp qýaryp keledi. Maǵan jańa dúnıeden tozyǵy jetken osy kóne dúnıeler kósh artyq. Aıshyraq ekeýmizdiń jastyq shaǵymyzdyń belgisi, adal ótkizgen tirshiligimizdiń kózi. Bulardyń birde-bireýin áldekimderdi qorqytyp, ne jylatyp alǵanym joq. Sodan da bolar, kózime ottaı ystyq. Myna meniń astymda jatqan aıý terisi — bul da qýatty jigittik shaǵymnyń óshpes belgisi. Kókshetaý jaǵynda, qaraýyldar elinde júrgen kezimde, bul naısap — eldi bóriktirgen nysanaly aıý edi. Eshkim tımeı, anda-sanda el mańyna mań-mań basyp kelip ketip júretin aıý bir kúni áldeneden yzalanyp, óz-ózinen ashynyp, el malyna byqpyrttaı tıedi. Jaýgershilik zaman edi, keıde tutqıyldan atoılap az aýyldardy syrttaı tıer jaý shaýyp ketse, bir jaǵynan osy aıý malyn jaryp, adamǵa da shaba bastapty. Ol kezde bı atym joq, batyr atym bar edi. Top jigitpen baryp jalǵyz jekpe-jekke shyǵyp, bir qolymda aıyr, bir qolymda kezdik — qapysyn taýyp, aıýdy aldym. Keıin, sol tustyń aǵashy "Aıý alǵan shoqy" atalyp ketipti. Mine, myna teriniń meniń astyma túskenine tabany jalpaq alpys jyl. Qalyń, qaıratty júnin alaqanymmen sıpaǵan saıyn, boıymdaǵy qýatym, oıymdaǵy jigerim tutanyp, el ústine bılik aıtqanda qaıratymnan taımaýshy edim. Endi júni túsip týlaq bolǵanda jalaq-jalaq myna aıý terisindeı qańylshaqtanyp, júni jyǵylǵan jasyq jandaı tómen shik tartqan bul bir taýsylǵan, bitken shaq... Aý, balalarym, shaı ala otyryńdar, sýyp qaldy ǵoı, — dep, Zamanbaı qart shynyaıaq tabaǵyndaǵy shaıyn qoly sál dirildeı kóterip, urttap-urttap aldy.

— Endi qartaıǵan, aljyǵan shaǵynda jalǵyz ulymen nege aıtysyp, nege shaınasady dep otyrǵan shyǵarsyńdar. Ras, aıtystym, qazir odan qalǵanmyn. Qazir meniń ashýym, ot basynda quman tazalap, teris qarap burtıǵan urǵashynyń ashýyndaı. Balam, ózderiń kórgen shyǵarsyńdar, men kórmegen baılyqty, men jımaǵan asyldy jıyp otyr. Úıi aýzy-murnynan shyǵady. biraq, balam qazaqtyń "murnynan esek qurty túsip tur" degen sózin uqpaıdy. Qyzǵanbaımyn, dúnıe-múlikti jınasyn. Qaıǵyramyn, sol dúnıe, qaıyrly bolar ma? Men dúnıe qýǵam joq edim, biraq qyzyqtadym. Myna aldaryńa kelgen sary samaýyr, búıiri maıysqan jez samaýyr, aq quman, kárlen shynyaıaq — bári óz qolymmen jıǵan dúnıeler. Eń alǵash qala shyǵyp, eń alǵash aýylǵa ákelgen qazaqqa jańa dúnıeler. Ákem marqum usta edi. Soqpaıtyn dúnıeleri bolmaıtyn. Men kórik basatynmyn. Sonda qara terge túsip soǵatyn at taǵasyn, aıyl-turman, arba dońǵalaqtaryna tartar shenge deıin endi bazardan, orys qolynan, qoı berip, esh qınalmaı-aq alatyn boldyq. Orys qolynan shyqqan myq shegeden bastap, dúp shegege deıin qyzyqtap jınadym. Endi osyny jasar ma ekenbiz dep, biz de úırener me ekenbiz dep qýandym. Anaý qap-qara temiri qalǵan aq kereýetti de Orynbordan aýylǵa ákelgen men edim. Mynaý meniń eńbegimmen tapqan keremetim dep maqtan etkem joq, kórińder, qolynan óner tamǵan osyndaı el bar, úırenińder dep ákeldim. Shormannyń Musasyn biletin bolarsyńdar. Asa kemeńger, dana adam ǵoı. Sol bar, shen-shekpendi kóp qazaq, ataqty Saqqulaq ta bar, alǵash ret Peterborǵa bardyq. Bul bir úlken hıkaıa. Sonda elge qaıtarda, Musa bárimizden de aqyldy, dana sóz aıtty: "Peterbordy kórmegen adam dúnıege keldim degeni beker, Peterbordy kórmegen jan erteń jumaqty kórem degeni jalǵan".

— Mynaý shynynda da jaqsy aıtylǵan sóz eken, Estimep edim, — dep Aqan Ǵazızge qarady.

— Bir artyǵy joq, ras sóz. Biz Peterbordy kórgende jańa týǵandaı boldyq. Kóp jasadyq, kóp kórdik dep keýdemizdi kerip, tósimizdi soǵyp júrgen bir dúnıege jańa ǵana kóz toqtatyp qaraǵan sábıshe aýzymyz ashylyp, aınalamyzǵa qaraı berdik. Toımaı qaradyq, túsimizde kórgendeı túsinbeı qaradyq. Anaý quıma tastardan quıǵan záýlim saraılar, ózen boıynda sapyrylysqan alyp kemeler, myń-myń ǵasker. Aıta bersem, búgin taýysa almaımyn. Shirkin-aı, biz de osyndaı el bolar ma ekenbiz dep armandadyq. Alpysymda anasynyń tar qursaǵyn jaryp shyqqan balam osy Jaıynbek edi. Anasy bir jyldan soń dúnıe saldy. Buryn ul-qyzdarym turmaı, osy ulym ǵana elge indet bop keletin talaı ótkelden aman ótip, tiri qaldy. Endigi qýatym, orny tolmaǵan armanymnyń basshy tóli dep orys oqýyn oqyttym. Tilmash bolyp elge oraldy. Kele oralymdy boldy. Mańyna ulyq ta, baılyq ta ońaı orala berdi. Baqsam, ulyq dep júrgenim qorlyq eken de, baılyq dep júrgenim urlyq eken. Orys oqýyn oqyp el kósegesin kógerte me degen ulymnyń el keregesin sógetin zulym ekenine kózim jetti. Shaǵymmen jylap kelgendi jylandaı shaǵady, súıenish izdep kelgendi súlikteı sorady. Talaı ret qolynan qaqtym, ákelik bıligimdi júrgizip, teris jolynan burdym. Jaǵalaspa tizginge dep, atadan mıras tizginge sum, suǵanaq qolymen jarmasty. Aqyry jeńdi. Armanyna jetip jeńdi. Qajyp jeńilgem joq, bu joly Haq taǵala bolysty ulyma. On jyl boldy, qulaǵymnan aıyryldym. Qulaǵy kereńniń sózinde mereı joq. Qulaǵyńmen estip, júregińnen ótkizbeı, jurtty tyńdap, oı qorytpaı sóılegen sózinde mán joq. Ol — myljyń sóz, qunsyz sóz. Meniń tirideı ólgenim osy edi. Endi kirip-shyǵar burynǵy qurdastarym da joq, qaı úıge baryp, ulymdy jamandaıyn. "Áı, qaqpas" atanǵansha, úıde domalap, ólim kútip jatqanym artyq shyǵar. Buryn kórshi aýyldardan halimdi bilip, aǵaıyn-juraǵat kelip-ketip turatyn. Jaıynbek olardy da tyıdy. Boıyn úıretpeıin deıtin shyǵar. Kim bilsin, jańa zamanǵa zalym bala da kerek shyǵar. Sodan beri kisi júzin kórmeı, qolynan as berip, eshkimge dám tatqyza almaı, eshqaıda bara almaı, basyr bop myna Aıshyraqtyń da shyraǵy sóndi.

Zamanbaı aqsaqal qaıta quıǵan ystyq shaıdy úrlep iship, uzaq otyrdy. Shaıdyń býy ma, álde oıdyń býy ma, juqarǵan qabaq terisi salbyraǵan muńdy kózinde jyltyldaǵan jas bar. Alysqa ushqan balapandarynyń taǵdyryn oılap, shyń basynda únsiz múlgigen qart qyran sıaqty myna alyp adamnan maı basar Jaıynbek týdy degende eshkim senbeıtindeı.

Zamekeń basyn kóterip aldy, kózi kúlimdep, taǵy da sergek sóılep ketti.

— Ákem marqum qyzyl shoqta beti qyp-qyzyl bop, yńq-yńq etip aýyr gúrzi balǵamen temirdi qamyrdaı ılep turyp, tisi aqsıyp kúletin edi. Sózge sarań adamnyń aıta beretini bir sóz: "Áı, Zamanbaı, Zamanbaı, seniń zamanyń baı bolar ma eken, zamanyńnyń jaman baıy bolar ma ekensiń. Zamanbaı, Zamanbaı, Jamanbaı atanbasań jarar edi" deıtin. Bertin oılasam, meniń atymdy Zamanbaı qoıǵanda, marqum meni zamannyń baıy bolsyn demeı, zamany baı bolsyn degen tilek tilegen eken-aý. Men de ulymnyń atyn úlken tilekpen qoıyp edim. Bul — naǵyz orys zamanynda, orys patshasynyń bıligi júrgende týǵan bala.

Buryn Zamanbaıdy kórmegen Aqan seri men buryn de, áńgimesin tyńdamaǵan Ǵazız aqyn, alys-jaqyndy boljaǵysh, oıy shyńyraý, kóńil kózi jiti qartty sózine qumartty. Syrt qaraǵanda eshteńe bilinbeıtin myna úıdiń ishinde qandaı ǵajap tirshilik jatqanyna tańqalysty. Zamanbaı qart únsiz tomsyraıyp otyrǵan eki jigitke tesile qarady da, taǵy da oılaǵan oılarynyń tap ústinen tústi.

— Solaı, balalarym, qyzyq emes pe, bir qoranyń astynda ákeli-balaly eki úı, únsiz jaýlasqan eki úı turamyz. Qaısymyz jeńemiz. Árıne, bala jeńedi. Zamanbaıdy shabaqtaı jutady. Birden juta almaıdy. Batyr óleksesin tamtumdap qylǵyta beredi, qylǵyta beredi. Men odan da qorqyp otyrǵam joq. Batyr birlik óledi. Átteń, shirkin, qazaq dalasynda júz-júz, myń-myń úı bar, sonda shabaqtar kóbeımese eken!..

Esikten baǵanaǵy shaqyldaq bala kirdi. Qolynda syrly aıaq. Qonaqtar jańa ańǵardy; toǵyz-ondarǵa kelgen bala týra Jaıynbektiń aýzynan túskeńdeı. Aıyrmasy — bala aryqtaý, qaǵylez. Eger oısha sál ósirip, semirtip, Jaıynbektiń kıimin kıindirseń egizdiń syńary derlik. Ógiz ben buzaýdyń uqsastyǵyndaı.

Bala is-mis joq, baǵanaǵy júrisimen tars-turs baǵyp keldi de, dóńgelek stoldyń ústine aıaqty sart etkizdi.

— Áı, kempir, — dedi Aıshyraq shesheıge, — myna kári jilik — sańyraý shalǵa, ózińe — ana kesek et. Al i enderge? — Bala eki qonaqqa qolyn shyǵardy.

— Óı, ákeńniń, — dep Ǵazız umtylǵansha bolǵan joq, qylmań etken bala esikke bir-aq bardy da, qaıta buryldy:

— Báribir senderge et joq, bárin qonaqtar jep qoıdy, Máh, Máh! — dep butyn saptap, shyǵyp ketti.

İshtegiler kúlgen joq. Qabaqtaryn qan jaýyp únsiz qaldy. Stol ústindegi etke de eshkim qol aparǵan joq. Álden ýaqytta baryp, oıda otyrǵan qart:

— Jaıynbektiń úlkeni. Aty — Maıyrbaı. Esterińde júrsin, keıin óskende bul balanyń betin de kóresińder, — dedi, sózin eki-ushty etip.

Atasynyń baýyrynda áńgime tyńdap, maýjyrap uıyqtap qalatyn momaqan-baýyrmal aýyl balalaryndaı emes, buryn-sondy qazaq dalasynda ushyrmaǵan, tentektigi de bir josyn jańa nemere, qala chınovnıginiń balasy Maıyrbaıdyń minezine Aqandar qaıran...

Bular Zamanbaı aqsaqaldyń úıinen shyǵyp, qarańǵy qora arqyly Jaıynbektiń otaýyna kelgende, baǵanaǵy kartashylar jaǵynan aıǵaı-shý shyǵyp jatty.

— Toqtaı turyńyz...

— Jaraıdy endi, túsiniseıik...

— Jo-joq! Sendermen endigári karta oınasam ba...

— Túk uıattaryń joq...

— Endi bizdiń jazyǵymyz ne?

— Joq, endi bir mınýt aıaldaýǵa bolmaıdy, — dep orysshalǵan sózder, abyr-dabyrdan soń, esikten julqynyp baǵanaǵy qap dambaldyń yzba baýyndaı baýy bar pensne taqqan ulyq pen Radzılevıch, olardyń shaýjaıyna jabysyp Jaıynbek, Erdender shyqty.

— Kıimim qaıda?

— Mantomdy ákel, — dep, boı bermegen ashýly qonaqtar syrtqy esikke umtyldy.

— Biz de ketsek qaıtedi! — mundaı syısyzdyqty alǵash kórgen Aqan budan ári endi shydaı almasyn bilip, bul úıden ketpekshi bolyp edi, Ǵazız qulaǵyna sybyrlady.

— Aqan aǵa, bir ret shydańyzshy, bul eneńdi uraıyndardyń qyzyǵyn kóreıik, bir ret, júrińiz ana jaqqa kire turaıyq, bizdiń nemiz ketti, — dep Aqandy jetektegendeı etip, ekinshi bólmege kirdi.

Ortada oryssha jasaǵan stol mańynda otyrǵan kileń áıelder bastaryn kóterip, Aqandarǵa sulý-sypaıy júzben syzyla qarap, erinderi jybyrlap, eki aqynnyń sálemin aldy da, únsiz qylymsyp, montıa qaldy. Bul bólmeniń de jasaýy alabajaq, kelinshekterdiń kıimderi de alabajaq. Mosqaldaý áıelder alaqandaı-alaqandaı qarala kavkaz qapsyrmalaryn taqqan qyzyl, jasyl barqyt kamzol kıgen de, bastaryna bórtpe, káris shádini salǵan jastaý kelinshekterdiń kıim-kıisi kent adamdaryna uqsaıdy. Únsiz tomsyraıa-tomsyraıa qalǵan tynyshtyqqa eti úırenbegen qaljyńshyl Ǵazız otyryp darǵa estirte Aqan serige qarady.

— Aqan aǵa, myna jeńgeılerdiń usqyny týra ana jaqta júnderi úrpıisip, tóbelesip jatqan qorazdaryn da sharýasy joq beıǵam taýyqtar sıaqty eken.

Ǵazız óz sózine ózi rahattana kúldi. Áıelder jaǵy da myrs-myrs etip kúlip jiberdi. Aqan da áıelderge jymıa qarap, tamaǵyna oqys tirelgen kúlkisin zorǵa tyıdy: "Shynynda da myna áıelder kók, jasyl, qyzyl qaýyrsyndy, bótegeli semiz taýyqtarǵa uqsaıdy". Keýdesin kere túsip, eńsesin kótergen jalpaq bet, tanaýly jasamys áıel sóz esesin jibermeı:

— Qaınym, onda ana jaqtan qashyp kelgen sen de balapan áteshsiń be, bizge qosylǵan taýyqsyń ba?! — ı m ilip túskende, bári de endi erkin jazylyp, sylq-sylq kúldi.

— Jeńeshe-aý, bizdiń taýyq emes ekenimizdi kórip otyrsyz ǵoı. Kári áteshter biriniń aıdaryn biri julyp jatqanda, taýyqtar jumyrtqasyz qalmasyn dep kelgen bóten áteshter ekenimiz ras, — dep, Ǵazız de qaljyńaǵa qaljyńmen jaýap berip, Aqanǵa qarady, — Aqan aǵa, osy shynynda da bala kezimde qorazdardy kóp tóbelestirdim. Taýyqtar, qashanda, qorazdar tóbelesip jatqanda, bir ara túsip, aralaspaıdy, jaıbaraqat jemin shuqyp, júre beredi. Tegi, "qaı jeńgeniń meniki" deıtin bolsa kerek. Taýyqqa zaty áteshtiń báribir ǵoı.

— I-ı, Hházız, átteń inikáıim bolasyń, áıpágándá sısá ıaqshılap týryp, ıaýap bırgán býlar ım, — dep, súırikteı aq saýsaqtaryna saýsyldata taqqan júzikteri, qulaǵyndaǵy syrǵasy, aýzyndaǵy tisterine deıin túgel altyndatqan aqsary, bádendi, appaq jumyr moıyndy tatar kelinshegi sózge aralasyp, jańaǵy mosqal kelinshek taǵy da tanaýlaı bergende órt sóndirgendeı bolyp kartashylar kirdi.

Aqandardy kózine de ilmeı, stoldyń eń tórine, tatar kelinsheginiń qasyndaǵy bos orynǵa ótken Turlybek tuldanyp, áldekimniń jer-jebirine jete otyrdy: Orys ulyqtary, taǵy eki qazaq sheneýnigi joq, ketip qalsa kerek:

— Tyltyń-tyltyń etip jópshendige kónbeısiń, úlkenge kishiniń bir iltıpaty degen bolýshy edi, jaǵalasyp qoımaısyń. Jeńile qalsań handyǵyńnan túsemisiń, ata-babańnyń bar jıǵan-tergeni ketetindeı, janyń shyǵyp, ólermendenesiń kelip, bastyǵyń, tóreń emes pe, onyki qate bolsa da syılaı salsań, sodan rızyǵyń kemı me, bedelimnen aıyrylamyn dediń be!

— Tureke, endi, "oıynda órelik, toıda tórelik joq" — dep, qara beshpentti, qara murt jigit burtıyp edi, Turlybek qolyn bir-aq siltedi:

— Qoı ármen, taıtalaspaı. Oıynda órelik!.. Odan da oıyn bilmes bala ákesiniń saqalymen oınaıdy deseńshi. Áı, Jaıynbek, quısaıshy mynalaryńdy, únemdep alyp qalaıyn dep pe ediń?!

Stol ústinde jartylaı-jartylaı qalǵan súıretpe shynydaǵy araqtardy Jaıynbek bultyńdap júrip quıa bastady.

— Seniki rasynda qatelik boldy, — dep, Erden de qabaǵyn shytyndy.

— Qatelegi ne, masqara, uıat boldy, myna qazaqtar kisi syılaýdan qalyp barady eken dep ketpeı me? Jol-jobany bilmesiń bar, nesine bas qosqan jerge tyrtyńdaısyń! — Turlybek kárlen shynyaıaqqa quıǵan araǵyn eshkimge soǵystyrmaı qaǵyp saldy.

— Onda keteıik, endigári jolamaıyq, — dep álgi zábirlengen jigit ornynan tura berip edi, Jaıynbek júgirip kelip, ıyǵynan basyp, yrjalaqtady:

— Qoı, Asylkoja, aǵańnyń úlkendik sózine...

— Endi kettiń ne, ketpediń ne, — Turlybek áli de taqymdaı túsip edi, qasyndaǵy tatar áıeli aralasty sózge:

— I-ı, Turlybek, bir súılásáń, tigi, qýp sýıláısyń jıtty goı, átáshlár hatli shapyldaı bırmáı! Hatýn-harshyqlar túgil, ırkák bıtsınlár. Ananda myna hýmıknarnyn ıyryn tyń laıyq, hart oınap iship alsandar, bık ısirip, tıli býp kıtásińlár!

Ashshy tildi áıeline Turlybek qarsy kele almaı:

— Iaryı, ıaryı ındi, ánkáıi! — dep, tatarshalap kúlgennen basqa qaýqar jasaı almady. Basqa qazaq áıelderi únsiz, eriniń betinen alyp tastaǵan sulý kelinshekke kózderiniń astymen qarasyp qana qoıdy.

— Iá, aıtpaqshy, Aqan aǵa, ǵapý etińiz, sizdi tanymaı qaldyq, — dep Asylqoja, endi Turlybektiń zildi sózin lezde umytqan syńaımen ornynan turyp, seriniń qolyn aldy. — Jaıynbek, dombyrań qaıda, dombyrań, osy karta júrgen jerde, part júrmeıdi, adamgershilik partty aıtam. Aqan aǵanyń jańa "Qulager" áni bar deıdi, estıikshi.

— Áýeli tamaq ishpeı me qonaqtar, — dep, Erden týralǵan semiz qoı eti, jylqynyń súri aralasqan úıme tabaq sýyǵan taǵamǵa qarady.

— Qatyn-aı, qate-e-en, sorpa, ystyq sorpa! — dep aýyz jaqqa aıǵaılaǵan Jaıynbek araqtardy taǵy da quıa bastady. — Óleń qaıda qashar deısizder, áýeli tamaq alyńdarshy, shynynda kartaǵa alań bolamyz dep túk jemepsizder. Qymyz ákelińder, qymyz! Munda araq ishpeıtinder bar eken-aý. Jeńgeılerge qymyz! Áı, qatyn, qaıda ketip qaldyń, qate-e-en, estımisiń!

Turlybek Aqan seriniń kelgenin jaqtyrmaı otyrǵan. Onyń barymtashylar isin qýyp kelgenin jaqsy biledi, biraq qansha qanyq ekenin bilińkiremeıdi. Pań Nurmaǵanbetten jansyzdar kelip, Kókshetaý jaǵynan Radzılevıch jetken soń, sot jumysy qupıa júrip, bári oıdaǵydaı sheshilip jatqan. Túrmedegi barymtashylaryń da jaýaby oń jambasqa kelip tur. Tez arada bári bitedi. Urylardyń janashyry, keıin daý qýsa osy qýar degen jalǵyz Aqan serini ákki sovetnık yńǵaıy kelip turǵanda bir yqtyryp alǵysy kelip, biraz jutyp, qyzyńqyraǵan soń tıise bastady.

— Aý, Aqan, Qulager demekshi, Saǵynaı marqumnyń asynda mert bolǵan atyńdy kereıler óltirdi dep, kereı bitkenniń jylqysyn aıdatyp alypsyń. Kereılerdiń túk jazyǵy joq, Qulagerdi óltirgen Batyrash degen sóz bar. Eseńdi altaılardan qaıyryp, kereılerdiń malyn ózderine qaıtaryp bermeısiń be?

— Iá deseıshi, qyrýar mal, oǵan kereıler neǵyp shydap jatyr? — dep, Erden de túk bilmeıtin adamsha tańyrqaı qaldy.

— Shydaǵanda, olar da qaıtsin, aryz aıtyp júrgen kórinedi, munyń aıaǵy Aqanǵa da ońaı tımese kerek. Júırik at ustaımyn dep basyńa bále tilep alǵan ekensiń, barymta degenniń kúni qalǵan sharýa, aı, arty qıyn bolady-aý!

— Anada Jantastyń Nurpeıisin qazaq zıraty jaǵynda belgisiz bireý atyp ketipti, Qulagerdi óltirgen sol dep, atqan qanjyǵaly jigitteriniń biri deıdi. Ony da jumsaǵan adam bar ǵoı. Erteń zert sońynda ashylsa, túbi bul da jaqsy bolmas, qanshama adam qyrylysyp, kereı-karaýyl bop soıyldasypty desedi, osynyń bári Aqanǵa tóteden kılikken kesel bolmasa neǵylsyn! — dep Turlybektiń kómeıin túsingen Erden de serini aıaǵansyp qaldy. — Basyńa ylǵı bále tilep alasyń-aý, Aqan shyraq!

Osy úıge kelgeli týmysynda mundaı qorlyqty kórmegen Aqan Turlybek pen Erdenniń osynsha shıratylýyna zyǵyry qaınasa da ózin-ózi zorǵa tejep, qaljyńmen jaýap berdi:

— Á, Erden Sandybaı uly, Turlybek kereı aqsary qursarynyń talanǵan malyna jany ashyp, qımasy qyshıtyn shyǵar, al baǵanaly, saǵan ne joq? Men bolsam, eki eldiń arasyn biriktirip, jigitterdi qamattyrǵan kim ekenin bilmekke, qolymnan kelse arashashy bolam dep júrgen Qulagerdiń ıesimin. Sen bolsań, ara aǵaıyn, qaraýyl men kereıdiń osylaı qyrylystyryp qoıamysyń? Baıaǵyda bilimińmen emes, aqshańnyń kúshimen Shoqannan sultandyqty tartqandaı ǵyp alyp eń. Sodan bepi sen atqardy degen ne bir ádildikti, ne bir jurtyńa paıdaly ónerińdi estı almaı-aq baramyz. Osy tusta bir qımyldap qalmaısyń ba? Álde qolyńnan bılik ketip pe edi?

— Ne jaqsylyq jasaý kerek? Bir atym óldi dep, eki eldi qyrylystyryp qoıǵan óziń emespisiń. Júrgen jeriń lań. Osy senderdiń-aq nadandyqtaryń túbimizge jerip bolatyn shyǵar, — dep Turlybek endi Aqanǵa ashyqtan ashyq uryndy. — Eger, kerek deseńder, erteń-aq osy barymtaǵa qatysty aıybyn tartqyzaıyn. Sonda, Aqan, seniń kúniń ne bolar eken. Jaqsylyqty bilmegenge ádildikpen kózine shuqymasań, áste túsinbeıdi. Bul qazaq qaı jaqsylyǵyńdy uǵyp jatyr, shetinen qarańǵy, topas!

Syrtynan aty taýdaı estiletin aryndy da, alǵyr da, betine jan keltirmeıdi deıtin Aqan serige basqalary i ı paı qarasty. Aqan únsiz. Turlybek áıelderdiń aldynda bir jelpinip, aqyndy budan saıyn buqtyryp alǵysy keldi:

— Qaıda jıyn-toı bolsa qańǵyryp, qaıda daý-janjal bolsa dalaqtap, attan salyp shapqannan basqa ıe bilesińder. Bireýdiń shıqanyn kórseńder qashan sonyń ýy shyqqansha syǵyp, bitken jara bolsa, qaıtadan tyrnap, sonyń qotyryn qozdyrǵansha áleksińdsr. Saǵynaı asyna shaqyrýsyz barmasań túk pále joq. Endi, Aqan, tóle ana Nurmaǵanbetterdiń jylqysyn, tiriltip al ana tóbeleste ólgen azamattardy. Jo-oq, qansha keshirimdi desek te, shydamnyń da shydamy bar. Aq patshanyń ádil zańy endi bulaı kóp taltańdatyp qoımaıtyn shyǵar. Men de ádil zańnyń ádil keńesshisi bola otyryp, jaýyrdy jaba toqymaıtyn shyǵarmyn. Aıtpaı-aq istemek em, myna kelisiń aıtpaýyma qoımady. "Óletin bala molaǵa qaraı qashady" deıdi.

— Mine, mine osy bir sóziń durys, — dep qaldy Aqan zorǵa shydap. — Aqmola adam turatyn qala ma desem, ólik qoıatyn molaǵa aınaldyryp barady ekensińder. óte durys aıttyń, taýyp aıttyń.

— Durys bolmaǵanda Turekeń qaı jerde qısyq sóılepti, — dep, úı ıesi qosyldy tóteden. Úıine shaqyrǵan qala chınovnıkteri asyqqa talasqan balalarsha karta oıynymen yryń-jyryń aıtysyp ketip qalǵan soń, ishteı qatty tolqyǵan Jaıynbek endi myna Aqandardyń qalǵan qonaǵynyń shyrqyn buzǵanyna ashýlanyp, qalaı soqtyǵaryn bilmeı otyrǵan, — Tureke, Ereke, keshirińizder, búgin ózi sátsizdeý kún boldy. Shaqyrǵan qonaqtarym da, shaqyrmaǵan adamdar da abuıyrymdy tógýge kelgen eken. Bárin bastaǵan osy Asylqoja!

— Ó-oı, — dep Asylqoja da tarpa bassaldy. — O nesi-eı, bári ashýyn tyrnadan alady dep, jetti ǵoı! "Jýas túıe júndeýge jaqsy", budan bylaı seniń úıińe attap bassam Qudaı tóbemnen ursyn!

— Aı, Asylqoja, sen taýsylmaı-aq qoı. Saǵan aıtqan sóz, ánsheıin, qyzym saǵan aıtam, kelinim sen tyńdanyń keri. Bar sóz, bar jamanat Aqan aǵama aıtylyp jatyr. Qaıtesiń, — dep Ǵazız Turlybekke qarady. — Siz de taýsylmańyz, biz endi qaıtyp bul úıge bas suqpaspyz. Bul joly úlken sharýamen kelip edik, sizderdi andyp júr deımisiz.

— Jaraıdy, sharýa-marýany qaıtesiń, — Jaıynbek shyjbalaqtap qaldy: "Taqıa tastamaq oınasa, tazdyń arty qypyldaıdy".

— Áıá, býs sýz nemá kırák. Iyr ıyrlaıyqshy ananda. Sın dá, Týrlıbek, sýz ıýkta, sýz kýzlatýǵa áýássıń, — dep tatar áıel sózge aralasyp edi, bul joly Kúshenuly jamaǵatynyń betinen qaqty.

— Sen nemene túsinip otyrsyń. sóz qozdyryp! Men qaıbir sóz qozdyrýǵa qushtar deısiń, reti kelgen soń aıtyp jatyrmyn. Aqan, — dep, serige qaıta shúılikti, — el basynda otyrǵan soń, úndemeı qalýǵa dátim shydamaıdy. Jaqynda seniń osynda júrgenińdi estidim. Aıadaı qalada sóz jata ma. Estidim de qynjyldym — daý qýyp júr dep estidim. Daý emes, seniń qýyp júrgeniń janjal. Janjal emeı nemene, eki eldiń arasyna ot tastaǵannan basqa seniń bul júrisińnen jurtyńa ne paıda. Kereı malyna qaraýyl jigitteri barymta jasapty. Ótirik pe? Aqyry, "ury arty — bir tutam" usalypty ol jigitter. Osynda aıtady. Jalǵan jala emes, jazyqty aıyptylarǵa ara túsem deý húkimetke senbeý, ózi de alaburtqan qaýymǵa iritki salyp, shaqshadaı basty sharadaı qylǵannan bóten bul júrisińnen tıtimdeı qaıyr joq. Eger ol jigitterdi mal alýǵa jumsamaǵan ekensiń, onda bul iske aralasyp, ne sharýań bap. Tıisti oryn tıisti jazasyn beredi... Baǵanadan beri seni kórgennen aıtpaǵym osy edi. Bos qyrylysty, janjaldy qoıatyn ýaqyttaryń jetpedi me... Járáıdi, endi osymen doǵaraıyq, kóne, shynynda da óleń aıtyńdarshy. Ǵazızge dombyra ákelshi, Ǵazızge. Sen syrnaısyz aıta almaıtyn shyǵarsyń?

— E, syrnaı da, dombyra da bar, — dep Jaıynbek aýyz jaqqa taǵy aıǵaı saldy. — Áı, qa-te-en, dombyra, syrnaıdy ákelińder! Tıegi bar ma eken óziniń. Balalar joǵaltyp tastaıdy. Bul úıde eshkim tartpaǵan soń, dombyrada qun da joq, ásheıin kelimdi-ketimdi qopaqtarǵa ermek bolsyn degen ildabaı.

— Dombyra keldi. İldabaı dese ildabaı. Ala sydyrylǵan dobaldaı eshki ishegi shubatylǵan, perneleri anda-sanda ár jerden bir baılanǵan, tıeksiz, ánsheıin úsh buryshtap dobaldaı salǵan, áıteýir, aty dombyra.

— Oı, Allaı, at ıesine tartady demekshi, myna dombyra týra Jaıynbektiń ózi sıaqty eken, — dep dombyrany aldyna óńgerip, aýdaryp-tóńkerip Ǵazız tańdaıyn qaqty. — Muny tartqan da armanda, tartpaǵan da armanda!

— Bizge sol da jaraıdy. Sen qusap áýlekilenip el qydyrǵan óleńshi emespiz, — dep Jaıynbek yrjıa kúlip, samaýyr túımishin berdi. — Má, odan da tıek jasa, bos sózdi qaıtesiń, óleńińdi aıtsaıshy, ezip ishesiń be, úlken kisiler surap otyr, áıtpese maǵan kóktıynǵa da keregi joq.

Dám ústinde, áıelder aldynda retsiz shaptyǵýdy boıyna shaq kórmeı Turlybekke qalaı jumsaq otyryp, qatty jaýap berýdi oılaǵan Aqan seri Ǵazızdiń qolyndaǵy dombyrany alyp, tıekti syltaýratyp:

— Ǵazız, sen tıek jasaǵansha, men bir áńgime aıta otyraıyn, — dedi.

— E-e, aıt, áńgime degeniń jónge keledi, — dep, Erden buryn basynan sóz asyrmaıtyn Aqannnyń bulaı jýasýyna ishteı tańyrqady. Endi áńgimeni basqaǵa burǵandy maqul kórdi.

— Aqan aǵa, sosyn óleń de kerek, óleń, — degen Asylqojany:

— Iá, óleń tyńdasaq eken, — desip, áıelder jaǵy da qostady...

— Men osynda kelgeli biraz ýaqyt ótti. Kúnde jandaral keńsesiniń aldyna baramyn. Jaqynda sol adamdardyń ortasynan bir ǵajap ýaqıǵaǵa keziktim. Bul ertegi de emes, óń men tústiń arasyndaı adam senbes, kórseń ǵumyr baqı esińnen ketpes úlken jyr, — dep, Aqan dombyra shanaǵyn sıpap, izdegendeı sál bógelip, tunjyrap otyrdy da, qoıa aıaq qazaqy arbada tańýly perızat Kúlnazıanyń qasiretti kúıin "Myń bir tún" hıkaıasyndaı muńly-zarly áýenmen naqyshyna keltire áńgimelep berdi.

— Adam balasyn mundaı da sulý etip jarata beredi eken, sondaı sulýǵa sonshama qaıǵy da jamaı beredi eken. Ákesi baıǵus neshe kúnder boıy telmirip, esik kúzetip júrgende, kimdi izdep júr deısińder? Turlybek, seni izdep júr eken.

— Meni?! — Qaıǵyly áńgimeniń áýenimen otyrǵan Kúshenuly shoshyp ketti. Úıde otyrǵan áıel-erkegi bar — bári Turlybekke qarasty.

— Iá, seni, — dedi de Aqan, taǵy da irkilmesten áńgimesin jalǵap ketti. — Odan soń kórgenim óńsheń jaraly jandar. Ústeri julym-julym, on eki múshesinde saý tamtyq joq, dala bórisine de, aýyl tóbetterine de talanǵan músápirler, ishke túsken shúńireıgen kózder, terisine ilingen etter.

"Bul neǵylǵan jandar" desip, otyrǵandar Aqannyń aýzyna qarap, uıyp tyńdady. Seri áńgime basyn ertegideı bastap, biraz qyzyqtyryp, alǵan soń baryp, jer daýymen júrgen, ekken eginderinen aıyrylyp, ádildik qýyp kelgen dala qazaqtarynyń muńyn ózderi aıtqandaı tapjyltpaı jetkizdi de, áńgime aıaǵyn taǵy da álgideı qaıyrdy.

— Olar kimder izdep júr deısińder? Turlybekti! Turlybek, seni izdep júrgen eken.

— Taǵy da meni? — bul joly Kúshenuly ornynan shorshyp ketti.

— Iá, seni, — dedi taǵy da Aqan.

— Aý, meni qaıtedi, mende ne sharýalary bar?!

— Turekeńdi tanıtyn bolar.

— Aǵaıyndaryńyz shyǵar, Tureke, — desip jurt keýkeýlep kele jatyr edi, Kúshenuly qolyn biraq sermedi.

— Neǵylǵan tanyǵan, ánsheıin qazaq bolǵan soń aljı beredi de, ádildik kerek bolsa, gýbernator men oıaz turǵan joq pa, meni qaıtedi. Baǵanadan álgi áńgimelerdi beker kóńirsitken joq ekensiń, tútinińdi jańa uqtym, — dep, óziniń shyn aldanǵanyna qapy qalǵandaı, qarsy sózge yńǵaılananyp kele jatyr edi. Aqan seri seldete quıǵan nóserdeı tópelep, aýzyn ashtyrmaı tastady:

— Uqsań — sol. Turlybek, meni nege izdeıdi deısiń. Seni izdemegende kimdi izdeıdi. Qazaq eli orys patshasyna baǵynǵaly qazaq dalasyna jańa tártippen ornaǵan jańa kentterdiń biri Aqmola bolsa, jańa qaýym — oqyǵan qaýymnyń basy sendersińder — Turlybek, Jaıynbek, myna Asylqoja. Erteńgi urpaq osy zamannyń jaqsylyq-jamandyǵyna saýaldy Shoqannan, senderden, sender sıaqty basqa úsh júzdiń oryssha oqyǵan azamatynan suraıdy. Átteń ne kerek, asyl Shoqandy erte qýdyńdar ortalaryńnan. Turlybek, seni ákeń orys oqýyna bergende, erteń oryssha nan suraı almaı ólip qalar-aý dep bermegen bolar. Eline, jerine tyǵyn bolsyn, órisi jetken jerge sózi jetpeı esesi keter er-azamaty bolsa sonyń súıenishi bolsyn dep tilegen shyǵar. Biraq, sen kelgeli meni qustanalaımyn dep otyryp, óz órendi, óz deńgeıińdi kórsetip aldyń. Qansha jasyrsań da, aýzyńdy ashsań, kómeıińnen "kereılegen" rý urandap turady eken. Qazaqtyń oqyǵan azamaty ma desem, kereıdiń ǵana azamaty ekensiń, qazaqtyń qamqory bolýǵa jaraǵan azamat pa desem, kereıden basqany qorǵaýǵa qaýmetiń kelmeıtin dármensiz jan ekensiń. Seni syrtyńnan jurt taýdaı kórip yǵyńnan pana izdeıdi, joq, sen az kereıdiń tútinine qalqan bolar bórikteı tóbe, taqıadaı ǵana dóń ekensiń... Jaraıdy endigisin óleńmen aıtyp bereıin, keıingi jastar aıta júrer, — dep Aqan Ǵazızdiń qolynan tıek alyp, byrq-byrq etken jaryq dombyranyń qulaq kúıin keltirip, pernelerin jóndeı bastady.

Turlybek áıelder aldynda túńǵysh ret soqqy jep, máńgirip qaldy. "Aqanǵa soqtyǵyp ne sharýam bar edi. Endi men týraly bir aýyz óleń shyǵarsa, erteń-aq myna Ǵazız elge taratady. Ánmen tarady degenshe, búkil qazaqqa jetti deı ber. Qaısysynyń aýzyna qaqpaq bolarsyń. Áı, osy aqyn degenniń bir jaman jeri — ne aıtsa, sózi jerde qalmaıdy, kún qurǵatpaı el kezip kete beredi. Nem bar edi Aqanda, nem bar edi. Endi ánmen masqaralamasa jarar edi. Qalaı qaıyrarsyń qyzyp alǵan arýaqty kápirdi" dep ishteı tolqyp, qabaǵy salbyrap otyr.

Asylqoja kóp oılanyp otyryp, basyn shaıqady:

— Aı, Jaıynbek, shynynda da, bylaı oılap qarasaq, búgingi qaýym, erteńgi qaýym aldynda bizdiń júgimiz aýyr eken-aý. Biz ǵoı, karta oınap, araq ishkenge máz bop júrmiz.

— Mynaý bir kópten oıda júrgen naqyl óleń edi, ázirshe áni joq, — dep Aqan dombyrany bir-eki shertip-shertip jiberip, taqpaqtaı jónelgende, Turlybektiń júregi sý ete qaldy.

"Kókqutan monyn sozyp qaz bolmaıdy,
Shól-qumaıt kók shalǵyndy saz bolmaıdy.
Jamandar jaıda járdem bermek túgil,
Tar jerde basyn baqsa az bolmaıdy,
Turlybektiń eki ıini túsip, basy salbyraı berdi. Aqan basyn kótere tústi:
"Er paıdasy tıedi sasqan jerde,
El jańylyp, etegin basqan jerde,
Jamanǵa jazataıym isiń tússe,
Jabysyp qalady eken aspan jerge,
Tar jerde qoldyń ushyn bergendi aıtshy,
Ekiniń biri myrza tasqan jerde,
Jamandar kere almaǵan qylady ósek,
Laıyq zamanynda asqan erge.
Shapsa da qansha jaby, júırik ozad,
Bolmaıdy kim úmiti qosqan jerde.
Bıler bar ter aldynda tasyraıǵan,
Jol tabar kesem qaıda qysqan jerde?

Turlybek áldekim tóbesinen uraıyn dep kele jatqandaı, búrisip, buǵa tústi. Jaıynbek úlken qonaǵynan qysylyp, aqyndy toqtatpaqqa oqtala berip, dáti barmady. Aqan bolsa eki ıyǵyn qomdap, otty kózderi shoqsha jaınaı tústi.

Jabyǵa toqym salma jaly bar dep,
Jamanǵa basyndy ıme maly bar dep,
Janýar dep sıpaıdy árbir maldy,
Shoshqany kim sıpaıdy janýar dep.
Saýysqan shyqylyqtap suńqar bolmas,
Mástekti maqtaǵanmen tulpar bolmas,
Keı adam mal bitti dep masyǵady,
Biraq ta, sol jamanǵa ińkár bolmas,
Sý shyqpas qazǵanmenen taý basynan,
Qazaqtyń daý ketpeıdi saý basynan,
Joldasy syr aıtysqan jaý bop shyqsa,
Er jigit jańylady táýbesinen. —

dep, jańa týǵan ánsiz óleńdi maqamdap, kelistirip aıtyp berdi de, Aqan seri sál únsiz otyryp qaldy. Úı-ishindegiler de, jańa sóz, tosyn bir áńgime bastaýǵa sebep taba almaǵandaı, ne aryndy aqynnan qaımyqqandaı tomsyraıyp-tomsyraıyp otyr.

— Al, Ǵazız, endi sen bir-eki aýyz óleń aıtyp ber, osy úıge rahmet aıtyp, júreıik, — dep Aqan dombyrany Ǵazızdyń aldyna tastaǵanda baryp áıelder jaǵy:

— Iá, án tyńdaıyq!

— "Qulager" ánin tyńdaǵymyz kelip otyr.

— Ózińiz aıtyp berseńiz eken, — dep qolqalaı jóneldi..

— Renjı kórmeńizder, "Qulager" áni qatty qaıǵynyń ústinde aıtylyp qalǵan joqtaý ǵoı. Endi qaıtyp aıta almaımyn. Ol aıtylǵan jerde otyra da almaımyn. Ǵapý etińizder, ol ándi tap osy Ǵazızdeı salatyn eshkimdi bilmeımin. Qusamen otyryp tyńdaǵanym bar edi. Sodan beri bul ándi Ǵazızdiń enshisine berip em. Aıta ǵoı, Ǵazız, — dep Aqan ornynan turdy.

— E, siz jalǵyz shyqpańyz, — dep, Asylqoja da serimen birge tysqa bettedi...

Tań bilinip qalǵan eken. Qyraýly dala bet qarıdy. Ekeýden ekeý tysqa shyǵysymen, jan-jaǵyna urlana qarap alǵan Asylqoja:

— Aqan aǵa, álgilerdiń sybaǵasyn berdińiz-aý, — dedi, — Aı, aıyzym qanyp otyrdy. Tym tushtalańdap ketip edi. Dál qyshyǵan jerden tıdińiz, oryndarynan tura almastaı urdyńyz. Jaıynbekke báribir, oǵan sóz ótedi dep oılamańyz, naısap qoı, ol naısap!.. Syrtyńyzdan ǵashyq bop, kórgenshe qumartyp júrýshi edim...

— Asylqoja, — dedi Aqan, — seni mırovoı sýdıanyń tilmashy dep estidim be?

— Iá, sondaı bir bolmashy qyzmetimiz bar.

— Onda shyn syılasań, aıtshy, buryn kezdestire almaı-aq qoıyp em, jáne tym keshirek estip qaldym ózińdi, meniń nemen júrgenime kóziń jetti ǵoı!

— Iá.

— Endeshe bizdiń jigitterden ne habaryń bar? Sen bilýge tıissiń.

— Aqan aǵa!..

— Eger búgin, bul arada aıta almasań, erteń bir jerde kezdeseıik, ýáde bolsyn!

— Jo-oq, ondyqtan emes, Aqan aǵa, kóńilińizge kelmesin, bul jóninen kóp eshteme aıta almaımyn. Sebebin suramańyz.

— Endi...

— Búgin aıtarym da, erteń aıtarym da bireý. Tyńdańyz... — Aqan Asylqojaǵa jaqyndap, jabysa tústi. — Jigitter osynda — túrmede... Jaǵdaılary jaqsy emes. Túrmede eki ret suraqqa qatystym. Árıne, tilmash retinde. Jaýaptary bireý-aq "Barymta jasaǵan ózimiz, jylqyny qurtqan da ózimiz..." Keıbireýlerdiń kútkeni osy. Osy jaýap olardyń túbine jetedi. Shamańyz kelse, tez arada jolyǵyńyz. Urlatyp alǵan siz emessiz ǵoı?

— Joq. Arym taza.

— Endeshe, kim aldyrǵan? Aıtsa, is te sozyldy, jolaýshynyń keshikkeninen úmitten deýshi me edi... Al, áıtpese... jaman! Jaman! Aqan aǵa! Nege jaman? Kimder buǵan aralasyp júrgen? Ony suramańyz. Ony tirimde aıtpaımyn... Aıta almaımyn, Aqan aǵa! Meniń de bala-shaǵam bar, arqa súıer eshkimim joq. Shet jaǵasyn baıqadyńyz ǵoı. Osy aradan ketkim keledi. Tez kete alsam jarar edi... Bizder ánsheıin ot dıirmenge salatyn bir túıir dán sıaqtymyz. Úge salady. Qaı unnyń, qaı kebektiń arasynda ketkenińdi de eshkim bilmeı qalady...

— Iá, túsinemin. Asylqoja.

— Budan artyq aıtar eshtemem joq, Aqan aǵa. Jańa kórdińiz, qalaı iske alǵysyz etip jerledi meni. Jazyǵym — ulyqtarǵa ádeıi utylmaǵanym. Meni munda jem qylýǵa shaqyrǵanyn da bilemin. Bireý utyp, bireý utylyp jatqan zaman ǵoı. Bar aıybyń — keıde kóre tura utylǵyń kelmeıdi. Eger utyldyń ekensiń, erteń bireýdi shyryldatyp qoıyp utýyń kerek... Ǵapý etińiz, endi eshteme suramańyz. Al, úıge kireıik.

Gazeti, jýrnaly joq qazaq dalasynda eń tez taraıtyn qýatty sóz — aqyn sózi, bıler sózi. Olar aıtty degen sóz, olar bergen baǵa aýyzdan aýyzǵa tarap, tez arada búkil en dalany órtteı jaılaıdy. Oǵan qaramaıtyn, ony tyńdamaıtyn adam joq. "Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady" deıdi halyq. Jańa aqan atqan ýdaı sózder erteń el aýzyna jetse Turlybekke aıtypty dese, bul úkimnen, bul aıyptan qutylǵansha jarym-jasyń qurıdy deı ber. Turlybek kete-ketkenshe osyny oılap, qaıǵyrýmen boldy. Aqyry Aqannyń yq jaǵynan kelip, bulańquıryq túlki minezge túsýdi laıyq kórdi. Jeke bólmege baryp, bir paraq qaǵazǵa áldene sózder jazyp, Jaıynbekten eski mór tapqyzyp alyp basty, ústine "Kúshenuly Turlybek" dep qolyn qoıdy.

Úılerine qaıtar aldynda muzdaı kıinip alǵan ol Aqan serini baǵanaǵy karta oınaǵan jeke bólmege jyly júzben, qoltyqtaı kirip jýası sóılep, ótkendi jýyp-shaıdy:

— Seri, ózińe degende kóńilimde esh qaltqy joq, el ishinde atyńdy ás kótergennen bóten alalyq joq edi. Qaıdan ǵana búgin álgi bir barymta jaıyn sóz ettik. Myna aq jorǵa júrgen jer pále kórinedi ǵoı, kórdegini tiriltip, saqaýdy sóıletetin kórinedi. Qyzyńqyrap qalyppyn. Onyń ústine álgi bir Asylqoja da iship alsa múldem kózi tunyp tirshilikti umytatyn neme, karta ústinde orys ulyqtaryna tıisip, berekemizdi almady ma. "Bóri ashýyn tyrnadan" dep, ashý ústinde ózińmen kıligip qalyppyn. Qateligimdi sońynan uqtym, keshe gór, bir sólekettik ótti, kóńilińe dyq ala kórme. Ortamyzda júrgen ardaqty azamatymyzsyń, basqa bireý bolsa, bulaı aldynan ótpek túgili, qaıyrylyp ta qaramas em...

— Eshteńe etpes, er shekispeı, bekispeıdi degen. Meniń de esem onsha kete qoımasa kerek. Jaraıdy, óter is ótti, endi ókpe aıtysyp qaıtemiz. Al, shynyńdy aıtshy, barymtashylar jaıynda ne habaryń, ne járdemiń bar, — dep, Aqan Kúshenulynyń kózine týra qadala qarap edi, anaý taıdyryp áketti.

— Bilmeımin, túk bilsem buıyrmasyn, balalarymnyń atymen ant-sý isheıin, jaı ásheıin emis-emis habar. Osy bir bolymsyz daý-janjaldan boıymdy aýlaq ustaıyn, aǵaıynnyń birine jaqsylyq etseń, ekinshisin ókpeletesiń, osy joly eshkimdi mańyma jýytqym joq. Al, Aqan, baǵana Hasen degen jigittiń qaıǵysyn aıttyń, ózińe shaǵynǵan eken, mine — Turlybek ish qaltasynan búktelgen qaǵaz aldy. — Qyzynyń, ne óziniń mazasyn alar jan bolsa, osy qaǵazdy kórsetsin. Endi oǵan eshkim de juǵyspaıtyn bolady, mańynan kósh aýlaq júretin bolady.

— Rahmet munyńa, — dep Aqan shyn qýanyp, mór basylǵan qaǵazdy qaltasyna saldy.

— Ana, jer daýymen júrgen kedeı-jataqtar kelesi dúısenbide maǵan jolyqsyn. Esiktegilerge aıtyp qoıarmyn. Óziń suraǵan soń olarǵa da bar járdemimdi aıamaımyn, kúrish arqasynda kúrmek dep, olar da ózińniń arqańda... ony olardan jasyrmaımyn da.

— Munyńa da rahmet. Eldiń kóz jasyn ıseń, odan artyqty kim qajet etedi...

— Óziń suraǵasyn ǵana, óziń suraǵasyn...

Qonaqtar ketip, jeke qalǵan soń, Jaıynbekpen de sharýa tez tyndy.

— Al, Jaıynbek, budan soń saǵan isim ne túser, ne túspes, endi aqyrǵy tilegimdi orynda, tez arada túrmedegilermen jolyqtyra kór, olar osynda eken, anyǵyn bildim, — dedi Aqan.

— Qaıdaǵy qıametqaıymǵa jumsaısyńdar, qazir túrmemen syrttan qatynas joq jáne de aıtyp em ǵoı, dep Jaıynbek taǵy da qıpaqtap kele jatyr, Aqan Ǵazızge ıek qaqty.

— Aıtqanyńdy oryndadyq, árıne saǵan qur bedel sal dep turǵan biz joq... — Ǵazız tós qaltasynan irili-ýaqty kóp aqshany sýyryp, jartysyn Jaıynbektiń qolyna ustata saldy. Bir-birine jabysqan dymqyl aqshaǵa jerkene qaraǵandaı qabaq shytqan Jaıynbek:

— Mynaýyń nemene, qaıyr surap jınaǵannan saýmysyńdar, qalǵanyn túgel ákel, mynaý ne bolady, — dep aqshany murnyna aparyp tyjyryndy, — balyq sasıdy ǵoı.

Shynynda da aqshadan balyq shyryny shyǵady. Áltaı men Barystyń bir juma balyq satyp jınaǵan aqshalary.

— Áı, andaǵy aqsha az emes, — dep Ǵazız qalǵanyn bergisi kelmep edi, Jaıynbek ars ete qaldy:

— Jetse, má, mynaýyńdy óziń aparyp ber. Nemene, men janyma basyp qalady dep turmysyń, qazaqqa jaqsylyq jasasań osy.

Aqan Jaıynbekti aınyp qalar ma eken dep oılady:

— Qoı, Ǵazız, túgel ber, qajet bolsa, taǵy da qaryzdanarmyz, — dep, qalǵan aqshany da túgel bergizdi.

— Áı, Ǵazız-aı, sarańsyń-aý, ana mollekeńde ǵoı neshe sandyq aqsha bar eken. Osyndaıda er-azamattyń jolyna jumsamaısyń ba, — dep Jaıynbek aqshalardy taǵy bir ıiskep, barqyt shalbarynyń qaltasyna sala saldy.

— Mollekeńde jumysyń qansha, odan da endi kóp salpaqtata bermeı, aıtqandy tez orynda. Aqan aǵa seniń sońynda júre beretin bala emes...

— Ony senen suramaımyn, oryndaǵysh bolsań óziń orynda, "Ánshi joq Qaraótkelde menen asqan" dep shirengende qandaısyń, qolyńnan túk kelmeıdi.

— Jaraıdy, keıin aıtysa jatarsyńdar! Al, Jaıynbek, shynynda da men osynda kelgeli qanshama ýaqyt. Eshteńe tyndyra almaı júrmiz. Bar sengenimiz sensiń. Tym qurymasa endi bizdi tezirek jolyqtyr!..

— Aıttym bitti. Jákeń aıtpaıdy, aıtsa isteıdi. Biraq neshe kún ishinde? Ol arasyn ashyp aıtý qıyndaý. Jasyratyny joq, túrmede qazir týra Peterbýrgtiń ózinen arnaıy kelgen revızıa bar. Bárbir qybyn tabamyz, endigi habar menen bolady... Jákeń aıtpaıdy, aıtsa — bitti!

17

Tań ata Jaıynbek úıinen kóńildi oralǵan Aqandar jataq qazaqtar men pereselen orystar turatyn poselkege jaqyndaı bere shoshynyp, attaryn lekite umtyldy.

Óńkeı qarý asynǵan bir top salt atty kazak-orystar jasaǵy sol aradan shyǵyp, qalanyń qalyń tusyna bettep barady. Júristeri sýyt, qopań-qopań shoqyraqtap, úzdik-sozdyq shubatyla jelip, bularǵa burylmastan ketip barady. Keıbireýiniń aldyna, artyna óńgergen teńkıgen birdemeleri bar. Qalyń qyraý basqan daladaı syqyrlaǵan susty top aýyl qotanyndaǵy qoı-qoralarǵa túnde túsip, bar maldy emin-erkin jaıratyp, kún shyǵa mekenderine oralǵan ordaly qasqyrlarǵa uqsaıdy. Sońdarynda bıik qorapty arba, olarǵa jete almaı, ústinde shoshaıǵan eki adamnyń biri atty qamshylap-qamshylap qoıady.

Áltaı úıiniń aldynda orys, qazaǵy bar únsiz úıirilgen balyqshylar. Pesh moınynan tútin shyqqan ár úıdiń aldynda birli-ekili áıelder, balalar da únsiz sostıyp, salt attylardyń sońynan qarap tur. Keıbir terezelerden syǵyraıǵan shamnyń ólýsiregen jaryǵy kórinedi.

Aqan men Ǵazız at basyn tiregende ǵana óńi qashyp surlanǵan jurt oryndarynan qımyldaı bastady. Bul arada Áltaı da, Barys ta bar eken. Shapany shubatylǵan Novıkov ta tur.

— Jaraıdy, tarańdar, qaıǵyrǵanmen bola ma, qolymyzdan ne keledi?! — dep gúr etken Barys balyqshylardy úıdi-úıine taratty.

— Ne bop qaldy?

— Ana ketkender kimder? — dep, Aqan men Ǵazız jarysa surap edi, Áltaı:

— Atańa náletter talap ketti, jaraıdy, úıge kirgen soń estirsińder, talaı ret jasaǵan ozbyrlyqtary ǵoı, a Qudaı taǵala áıteýir... — dep, attan túskenderdi úıge bastady. — Túnimen keshiktińder, tegi bir jaqsylyq boldy ma, álde...

— Jaqsylyqtan bir sańylaý bar, al ózderińiz... ne ozbyrlyq taǵy da, tań atpaı bul ne sabylys, — dep Aqan seri asyǵa surap edi, Áltaı asa saspaı, qolyn bir siltedi:

— Bul qý tirshilikte qý qulqyn óltirmeı me, óltirgende: ana bir jas balyqshylarymyz qunyǵyp... Olardyń da sonshama búldirip ketkeni shamaly... aı jaraıdy, attaryńdy shópke qoıyndar túni boıy ash turǵan shyǵar, Jaıynbek qaıbir kólikke jem bere qoıatyn qaraǵym. Ózderiń tamaq ishtińder me?

— Tamaq ishtik qoı. Er toqymyn almańdar, qalada sharýa bar, — dep Aqan aldynan shyqqan jigitterge at shylbyryn ustatty...

— Oıpyrym-aý, óli tósek jınamaǵansyńdar ma, Káne, endi búgin uıqy joq. Tez jınańdar da, shaı ákelińder, shaı! — dep Áltaı úı ishine ámir ete kirip, tórge jaıǵasqan soń baryp, jaı-japsardy túsindirdi. — Jana ózderiń de kórgen shyǵarsyńdar, álgi jan alǵysh jandarmdary, taǵy bir top salaqtaǵan strajnıkterimen kelip, bar jataqtar men myna mujyqtardy talap ketti. Ana balyqshylardyń da jańa kelgen beti edi, qaıdan sap ete qalǵanyn Qudaı bilsin, andyp otyrǵan ba, saý ete túsip, aıaǵymyzdan tik turǵyzǵan joq pa. Eki arba balyǵymyzdy da... Ony qoıshy, úı-úıdi, qora-qopsymyzǵa deıin tintip, astan-kestenimizdi shyǵaryp búkil aý ataýlyny, súzekke deıin sypyryp, sıyryp alyp ketti. Eki balyqshy jigitke bárin tıetkizip, olardy da birge áketti. Qamap tastamasa jarar edi.

— Iá, naǵylmaısyń deıdi?

— Bizdiń boqmuryndarda da bar, — dep Barys ta qabaǵy túksıip gúrildedi, — Ol jaqqa barmańdar, Ishımniń basqa tusy da jetedi dep, talaı eskertkenmin, ne sharýasy bar eken. Endi qarap otyryp kún kórisimizden aıyryldyq. Qashan qaıtarǵansha... aı jaman boldy. Jaman!

— Áli eshteme uqsam buıyrmasyn, — dep Ǵazız.

— Iá, túsiniktirek aıtyńyzdarshy, ne boldy? — dep Aqan da suraǵan soń baryp Áltaı men Barys qart jarysa sóılep, zorǵa uǵyndyrdy.

— Bizdiń kórgen kúnimizdi, Aqan shyraq, adam balasyna bermesin, — dep Áltaı bastady sózdi, — qazaǵymnyń keń saharasyndaǵy qujynaǵan ózen-kóldiń asty da qujynaǵan balyq, biraq: qaıtersiń onyń da qazir qujynaǵan qojasy kóp. Myna Esildiń tómengi jaǵyndaǵy qoltyqta balyq adam baqqysyz mol. Ejelden solaı. Sol aranyń qalyń baldyry ma, álde tuıyqtaý burylys bolǵan soń ba, áıteýir sol tusta qysy-jazy alabuǵa men máýkil jypyrlap jatady. Sol jerdi kazak-orystar qazyna tarapynan jylda bir ret kúzge qaraı bekitip tastaıdy.

— Bekitkeni qalaı?

— Kádimgideı sý ishine eki jaqtan bóget salady, balyqshylarsha aıtqanda ózenniń aýzyna ushyq salady.

— Úchýg deıdi — zapor, — dep Barys ta qostap qoıdy.

— Sodan, tura qal, ol araǵa eshkim aý qurýǵa da, mor tastaýǵa da, tipti qarmaq salýǵa da qaqysy joq. Egep ondaı adamdy ustap alsa, oǵan aıyp salady, qolyndaǵy aýy bolsa, aýyn, qarmaǵy bolsa qarmaǵyn tartyp alady. Álgi bizdiń jigitter, sory qaınap sol tustan túndeletip balyq aýlaıdy. Tegi bireý-mireý jetkizdi me, polısaılar sony timiskilep bilip, aýlaǵan balyǵymyzdy da, bárin alyp ketti.

— Onyń ústine, kópten paı tólemegenbiz, jańadan bılet te satyp alý kerek...

— Álgi bir quryp ketkir aqshasyn da tólemegenbiz, balyqshylarǵa salatyn salyq, bári áıteýir qolynda bıligi joq baıǵustardy jan-jaqtan talap, júndeı berý ǵoı. — dep Áltaı aqsha jaıyn aıtqanda Aqyn yńǵaısyzdanyp qaldy. Osynda kelgeli balyqshylar bazardan túsirip, úıtip-búıtip biraz aqsha jınap bergen. Aqan bolsa kózsiz jumsap, berekesiz shashyp júr. Tyǵynǵa jumsaǵan jeri joq. Búgin de Jaıynbekke qansha aqsha tastap ketti. "Elge oralysymen qaryzǵa alǵan aqshalaryńyzdy qaıtaramyn" degende, Áltaı: "Oý, Aqan shyraq, er moınynda qyl arqan shirimeıdi, saǵan bergen dúnıe bir qaıtar, qaıtpasa, onsyz da kún kórgenbiz. Qysylma, qaraǵym, osyndaıda er azamatqa qol ushyn bermesek, bizdiń jer basyp, kún kórgenimizden ne paıda? Bazar aman bolsyn, aqsha tabarmyz. Bárinen de óziń kelgen sharýańdy retteshi, ana túrmede sarǵaıǵan er azamattardy shyǵaryp alsań, basqasyn qoıshy", — degen. Endi, baqsa, balyqshylar Áltaı, Barystyń aıtýymen baryn qaǵyp berip júr eken-aý. Ózderi de aqshaǵa asa taryqqan qoly qysqa músápirler.

— Sizder ózi balyq aýlaǵanǵa da aqsha tóleısizder me? — dep Aqan aqsha jaıyn suraǵanda, Áltaı da sóz syńaıyn túsinip:

— Jo-oq, ol aqsha degen jaı ánsheıin, azbynshy dúnıe. Baıaǵyda-aq tólep tastaıtyn... — dep bura tartyp edi, sóz astaryn onsha túsinbegen Barys kıip ketti.

— Vot tebe ne! Azbynshy dúnıe! Neǵylǵan azbynshy. Ońaı bolsa osy ýaqytqa deıin nege tólep qoımadyń. Endi tórt ese etip alady, áli oǵan kónse, — dep ańqaý qart Aqanǵa salyq jaıyn túsindirdi. — Osy bir zań Ertis balyq kásipshiliginen keldi bilem. Óskemen, Zaısan jaǵynda balyq aýlaý úsh merzimge bólinedi eken, aprelden ıýlge deıin, ıýlden noıabrge, noıabrden qaıtadan aprelge deıin. Alǵashqy eki merzimge ár balyqshydan bes somnan, sońǵy merzimde, ıaǵnı qysty kúnderi ár aýdan on somnan. On shaqty qarmaqshydan bir somnan salyq alady qazyna. Sol zań úsh jyldan beri bizge de ornaǵan. Esil Ertis emes. Sonda da, qaıtersiń, zańǵa qarsylyq joq.

— Jaraıdy, Barys, amandyq bolsa tólermiz, tek endi shyǵyn kóbeıetin boldy. Álgi ashyq aýyzdardyń kesirinen, onyń bárin Aqanǵa nesin aıtasyń, — dep seriniń kóńiline kelip qaldy ma dep qıpańdaǵan Áltaıdy jańa uqqan Barys saqalyn, shashyn sıpalaqtap, qysylyp qaldy:

— Joq, ánsheıin, bilsin dep jatqanym da. Áıtpese qonaqtardan birdeme... aqy suraıdy deımisiń...

— Apyraı, — dep, buryn mundaı zań-jobadan bıhabar Aqan, keń dalada erkin tirshilikpen serilik quryp, saıran salǵan azat jan balyqshylar turmysynan kóp jaılarǵa qanyp, tańyrqap bas shaıqady, — jer betindegi túrme azdaı, endi sý astyndaǵy maqulyqqa deıin buǵaýlap, qamap ustaıyn degen be? Neshebir adam estimegen ǵalamattardy kóredi ekenbiz-aý. "Ushyq" dedińizder me? Qalaı taýyp aıtylǵan, ózen-kóldiń aýzyndaǵy qotyr ushyq qoı bularyńyz, ushyq eken?! Juqpaly, kinámshil aýrý bolmasa netti?!

— Da, ýchýg deıdi, — dep, qazaqsha ushyqty onsha túsinbegen Novıkov ta qosyldy. — Shynynda bul sý astyndaǵy túrme. Durys aıttyńyz. Aqan.

— Túrme dese-aq Mátbeıdiń kózi qyzaryp tura keledi. Al, aıtshy sý astynyń túrmesin, budan da habaryń bar ma? Seniń, bilmeıtiniń jer astynda ma dep edim, endi ony da bilem de, — jer asty ne, sý asty ne báribir, — dep Áltaı Novıkovqa qarady.

— Bala kezimde ermek etip, qarmaq salǵanym bolmasa, kún kóris úshin balyq aýlap kórgem joq. Biraq, balyq kásipshiligi jaıyndaǵy zańdy biraz zerttegen kezim bolǵan, — dep Novıkov áńgimesin áriden tartty, — Balyq Rossıa jerindegi eń bir tegin, tıimdi baılyq. Búkil Ertistiń uzyna boıyn Omskiden burynǵy Karákovka, Ýstkamınge deıin kazaktardyń ıeligine nege berdi deısizder. Jalpy bar balyq sharýashylyǵy, ásirese kırgız — qaısaq, Sıbır jerinde kazachestvonyń qolynda. Bul sharýashylyqtyń eń kúshti damyǵan jeri Ýral, burynǵy Iaık ózeni. Munda eki túrli kásipshilik bar. Biri — negizgi teńiz sharýashylyǵy. Bul — Kaspıı teńizinde. Ekinshisi — qosymsha balyqshylyq kásip. Ol — belgili atamannnyń baqylaýymen de, óz betimen erkin de aınalysatyn sharýashylyq. Myna Áltaı aqsaqal men Borıs Vasılevıterdiń kásibi osy ekinshi kásipke jatady. Jańaǵy aıtqan úchýg degenimiz — sý astyna tartqan reshetkalar. Ony symnan da, jıi taldam da, qamystan da toqyp, myqtap bekitip tastaıdy. Mine, osy ýchýgtar Iaık ózeniniń ár tusynda ótken ǵasyrdyń orta kezine deıin júz elý jyl boıyna turǵan. Ony ýaqytsha ashqyzyp, balyq aýlaýǵa luqsat alý — aqshaǵa shaqqanda óte qymbatqa túsken. Árıne, keıde eńbegi sińgen adamdarǵa qazyna tarapynan az ýaqytqa aqysyz luqsattar da bolǵan. Gýrev qalasyna turaqtaǵan kazaktar men Ýral túbindegi Kalmykov, Kýlagın krepostaryn salǵan kazaktar úshin ótken ǵasyrda Orenbýrgtyń gýbernatory bolǵan Neplúev segiz sajynnan ýchýgtaryn tegin ashýǵa ýchýgshylardy májbúr etken. Al Gýrevtegi ýchýgtardy álgi Neplúev shart boıynsha ásker qaramaǵyna múldem alyp bergen. Sondyqtan bul balyq, sharýashylyǵyndaǵy zań erteden jolǵa qoıylǵan. Tártip jaǵynan onyń jaqsylyq jaǵy da bar — árıne. Muz ústindegi bagrená, muz astyndaǵy "ahanoe", kóktemdegi "ýdar", jazdaǵy "jarkoe", kúzdegi "kýrhaı" — bári zańdastyrylǵan óz tártibi bar qyzyq sharýashylyq.

— Alla, aıtam ba, myna Mátveı jer astyndaǵyny biletin naǵyz Mádi. Budan bylaı birdemeni jetik biletin adam bolsa Mátveı dep júretin bolarmyn, — dep Áltaı da, basqalar da Novıkovtyń ár saladan bilgir ekenine den qoıysty.

— Mátveı, — dep Borıs Vasılevıch te Novıkovtyń atyn qazaqshalap, qalyń qabaǵyn kóterdi, — sen onda bizge kómektes. Álgi quraldarymyzdy aıybyn tólep, qoryqqa aý salmaımyz dep qaıtaryp alýymyz kerek. Ýeznyı nachalnıkke jetpeı turyp, polısıaǵa aryzben barsaq, soǵan durystap jazatyn, jónin biletin bizde eshkim joq. Bárimiz saýatsyz jandarmyz, soǵan kómektese gór...

— Kómektese kórińizi ne? Odan da felshirligińdi tastap, aryz, shaǵym jazý jumysyna birjola aýys demeısiń be, — dep kúldi Ǵazız.

— Jo-oq, kómektesý degen — qashanda paryz emes pe adamǵa. Tek, qalada endi kózge kóp túse berýim qıynyraq bolar, áıtsede qashan ketkenshe... — dep Novıkov oılanyp qaldy. — Álgi qotyr dárileri tabylmaı qoıdy. Kúkirt te az. Biri tabylsa, biri joq.

— Matveı, — dedi Aqan da, — seniń de elge orala almaı sharýa sońynda salpaqtap, tyqyrshyp júrgenińdi bilemiz. Áıtse de amalyn taýyp, áli de biraz kún jata turǵanyń teris bolmas edi. Túrmedegilerge jolyǵyp, jaı-japsarǵa qanǵan soń, sen burynǵydan da qajetsiń, aýadaı qajetsiń. Mine, endi myna kisilerge de septigiń kerek. Múmkin, kóp aryz, kóp shaǵymdar jazylatyn shyǵar. Aýylyńa jetkizip salarmyz, kózge kóp túspeı, osynda jata tursańshy.

— Qansha jatamyn deseń erkiń, aýylyńa ózim-aq jetkizemin, odan qam jeme, — dep, Áltaı da Aqandy qostady. — Kórmeımisiń, bizdiń de isimiz saǵan túsip tur.

Ákesinen alǵan azbynshy tıyn-teben men balyqshylardan alǵan aqsha taýsylyp, qaltasy qaǵylǵan Aqan seri endi kópten oıynda júrgen baılamǵa týra bekindi.

Kelgeli, jurt kózine kóp túspeı, shaqyrǵan jerge de barmaı Áltaı úıinen eshqaıda shyǵyp, ne serilik quryp, ne qonaǵasy jemegen Aqan oıaz keńesin tóńirektegen Hasen men túneýge jalshy-jaqybaı qazaqtarǵa barar jolda qala shetindegi bazardy kókteı ótkisi keldi.

Qarótkeldiń turǵyndary jazda da, qysta da tań sáriden turyp bazarǵa jınalýdy talaıdan beri ádet etip alǵan. Aqan, Áltaı, Barys, Ǵazızder bazarǵa jetkende, qala halqynyń da qarasy qalyńdaǵan eken. Keıbir tusta arasynan synalap adam óte almastaı quj-quj qaınap, maǵynasyz sendelip, joǵaltqan zatyn izdegendeı ár kim ár tusta bir-biriniń dúnıesine tesile, kúdiktene qaraıtyndaı.

Bulardy bazar shetinen kire bere-aq kózi shalyp qalǵan qazaqtar attan túspeı jatyp qorshap aldy. Buryn serini kórgeni bar, kórmegeni bar — bári bazarshylap kelgen sharýalaryn tastap Aqannyń sońynan shubyrdy. Seri de jurt kórsin, bilsin degendeı bazar ishin túgel aralap, ár jerde kóp turmaı jyljı berdi.

Qarótkel bazary — kúz aılarynda jan-jaqtan halyq aǵylyp, eki aı boıy basy toı-dýmanǵa aınalatyn arqa qazaqtaryna áıgili Atbasar, Qoıandy jármeńkelerindeı bolmaǵanmen, jergilikti adamdardyń kúndelikti qajetine jaraıtyn alyp-satarlyq, aıyrbastyq oryn. Jeksenbi-Azyna kúnderi bul ara — jaı bazar emes, qan bazarǵa aınalyp ketedi. Mańaıdaǵy baılar, orta sharýasy bar maldy adamdar et satatyn sórelerdi qan sasytady. Bar kemshiligi — munda jármeńkedegideı satylatyn dúnıelerdiń atyna, retine qaraı bólingen arnaýly oryndar joq. Mal bazarynyń qasynda usaq-túıek satatyn baqalshylar qonys tepse, oǵan irgeles úıilip-úıilip jatqan balyqtar, suly, bıdaı, tary kebekter salǵan teńkıgen qaptar. Tipti bazardyń qaq ortasynda bastyryǵyn bos baılap qaýqıtyp, kópirte artqan eki-úsh jarma shóp, baý-baý shilik, taqtalap úıgen qoı qıy da saýdaǵa túsken.

Aqandar bárin aralap kórip, qatar tikken eki kıiz úıge bettedi. Bul kezde sońynan ergen el qazaqtary qalyń qol sıaqty shubyryp keledi.

Qysqa qaraı qysyr saýyp, bıe sútimen azbynshy aqsha jınaıtyn qala jataqtary ortalarynan osy kıiz úılerdi shyǵaryp, jármeńke rásimimen kúnde osynda sabalaryn pisetin. Ánshiler kirgen úıdiń ishi-syrty aýzy-murnynan shyqty. Eshteme almasa da, kúnde bazarǵa kelip, ár jerde shoqıyp otyryp el ósegin aıtpasa ishteri kebetin beısaýat júristi qyzyqqumarlardan bastap, mal satyp, aqsha jıǵan kishigirim saýdagerlerge deıin jınalyp, tórt qanat úıdiń keregesin kerip jibere jazdady.

Al Aqan men Ǵazızge qolqa salyp, dombyra aldyryp, án aıtqyzamyz dep ózeýrep otyrǵanda, syrttan ataqty Máshhúr Júsip keldi. Jurt qaq jarylyp, jol bergen. Jaqynda Kerekýden kelgeli Aqan seriniń osynda jatqanyn syrttaı estigen ǵulama molla, bir kórýge zar bolyp, biraq qaıda ekenin taba almaı qoıǵan. Endi Qulagerinen ólideı, dostarynan tirideı aıyrylyp japa shekken aqyndy qushaqtap, uzaq únsiz kóristi.

Túske taman bazardaǵy bar qazaq qymyzshylar úıiniń tóńiregine jınalyp, qyraýly kúzdiń sýyǵynda án-dýmandy ańsap, qazaqtyń atyshýly úsh ardageri — Aqan, Máshhúr Júsip, Ǵazızdiń bir araǵa bas qosa qalýlaryna qýanysty.

Aqan seriniń izdegeni de osy edi.

— Oý, jamıǵat! Sizderdiń kútkenderińiz án-óleń ǵoı.

— Iá, ıá.

— Qolqamyz da sol!

— "Qulagerdi" óz aýzyńyzdan estisek. Dombyra aldyramyz. qazir kelip te qalar.

— Joq, bizdiń úıge júrińizder. Qonaǵasymyz daıar!

— Omda, — dedi Aqan seri. — Kelesi jumada bas qosaıyq. Habar Álekeńnen — Áltaı aǵaıdan bolsyn. Aıtysqa Máshhúr Júsipti shaqyramyn. Aıtysamyn Máshhúr Júsippen!..

Jurt tym-tyrys. Máshhúr Júsip bir qyzaryp, bir qýardy. Qaıǵyly aqynnyń myna sózi tosyn estilgeni shısha, óz qulaǵyna ózi senbegendeı, Aqanǵa qarap, dóńgelek sulý saqalyn salalaı berdi.

Seriniń bul qımylyn túsingen Áltaı men Ǵazız ǵana Balyq, qymyz saýdasymen bazar narqyna tóselgen Áltaı basty endi aıǵaıǵa:

— Men Aqan serige báıge tigem. Qaısyń barsyń báıge tigiser?! Qaısyń barsyń julynyp shyǵar. Báıge, báıge!

— Men barmyn!

— Men tigemin!

— Báıge emes, men zaqlet salam, zaqlet!

— Men Aqan serige.

— Men Máshhúr Júsipke!..

— Kelesi jumada... Habar menen bolsyn.

— Jınala ber!

— Saıys kelesi azanda...

— Jeksembide...

— Ýáde, ýáde...

Tysqa shyǵyp atqa qonǵan Aqan, Máshhúr Júsip, Ǵazız ýkaz molla Faızollanyń úıin betke aldy.

— Apyr-aı, Aqan aǵa, túk túsinsem buıyrmasyn. Bul shaqyrýyńyz jekpe-jek pe, shyn óner jarystyrý ma? Ózińiz qalyń dertte, joldas-jorańyz qalyń órtte júrgende bul ne aıtys. Qalaısha aýzym baryp, dátim shydap sizben sóz talasy, óner jarysyna túsermin. Jarysta aıaýshylyq joq, aıtysta aıtylmaıtyn sóz joq. Qalaısha sizdiń betińizdi tyrnap sóılerge dátim barar, — dep at ústinde túnergen Máshhúr Júsip jelden yqtap, qatty qınaldy.

— Maǵan aqsha kerek! — dedi Aqan julyp alǵandaı.

— Túsinbedim.

— Bireý dúnıe bazaryna malyn, endi biri aryn salady. Men tirimde bir ret ánimdi salyp kóreıin. Qulagerim joq, endi ónerimdi bir salaıyn saýdaǵa. — Aqan Máshhúr Júsipke qantalaǵan ótkir kózin qadady da, at ústinde eki ıini salbyrap, sál únsiz otyrdy, sálden soń alǵashqy qarqynynan basylyp, jumsara sóıledi. Osynda kelgen sharýasyn, el shonjarlary men qala sheneýnikteriniń paraqor, ozbyr, sum qylyqtaryn baıandap, túrmede sarǵaıǵan dostaryn alyp shyǵar qamqorshy — dúnıe, aqsha ǵana ekendigin, sol úshin jurt aldynda saıysqa túsetinin aıtyp, Ǵazızden góri Máshhúr Júsiptiń qolaıly ekenin jasyrmaı, el ishinde danalyqpen aty shyqqan ári ǵulama, ári dinshil-bilgir aqyndy aıtysqa shaqyrǵan sebebin túsindirdi.

— Seni bul arada aıtysqa shaqyrǵanym, kómekke shaqyrǵanym dep uq. Qol ushyn berer dos bolsań, buryn kásip etpegen iske bel býdym, soǵan qosyl, kómegiń kerek, — dep, Ǵazızdiń ákesine nege kele jatqanyn túgeldeı baıandady... — Sheshingen sýdan taıynbas, ne bolsa Ǵazız ekeýmiz ekeýlep otyryp ýkáz mollany ıliktirsek, bir kúnge eski meshittiń keń qorasyn surasaq dep edik... Aqyly-puldy aıtysqa keń, jaıly oryn da kerek...

— Bularyń bolar ma eken, — Máshhúr Júsiptiń qalyń qabaǵy túsip oılanyp keledi.

— Sonda da... Án men dinniń syıyspaıtyny ejelden aqıqat. Áıtse de... Aqyn tosyla berip edi, ǵulama kóńildenip sala berdi.

— Taptym, taptym, Aqan... Faızekeńniń jibıtin jerin, quty túsip qulaıtyn jerin taptym: Endigi aıtys din aıtysy bolsyn, seri aǵa. Quran súrelerinen paıǵambar, sahabalar tirshiliginen sóz qozǵaıyq, sonda meshit te musylmanshylyq ýaǵyzymen ǵıbadat, faryzdarmen kúńirener. Siz kórinbeı-aq qoıyńyz, osy jolyńyzdy maǵan qısańyz qaıtedi, Faızekeńmen men sóıleseıin.

Aqan seri qýana quptady muny.

— Al, serim, onda aldyńyzda úlken syn tur. Bul jaı aıtys emes, bar bilgirlikti sarapqa salar syn. El arasyndaǵy qoja-mollalardy aıtysa ketseńiz shońqıtyp ketetin ǵulamalyǵyńyzdy bilem. Biraq, din aıtysynda meniń osal jaý emestigim ózińizge de maǵlum shyǵar, baıqańyz, aıtysta aıaýshylyq joq, — dep Máshhúr Júsip qaljyńmen kúlip, atynyń basyn alystan kóringen Faızollanyń kók syrly meshitine burdy...

Aqandar bazarda kóp aınalyp qalǵan eken. Kúzdiń qysqa kúni uıasyna taıapty. Alabajaq bult búrkegen qubyla jaq qara tútindene byqsyp, janyp jatqan órtteı, biraq órt ystyǵy emes, qar ushqynynyń bet k.aryǵandaı yzǵary bilindi.

Astyndaǵy atyn lekite jónelgen Aqan endi Kúshenuly bergen keshegi azattyq qaǵazben Hasendi qashan qýantqansha asyǵyp keledi.

Bular jeńil shoqyraqpen oıaz keńsesine jete bergende, odan árirek Esildiń qabaǵyna jınalǵan mol shoǵyrdy kórip, attarynyń basyn irikti. Oıaz keńsesiniń aldy jym-jylas. Álgi ázirde qarýly strajnıkter aryz, shaǵymmen júrgen beıbaqtardy dúreniń astyna alyp, attysyn attylaı, jaıaýyn jaıaýlaı tym-tyraqaı qýyp, bul mańnan aıdap salǵandaryn bular ázirge bilgen joq.

Ózen jaǵasyndaǵy kóp tobyrdyń tegin jıyn emes ekenin sezgen Aqańdar álde neden kúdiktenip, endi qaıtadan tebinip, úreımen umtylǵanda, kúzdiń ýildegen jeline qosyla ańyraǵan azaly ún de jetti qulaqtaryna. Esildiń qulama jarlaýyttaý jıegine butaqtarǵa qonaqtaǵan qara taǵandaı tizilgen qalyń jurt únsiz. Orys, qazaǵy bar, attyly, jaıaý bar — bári únsiz, álde bir sumdyqqa egilip, qaıǵy jutyp tur. Sarnaǵan erkek daýsy ǵana jalǵyz. Aqan men Ǵazız attarynyń shylbyryn shette turǵan aýyl qazaqtaryna únsiz ustata salyp, jurtty synalap ótip, ózen shetine jetti. Beti qaımaqshyp qatqan Esildiń bul tusy shuńǵyma bolatyn. Qabyrshaq muzdar byt-shyt. Alashamen kúımelegen qazaq arba sý betinde jartylaı qalqyp tur. Jegilgen at kórinbeıdi.

Ústi-basy malmańdaı Hasen áıel adamdaı daýys qylyp, zar eńirep otyr. Tizesinde Kúlnazıa. Sý sorǵalaǵan qolań shashy jerge shubatylyp, aq qaǵazdaı qansyz óńi kúz aspanyna qarap, kózi tars jumylǵan. Tárizi — bult arasynan kúnde izdeıtin baqyt qusyn uzaq qarap taba almaı, kózi talǵan soń, az tynystap, uıyqtap ketkendeı.

Aqandar jurttan eshteme suramaı-aq qaıǵyly háldiń mán-jaıyn uqty: Kúnuzyn oıaz keńsesiniń aldynda sarylyp, shólirkegen at, qapylysta kúrmeýinen bosap, Esildiń qulama sýyna ózi kelip tústi me? Álde strajnıkter qamshynyń astyna alyp, qylyshtyń qyrymen uryp kólik bitkendi tym-tyraqaı qýǵanda, úrikken at shapqan boıy jar jaǵalap óte berip, arba salmaǵymen ózenge qulady ma? Ol arasy ázir bımaǵlum bolsa da, kúımede baılaýly Kúlnazıanyń kólikpen birge tuńǵıyqqa batqany, qashan ákesi kelip, sý túbinen qamar belbeýine baılaǵan qaıys baýdy sheship, bosatyp alǵansha tynysy bitip, máńgi kóz jumǵany aıan.

Aqan qol qamshysyna súıenip syzǵa otyra ketti. Kóziniń aldy qaraýytyp, qulaǵy shyńyldap, aspan men jer bir-birine qarama-qarsy shyr kóbelek aınalyp bara jatqandaı boldy. Daýsy qarlyǵa eńiregen Hasenmen qosylyp, endi bar ǵalam shýlap turǵandaı, en dala, Esil boıy qaıǵyly zarǵa aınaldy. Jel me shýyldaǵan, kenetten turǵan daýyl ma? Áıteýir jer men kók qosyla sarnap, armanda, qaıǵyda ketken qyrshyndy aza tutqandaı daýys qylady.

Kóp zar, kóp shýdyń ishinde, qaraqat kózin aspanǵa qadap, kúımede án salǵan Kúlnazıanyń muńdy daýsy keledi qulaqqa. Emis-emis estilip, alystap, úzilip bara jatqan jazyqsyz sábıdiń, kúnásiz sulýdyń, zombylyqqa da, mazaq pen qorlyqqa da, eń arty sýyq ajalǵa da boısunyp, tirideı kóngen názik úni:

Jastyq kúni, oı erkem, túsedi eske,
Jez buıdaly ker taılaq erer kóshke,
Ata-ananyń jolynan kim attaǵan,
Ne deseń de kónesiń haqtyq iske.

"Átteń, ne kerek, tym kesh jetken ekem. Ne qara basty osynshama aıaldaıtyn. Tańnan jetsem bolmaıtyn ba edi, átteń-átteń" dep Aqan kináli jandaı, ishteı egilip, bul dúnıedegi azaptan, qorlyq pen mazaqtan birjola qutylyp, jańa gúli ashylǵan jastyq shaǵymen máńgi qoshtasqan Kúlnazıanyń torǵyn júzine qaıtyp qaraı almady.

18

Tań qarańǵysynda terezeni bireý syndyryp jibererdeı ekilene-ekilene eki-úsh urǵylady da, qaqpaǵa qaraı ketti. Jyly qoradan mańq etip shyǵyp, qaqpaǵa jetken ıt beımezgil júrgen adamǵa órshelene-órshelene shabalanady. Beısaýat adam endi taqtaı qaqpany qashan ashqansha shydamsyzdanyp, jaý qýǵandaı dúrsildetip áketip barady.

Tóp úıdegi qonaqtar tegis oıandy.

— Bul kim boldy eken? — Uıqysy sergek Aqan, áldeneden elegizip basyn kóterip aldy da, qaıtadan jastyqqa shyntaqtap jatyp, tyń tyńdady.

Úlken úıden dambalshań shyqqan Áltaı, qazandyqtan syqsıma shamdy zorǵa taýyp, kempiriniń kebisin ile tysqa umtylǵan. Lezde qaıta oralǵan ol jarma peshpen bólingen tór úıdiń esigin ashyp, aqyryn sybyrlaıdy.

— Aqan, Aqanjan..,.

— Iá, Áleke?..

— Á, óziń de oıanǵan ekensiń ǵoı. Kıinip, qoraǵa shyqshy, álgi Jaıynbek kelip tur, saǵan aıtar sózim bar deıdi.

— Jaıynbek?

Alas-kúles kıingen Aqan seriniń júregi dúrsildep qoıa berdi: "Tún ishinde bul ne kelis? Apyrym-aı jaqsy habar bolsa ıgi etti! bul úıdi qaıdan taýyp keldi? Nege sonshama asyǵys? Jaı habar bolsa kúndiz aıtpas pa edi? Kúndiz bireý kórip qoıady dep seziktenetin shyǵar-aý. Áıtse de, tap túnde tún uıqysyn bólip kelýin de bir gáp bar, tegin emes!" Qashan qoraǵa shyqqansha Aqannyń basyna shym-shytyryq úreıli oılar kelip, shulǵaýyn da oraı almaı, etigine jalań aıaǵyn qońyltaıaq suǵa saldy.

Jaıynbektiń ústi-basy qar. Selteńdete ustaǵan qol qamshysyna qaraǵanda, salt kelse kerek. Uıqysy qanbaǵandiki me, álde syqsımanyń álsiz sáýlesimen kóleń-kelegendiki me, semiz beti odan saıyn jaıylyp, dolyryp tur. Ózi áldekimnen urlanyp, jasqanshaqtanyp, sybyrlap sóıleıdi.

— Al, Aqan, tez kıin de, túrme jaqqa tez jet, — dedi. Amandyq joq, saýlyq joq, — Meniń munda kelgenimdi tisterińnen shyǵara kórmeńder, bas ekeý emes.

Ot ala kelgendeı tysqa buryla bergen Jaıynbektiń bileginen Aqan ustaı aldy:

— Tura tur. Sonda bul ne barys, túsiniktirek aıtsańshy, — Aqanǵa birden túsken oı: — "Barymtashylardy túrmeden shyǵaryp alyp qashý. Jaıynbek sabazyń áıteýir bir erlikke belin býǵan eken. Tyń attardy qaıdan tabamyz? Qashqanda qaı jaqqa áketý kerek".

Jaıynbek qarakóleńke qorada "osy Aqan ba, álde basqa ma" degendeı, artyna burylyp, seriniń betine tóne qarady. Aýzyna ońtaıly sóz túspegendeı nemese Áltaıdan qaımyqqandaı az kibirtiktep turdy da, tańdaıyn qaqty. Murnynyń ushyna qaraı túsken kózildirigin túbit bıalaıly saýsaǵymen kóterip, taǵy qarady.

— Aý, ne aıtyp tursyń? "Ne barys?" Túrmege adam úshin barýshy edi. Neshe kúnnen beri "jolyqtyr,jolyqtyr" degen soń, túrme komendantyn zorǵa degende kóndirdim. Nemene, jolyqqylaryń kelmeı me?

— Oıbaı-aý, bular daıyn ǵoı, — dep, Áltaı degbirsizdenip, kebisin sylp-sylp basyp úıge bettedi. — Qap, tamaq, ol-pul da ázirlemedik, aıaq astynda qarashy.

— Ne tamaq kerek? Tamaq ala ma eken? Ol arasyn bilmedim. Aıtqandaı Aqan, túrmeniń kúnbatys jaǵynan kel. Túrme bastyǵyna kiretin esik bar! — dep, Jaıynbek qaqpaǵa qaıta buryldy.

— Tań qarańǵysynda mynaý ǵajap boldy-aý, Túsinsem buıyrmasyn.

— Túsinetin eshteńe joq, — dedi shyǵyp bara jatqan Jaıynbek betin buryp, — Túrme isiniń bári jasyryn. Onyń da basy ekeý emes. Ony oılap qaıtesiń, al tez keletin bol, qalyp qoıyp, ókinip júrme. Aıtqanym sol...

— Áltaı jekip, shóptiń qýysyna qýyp jibergen qara tóbet mańq etip dalaǵa shyqqansha sózin eki ushty qylyp, atyna qonǵan Jaıynbek shoqyraqtata shaýyp kete bardy.

Tystaǵy habardy Áltaı jetkizgen be, Aqan úıge kirse, Novıkov te, Móńke de muzdaı kıinip alypty. Bólmege sham jaǵyp, qazandyq mańynda kúıbeńdegen kempir men kelin de túnnen qalǵan azbynshy etti kákpirmen sorpadan súzip alyp, shoshalaǵa júgirip, qarbalasyp júr...

Aspannyń jartysy sógilgendeı tap Aqmolanyń ústinde japalaq qar keshe keshten beri saýlap jaýyp tur. Keshe ǵana qaraýytyp jatqan boz dala at tizesinen keler omby qarǵa bógip qalypty.

Aqandar attaryn alysyraq bir qazaq úıiniń aldyna baılap, Esil ózeniniń burylystaý tusyndaǵy qoltyqqa salynǵan túrme mańyna urlana basyp jaıaý jetkende tań da ájeptáýir aǵaryp, tóńirek kózge iline bastaǵan. Qalyń qar jamylǵan susty túrme mańy tym-tyrys. Qańyraǵan bos úńgirdeı taqtaı qorshaý ishindegi tas qapastan eshbir ún bilinbeıdi. Melshıgen meńireý.

Aqan, Áltaı, Novıkov, Móńke tórteýi biriniń izimen biri shubala júrip, kól-kósir taqtaı dýaldy aınaldy. Jaıynbek aıtqan qubyla jaqtaǵy túrme komendantynyń jasyryn esigine qaraı ombylap, únsiz júrip keledi.

Bular qate aınaldy ma, týra túrmeniń keń qaqpasyna tiredi. Qaqpa aldynda arqalaryn taqtaıǵa súıep, únsiz sileıip turǵan adamdardy kórgende, bular da bastaryn túıistirip, shoǵyrlana qaldy. Bul araǵa myna tórteýinen de buryn kelgender — jumbaq jandar. Tórt-bes erkek, balalaryn baýyryna qysqan áıelder. Bári qalyń jaýǵan qar astyna muz bop qatyp qalǵandaı búrisip-búrisip tur, qybyr etpeıdi.

— Bularǵa aıaldamaıyq, ári kettik, — dep Novıkov uzyn tonymen qar syzyp óte berdi.

Qar jamylǵan adamdar moıyndaryn enjar buryp úreıli kózderimen shyǵaryp saldy. Biri lám dep úndegen joq.

— Otpravka bolady-aý tegi, — dedi bylaı shyǵa Aqanǵa burylǵan Novıkov. — Báse, solaı bolar dep ózim de oılap edim.

— Atpravka degen ne? — Áltaı túsinbeı ıegin kóterdi. Novıkov taǵy da alǵa túsip ombylap barady.

— Túrmedegilerdi basqa jaqqa jiberedi. Mynaý túrme emes, ásheıin jaı mal qora. Múmkin alysqa etappen aıdaýlary... Álgi baıǵustardyń qaqpa kúzetip otyrýlary tegin emes, olar da bireýlerden estigen ǵoı... Da, da, tań atpaı qımyldaýlaryna qaraǵanda, — Novıkov qarǵa maltyǵyp, sóılep keledi.

Komendant keńsesiniń bir qabyrǵasy syrtqa shyǵyp tur da, qalǵan qabyrǵalary dýal ishinde. Munyń da terezelerin bilekteı-bilekteı temirlermen keregelep tastapty. Álsiz sham jaryǵynda ishtegi adamdardyń iri kóleńkeleri qarańdaıdy. Úımen japsyryla salǵan bıik aǵash munara bar. Tegi qaraýyl turatyn oryn bolsa kerek.

Aqandar bireý-mireýdiń kózine túspes úshin keńsege syrttan kiretin esik aldynan jymdaryn bildirmeı tez ótip, taqtaı dýaldyń qaltarysyna baryp yqtady.

Bul kezde dala ájeptáýir jaryqtanyp qalǵan. Tuman tústes qaraqoshqyl aspanda bult siresip, baǵanaǵydaı emes, qıyrshyqtanǵan japalaq qar endi sırek eleýishten túsken kebek aralas undaı burqyrap uıtqyp tur. Alysta, qala úılerinen tańǵy shaqyrǵan átesh daýystary emis-emis estile bastady.

Arqasyn dýalǵa súıep, júreleı otyrǵan Novıkov birdeme deýge oqtala bere, jaǵasymen aýzyn basyp, uzaq qylǵyna jóteldi. Dimkás adam oppa qarmen uzaq júristi kótere almady ma, daýysyn estirtpeıin dep, qatty býlyǵyp qaldy. Sosyn baryp:

— Mynaý... myna úı Lıvensov revelınasy ma, álde Taýbe bastıony ma eken? — dep aqyryn myrs etti.

Novıkov kezdeskeli onyń túrme, zań jaıyn kóp biletindigine qaıran qalǵan Aqan kópten kómeıine tirelgen sózin suraı almaı júretin. Ne bóten áńgime kıip ketedi, ne tym qazbalaýdy qolaısyz kóretin. Osy qoly sóz retine qaraı suraýdyń qısyny kelgen sıaqty.

— Matveı, osy sen ózi kimsiń, ne úshin sottalǵan jansyń? Óziń oqymysty adam emespisiń? — dep, Aqan da dýalǵa arqasyn súıep otyrdy.

— Dál tústińiz. — Novıkov áldekimge yza bolǵandaı myrs etip, kekesinmen kúldi. — Oqymysty bolǵanda qandaı, týra zań oqymystysy, ıaǵnı, qalaı aıtsam ekem.., pravolar týraly ǵylym — ıýrıprýdensıa ǵalymy edim. Eki jyldaı Rossıa patshalyǵynyń ıeligindegi túrmelerdi revızor retinde araladym. Sondaǵy kórgen-bilgenimdi, zań qyzmetkerleriniń neshe túrli qylmystaryn búkpesiz baıandap, ımperatordyń ózine raport joldadym. Ol azdaı, Peterbýrg ýnıversıtetinde, gımnazıalarda arnaýly leksıalar oqyp, orys jerine túrme salynǵannan bergi tarıhyn, búgingi hal-kúıin jasyrmaı, ózderińizge shet jaǵasyn aıtqan ár patsha tusyndaǵy soraqylyqtardy túsindirdim. Aqyry, osy bilgishtigimniń arqasynda, ózim revızıa jasaǵan túrmelerdiń syz edenine ókpemdi tósep, turaqty "qonaǵy" bolýyma týra keldi.

— Báse, báse, oqymysty adam... oı, ózim de solaı shyǵarsyń-aý dep júrýshi em báse! — dedi Áltaı. — Al, bizdiń qazaǵymnyń jerine qaı Qudaı aıdap keldi, emshimin deısiń onyń jaıy qalaı?

— Sibirde aýrýǵa shaldyqqan soń, jany ashyǵan bireýler osy araǵa jer aýdardy. Feldsherlik degen qaıbir bilgishtikten bolǵan óner deısizder. Buryn dárigerlik tehnıkýmda oqyǵanmyn. Áıteýir, kózge kórinip turǵan jara, ol-pul jeńil-jelpi aýrýlardy emdeý, qaısybir dertterdiń aldyn alyp egý ǵoı. Kórmeısizder me, osynda kelgeli, ýeznoı nachalnıkke deıin shaǵym jazyp, eń arty qotyrdyń dárisin ala almaı júrmin. Aýylda balalar jappaı synga aýrýymen aýyrady, qazaqsha qyrqulaq dep pe edińizder, al mundaǵy chınovnıkter olarǵa dári-dármekpen kómektesý ornyna, úlken dozamen attaryn emdeıdi... Árıne, olardyń jany ashyp qaıtsyn, ol túgil jergilikti adamdardyń balalaryn oqytam dep árekettengen talaılardy ekinshi jaqqa qaıtadan jer aýdarǵan. Osylaısha "qylmystylar" Sibir men qyrǵyz-qaısaqtyń keń jerinde dopsha domalap, qaqpaqylmen kún keshpek.

— "Adamnyń basy — allanyń doby" deıdi qazaq, endi adam balasy allanyń da bıligin kete bastaǵan-aý.

— Durys aıtasyz, Aqan! Búgin siz qolqalaǵan soń ǵana keldim, eger olar kórip qoısa, meni de bul aradan qonys aýdartýyna sóz joq. Osylardyń túri jaman, jolyqtyrý ornyna jer aýdarǵandardy kórsetý bolyp shyqpasyn aqyry.

— Seni myna túrinde eshkim tanymaıdy. Týra aýyl qazaǵy sıaqtysyń, — dep kúldi Aqan.

Novıkovtyń ústindegi tondy tońasyń dep Áltaı kıgizgen. Shynynda da myna túrinde ony eshkim tanı qoıýy neǵaıbyl.

— Ton rahat eken. Munymen búkil Sibirdi jaıaý aralaýǵa bolady.

— Áı, Mátibeı, osy ton unasa alshy! Shynynda da ana bir bıttiń qabyǵyndaı shenelińmen qalaı úsip qalmaı júrgensiń.

— Qoıyńyz,.. mundaı tondy... — dep Matveı sasqalaqtap qaldy. İshiniń júni qalyń, boıyn qyz-qyz qaınatqan ton qazir Novıkov úshin altynmen teń.

— Al dedim ǵoı, berdim saǵan.

— Oı, rahmet, Áltaı aǵa. Bul jaqsylyǵyńyzdy ómirimde nemen qaıtaramyn!

— Al, sonda tura qal, — dep Áltaı Novıkovqa qarsy k,arap, júrelep otyrdy da, ton týraly áńgimeni endi basqaǵa aýdardy, — Sottalǵandardy aıdaıdy dediń. Sonda qaıda aparady?

— Aıdaıtyn jer kóp qoı. Rýs jerinde ne kóp — túrme kóp.

— Iá, onyń shet jaǵasyn estidik. Sonda, qazaq jerine qanshama adamdardy jer aýdardy dedik. Endi bul aradan qaıda aýdarmaq?

— Mundaǵylardy Sibirge aıdaýy múmkin, nemese Orsk, Omsk túrmelerine jóneltýi de yqtımal.

— Álgi bizdiń jigitter de bar ma eken? Qoı, olardy sottamaı qalaı aıdamaq?

— Aqsaqal-aý, sot degen ońaı ǵoı. Osy túrme ishinde-aq jasyryn sottaı salady.

— Apyrym-aı, bul bir túsiniksiz sharýa eken, ıa, túsinip bolmaıdy.

— Ana qara, bireý shyqty.

— Ekeý.

Bular oryndarynan túregeldi.

Túrme bastyǵynyń keńsesinen shyqqan ekeýdiń biri domalańdap osylarǵa qaraı kele jatyr. Jaıynbek. Eki-úsh adym qalǵanda tilmash bulardan seskengendeı kilt toqtady. Enteleı basyp Aqan baryp edi qasyna:

— Oý, bala bop kettińder me? Nemene toıǵa kelgendeı bárińniń bórikkeniń? — dedi.

— Eshteme etpeıdi. Olar syrtta kúte turady. Ana Móńke ekeýmiz kirip jolyqsaq bolady.

— Qazir. Joq, qazir bolmaıdy. Keshiktińder munda úlken adamdar bar. Meniń basym ekeý emes. Ana qaqpa jaqqa baryńdar.

— Ol arada ne istemekpiz? Jónińdi aıtsańshy durystap.

Keshikkeniń ne?!

— Baryńdarshy sosyn kórermiz retine qaraı. Qoldan kezgenshe, — dep Jaıynbek keri buryldy. Da, qolymen dýaldyń ekinshi basyn nusqady, — Tez baryńdar. Qalyp qoımańdar...

— Túk túsinsem buıyrmasyn...

Aqandar qar kómip tastaǵan baǵanaǵy izderiniń jobasymen taǵy da ombylap, túrme qaqpasyna jete bergende, esikke qaraı kóp adam lap qoıdy. Baǵanaǵydaı emes adam qarasy kóbeıgen. Bári taqtaı qaqpaǵa jabysyp-jabysyp, sańlaý izdep álek.

— Shyǵaraıyn dep jatyr.

— Shyǵardy.

— Áne shyqty, — dep biri sybyrlap, biri daýryǵyp, dúr ete qaldy.

Aqandar da qaqpaǵa umtyldy. Moıyndaryn sozyp, kóp adamdardyń arasynan synalap kire almaı álek. Ineniń jasýyndaı tesik tapqan adam jumaqtyń esigine qoly jetkendeı ólermendene jabysady.

— Ahan, Ahan, — degen Novıkovtyń daýsy shyqty.

Novıkov qaqpanyń tospa jaǵynan, bir kempirdiń qasyna qystyrylypty. Jeńimen taqtaıdy sylap tastaǵan qardy túsirip, keń sańylaý taýyp alǵan. Aqan ekeýi bastaryn túıistirip sol tesikten ishke úńildi. Qar tolastaıyn degen be, ishtegilerdiń júzderi anyq kórine bastady.

Myltyq, qylysh asynǵan kóp salt atty kazak-orystar. Keıbireýleri ersili-qarsyly shoqyraqtatyp, sapyrylysyp júr. Jańaǵy túrme bastyǵynyń keńsesi jaǵynan bir top áskerı kıimdi jaıaý adamdar shyǵyp, shoǵarlanyp turyp qaldy.

— Ofıserler shyqty. İshinde gýbernator da, ýez nachalnıgi de bar, dep sybyrlady Novıkov aýzynan temeki ıisi burqyrap.

— Ne bop jatyr? Birdeme kóresińder me? — degen daýysqa Aqan burylyp edi, Áltaı eken sańylaý izdep júrgen.

— Azdap kórinedi. Áıteýir jaqsylyq emes, — Aqan Novıkovpen qaıta basyn túıistirdi.

Álden ýaqytta túrme esiginen top-top adamdar kórindi.

— Shyqty, shyqty.

— Túrmedegilerdi shyǵarady.

— Vyvodát neschastnyh, — degen daýystar taǵy da ár jerden kúbir-kúbir ete qalady. Bireý kúrsinip, endi bir áıelder syńsyp jylaı bastady.

— Toqtańdar, qazir bu aradan qýylmaıyn deseńder, — degen bir orys daýsy kúj etip edi, qaqpa aldynda úımelegen jıyn jym boldy.

Moıyndary salbyraǵan tutqyndar tuqyrańdap, ilbip basady. Ashtan buralǵan, ne ólimshi bolyp taıaq jegen adamdardaı, qaısybiri súrinip ketip, aldyndaǵy tutqynnyń ıyǵyna súıenedi. Eń alǵash shyqqan bes tutqyn týra qaqpaǵa jaqyndaý kelip, toqtady. Olardyń halin jańa ańǵarǵan Aqannyń júregi sý etip, daýsy dirildep, shyqty:

— Sumdyq-aı, báriniń qol aıaǵyn kisendep tastapty ǵoı. Maldan beter aıaq-qolyn shynjyrlap buǵaýlaǵan shyn baqytsyz sormańdaı jandardy túńǵysh kórgen Aqannyń etbaýyry eljiregende, Novıkov buǵan tańdanbady.

— Bulardy osylaı bes-besten tirkep, shynjyrmen qosaqtap aıdaıdy, — dedi jaıbaraqat qana.

— Oý, ana bireýiniń bas kıimi de joq, basyndaǵy shash pa, taqıa ma, — dep ekinshi toptaǵy shashyn jartylaı taqyrlap alǵan uzyn boıly juqa shıneldini kórgende, Aqan shoshyna sybyrlady.

— Sibirge aıdalatyn asa qaýipti tutqyndardyń shashyn osylaı jartylaı alady. Barǵan soń alsa da bolar edi-aý, bas kıimi de joq eken óziniń... E-e, talaılary jolda úsip óledi ǵoı.

— Qaqpa aýzyndaǵylar endi bir-birine basý aıtýdan qalyp, tunshyǵa jylap, kúńirenip ketti.

— Ojymbaı, Ojymbaı!

— Aqan qalaı yshqyna aıǵaılaǵanyn ózi de ańǵarmady. Úshinshi bestikte eki ıini salbyraǵan bıik Ojymbaı aldynda keledi. Oǵan tirkesken týra boıymen boı eńgezerdeı orys, úshinshi qosaqta Baıbatyr. Olar syrttaǵy daýysty estimedi.

— Baıbatyr, Baısekeń!

— Qane, qane, — dep Áltaı da bir ıyǵymen kirip syǵalady.

— Ojymbaı, Baıbatyr da ábden zoryqqan. Bastaryn jerden almaıdy. Saqal-murttary betterin jaýyp, adam tanyǵysyz aıanyshty túrge engen.

— Shákeı qaıda eken?

— Jurt aıǵaılap, árkimniń atyn aıtyp shýlap tur.

İshtegiler bes-besten áli shyǵyp jatyr. Ekinshi jaqtan qos at jekken jaıdaq shanalar qatarlasa berdi.

Osy kezde qaqpa aýzyndaǵylar dúr etip, jan-jaqqa tym-tyraqaı qashty. Qorshaýdyń bir jaq buryshynan shyǵa kelgen eki-úsh salt atty kazaktar, dyraý qamshylaryn kez-kelgenge siltep, tesikke úńilgenderdi attarynyń omyraýymen qaǵyp-qaǵyp ótti. Omby qarǵa etpeleı qulaǵan bir eki kempir men bala bir turyp, bir jyǵylyp, úıelep jatyr.

Aqannyń bileginen ustaı jetektep:

— Mert bolamyz, Aqan, bulardan aıaýshylyq kútpe, álgi aqsaqal men bala qaıda? — dep Novıkov qashyqtaý shyǵyp entigip tur.

Jan-jaqqa bytyraı shashylǵan jurt ár jerde sostıyp-sostıyp, qaqpaǵa alystan qaraıdy. Qoldaryn tóbesine qoıyp, bas saýǵalap júrgen eki-úsh adamdy salt attylar qamshynyń astyna alyp, at tuıaǵymen taptap tastaıtyndaı shyrkóbelek aınalyp júr...

Shalqasynan qaqpa ashyldy. İsh jaqtan aldymen eki salt atty kazak, odan soń shanaly tutqyndar kórindi.

Osy kezde shanaǵa qaraı lap qoıǵan adamdarda es joq. Jylap-syqtap, daýys salyp kózsiz umtylǵan áıelder men shaldardy bógeý ońaı emes edi. Esteri shyǵa júgirgen adamdar tus-tustan salt attylardyń ara-arasymen kirip, qaısy biri shanalardyń ústine ókire qulap jatyr. Túrme aldy yń da shyń. Qym-qýyt. Sońǵy tutqyndardyń shanalarymen qatarlasa attaryn shoqyraqtatqan kazak-orystardyń da esteri shyǵyp ketken sıaqty. Shyrq aınalyp, áldekimdi balaǵattap qur dalaqtap júr.

Tizile shyqqan jeti-segiz shana da bir-birine jedeqabyl túıisip, bógele berdi. Aqandar da jaqyndap, tutqyndarǵa taıap qalǵan. Osy kezde:

— Ata-ata, — dep shyryldaǵan Móńke top ishine qoıyp ketti. Móńke qarsy aldynan arbańdaǵan bıik attyń omyraý tusynan jalt burylyp eńkeıe júgirip, ekinshi shanaǵa jetip-aq qalyp edi, átteń tap jelke tusynan tıgen soqqydan murttaı ushty. Ekinshi bir at ústinen qarǵyp ótti. Móńke ornynan et qyzýymen atyp turyp, úshinshi shanaǵa umtyla bergende moınyna oraı tıgen qamshydan kóziniń oty jarq etip, omby qarǵa qalaı omaqa asqanyn bilmedi.

Jandármen "atalap", táltirektep, tizerlep tura bergenshe bolǵan joq, taǵy da bir attyly qaǵyp ótti. Bul joly ońbaı qulady, kóz aldy qap-qarańǵy bolyp, búk túsken qalpy esi aýyp ketti. Kóp shýyldyń ishinen:

— Móńke jan Móńke! — degen Baıbatyrdyń.

— Ojymbaı, Shákeı! Baıbatyrlaǵan Aqan, Áltaılardyń úni shyǵyp:

— Aqan!

— Seri aǵa! — degen tanys daýystar da qatarlasyp óte berdi.

— Elge sálem!

— Duǵaı, duǵaı sálem! — degen kóp shýyldyń arasynda zorǵa estilgen aıanyshty únderdi jaıdaq shanalar alǵa qaraı uzatyp ákete berdi.

Aqandar alystan shanamen qatarlasa júgirdi.

— Aqan aǵa, elge sálem! Sultamuratqa, Sultamuratqa, — degen sońǵy shanadan Shákeıdiń úni shyǵyp, buǵaýly jigit bir-eki bulqynyp bas kórsetti. Taǵy da birdemeler aıtqan sıaqty, biraq qaıdan estilsin.

Jan-jaǵynan attaryn shoqyraqtata qorshaǵan kazak-orys konvoılarynyń ortasynda tutqyn shanalary qar boratyp uzap barady. Sońynan júgirgen adamdar ir jerde súrinip, qulap jatyr.

Gýildep jel tura bastady. Túni boıy jaýǵan ulpa qar endi ysyldap, teristikten shyqqan jel ótinde uıtqı jóneldi. Álginde ǵana qastarynan ótken aıaýly dostar, kógendeýli qasiretti beıbaqtar mingen jaıdaq shanalar kóz ushynda qaraýytyp, álden ýaqytta bir qyr asyp qarasy óshti.

Ár jerde sostıyp, alysqa qarap únsiz melshıgen adamdardy kómip keterdeı ysqyra soqqan Arqannyń esirik borany kóterilip keledi. Esin jıyp, ornynan súıretile turǵan Móńkeni Aqan súıeı berdi. Qamshy tıgen bir kózi múldem jumylyp, ekinshisi qantalap ketipti. Dalada uıtqyǵan aq boran Móńkeniń kózine qan borandaı kórindi.

Ár jerde shoshaıyp, dármensizdikten býlyǵa jylaǵandar, kózderi talǵansha alysqa qarap, aıaýly azamattarymen ishteı qoshtasyp tur...

Tań ata kúndegi tirshilik qamyna kirisken qala adamdary túngi túrme jaıdan beıhabar. Jyly qoradan qanatyn sabalap alyp jarysa shaqyrǵan áteshter úni de kúndegisinshe ár tustan tunshyǵa estiledi.

Qala syrtynda seltıgen jel dıirmenderdiń jamaýly qalaqtary da syqyrlaı aınalyp, kúndegi beımaza ánderine basty.

19

Qulager óliminen soń ile ustasqan qaraýyl men kereı arasyndaǵy barymta lańy aqyrlap kelgende Kókshetaý ýeziniń syrt jaqtaǵy tórt bolysyna aýyrtpashylyq bolyp tústi. Ásirese ár bolysta aýyl-aýyl bolyp, qonystanǵan qarasha úıler, onyń ishinde Baıbatyr, Shákeı, Ojymbaı urylardyń alys juraǵat, aǵaıyn-jamaǵaıyndary, eń arty rýy bir demese, olarmen jeti atadan ǵana qosylatyn segiz atanyń biri Esenbaıdyń ishinde Qyldy, Jaýlybaı, Shoqtybaı, Shuńǵyrsha, Jaqsylyq rýlary kóbirek japa shekti.

El ishin dúrliktirip, moınyna myltyq, beline qylysh asynǵan áskerlerdi qasyna alǵan poshtabaı, aýylnaılar jurttyń eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp qýyrdaqsha qýyryp júr.

Qarańǵy elge ulyqtardyń aıtqanynyń bári zań, "kereı eliniń urlanǵan malyna jazyqty qaraýyl jurty túgel jınalyp, barymtanyń ornyn jabý kerek, sot úkimi osylaı" dep bas kóterer azamattardy jınap alyp, úsh úı, tórt úıdiń ortasyna bir-bir jylqydan salyq aıtyp, úsh kún pursat berip, tórtinshi kúni qutyrǵan baqsylardaı zikir sala bastaǵan.

Buryn sońdy estimegen mundaı salyq atyn el túsinbese de, áıteýir qoly qysqa ólgen adamnyń jetisine, qyrqyna ortadan shyǵaratyn maldaı sanap, "Qudaı saldy, biz kóndik" dep, qaısybir aýyl amalsyzdan tez ıligip, "báleden mashaıyq, qashyptynyń" kebimen tóteden kılikken qyzyl kóz páleden qutylyp jatty. Al, qaısybir aýyl mal jınaýshylardy anadaıdan kórse, esik-terezesin bekitip, ne sóılese qalsa at-tondaryn ala qashyp, qashan moıyndary astyna kelgenshe etegine otyrǵyzbaı, bas tartady.

Osy bir soıqan, el kórmegen sumdyq, Esembaı rýynyń qoly qysqa kedeıleri turatyn Qantaı aýylynda bolyp edi.

Bul aýylǵa mal jınaýshylar eki ret kelip ketken. Ekeýinde de el aqsaqaldary "barymtaǵa bizdiń aralasymyz joq, aıypqa berer malymyz taǵy joq" dep, bolys adamdaryna qulaq aspaı, tartysyp otyryp alǵan.

Sodan qańtardyń basynda aýyl ústine aıazsha syqyrlap, úskirikshe soǵyp, bir top qarýly jandarm cay ete qaldy. İshinde aýylnaı Jádik pen Nurtaza bolystyń poshtabaıy Jánibek bar.

Kele aýyl aqsaqaly Sataı qarttyń úıine "jazyqtylardy" jınap alǵan, aqı Jánibek betinen túgi shyǵyp, istiń tóte jolyn, bir-aq aıtty:

Al, shaldar, osymen eki ret aýylnaı kelip, eskertip ketti. Ne degen aqpaqulaqsyńdar, mal qaıda, qane, aq patshanyń ǵádil zańyna qarsy bolmaımyn deseńder, aldymyzǵa qazir salyńdar. Óıtpeıdi ekensińder, berseńder qoldaryńnan bermeseńder joldaryńnan, sendermen endi máımóńkelep otyratyn jaı joq. Bar elden jınalyp boldy, sender ǵana qaldyńdar.

Qaraǵym-aý, bizde basy artyq mal qaıdan bolady, ólmeshiniń kúnimen otyrǵan kedeı-kepshikte ne kúı bar, — dep, Sataı kart, oǵan qosa ánshi Sultanmurattyń ákesi Baıbosyn da kúızelip:

— Jánibek balam-aý, o zaman da bu zaman qaıdaǵy joq aıyp-aıbanany syrt otyrǵan, qatysy joq jarly-jaqybaı aýylyna salǵandaryń túk qısynǵa kelmeıdi ǵoı, — dep shubyrta bastap edi, poshtabaıdyń aqı kózi aqshań etip atysyp:

— Sonymen sender bermeısińder ǵoı, úkimettiń zanyńa moıynsynbaısyńdar ǵoı, senderde mal joq eken, jaraıdy, onda tintip kóreıik, — dep aýylnaıǵa ıegin qaǵyp ornynan solań etip tura berdi. — Neshe jyldan beri nedoımshıktersińder, bárin osy joly sypyryp alamyz. Qaraı gór, úndemegenge! Tintińder.

— Oý, tintkende, endi... kútip otyrǵan jalǵyz-jyrym malymyz bar, qar qata soıyp almaqshy bolyp otyrmyz, qyzylqaryn jas balanyń qoregi, odan basqa ne kún kóris bar.

— Qısyndy, qısynsyz salyqtan kóz ashpaıtyn boldyq qoı, qarashyǵyn dep bir, ramat dep eki kelesińder... — Qashan kórge kirgenshe osy bir nedoımkerlerińnen qutylar kún bar ma eken?! — dep, taǵy da muń shaǵa bastaǵan el aqsaqaldaryna qulaq aspaı dalaǵa azýly jolbaryssha atylǵan Jánibek, qasyndaǵy susty jandarmdarmen az aýyldyń astan-kesteńin shyǵardy:

— Esenbaı tuqymy obaldaryń Aqanǵa! Sol emes is tynysh eldi bóriktirip, malyn aıdatyp alǵan, ózi bas saýǵalap kórinbeı qashyp ketti, obaldaryń soǵan, — dep áp úıge kirgen saıyn bir qoltyq otty tastap júr. — Al nedoımkeden qutylmaı júrgen ózderiń kináli. Aq patshanyń ámirine qarsy keleıin dep pe eńder!

Kún bata ár úıden jylap shyqqan bala-shaǵa, qatyn-qalash daýys qylyp, ý-shý, dańǵaza aralas shaǵyn aýyl ústi kúńirenip ketti.

Jánibekter jer úılerdiń qora-qopsysyn tintip, bulaı bolar dep, oılamaı, beıǵam otyrǵan aýyldyń mal qoralaryna qysta tisine basar az soǵymyn oıyqtan tartqan balyqsha oınaqtatyp, tysqa alyp shyǵyp jatyr. Eldiń bas kóterer qarýly jigitteri jylqylardyń shylbyryna oralyp, "ólsek te bermeımiz, ashtan qyrylǵansha, qoldarynda ólemiz" — dep súıretilip, bir-ekeýi Jánibektiń de jaǵasyna qol salǵan. Úılerinen kóıleksheń dirdektep qur qol shyqqan jigitterdi qarýly jandarmdar myltyq dúmimen uryp qulatyp, eki úsheýiniń syrt kıimin belýaryna deıin sypyryp etpetinen sulatyp salyp, jurttyń kózinshe dúreniń astyna aldy.

Poshtabaıdyń kelgenin estigen Sultanmurat qan qusyp tósek tartyp jatqan jerinen turyp, kúpige oranyp jetken. Eki ıininen dem alyp, qańtardyń úskirik jeline tunshyǵyp, jótel býǵan ánshi jigit at ústinde surlanyp Jánibektiń salbyraǵan aıaǵyn qushty:

— Áı, Jánibek, men... men Sultanmuratpyn, tanymaı tursyń ba, bul ne qylyǵyń... jazyqsyz eldi jylatpa, jazyqsyz Aqandy aýzyńa almasań etti, jazyqtyny ekeýmiz biletin ek... Bul ne qysastyǵyń, — dep sózin zorǵa qurady.

Ásheıinde jókpenshige kónbeıtin keraýyz poshtabaı Sultanmurattan tıtimdeı de ımenip, yqpady. Sereıgen boıymen at ústinde ıilip kelip, ózi de jelden qaqalyp-shashalyp, qur súlderi turǵan ánshi jigittiń kúpisiniń óńirinen búre ustap:

— Áı, kóksaý, mezgilińnen buryn ólmeıin deseń, ket bul aradan. Jalǵyz ákeńdi aıa, ant atqyr, antyń qaıda bergen, — dep, tisiniń arasynan syzdyqtata zilmen sybyrlady da, qolyn bosatty. — Esinde bolsyn seniń sóziń qotqa aspaıdy, jala, osyny uq!

— Senderdiń de ant alǵandaryń qaıda, sondaǵylaryń osy ma?! Jazyqsyz eldi nege jábirleısińder. Ne sumdyqtaryń bularyń. Tımeńder jurttyń malyna, bar úıdiń qarap otyrǵany maly.

Sultanmurattyń qoly Jánibektiń tizesine ilikken. Birese jalbarynyp, birese qorqytyp baqty. Dimkás, álsiz jigit poshtabaıdy qaımyǵar, ıliger dep edi, joq, ol tizginin oqys tartyp qalyp, sereıgen aıaǵymen keýdesinen bir teýip, shalqasynan túsirdi de:

— Qane, aıdańdar, aıda kettik, — dep atyn tebinip qaldy.

Búgin-erteń soıamyz dep, bala-shaǵasymen tegis qýanyp otyrǵan eldiń on bes shaqty soǵymyn eki-úsheýden toptap jetektep, topyrlata aıdaǵan, qıanatshyl top keshki ymyrtta alystap, qarańǵy túnge súńgı berdi.

Qolynda bos qalǵan ala shylbyryn moınyna salǵan qart Sataı qubylaǵa qarap tizesimen qarǵa shógip, kári kózinen jas tógip, qarǵap otyr:

— O-o, Esembaı atam arýaǵy kıeli ediń, kıeli ediń, babam! Az urpaǵyńdy qara jylandar jalap ketti, kıeli arýaǵym! Oshaǵymdy oırandap, shoǵyma sý quıyp ketti jylandar. Arýaǵymnyń kıesi atsyn, kóz jasy jibermesin, aldaryń túnek bolsyn, kórem degen qyzyqtaryńdy kórme, arýaqty eldiń uly edik, kisige qıanaty joq momyn el edik, osynsha zarlatatyndaı neńdi aldyq, Nurtaza! Azamattarymdy qorlap, dúrege jyǵar neden kináli boldyq, aqsaq oıaz! Biz kórgen zaýaldy ul-qyzdaryń tartsyn, qara tún bastaryńnan arylmasyn. O, Qudaı bar bolsań, sorlap qalǵan jetim-jesirińniń tilegin bere kór! O, arýaq, arýaq! Esembaı babamnyń arýaǵy!..

Alystan kisinegen, shyńǵyrǵan asaý soǵymdardyń úni talyp jetip, múldem úzilgende, eseńgirep, máńgirgen top, taǵy da zar eńirep, jylap qoıa berdi. Sataı qartpen qosyla qarǵaǵan dármensiz jurt, kóılekteri órim-órim, jon etteri dyz-dyz etken soqqyǵa jyǵylǵan nar jigitter áıelderiniń ıyǵyna asylyp, kózderinen bulbul ushqan jylqylarynyń sońynan qarap, kári-jasy oryndarynan tapjylmaı, ólik shyǵarǵan aýyldaı zar ılep, aıaz astynda egilip turdy...

Osylaısha qan qaqsap, qotanyna aıý-qabylan tıgendeı jylap-syqtap qansyrap qalǵan Qantaı aýylyna Jánibekterdiń soıqanynan bir jumadan soń, qasynda Móńke bar Aqan keldi. Shynjyrmen buǵaýlap etappen alysqa aıdaǵan dostaryn kózimen shyǵaryp salyp, odan keıingi kúnderi Aqmola ulyqtarynan esh habar bile almaı, ishten tynyp, qaıǵymen kúızelip oralǵan beti.

Túndegi el zarynan soń, burynǵydan da tómendep, keýdesi syryldap, tynysy tarylǵan Sultanmurat bir mezgil bas kóterýge jaramaı, múldem tósek tartyp jatyp alǵan. Aqandy kórgende saýynda ýaıymshyl, jany názik, ári kúırek jan, únsiz jylap, kópke deıin sózge tili oralmady. Úıde bir beıtanys kelinshek júrgen. Aqan amandasqany bolmasa, jón surasqan joq. Sol áıel Sultanmurattyń basyn kóterip, quıryǵyn jańa basqan baladaı álsiz káriptiń jan-jaǵyn jastyqpen bitep kórpesin qymtap ketti. Qara jigittiń óńi tozǵan shúberekteı bozaryp, shúńireıgen kóz janary sóne bastaǵan eken. Eki ıininen dem alyp, qaıta-qaıta jutynyp, tómen salbyraı bergen basyna ıe bola almaǵan Sultanmuratty aıap, qansha qınaǵysy kelmegenmen, "Shákeıdiń muny aýzyna alýynda bir syr bar-aý, ne de bolsa osy birdeme bilýi múmkin" degen oımen Aqan terisine ǵana ilingen tiri arýaqtaı ánshi inisinen qalaı sóz tartýdyń qybyn taba almady.

Kórpeden basyn almaı, tómen qaraǵan qalpy Sultanmurat Móńkemisiń! A-man ba? Sen de jasyńnan qaıǵyǵa... dýshar boldyń-aý, — dep keýdesi syryldap, tamsanyp kóp otyrdy. — Aqan aǵa, jigitter... jigitterdiń kúni ne boldy? Arashalap... arashalap aldyńyz ba? Nu-Nurtaza bardy ma?

— Joq! Sultanmurat! Jigitterdiń hali nashar... Sottalý qaýpi bar, — dep, Aqan aýrý jigitti qajytpaıyn dep, buǵaýda ketkenderdi jasyryp qaldy. — Nurtazany nege aýzyńa aldyń, nege barady?.. Sultanmurat, shamań kelse, aıtshy. Birdeme bilemisiń? Shákeı sálem aıtty.

— Olar sizge eshteme aıtpaǵany ma?..

— Joq, qaıdan aıtsyn, jolyǵa da almadyq, — dep Aqan Shákeıdiń sálemin qısynǵa kelmeı qaldy-aý dep túzegen boldy. — Shákeıdi túrmege engizip bara jatqan jerde alystan kórdik, alystan aıqaılap sálem joldady saǵan!

— E, e, — dep, jıi-jıi shólirkep, sýsyn izdegen Sultanmurat jıi tamsanyp, qorǵasyndaı aýyr basyn bir-eki ızegen boldy, — Olar... olar bar syrdy aıta almaǵan eken. Aı, aıtqanmen ne... ant-ant buzbaı...

Aýrý jigit birdeme degisi kelip, oqtalyp, sózin juta beretin sıaqty. Aqan burynǵydan beter yntyǵa tústi.

Myna, ant soqqyr Nurtaza, elge qyrǵıdaı tıip... barymta... barymta... malyn jurtqa tóletip, ash-aryqty qan-qaqsatyp jatyr... Keshe Esembaıdan taraǵan... az úıli Qantaı... aýlyn talap... Ji-jigitterin dúrege jyǵyp ketti. Ol naısaptyń adamdary "A-Aqan seri muny jasatqan", — dep betteri... betteri shylp etpeıdi. Jalǵyz so-soǵymyna qara... qaraǵan el, endi kókke qarap qaldy. Bizdiń ákeı bar, biraz adam baı-baılarǵa jaldanyp, birdeme tabý-tabýdyń qareketimen keshe basy aýǵan jaqqa tentirep, el-el aqtap ketti... Oh... Oh... Nurtaza... aı sol ustatty ǵoı, bet-betsiz eken. Sý-sýsyn.

— Sultanmurat sýsyn iship, jastyǵyn tómendettirip, qaıta jatty.

— Sha-shamam kelse, Aqan aǵa, ózińizge kózim tirisinde aıtyp keteıin. Barymtada bol... bolmasam da... shet jaǵyn bilem... Ant iship em... aıtpasqa... biraq... biraq, qaıteıin ózińizge ǵana... Móńke de aýzy... aýzyna berik bolsyn. Osy kúni olardy je jeńý qıyn... qıyn...

— Sultanmurat uzaq únsiz jatty. Barymta aldyndaǵy oqıǵalaryn kep oılady. "Aıtsam ba eken, aıtpasam ba ekem" degendeı uzaq qınaldy.

— Ol oqıǵa bylaı bolǵan edi.

Búkil Sararqaǵa dúńk etken Qulager ólimi atyǵaı-karaýyl eline kún qurǵatpaı-aq jetken. Qazaq dúldúliniń qaıǵyly ólimimen birge, ile-shala Aqan seriniń "bek, kerim-aı bóribaı-aı" dep bebeýge salyp, zarlaǵan Qulager" áni de jetti. Ashshy únmen aıtylar joqtaý sarynyn tyńdaǵanda kózine jas alyp, tebirenbegen tiri jan qalmady. Bir apta el dúrligip, atqa miner er azamat aýyl arasynda jalaqtap, bir-birine habar berip, bosqa shaýyp namysqa býlyqqanmen, ister aıla, qylar amal taba almaı qystyǵyp, bosqa sendelgen edi.

Tek úshinshi táýlikte baryp, qaraýyldan shyqqan az top bir-birimen astyrtyn habarlasyp, jasyryn jıyn qurǵan.

Jıyn, kóp kózinen tasa, eleýsizdeý bir shoq aǵashtyń baýyryndaǵy jylqyshylar qosynda ótti. Qosqa jınalǵandar kileń Aqannyń janashyr dostary: Shákeı, balýan Ojymbaı, ánshi Sultanmurat, Bátjan. Buryn kep aralaspaǵanmen, nemeresin Aqanǵa qosyp jiberetin ury Baıbatyr da kelipti. Kún bata qasynda aqıkóz poshtabaıy bar jaraý atpen sýmań etip Nurtaza jetti.

— Uıadaı qos ishinde jas qulynnyń etin únsiz jegen qaıǵyly jandar, bireýdiń janazasyn shyǵarǵandaı kópke deıin túnerip otyrdy. Astaý toly et ortalaǵanda baryp:

— Qaıran, Aqan aǵa, Qulagerińnen aırylyp, ne kúıde otyr ekensiń. Ońdyrmaı soqty-aý jaýyzdar, — dep, Shákeı býlyǵyp, kózi jasaýraǵanda, basqalary da aýyr kúrsindi. Keıingi kezde kókirek aýrýy meńdep, tyq-tyq jótele beretin Sultanmurat Qulager ólimine egile jylap, óziniń pir tutatyn jazyqsyz ustazyna degen adam balasynyń qas-kóılegine nalyp, syrqat jarasy ashyla túskendeı edi. Astaýǵa anda-sanda ǵana qol aparyp, ashyla bylbyraǵan jas etti áreń tolǵap, juta almaı, zildeı qaıǵydan shekesi solqyldap, basyn kótere almaı otyrǵan ánshi jigit:

— Sorlap qaldy-aý, Aqan aǵam, sorlap qaldy-aý, appaq kóńili jerdeı boldy-aý! Qulager aınalaıyn, seriginiń biri emes pe edi, jylqy emes, dosy edi-aý, endi serigi sher boldy-aý, sherli aǵam qashan seniń sheriń tarqaǵan, adam balasyna tıtimdeı qıanatyń joq asyl aǵam neden ǵana seniń jolyń bolmaıdy. Neden ǵana tuzaqqa túse beresiń... qyl-moınyńnan, — dep, sońǵy sózin jótel qysyp, zorǵa qurady. Aýzyn basyp, jótelin tıam ba degen Sultanmuratqa kómeıin qyrnap, jegi qurttaı jybyrlatqan kókjótel kónbedi. Áýeli kúrk-kúrk tereń jótelgen ánshi ábden qysylǵan shaqta seńseń tulypqa tunshyǵa qulady.

— Sultanmurattyń jóteline sál qabaq shyta shydamsyzdanǵan Ojymbaı yzaly aıýsha aýyr yrǵalyp qoıyp, gúrildeı jótkirindi.

— Áı, jigitter, óler Qulager óldi. Endi jer jyla, kór jyla, ornyn toltyra almaımyz. Kimniń beli qaıyspaı otyr. Bir bátýáǵa kelmeımiz be, álde qara jamylyp, joqtaý aıtyp, qatyndarsha syńsı beremiz be? Nureke, sizdiń kelgenińiz tuıyqqa tirelgen bizge qandaı jaqsy boldy, azamattyq kórsetip otyrsyz. Bulaı bolar dep tap óz basym oılamap edim, — dep, sóz sońyn tórde ózinen joǵary otyrǵan Nurtazaǵa burdy.

Shynynda bolys tap osy joly myna qara tabandarǵa ózi kelmek túgili, sálem de bermes dep oılap edi. Áıteýir qarmanarǵa tal taba almaı tyǵyryqqa tirelgen jigitter amalsyzdan Nurtazanyń jansyzy — poshtabaı Jánibekpen sóz qosqan. Saǵynaı asynan shaqyrýsyz qalǵan Nurtaza, "kereılerdiń Aqan serige qıanatyn, qaraýyl jurtyna ádeıi jasaǵan qyry dep tisin qaırap otyr" degendi estigen soń, ózi aralaspasa da, syrttaı qol ushyn berer dep dámelengen edi. Keıingi eki saılaýda qatarymen bolystyqty alǵan Nurtaza, segiz dýanǵa aty shyǵyp, shalqyp turǵan ataqty shonjar, sonaý İrbit, Qyzyljar, Omby, Túmen saýdasyn Súleımen aǵasy arqyly bılep-tóstep, betine jan qaratpaı turǵan alpaýyt, syrttaı poshtabaıymen ǵana emes, endi ózi kelip aqyl qossa, odan artyq qýanysh bar ma.

— Beti jyp-jyltyr, qoıý saqaldy Nurtaza ala kózin tóńkere. Ojymbaıǵa bir qarap, et jep boldym degendeı basyn kekjeń etkizip, shegine otyrdy da, qolyna maılyq aldy.

— Etjendi saýsaqtaryn bir-birlep súrtip, semiz qulyn etiniń maıy jyltyraǵan tyrnaq kóbelerine deıin bappen uzaq tazalady. Sodan soń jas sorpa ákelgen jylqyshy balaǵa "ishpeımin" degen ısharat bildirip, qońyr shıbarqyt beshpentiniń tereń qaltasynan alǵan barmaqtaı quty tyǵynyn taspıyq tartqandaı saýsaǵymen bıpazdap burady da, ishinen ushtalǵan kóp arshanyń búrin alyp, qutyny qaıtadan qaltasyna saldy. Eshkimge arsha usynǵan joq. Syrtynan talaı kijingenimen, júzin kórgende susynan taısaqtaǵan jigitter onymen qatar otyrǵandaryna da rıza sıaqty. Ol tabaqtan basyn kótergende, bular da saýsaqtaryn jalap, dastarqannan shegine qalysqan. Bári de endi tis shuqyǵan Nurtazanyń aýzyna qaraǵyshtady. Qansha shydamy taýsyla úzdikkenmen, qasyn kere túsip kerbezdengen bolysty eshqaısysy taqymdap, asyqtyrýǵa batyly jeter emes. Qabyrǵasy teń bolmasa da, Aqan seriniń sebebimen úlkenderdiń ortasyna kóp aralasyp, boıy úırenip qalǵan Shákeı ǵana tyqyrshyp:

— Iá, endi ne otyrys bar, bárimiz de bir maqsatpen jınalǵan ekenbiz, al, Nureke, — degende baryp, tisin uzaq shuqylaǵan Nurtaza alǵash sózdi bastap, alystan oraǵytty:

— Osy bir kereı asyn sýhanym súımep edi, "Ala qoıdy bóle qyryqqan júnge jarymaıdy" demekshi, qaraýyl jurtyn alalap tastaǵan kereıler áli sazaıyn talaı tartar... Soǵan Aqan baıǵustyń jelegin ala júgirip, jelkildeı qalatyndaı reti joq-aq edi. Biraq jel kóńilge ne daýa "Shaqyrýsyz asqa barma, jelikpe degendi qas qylǵandaı kórdi. Sodan bireý kereıdiń asyn aıady dedi me eken. Mańdaıyna talaı tıse de, aı qaıtpaıdy-aý, qaıtpaıdy. Aqyry mine, oınaqtaǵan taılaq ot basty. Kereıler turmastaı etip qaq mańdaıdan ońdyrmaı urǵan eken, jazyqsyz janýar, eki ortada, boq basynda jer qapty, — dep, taǵy da tisin shuqyp otyryp qaldy.

Batyly jetip sózge qosylǵan taǵy da Shákeı.

Solaıy solaı boldy ǵoı, Nureke. Endi ol qansha aıtqanmen kelmeske ketken sharýa. Aqanǵa qosylǵan jurtty da jibermegen adamdar bar. Ony qaıtalap qaıtemiz, — dep sózdi tıgize bastap edi, qasqyr minez Nurtaza ars etti:

— Sonda, sender erip barǵanda Qulagerdi aıyryp alyp qalatyn ba edińder. Kósem salyp aldynda júretin shyǵarsyńdar. Sóz emes sózdi kóńirsitesiń!

— Shynynda da kinálásip qaıtemiz, Shákeı. Odan da ne isteımiz. Qulagerdiń kuny emes pe endigi daýlarymyz, — dep Bátjan ushyǵa bastaǵan sózdi basty.

Qulagerdiń qunyn! Ony qalaı almaqsyńdar? Senderdiń qoldaryńnan ne kelmek. Kereıdiń keri ketken kesapattary qun daýlatpaq túgili bosaǵasynan syǵalatar ma eken. Sender de qolymyzdan birdeme keledi, erkek kindikpiz dep otyrsyńdar-aý, — dep jańaǵy sózge shamdanyp, aptyǵy basylmaǵan Nurtaza yrq etip kúldi.

— Nege kelmeıdi qolymyzdan, shańyraǵyn ortasyna túsiremiz. Átteń az bop otyrǵan joqpyz ba, — dep edi Ojymbaı, Bátjan da qostaı tústi:

— Nureke, sizdiń de kektenip otyrǵanyńyzdy estidik. Bizge biraz beldi at, soıyl kóterer biraz jigit kerek. Arjaǵyn ózimiz bilemiz. Sizdiń osylaı syrttaı qalqan bolyp otyrǵanyńyz da jetedi...

— Bolys kózi baqyraıyp, aýzyn toltyra toqtyq tartyp, qarqyldap kúldi:

— Senderdiń dámeleriń zor eken. Tipti oılaryń qaıda jatyr. Naýryzbaı men Aǵybaı áýmeserlerdiń tuqymy áli bar eken ǵoı. Ah-ha-ha! Arystan aıǵa shaýyp mert bolypty. Senderdiń jıyrma-otyz soıyldaryńa bastaryn jarǵyzyp qoıyp qalyń kereı, anaý aq patshanyń adamdary aı qarap otyrmaq pa. Quıryqtaryńa gúrs salyp, jylqyǵa basqandaı tańba basyp, ózderińdi ıt jekkenge qoısha tizip aıdaıdy da jiberedi. Qara bulardyń dámelerin!

Jigitter únsiz qaldy. Ańdamaı sóılegenin árqaısysy-aq uǵyp otyr. Biraq aýyzdan shyqqan sóz mákrúk. Qaıtyp alar aıla joq. Rasynda da ne aıtyp otyr: "Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy" — kereı jurtynyń sólkebaı taqqan shonjarlaryna qol salǵan bular, erteń óz bolysynyń da jaǵasyna jarmaspaı ma? Jer shuqyǵandaı tómenshik tartyp otyryp qalǵan Baıbatyr eńsesin kóterip, kózin syǵyraıta qarady:

— Aý, bolys, jigitterdiki ásheıin ashynǵandyqtan aıtylǵan qur dalbasa ǵoı. "Óz betin aıamaǵan, kisi betin shıedeı qyladynyń" kebi... Qaraýyl namysy ortaq. Bizdiki namysty jibermeý, kek alý emes.

— Á, solaı jyǵylsań kerek etti, — dep jumsardy Nurtaza. — Barymta emes, Qulager úshin qarymta deseıshi. Sonda ne istemeksińder? Qur daýryqqannan basqa, qoldaryńnan ne kelmek. Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy demekshi, aýyl ishinde otyryp, qur shirengenderiń kimge dári?!

Ury Baıbatyr endi túksıe túsip, júrelep otyrdy:

— Uzyn sózdiń qysqasy, — bir Qulagerdiń qunyna búkil aqsary, qursary kereıdiń, baılyǵy shalqyǵan Máti — Dáýlenińniń, búkil Tólkeden taraǵan Saǵynaı balalarynyń maly jetpeıdi. Aqan qaıǵysyn, qaraýyl namysyn qaıtarar tólemdi, olardan surap ta, daýlap ta ala almaısyń. Áıteýir jaı otyryp ynjyq atanǵansha, kereı malyn barymtalap, ese qaıtarý kerek.

— Al, já deıik. Sonda buǵan meniń ne kómegim kerek?

— Nureke-aý, jańa aıttyq qoı. Bizge sizdiń bar kómegińiz sol — tyń attar kerek. Kemi tórt-bes jigit.

— Jigittiń de keregi joq, — Bátjannyń aýzyn qaqty Baıbatyr. — Sonshama, qol jınaýdyń qajeti ne, aıaqqa oralǵylyqtan basqa. İstemeı júrgen kásip emes. Bolyseke, bizge kómektiń keregi sol — erteń aıdap keler kóp jylqyny qaıda jasyramyz, qaıda tyǵamyz. Sizdiń, ana Súleımenniń kóp malyna toǵytyp jibermeımiz be? Bizge keregi mal emes, namys. Sizge de solaı emes pe?

Nurtaza ishteı kúlip, jaırań qaqty: "Mynalardyń oıy jańa-jańa óz oıyna qaraı oıysyp keledi. "Malǵa toǵytyp jiberý" degenderi ǵana úılespeı otyr. Qyrýar mal kele qalsa, ony qaıda toǵytady, ol arasy Súleımen ekeýine málim. Bul "oıynnan" aǵasy alǵashqyda seskenip, jalyna qol tıgizbeı osqyrsa da, keıin sóz yńǵaıyna kóship, ońaı oljadan bas tartpaǵan. Endi myna qolshoqpardy biraz jınap, qaırap alý kerek, ıt ekesh ıtti de qasqyrǵa salarda jynyn qustyryp, ashyqtyryp-ashyndyryp alady.

— Sonda qalaı? — dedi Nurtaza yńyranyp. — Sender otty meniń qolymmen kóseısińder. Erteń munyń aıaǵy úlken daýǵa ulasýy haq. Sonda urlanǵan mal menen tabylsa, ómir boıy kereılermen jalǵyz jaǵalasyp ótpekpin ǵoı. Tasada qalatyn sender. "Aıran ishken qutylyp, shelek jalaǵan tutyladynyń" keri emes pe bularyń?!

— Nureke, kimniń aıran isheri, kimniń shelek jalary belgisiz? Árıne maldy toǵytqanda ony jaıyp salyp otyrý emes, bir esebin taýyp sińirip jiberý qolyńyzdan keler dep otyrmyz. Barymtany qazaq búgin kórip pe. Qaı ury paıdany janyna basqan?!

— Áı, Shákeı, — dedi Nurtaza. — Sózińniń tórkini túsinikti. Shyqbermes Shyǵaıbaıdan tor qasqasyn boqqasqa qylyp aılasyn asyrǵan Aldarkóse bol dep otyrsyń ǵoı. Bir qara emes myń qaraǵa myń Aldarkóseniń aılasy da jetpes... Jaraıdy, sheshingen sýdan taıynbas, qolmen istegendi moıynmen kótereıik delik. Al erteń qazyna jaǵynan zert júrgizilip, senderdiń izińmen kelip, bireýińdi qulaǵyńnan basyp qunjıtyp ustap alsa, bastan qulaq sadaǵa dep, qulaǵyńdy berip ketesiń be, álde jan saýǵalap, ash qulaqtan tynysh qulaq jaqsy, ózim aman bolaıyn dep, ústińe tóngen qara bultty basqa jaqqa aýdaramysyń? Joq, men senderge senbeımin!

— Aldymen poshtabaıyn salyp, sońynan túk bilmegendeı ózi kelip otyrǵan bolystyń jan jaralar myna sońǵy sózin estigende, jigitter qasqyr tıgen qoılarsha dúr ete qaldy.

— O ne degenińiz?

— Sonsha bizdi, bala dep otyrmysyz?

— Syrǵa syrǵanaq jigit bolarymyz bar, nesine keldi deısiz.

— Dabyrlamańdar, — dep kózi alaq etken Nurtaza byrtyq saýsaqtaryn tarbıta kóterip, jigitterdi basty. — Úı artynda kisi bar. Ana eki jylqyshydan saq bolǵan jón. Olar da nege jınalǵanymyzdy bilmeıdi. Kindigi bir Súleımen de budan beıhabar. Álden daýryǵyp, bóriniń artynsha shýyldasańdar, erteń el jetkizbese jel jetkizedi. Al, qylsha moınym talsha dep, tilderińdi tistep, ólimge kesse de, syryńdy kórge birge ala ketseń táýekel!

— Oý, bolyseke, toq eteri sol — bul arada seniń de, basqanyń da shashbaýyn kótere kelgemiz joq. Ne máımóńke kerek. Bizdiki — búkil qaraýyldyń namysy. Aqan seriniń kegi. Jańa aıtpadyq pa, eger kim de kim erteń tisinen shyǵardy bar ǵoı, jaqynym edi, jas edi dep, qaramaımyn, týra ózim sonyń tilin kesip otqa tastaımyn. Al, óz basym mundaıdyń talaıyn kergen meniń basymdy qoıdyń basyndaı úıtip jatsa da, myna til ony arashalaımyn dep syryn aıtpaıdy, birge úıtiledi, — dep, endi Nurtazaǵa qalyń sabalaq qasynyń astymen, otty kózi jaınap, tik qaraǵan Baıbatyrdyń júndes bilekterine qan teýip shyǵa keldi. Tula boıy dirildep qoıa berdi. Basqalary da Baıbatyr sózin qostaǵandaı ıyqtaryn qomdap-qomdap qoıdy. Ojymbaı balýan da kúreske shyǵatyndaı arýaqtanyp, qalsh-qalsh etedi.

Endi budan ári sózdi sozbaılaýdyń qajeti joǵyn sezgen Nurtaza sońǵy shartyn qoıdy. Qaltasynan aq oramal shyǵarǵan:

— Má, mágárkim, aýyzdan shyǵar bolsa, tilim kesilsin, antymdy buzsam, úrim-butaǵymnyń qany osy tilimniń qanyndaı sýdaı asqyn dep antyńdy ber, — dep, qasyndaǵy Ojymbaıǵa usyndy. Ant-sý ishýdiń mundaı jolyn biletin jigitter bógelgen joq, Nurtaza aıtqan sozben ant alyp, shetinen pyshaqtaryn sýyryp, tilderinen qan shyǵaryp búrikti.

— Jótelip kep, Sultanmurat ta tilin shyǵara bergen. Baıbatyr bileginen ustaı aldy.

— Áı, Sultanmurat, seniń bizge masyldyqtan basqa paıdań az. Ury jaýy, — jótel. Nıetińe rahmet. Sen barymtashy bola almaısyń, kóńilińe kelmesin, úıde jyly búrkenip jatyp bizdiń jolymyzdy tile!

— Báke-aý, o ne degenińiz. "Qoıandy qamys, erdi namys óltiredi". Men de bir azamat emespin be. Maǵan qaraýyl namysy emes, Aqan aǵanyń namysy kerek. Ol qanaty qaırylyp zarlap jatqanda, men úıde daryldap óleń aıtyp jatpaqpyn ba, baramyn, — dep qıylsa da, Baıbatyr: "urlyqqa ertpeımin" dep kesip aıtty.

— Jaraıdy, Sultanmurat. Rasynda da sen myna kókjótelińmen búkil kereıdi bóriktiresiń, — dep, Nurtaza bosaǵada syry ketken eski kebejeden aldyrǵan qatqan jarty kúlsheniń bir úzimin Sultanmuratqa berdi de, bir úzimin ózi aýzyna saldy. — Nannan qasıetti eshteme joq. Eger syr saqtaı almasam, meni de osy dámniń qasıeti atsyn. Sen de je aqı! — Bir úzim nandy poshtabaıdyń qolyna da ustata saldy.

Budan soń bul jappaǵa qaıdan kelgenin kim bilsin, aq oramalmen muqıat túıinshektelgen qalyń qurandy alyp, jigitter jappaı keýdesine basysty. Bul — "Quran ustaıyn" deıtin anttyń belgisi edi.

Ant-sý ishýdiń qazaqtaǵy kóne, jańa yrymynyń birin jasap, Nurtazanyń qalyń jylqysynan bir-bir tyń at mingen barymtashylar soıyldaryn qaryna ilip: Iá, sát!", "ıá arýaq, qoldaı gór", "aqsarbas!" dep, jelkem túnde kereı elin betke ustap júrip ketken...

Anda-sanda jótel qysyp, kógerip-sazaryp býlyǵa bergen Sultanmurat ara-tura únsiz demalyp, osy ýaqıǵanyń uzyn-yrǵasyn qysqasha baıandap, zorǵa taýysty.

— Báse, ózim de, tegin emes-aý, qyrýar mat úshti-gúıli qaıda ketedi dep kúmándanyp em, taǵy da aılasyn asyrǵan eken Nurtaza. Apyrym-aı, ne degen júregi tastan jaratylǵan neme edi, tym qurmasa, óziniń qoly bylyqqan soń, jigitterge arashashy bolmasa da, naqaq aıyp aıbana tóletip, jazyqsyz eldi nege jylatady. Ant-mant dep sender de qaıdaǵy joq ata jolyn ustap, antshyl ýádeshil bola qalǵan ekensińder... Báse, báse, jigitterdi ustap bergen Nurtaza. Olardy kóz kórmes Sibir aıdattyryp jibertken de sol, qalaı jasyrady izin, — dep Aqan bolys qolynan istelgen iske jańa ǵana kózi anyq jetip, tistene berdi.

Móńke de Sultanmurat sózin estigen saıyn qunjıyp, túnere túsken. Kópten sóılemegen bala, túneýgi qamshy tıgen kózinen sorǵalaǵan jasyn jeńimen súrtip:

— Tiri júrsem Nurtazadan bir kek alarmyn, — dedi úlken kisishe. Osydan qaıtyp lám demedi. Qany qata qalǵan Móńke budan qaıtyp bir jadyramady da.

— Aqan aǵa... túsinemin, túsi... túsindim, — dep basyn kótermesten Sultanmurat kózine jas aldy — Jigitter qıyrǵa aıdalǵan eken. Iá... kebenek kıgen keler-aý tiri bolsa... kebin, kebin kıgen. Bátjan keler me endi. Aıdalada qaldy-aý. Top-topyraǵy da óz elinen buıyrmady!

— Sultanmurat kózinen sorǵalap aqqan jasy tıylǵanda baryp, qaıta sóıledi.

— Aqan aǵa, endi óz... ózińiz arandap qalmańyzshy. Qaıdan aıttym. Endi kórispespiz. Aqan aǵa, sizge alda rıza bolsyn. Sizben ótkizgen ómirime ókinbeımin. Qaıran, ol bir tamasha, shýaqty kúnder edi-aý. Iá, shýaqty kúnder. Keshý ótinemin, Aqan aǵa, kinám bolsa, keshe kórińiz!..

— O ne degeniń, Sultanmurat! Osynshama... qoı, qaıdaǵy keshý, erteń-aq kókke ilinseń, jazylyp ketesiń.

— E-e, Aqan aǵa! Sol kóktemdi ǵana kútip jatqan joqpyn ba. Keler kóktem meniń tirshiligimniń de, sońǵy kóktemi shyǵar. Soǵan j... jete alam ba.

20

Kún shyǵa atqa qonǵan Aqan Serdaly aýylyna qaraı aıańmen keledi.

Qysqy dala kórkine kóz toıǵysyz. Túnimen japalaqtap jaýǵan aqsha qar qaraǵaı, shyrsha, qaıyń aralas toǵaıly dalany appaq mamyqpen búrkep, qymtap tastapty. Kógildir aspan shuńǵyma ózenniń shyńyltyr muzyndaı móp-móldir. Jelsiz aýada betti baıqatpaı súıer shymshyma aıaz bar.

Qaraǵaı, qaıyńǵa qonaqtaǵan aýyr ulpa qar anda-sanda óz salmaǵymen gúmp etip qulaǵanda, bastary ıilgen aǵash butaqtary selteń etip, selk etkendeı bolady. Aq ulpany ýystap, salmaqtap-salmaqtap turyp tastap jibergen alyptyń alaqandary sıaqty. Kún kóterilgen saıyn toǵaılardyń shyǵys jaq betindegi syrǵaly qaıyńdar bir-birimen básekeleskendeı bastaryndaǵy túngi ulpany túsirip, aq kórpesin serpip tastap, moıny qyltıyp shyǵa keletin úrpekbas kelinshekterdeı shashy dýdyrap tańǵy jolaýshyǵa edireıe qaraıdy. Toǵaı — dúr silkinip oıanǵan ózinshe bir qalyń aýyl.

Dala andary da túngi uıqydan turyp, jorta bastapty. Aıqysh-uıqysh izder júrgen saıyn kóbeıip, aq qardyń betin shımaılaı túsedi. Eski qabyqtardy arshyp, qý butaqtardyń synyq basyn súıir tumsyǵymen kónek túbin urǵylaǵandaı damylsyz toqyldatqan qyzyl ala toqyldaqtar da aǵashtan-aǵashqa qonyp sýmańdap júr. Alaqanat saýysqandar da qalaq quıryǵyn jypyq etkizip salańdatyp ıt ertken jalǵyz jolaýshyǵa tańyrqaǵandaı tańdaıyn qaǵyp-qaǵyp qalady.

Aqan sarala atyn erttep jatqanda qoradan ata shyqqan Basaralasy qashan jolǵa shyqqansha asyǵyp, ıesin shyr kóbelek aınalyp, qyńsylaı bergen. Neshe jyldan beri ańǵa salmaǵan kóri sarala jondanyp, semirip alypty. Taıynshadaı iri denesi burynǵydan da somdanyp, arsa-arsa keýdesi buqa tamaqtana jalpıyp, basy da úlkeıe túsken tárizdi. Keıingi kezde qartaıyp, aljı bastaǵany ma, álde jasynan qasqyrǵa baýlyǵan mań tóbet ańsyraı ma, anda-sanda aýsarlanyp qotandaǵy qoıǵa shabatyn kórinedi. Bóten elge bara jatqan Aqan aýyldan shyǵa bere "qal, qal" dep bir-eki zekip edi, ıti ıesiniń bul qylyǵyna nazalanǵandaı aspanǵa áýpildeı úrip, qar borata jer tyrmalap alǵa oza bergen soń, "járáıdi dala kezip, biraz maýqyn bassyn" dep, qaıtyp qýmaǵan.

Kópten zerikken saryala áýelde kez kelgen izdi timiskilep, sonarǵa túsken jańa izdiń ıisin sezip, biraz jerge deıin júgirdi de ıesi sońynan ermegen soń, zábir shekkendeı qyńsylap, qıyp ketken Aqanǵa shoqyraqtap qaıta keledi. Oppa qardyń astynda aq tyshqandardyń ini kezdesse de kópten óshin ala almaı júrgen jaýyn tapqandaı, yzalana tyrmalap, tumsyǵyn tyǵa qoryldata tartqanda anadaıda neken saıaq júrgen ala qarǵa da etegin jaıa jalp etip otyra ketetin qara kamzol, aq jaýlyqty kempirlerdeı ulpa qarǵa kúrp etip qonyp, ıttiń aldyna bir qyryndap sekektep jaqyndaı túsedi. Basyn qısaıtyp, kózi alaıyp, "ne izdep jatyrsyń-aı, qar astynan ne tabasyń, aqymaq, aqymaq, aqymaq" degendeı, alystan úńilgen qarǵaǵa yza bolǵan saryala atylyp kep tura qýady. "Kótek!" dep shoshyǵandaı, barq etken qarǵa, "ıá jetersiń jamanqatty, qoıanshyq" degendeı qarqyldap, kókke kóteriledi.

Bulańquıryqpen únsiz jortqan Aqannyń basy salbyrap, oıda keledi. Túneýgúni Sultanmurattan Nurtazanyń zalymdyǵyn estigeli zyǵyry qaınap, úıde tynysh jata almaǵan. Qanisher bolysqa baryp, digirdi salyp, "óziń jumsaǵan Ojymbaılardy qalaısha ustap berdiń, dinnen bezgen! Qyzylqaryn jas balasynyń, artta qalǵan el-jurtynyń kóz jasyn aıasańshy. Tym qurymasa bir ret ádildikke júginip, óziń arashashy bolyp, qıyrda júrgen jigitterdi qaıtarar bir qaýmetiń bolmaǵany ma, bezbúırek!" — dep jaǵadan alsam ba? Ilikpeıdi eken, endi Nurtazanyń ózine is qozǵatyp, Ombyǵa dala gýbernatoryna barsam ba eken, dep tolqyǵanmen úıkúshik adamdaı Qarataldan qarys qadam uzaı almady. Qazir áke-sheshesi qatarymen tósek tartyp jatyr. Qoramsa bıyl jyǵylǵannan qaıtyp turmaǵan. Uzaq naýqas álsiretken qart anda-sanda beti beri qaraǵandaı bolyp, tósek ústinde basyn kóterip otyrsa, úı ishinde, kelimdi-ketimdi adamǵa mazasyz. Dala júzin kórmeı, ishqusa bop ishi jarylardaı zerikken, ári aýrý qajytyp, qunystyryp, shóktirip tastaǵan shal baıapar. Tyrs etken bóten dybysty kótere almaıtyn kidi.

Qatar salǵan súıek tósaǵashta jatqan Jańyl sheshesi bıyl Aqan Aqmolada júrgende lepsisin emdetem dep, Shámbil qojadan barmaq basyndaı almas alyp, sary maıǵa ezip ishipti. Aýrýdyń ushyna tıgen deı me, sodan beri tamaǵy jutyndyrmaı, kele-kele as júrmeı qyltamaqqa aınalyp, qara sýdan bóten nár syzbaı jatqanyna bir aıdaı bolypty. Kúnnen-kúnge óz ózinen taýsylyp, tolyq deneli ana shúıkedeı bop semip barady. Tym qurymasa sóıler til de joq. Sybyrlap sóıleıtin Jańyl endi odan da qalǵan. Áldenelerdi túsindirip, keıde kózinen jas sorǵalap jylaýshy edi. Endi kózinen jas ta shyqpaıdy. Qý shúberekteı bop, sińirine ilinip sónip barady. Ásheıin, keýdede jany bar tiri arýaq — qur súlder.

Anada Sultanmurat úıinen shyǵyp, qaratalǵa keshtete jetkende Aqan Qulagerdiń qaıyń qorasynyń aldyna shókken tórt nardy kózi shalyp, turyp qalǵan. Báriniń de áli buraýyn bosatpaǵan, eki jaǵyna teńdep artqan taı-taı aýyr júkteri bar, ústi qyraý-qyraý alys joldan kelgen kósh túıeleri. Kúzde Qoramsa ózi aýyryp jatyp, jyldaǵy ádetimen qazaqtan Súleımen, orys kýpesi Iamshın, qyzyljarlyq tatar saýdageri Ialýshın, Qarótkeldegi kirishin tatar baqalshy Iýsýpov, Aqmola kýpesi Kýbrındardyń birikken saýda kerýenine jaldamaly jigitterin qosyp, Buhar, Samarqanǵa jibergen. Sháı, qant, keptirgen órik, meıiz, qaq sıaqty tátti kemistermen qosa kóp barqyt, jibek matalaryn, kilem, ol-pul aına, taraqqa deıin ákeletin jolaýshy — kerýenshilerdiń oralǵan beti-aý dep oılaǵan Aqan. Solaı bolyp shyqty.

Sol túni saýda kerýenniń jol azabyna kóp ushyramaı, bóten kesapattan qalas, aman-esen oralǵanyna kóńili kóterildi me, nemese balasynyń álde jazym bol maı Aqmoladan qaıtqan saparyna qýandy ma, álde, betin aýlaq qylsyn, boı jasaǵany ma, — Qoramsa aıaq astynda saýyǵyp, tyń adamdaı aıyǵyp ketti.

Seri ulymen Jańyl arqyly bolmasa, ózi bir de bir ret jeke otyryp aqyl-keńes berip, ne qısyq isine ursyp-zekip kórmegen, ishten tynyp júretin minezi aýyr áke Aqanmen kóp sóılesti.

Aqandy ózi jatqan bólmege shaqyryp alǵan Qoramsa:

— Qalaı, balam, Aqmola ulyqtarynyń beti qalaı boldy, basyndy kún shalǵanda qasyńnan tabylar joldas-joralar shyqty ma? — dep, ulyn sóıletpeı, aryq qolyn kóterip óz suraǵyna ózi jaýap bere uzaq sóıledi. — Bilem, bilem. Estip jatyrmyn. Ojymbaı men Bátjannyń qyzyl qaryn jas balasy shyryldap, jetim qaldy-aý. El jýandary seni kinálap, eki ortada jurt betine qaraı almaıtyndaı júzi qara etip, basyr eldi júndep jatyr. Bilem, seniń kináń joq bul arada. Biraq qalaı aqtarylarsyń. Barymtashy jigitterdiń isin qýyp bardyń. Ne tyndyrdyń? Qaltańa salǵan azbynshy aqsha-pulyń mundaıda qursaǵy keń, qaltaly qasqyrlardyń aýzyn bir shaıǵanyna jetti me? Senen góri puly mol. Quryǵy uzyndardyń degeni degen bop shyqqan joq pa. Áı, balam-aı talaı ret qulaq qaǵys qyldym. Zaman — aqsha zamany. Seniń aqysyz, pulsyz ániń aıta júrer áleýmetińe, erteń er jeter azamatyńa kerek. Tap búgin qysyltaıań shaqta sol ónerińniń paıdasy tıdi me? Aldynda maly, qaltasynda puly bar Súleımen, Nurtazalar úıinde úndemeı jambastap jatyp, úıden páleden qutylǵan joq pa? Buryn aqyl aıtpaǵan, endi óler shaǵynda bul aljyǵan ákem nesine taýsylyp, nesine qınalady dersiń. Janym ashıdy saǵan, balam! El ishi meni bir buzaýdyń terisimen baıyǵan saýdager dep, qaısybir kóre almaǵan ishi tar nemeler kemsitip, kústanalaǵysy keledi. Oǵan aıylymdy da jıǵam joq. Buzaý terisimen baıysam, eńbegimmen baıydym. Eshkimge tıtteı qıanatym bolǵan joq. Eldiń keregin taýyp, qajetin ótegennen basqa ne isteppin. Jurttyń malyn alsam, jıǵan-tergen dúnıeme aıyrbastap aldym. Ana Aznabaı da Kókshetaý shárine shilik salyp baıyǵan. Kúshik aǵasy da sondaı. Meniń adal baılyǵymnan sen nendeı zıan shektiń. Oınadyń, kúldiń, qydyrdyń, júrdiń, qasyńa ertken bozbala, qyz-jeleńdi kıindirdiń, ishindirdiń, bári meniń baılyǵym, seniń jomarttyǵyń. Qolyńdy qaqqan jerim joq. Nesine qaǵaıyn, bári sender úshin jıǵan dúnıeler. Átteń bir ǵana tilimdi almadyń. Ana Súleımen, Nurtazalarmen ıt pen mysyqsha kúneltkenshe, jaqyn bolaıyq, týystasaıyq dedim. Ondaı shirengen balalardy syrtqa teppeı, ishine jabysyp, borsyqsha sora berýge qýlyǵyń jetpedi. Qudaı bergen ónerińdi, kórkińdi, jer jarǵan dańqyńdy óziń qor qylyp, óziń jasytyp júrsiń... Joq, ulym. Talaspa. Bilem, sen áli de kóngiń kelmeıdi. Qudaı saǵan kıligýdi bergen de, ıligýdi jazbaǵan. Adalyn aıtasyń, arbaýdy bilmeısiń. Zamanyńnyń túlki ekenin sen menen de artyq túsinesiń. Túsine tura ilerlik tazylyq qalpyń joq, ne aldyna qurar qaqpanyń joq. Erteń menen qalar fanı jalǵan arǵy kúni senen de qalady. Baı bolyp ót, kedeı bolyp ót, báribir ekeýine de buıyratyn bir jarym kez kór ǵana. Biraq, tirligińdi ıt qorlyqpen sazaıyndy tartyp ótpeske, tirlik kúıbeńiń men amalyń qatar júrse kerek etti. Ana eki baladan qoryqpaımyn. Olar kóptiń biri bolyp, alda da emes, artta da emes, kóshtiń tap ortasynda ómir súretin jandar. Olardyń dúnıe jınaýynan qoryqpaımyn, dúnıe qońyzdyǵynan qorqam. Ata balaǵa synshy, erteń saǵan da qaıyrymy joq, raqymsyz bola ma dep qorqam. Ózińdi aıamasań da, myna Ybandy aıa. Tym qurymasa osy jetimsirep, osy jylamsyramasyn. Óz jónin ózi taýyp ketetin deni de cay emes, — dep qasynda, irge jaǵynda otyrǵan mylqaý balanyń shashynan sıpady, — Meniń urpaǵymnan, Qudaıberdi urpaǵynan qalar shyn azamat osy ekeýiń ǵana. Birińniń tiliń tym uzyn, birińniń tiliń joq, — tym qysqa. Erteń ekeýden ekeý jeke bólinseń qarmanaryń da, qarasaryń da joq mylqaý bolmaǵanda neń qalady. Aqylymdy alarsyń, ne almassyń, ata salǵan jol, senderge aıtyp ketý Qudaı aldyndaǵy paryzym. Elińe, jurtyńa ónerińdi shashtyń. Bir múıiz shyqsa saǵan shyǵatyndaı boldy. Biraq sol óneriń ózińe jaý bop tıdi. Endi jeter. Bos júristi qoı, ózińe bir teń tap, sulýdy da, suńqardy da qushtyń. Endi Ybanyńnyń da jaıyn oıla. Bul da erteń-aq, er jetedi. Ata dańqymen qyz ótedi, mata dańqymen bóz ótedi. Seniń Aqan atyń,baılyǵyńmen qatar júrmese, mylqaý bala úısiz, kúısiz jetimsirer. Kim mylqaýdy músirkeıdi, kim mylqaýdy túsinedi.Dúnıege qor bop kelgen bala, dúnıeden qor bop ótpesin. Sen de sharýaǵa qybyń joq, toıtıyp, taqyr jerge otyryp qalma. Ana menen qalar dúnıeni usta, dúkende óziń turmasań kisi jalda, úıretseń bári tóseledi. Tili bolmasa da Ybannyń qolynan da keledi.

Aqan birdeme deýge oqtala berip edi, Qoramsa sóıletpedi.

— Joq, Aqan! sen zerdelisiń, sheshensiń. Sóıleseń meni jeńesiń. Biraq odan keler maǵan paıda joq. Seniń sózińdi ólilerge jetkizbesem, tirilerge taratýdan qalǵan janmyn, erteń attanar uzaq sapar túr aldymda. Qajymaı keteıin. Meniń aıaǵym úzeńgide emes, kórdiń jıeginde turǵan adammyn... Endi ana jaqtaǵy balalardy shaqyrshy. Muhammet pen Ramazan bosaǵa jaqta tomsyraıyp-tomsyraıyp otyra ketti.

— Al, balalarym, sóz qysqa. Tilim kálımaǵa keler shaqta senderge aıtarym, tatý-tátti ótińder. Elge-jurtqa kúlki bolmańdar.

Muhammet pen Ramazan qatarynan kúrsinip, jylamsyraǵan balalardaı, kózderin judyryqtarymen súrtken boldy.

— Ólimge jylaǵan Qudaı aldynda kúná. Kóz jastaryńmen myna ekeýmizdi alyp qala almaısyńdar. Ana jaqta alla taǵala da baıbalam salyp, bizdi shaqyryp jatyr. Tez barmaı shirengenimiz kúpirlik bolar. Odan da sóz uǵyńdar. Tirimde mal qulaǵyna en salyp, mynaý seniki, mynaý seniki dep, enshilerińdi jiktep bermep edim. Endi ata jónimen qaısybirin atap keteıin dep otyrmyn... Aqanjan, seniń mal baǵýǵa yńǵaıyń joq, ana tórt nardyń úsheýiniń júgi seniki. Ana úlken abdyradaǵy júk, sandyqtaǵy aqsha seniki. Kishi abdyradaǵy dúnıeni Muhammet, Ramazan qyldaı bóli alyńdar. Dúken Aqandiki. Senderdiń bastaryńda otaýlaryń bar, Aqanǵa osy úlken aǵash úı. Aldaryńa salǵan jylqy Ramazan, Muhammet senderdiki. Aqanǵa óz júırikterin — Astyndaǵy sary at, qara taı, Yban miner kókbesti, eki qulyndy bıe. Jyldaǵy soǵymyn aǵalaryńa berip otyrasyńdar. Qoı, eshki bárińe ortaq. Kereginshe kezegińmen jaratarsyńdar. Maly kóp Ramazan men Muhammetke Ahmet saıy, qan jaılaý. Aqanǵa qajet bolsa eski qystaý orny — Qısyq aǵash, — dep Qoramsa jastyǵynyń astynan bir top qaǵazdy shyǵardy. — Má, Muhammet, mynaý jurttyń eki-úsh jylǵy bereshegi. Mata, qant, shaı, ol-pul alǵan qoly kemtar adamdardyń tizimi. Men ólgende qyrqyma jınalǵan adamdarǵa jarıa etersiń. Bárin keshirem! Menen qalǵan tábárik, sybaǵa bolsyn tirilerge.

Muhammet pen Ramazan bastaryn oqys kóterip, bir-birine qarasty. Ortasynan búktelgen qalyń qaǵazdaǵy shımaı-shımaı mol tizimdi Muhammet ishteı ejelep otyr.

— Áke, alda rıza bolsyn! Jetim-jesirdiń saýaby tısin! — dep Aqan inileriniń tańyrqaǵan keıpin unatpaı qaldy. — Qarsy bolmasańyz, maǵan eki saýyn bıe, bir soǵym qazir qajet bolyp tur.

Muhammet pen Ramazan taǵy da údireıise qaldy.

Buryn bulaı suramaı óz qoly biletin Aqannyń myna qylyǵyna Qoramsanyń jany ashyǵandaı boldy.

— Ia, ata.

— Keshegi ólgen Bátjan úıi býryl atyn marqumnyń jylyna saqtap otyr. Jetim balalarynyń tisine basar qyzyl joq. Solarǵa soǵym.

— E, jetim-jesirdiń bárine berseń, malyń shaq kele me, dep qaldy Muhammet.

— Ojymbaı úıinde bas kóterer adam joq. Solarǵa bir saýyn bıe.

— Taǵy kim qaldy? — dedi Ramazan Aqannan jasqanshaqtana qyzaraqtap.

— Taǵy qalǵan — Sultanmurat úıi. Kókirek aýrýynan ólim halinde jatyr. Soǵan qystaı ishetin qymyz kerek. Qysyr kók bıeni soǵan bersem dep em.

— E, kókirek qurt aýrýynyń bárin tamamdasań, qazaqta onymen aýyrmaǵan úı kemde-kem, — dep edi Ramazan;

— Jaraıdy, ákemiz kózin jumbaı turyp taratsyn bárin, taratsyn, — dedi Muhammet keketip.

— Enshige bólgen maldy menen soń ıemdenesińder, ázir meniń bıligimde, — dedi eki ulyna jaqtyrmaı qaraǵan Qoramsa. — Muhammet, Ramazan, uqyptap ustasańdar qyrýar mal balańnyń balasyna jetedi. Ynsap kerek. Erteń ertemen oryndaryńnan turysymen álgi Aqan aıtqan maldardy ataǵan jerlerine óz qoldaryńmen jetkizip berińder.

Tilsiz jatqan Jańyl aqyldy qosaǵynyń bátýasyna rıza kóńilmen kemseńdegendeı boldy. Balalarymen aryzdasa almaı qınalǵan ana, shalynyń baqyldasqanynan ózi baqyldasqandaı kóńili tolyp, ishteı jylap jatty.

Aqan basyn kóterip aldy. Oq boıyndaı jerdegi toǵaıdan shyǵa kelip qos qulaǵy seltıip turyp qalǵan sur qoıan jalt burylyp zytyp berdi. Basarala kóbik qardy quıyndaı boratyp qýyp barady. Jany yshqynyp zymyraǵan or qoıan kelesi shoq aǵashtyń baýyryna shuǵyl burylyp, tasaǵa túsip ketti. Óz ekpinimen yqtasynǵa túsken kúrtikke omaqasa qulaı jazdap, qoıan sońynan kórinbeı ketti.

Kóńili enjar Aqan ıttiń sońynan umtylǵan joq. Búlkildegen at yńǵaıymen júrip keledi. Tútini tik shubatylǵan aýyldar kórinedi alystan janaı ótkende dabyrlaǵan adam daýystary da estiledi. Seri eshqaısysyna burylǵan joq. Qaı aýylǵa barsa da kináli jandaı betinen basady. Kereı malynyń tólemine ár úıge túsken salyq — qaıda barsa aldynan shyǵa kelerdeı kórinip, qıyrda qýǵynda júrgen dostary da munyń kesirinen ketkendeı el qabaǵynyń yńǵaıynan jasqanady.

Jaqynda Ombyda oqyp júrgen Serdalynyń balasy mámbetáli elge kelgen. Serdalynyń aǵasy Seraly baı jan-jaqqa poshtabaı, atqosshylaryn shapqylatyp, kóńili jaqyn bolys, bılerdi toıǵa shaqyrǵan. Mámbetáli aýyldaǵy bir dosyn Aqanǵa ádeıi jiberipti.

Amandyq bilip, kirip-shyqqan el adamdarynan bosaı almaı jatyrmyn, renjimesin. Seri aǵany elden eren saǵyndym, kórgim keledi, sóılesip maýqymdy basaıyn, dep arnap shaqyrypty. Kelgen jigitten Aqan kimderdiń shaqyrǵanyn surap edi, eldiń atqa miner ıgi jaqsylarynyń ishinde Nurtaza da bar eken. Cepi endi bolys júzin kórgenshe asyqty. Eldi qan qaqsatyp bar surqıa qaskóıligin panasyz jigitterdiń basyna tókken bolys qylyǵyn áshkerelep, jurt aldynda betin aıdaı etip, jerleýdi oılady. Sultanmurattan bar shyndyqqa qanǵan Aqan, zyǵyrdany qaınap, ne isterin bilmeı alasurǵan aqyn búgin bulqynyp shyǵyp edi. Elden qasyna eshkimdi eritpedi. Áke-sheshe birdeı tósek tartyp, ózi dostary nan tirideı, Qulagerinen ólideı aıyrylyp jarymjan kóńilmen júrgen jan saltanatpen top quryp qaıtsyn...

Aqan oń jaǵyna qarady. Qoıan qýyp ketken Basarala bir shoq qyzyldan shyǵyp, ıesine qosyldy. Tili sala qulash salaqtap, yrs-yrs etedi. Qoıanǵa jete almaı alqynyp qalǵan kári ıttiń tula boıynan bý burqyrap, azýsyz qyzyl ıegi kóringen qos ezýinen silekeıi shubyrady. Buryn qarasy kóringen túlki men qoıandy bir qyr asyrmaı shalyp, jáýkemdeı salatyn Basarala qazir tap aldynan qashqan semiz qoıanǵa jete almaı k,ar qaýyp qalǵanyna nazalanǵandaı, jerden basyn kótermeıdi. Ertip shyqqan ıesinen de uıalǵandaı anda-sanda Aqanǵa kóziniń qıyǵymen jasqana qarap, únsiz sóleńdep keledi.

Seri ıttiń myna kúıin kórgende ótken kúnderin oılap, taǵy da nazalanady. Buryn aldynan qashqan ań qutylmaıtyn, qýsa jermen jeksen bop juldyzdaı aǵyp jetetin alymdy júırik tazy, jetse bas salyp uıpalap tastaıtyn myqty, áýletti syrttan Basarala ańshylyqtyń kórki edi-aý. Talaı maqtaýly ıtterdiń ishinde ushqyrlyǵyna kúshi saıma-saı erekshe jaratylǵan qumaı tazy — Aqan seriniń qýanyshy edi-aý. Sońynan bos salpaqtap, sóleńdegen ónersiz ıt eritken jolaýshyny, ne malǵa, ne janǵa tirideı paıdasy joq, ettike túsip qaımaq, sút malshylaıtyn ury ıt, mańynan júrgendi balaǵynan tartyp, kóldeneń ótken salt attynyń aldynan keskestep, at tumsyǵyna qarǵyp arsyldaıtyn qabaǵan ıt ustaǵan adamdardy mineıtin Aqan endi myna Basaralasynyń músápir halin kórgende serilik bazarynyń tarqaı bastaǵanyna ishteı keıidi. Júırik attaryn oınaqtatyp, oıqastatyp qysqy keshte orman toǵaılardy basyna kótere on salatyn sal jigittermen betteri sary aıazda shıedeı qyzaryp, kúmistetken aıyl-turmany jarqyldap, daýystary da kúmisteı syńǵyrlap, ázil — qaljyńmen appaq tisteriniń sáýlesi qyp-qyzyl erinderine túse erke kúlip, erkin júrip, sońynan ergen qurbylas qyz balalardyń ańshylyq saltanaty da kelmeske ketkeni-aý... tym qurymasa, sol sal-serilikti ustap qalar jastardyń tabylmaǵany ma? Álde, adam balasy tirshilik kúıbeńimen eki ıini túsip, kúnnen kúnge usaqtap bara ma?..

Aqan basyn oqys kóterip aldy. Basarala da qos qulaǵy tikireıip bir aıaǵyn búgip, kótergen qalpy eńkeıe berdi. Jer baýyrlap eńkeıgen saıyn qulaǵy jymıyp, tulaboıy jıyrylyp, shıyrshyq atty. Qalyń qaraǵaıdyń baýyrynda jaıylǵan bir top elik aǵash qaltarysynan dál ústerinen shyǵa kelgen jolaýshyǵa edireıe qarap, qatyp qalypty. Basqalarynan moıny uzyndaý teke tanaýy byrs etip, basyn bir shulǵyp qalyp ata jónelgende, basqalary da úrkip, tura tartty. Tap osy joly qutylmassyńdar-aý degendeı oqsha atylǵan Basarala da artyn borandatyp, qýyp berdi. qalyń shubarlardyń ara-arasyndaǵy qary juqa alańqaımen qosylǵan elikter úzdik-sozdyq zymyrap barady. It te endi baryn saldy.

Bular bir qyr asyp ketkenshe kóz almaı qaraǵan Aqan basyn shaıqap Eraly jezdesiniń aýylyna tústenbekke, atyn bura berdi. Burynǵy júrisinen qalǵan semiz, kári Basaralanyń elikterge jete almasyn kórip, basyn shaıqady. Biraq, jete almasa da, endi orta joldan arsalańdap qaıta qaıtpaıtyn namysshyl ıtiniń keshke deıin oralmasyn sezgen seri "beker-aq alyp shyqqan ekem, qaıran arlanym-aı, qor boldyń-aý" dep Basaralasyna jany ashydy...

Isi qys ishinde de muryn jaratyn shyrsha, samyrsyn aralas qalyń qaraǵaı baýyryndaǵy Serdalynyń bóreneden qıyp, taqtaı shatyrmen japqan úlken aǵash úıiniń mańy jypyrlaǵan káshaba, jaıdaq shana, baılaýly salt attar. Bir kirip, bir shyǵyp júrgen aýyl adamdary, jıynǵa úıir jypyrlaǵan bala, ıin tiresken jastar sham jaǵa saýyq salyp, óleń aıtyp, toıdy qyzdyryp jatyr.

— Aqan keldi!

— Aqan seri keldi, — degen habar qoradan júgirip aýyz bólmege, odan tór bólmege jetti.

Eki qabat kilem ústine qalyńdata jaıǵan bitpes, birsalar, bóstekte, jastyq, kópshikke shyntyqtaı túsken óńkeı el tuzdyǵy shonjarlar, súıinshi suraǵandaı aıǵaılaǵan myna daýystan qaısybiri tiksinip, qaısybiri qaıǵyly seriniń júzin kórmekke moıyndaryn esik jaqqa burysyp, áńgimelerin doǵardy.

Aldynan qarsy shyǵyp, aýyz úıde qushaqtasa amandasqan Mámbetáli serini tór úıge ózi bastap kirdi. Qazaq aýyldarynda syqsıma, maı shammen otyratyn alakóleńke basqa úılerdeı emes, eńseli bólme jap-jaryq. Qobyzdaǵan taqtaı tóbeniń betindegi tórt shyǵyrshyqqa ilingen tórt buryshtaǵy aspaly jıyrmasynshy shamdar búgingi toıǵa saltanat sáýlesin tókkendeı jarqyrap, samaladaı jaınaıdy.

Aqan otyrǵandardy ótkir kózimen bir sholyp ótti. Tap tórde oqaly shapan jamylyp, aǵa sultan Shyńǵys otyr. Qasynda eńgezerdeı Qylyshbaı bı. Orta tusta Nurtaza. Kórshi kereı aýyldarynyń da shonjarlary bar. Qylyshbaıǵa irgeles Janbota otyr. Mundaı toı-dýmanǵa shaqyrsa da kelmeıtin Shyńǵysqa arnap Aqan:

— Salaýmaǵalaıkým, — dedi baıaý ǵana ıegin kóterip.

— Ýaǵalaıkýmassalam, amanbysyń, Aqan shyraq, — dep Shyńǵys sálemin alǵanda, basqalarda aýzy jybyrlap bas ızesken boldy. Baıaly balalary otyrǵan jaqtan ǵana amandyq-saýlyq suraǵan jyly sózder estilip jatty.

— Aqan aǵa, ótińiz tórge, — dep, Mámbetáli tórdi nusqaǵanda.

— Iá, otyrsańshy.

— Káne qaǵylyńyzdar, — dep bosaǵa jaqtaǵy úı ıeleri aǵaıyndy Saıdaly, Serdaly qosyla iltıpat bildirip, ózderinen sál joǵaryraq tusty nusqap, edi, Aqan seri otyrǵandardy basa kóktep:

— Á, Aqannyń orny sol ara, — dep bılik aıta qalǵan Shoǵyrmaq bolystyń tap aldyna toqtap:

— Meniń ornym osy ara bolar, tómen qaǵyl, Shoǵyrmaq! — dep ámirli ún qatty. Seriniń ashshy tilinen qaımyǵatyn Shoǵyrmaq qyzaraqtap, murnynan mińgirlep, domalaǵan semiz denesimen zorǵa ızendep tómen syrǵı berdi.

— Jasyń jas degenim ǵoı. Úlken adamdy ornynan qozǵaǵanyń... Meniń qarnymdaı qarnyń bolsa, kórer em qalaı jyljýdy.

— Seni býaz qylǵan men emes qoı, — dep, Aqan otyryp jatyp, toqtyǵyn maqtanshylyq etken baıdyń jýan qarnyn ájýalap, yzaly kúldi. — Jasyń jas deısiń. Qaıbir jas syılap otyrsyńdar. Báriń dáreje, shen-shekpenińmen otyrypsyńdar. Mende shen de, shekpen de joq, sonda meniń ornym qaı ara bolmaq?!

— Seniń ornyń ana kórshi úılerdegi bala-shaǵanyń ortasy emes pe, Aqan jel kóńilge sol laıyq, — dep Sútemgenniń nemere inisi Shalabaı qaljyńdap edi, Aqtoqtyny eske alyp, onyń jurtyn áste ǵaıbattaǵysy kelmeıtin seri:

— Á, Shalabaı baıaǵyda umyt bolǵan jel kóńildi aıtyp jel shaqyryp qaıtesiń, sen qańbaq ta men daýyl, soǵarmyn da ótermin, sen qaýyz da, men quıyn usharsyń da ketersiń! — dep, qaljyńmen jaýap berip, appaq tisteri aqsıa kúldi.

Tisi aqsıa kúlgennen kózi kúlmegen muńdy, ári ashýly Aqannyń myna topqa soqtyqqysy kelip izdengen túrin baıqaǵan el jýandary qaqyrynyp, jótkirinip, ne aıtaryn bilmeı bógele berdi. Seriniń qudalary Begaly balalary ǵana aıyzy qanǵandaı jymyń-jymyń etedi.

He qostaǵanyn, ne unatpaǵan syńaıyn áste bildirmeı, únemi qabaǵy túsip túksıip otyratyn Shyńǵys qana qalpynan taıǵan joq. tómen tuqıyp tunjyraǵan qalpy:

— Aqan, shyraq, qaıyryn bersin Qulagerińniń. At ta bolsa, dosyńdaı bolǵan serigiń edi. Jaı at emes úsh júzge máshhúr bolǵan pyraq edi, — dep kóńil aıtty.

— Iá, qaıyryn bersin!

— Ana "Qulager" degen óleńińde "Sen ólseń, ornyń basar kók besti bar, bolady Qudaı qossa o da tulpar" depsiń ǵoı. Azamat óziń aman bol, Qulagerdeı bolmasa da, júırik atsyz qalmassyń.

— Bara almaı jatyrmyz, renjime Aqan, — dep kóńili túzý Begaly balasy Janbolat pen taǵy bir-eki adam keshirim ótingendeı kishireıe sóılep edi.

— E-e, atqa kóńil aıtyp baratyndaı, ol qaraýyldyń qaı balasy edi, — dep Zikirıa mysqyldady.

— Atqa kóńil aıtpasaq ta, Aqan alys sapardan keldi. Barý jón edi, endi osynda Mámbetáliniń toıyna kezdestik, myna, qarashy, qolaısyzdaý eken ózi...

— Alys sapar deıtin nemene. Myna turǵan Ereımen — el ishi emes pe. Jyraqtan, jat jurttan kelgen Mámbetáli bolar ma. "Altydaǵy bala alystan kelse, alpystaǵy shal kelip sálem berer".

— E, Mámbetáliniń jóni bir basqa, — desip, basqalar qaqpaqyldaı bastaǵanda, jańa Qulagerin aıtqanda kóńili bosaǵandaı jýasyǵan Aqan qaıtadan terisi qurysyp, oqty kózin qadady.

— Áı, Shoǵyrmaq, áı Zikirıa, altydaǵy bala keldi dep qazaqtyń altyn sózin jasytyp qaıtesińder. Odan da erteń patsha oqýyn bitirer Mámbetáli oqaly shapan kıinip, mártebesi bıik, mansaby joǵary bolǵanda, birimiz bolystyqtan qaǵylmaıyq, birimiz shen-shekpennen, dárejeden aıyrylmaıyq, taǵymyzdan, alynbaıyq dep, kún raıyn aldyn-ala boljap, jas ta bolsa, bas bolatyn jigittiń artyna burynyraq kirip jyly oryn saılap alaıyq dep jettik deseńdershi. Biraq keshegi Shoqan jolyn qýar Mámbetáli quzǵyndar uıa basar in daıyndap jatpasa kerek. Mámbetáliniń astyn ıiskegenshe, mańdaıyn nege ıiskemeısińder. Qansha oqysa da adamnyń arty ózgermeıdi, bilim basqa jınalar bolar, bilimdiniń mańdaıy emes pe edi ashylar.

Bolystar tiksinip qaldy. Sharpysýǵa sóz taba almaǵan Shoǵyrmaq ese jibergisi kelmeı:

— Aqan, sen múldem beıbastaq bop barasyń: Úlkenge de, kishige de áı, óı, sen dep zirkildeısiń. Bizdi sen taptyryp pa eń. Saqal syılaýdan ketken ekensiń. Álde, Qulagerdi óltirgen biz dep otyrmysyń. Jetti ǵoı! — dep,bir yrǵalyp, qabaq shytty. Suıyq shoshqa saqalyn da sıpap qoıdy.

Aqan áli de aıtysa túsip, ashyndyrǵysy keldi jurtty. Átteń Nurtaza únsiz otyr... Endi oǵan da soqtyǵýdy oılady.

— Shoǵyrmaq, sen saqal deısiń. Aty saqaldy syılasaq sasyq tekeni de syılaýymyz kerek shyǵar. Al "áı, sen" demeseń, qazaq, "óı demeseń, ók demeseń, ógiz júrmeıdi" deıdi. Sen desem Shyńaǵańdy aıtqanym emes, ana Nurtaza, sen sıaqty bolystardy aıtqanym. Sender túgili, jaqsy kóretin sarala ıtim basaralany da siz dep kórgem joq.

Baǵanadan jarylardaı bop zorǵa shydaǵan Janbolat osy arada qıqyldap kep kúlip, oǵan eki-úsh qonaq qosyla kúldi.

Aqan seriniń Aqmolaǵa baryp kelgenin estigen Nurtaza "sottalǵan jigittermen jolyǵyp qaldy ma eken, kim biledi, túrme bastyǵyna qansha para bergenmen, bul da aýzyna birdeme tyǵyp jolyn tapqan shyǵar. Onda qansha quran syılap dinge berik bolsa da, barymtashylar Aqanǵa bárin aıtýy múmkin-aý" dep ózinen qýystanyp, bul arada serini ashyndyrar sózge barǵysy kelmeı otyrǵan, biraq jańa aty atalǵanda qany qaınap, endi bódenedeı buǵyp qala almady.

— Sonshama nesine tarqyldaı qaldyń, Janbolat. Aqan jón aıtyp otyr. Itin syılaıtyny ras. Qashanda jaqsy ıt jaqsy ıtti syılamaı ma.

Endi Nurtaza toby máz bolyp, rahattana kúlisti. Nurtazanyń sózge qosylǵanyna Aqan qýanyp otyr. Endi sóz jelisin jaqyndatyp, arqaýyn salmaqqa yńǵaılady.

Nurtaza durys aıtady. Dúıim eldi balasyna deıin jarylqap, túlki terisinen tymaq, qasqyr terisinen ishik kıindirgen sarala ıtti syılamaǵanda, eldi jalańbut qaldyryp, qolyndaǵysyn alyp, bala-shaǵasyn jetim, qatynyn tul etken senderdi syılaıyn ba?! Árıne Sarala ıtti artyǵyraq kórem senderden.

Sóz syńaıyn ańǵaryp shoshynǵan Súleımen bolys inisiniń joq jerde shoshańdaı qalatyn shydamsyz minezine kúıinip, sózdiń betin basqaǵa aýdarǵysy keldi. Daýsyn soza sóılep, kıip ketti.

— Baıaǵyda birin-biri tanymaıtyn eki jolaýshy jol aıryǵynda kezdese qalyp, sálemdesken soń, bireýiniń qundyz bórkine ekinshisi qatty qyzyǵyp, bas salyp ala qashypty. Sonda bórkinen aıyrylǵan eńgezerdeı jigit, atyn bura salyp toqpaqtaı jigitti tura qýady. Anaý á degende uzap ketedi. Sodan bórikti jigittiń aty tizeli myqty bolsa kerek, birazdan soń bastyrmalatyp qýyp jetipti. Endi qutylmasyn bilgen jigit atyn tejep, yrjalaqtap kúlip "áı, dos, oınasaq ta biraz jerge shaptyq-aý" dep bórkin ustata beripti. Sol aıtqandaı, áńgime neden shyǵyp ketti. Qulagerge kóńil aıtýdan shyqty-aý. Endi oınasaq ta biraz jerge shaptyq, toqtasaq ta bolar. Qulagerdiń jyry bitpedi me, qashanǵy jyrlaı beremiz.

— Qulagerdiń jyry túgil daýy da bitti ǵoı, odan da Saǵynaı asy qalaı ótti, sony aıtshy, Aqan — dep ekinshisi qostap edi, baǵanadan el sharpysyn ańdyp, únsiz tyńdaǵan Mámbetáli qosyldy sózge. Alysta júrip, qaljyń men ashshy shyndyqty ashýǵa usta halqynyń sheberligin, Aqan sekildi qara qyldy qaq jarar ádil aqyndardyń bal tatyǵan sózin, mysqyl ájýasyn saǵynǵan shákirt jańa qyzyp, tutana bastaǵan áńgime otyn sóndirgisi kelmedi. Tyńdaı berýge qushtar:

— Súleke, Qulager jyry nege bitti deısiz. Joq, ol jyr jańa bastalǵan sıaqty. Qulager qazasynyń astynda talaı-talaı jyrlanar, aıtylar sózder, zaman saýaly, talaı zardyń, talaı muńnyń jaýaby jatqan joq pa. Saǵynaı asy qazaq saharasyndaǵy kóp as, kóp tolqynnyń biri ǵana. Sol astyń dańqyn shyǵarar, atyn jer jarǵyzyp, baladan balaǵa, urpaqtan urpaqqa jetkizer de Qulager ólimi. Aqan aǵam salǵan "Qulager" áni bolmaq. Sol án, sol zar zamana áni, zamana jyryndaı bop, bolashaq jurttyń jańa bir qaýymnyń qulaǵyna jeter. Sonda "Qulager" ánine alǵysyn aıtar, dúldilge or qazyp, aqyn júregine qaza ekkenderge qarǵysyn aıtar urpaq tabylar... — Jas Mámbetáliniń sózi qart Saqqulaq sózimen aına-qatesiz birdeı. Ne degen uqsastyq?!..

Sulý qara murt, qalyń dóńgelek saqaldy jas jigittiń kishirek, oıly kóziniń aıasy sóılegen saıyn keńip, qarashyǵynan ot ushqyndaǵandaı aspa shamnyń jaryǵymen shaǵylysyp jarqyldaıdy. Bir sóılese kósile sóılep, tereń tolǵaıtyn sulý, órnekti tilmen kóp mazmun, kóp ónegeli ulaǵat aıtýǵa tóselgen jastyń syńaıy bar. Óz úıi, óz toıy bolǵan soń ba, oı ushyǵyn tastady da, ári qaraı úndemeı tosyla berdi.

Jurt ta únsiz. Sóz jelisin ári qaraı jalǵap ketýdiń, ne Mámbetálige qarsy daý aıtýdyń retin taba almaı qybyjyqtap, Shyńǵys pen Qylyshbaıǵa kózderiniń astymen qarasady. Muny sezgen Qylyshbaı etekteı saqalyn saýmalap, jótkirindi de bir-eki yrǵalyp, qomdanyp aldy. Bul — sóıler kezdegi ejelgi ádeti. Myna jas qarshyǵa Mámbetáliniń de qalaı ushyp, kimge tyrnaǵyn salatynyn tútininen ańǵarǵan ataqty bı, endi tym-tyrys otyrýdy yńǵaısyz kórdi. Qaıtary qaıtyp, qýaty kemise de kári búrkit áli de bir qaıqaıyp soǵar áýleti baryn osy arada bir kórsetkisi keldi. Aqanmen mundaı jıynda úshinshi ret kezdesýi. Úsheýinde de qaljyńmen otyryp, sharpysyp qalǵan.

Úsheýinde de kári perini jas peri súrindirip ketip edi. Úıirdegi jasamaly aıǵyrdaı óli eshkimge bılik bermeımin dep júrgen sheshen bıdi, sáýrik aıǵyrdaı tóteden qosylǵan Aqan almastaı azýymen týra shoqtyqtan qyrshyp, shońqıtyp ketken. Úıirinen ózi ketpeı, bótenniń qýǵanyna namystanǵan ol, bir qapysyn taýyp qarymtasyn qaıtararmyn dep júrýshi edi, endi tuspa-tusqa jetken sıaqty.

— Á-á, Mámbetáli qaraǵym, elden jyraq júrip kóp nárseniń júıesin, kóp jaıdyń retin bile bermeısiń. Saǵan jazyq joq, — dep bastady sózin Qylyshbaı bı. Otyrǵandar sonyń aýzyna qarasty. Shyńǵys qana túnergen qalpynan aýǵan joq. Aqan da basyn kótermeı úpsiz tyńdady. Bı sózinen qaımyǵyp qysylǵan joq. Ózine qarsy oısyratar sóz aıtylaryn bilse de jaıbyraqat otyr. — "Qulager áni", "Qulager zary" dediń, Mámbetáli. Eger bir adamnyń basyndaǵy zardy, bir beıbaqtyń boıyndaǵy muńdy, kóptiń muń-zary dep, Aqanǵa túsken qaıǵy-qasiretti kógendep tizip, sanaı bersek, bolashaq urpaqqa jetkizerimiz sol ǵana bolmaq pa. Óz qaraqan qara basyna qaıǵy egip, ýaıym jamap júrgen dıýana jannyń esirik eser tirshiligi halqymnyń, zamanymnyń atynan sadaǵa ketse bolmaı ma. Biz urpaǵymyzǵa jamanymyzdy aparyp, jaqsymyzdy kemip keter el bolsaq, nesine urpaq jaıyp, nesine tútin tútetip, qaýym qaýym jurt bop otyrmyz. Móldir bulaq pen aǵyn sýda da jel túsirgen shóp-shalam bola bermek. Ondaı shóp-shalam óz-ózinen shyǵyp qalady, ne shirip qalady, sý aǵa beredi, oǵan qarap bulaq kózi bitip, aǵyn sý tartylmaıdy. Aqan qaıǵysy — elden, jurttan jyraq jalǵyzdyq qaıǵysy. Atam qazaq aıtqan — jalǵyzdyń aty, jaıaýdyń shańy shyqpaıdy. Ózi týǵan jurtyna, halyq ustaǵan dinine naıza ala umtylǵan jigit qashan da er emes, jer bolmaq. Atadan bezgen, batadan bezgen jigit kóptiń qarǵysyna urynbaq. Alystan, sapardan kelip em deıdi Aqan. Qaı jurtyńnyń, qaı elińniń ruqsatymen ketip eń sol saparǵa. Qaıtyp keler qudyǵyńa túkirip ketpep pe eń?! Qaıtyp keler esigińdi qatty serpip ketpep pe eń?! El aqsaqaly, el yrysy dep dúıim jurt syılaǵan meniń qotanymnan ótip bara jatyp, qaıyryla ketýge arlanyp eń. Jaýǵa shapsa da, daýǵa shapsa da meniń bosaǵama kelip,, aq batamdy almaı attanar musylman balasy joq. Meniń batam el batasy, ata arýaǵynyń batasy, ata arýaǵynyń batasy, qydyr daryǵan eldiń tilegi. Ony attaǵan jigitti ata qarǵysy, bata qarǵysy urar edi ámánda. Sol qarǵystyń ushy edi ǵoı, saǵan jaı bop túsken. Qulageriń ǵana qurban boldy. Ana shatasqan barymtashy eki-úsh áýmeser ǵana eldi lańǵa salyp, aqyry qarasy óship tyndy. Soǵan da táýbe. Seniń de musylman bop táýbaǵa kep, shajdaǵa mańdaıyńdy tıgizer keziń jetti!

Qylyshbaı, sóz osymen bitti degendeı, budan ary qazymyrlanbaı, shalqaıa túsip otyryp qaldy. Aıyzy qanǵan el jýandary dýyldaı jóneldi:

— Shirkin sóz-aq!

— Aı, jaryqtyq-aı!

— Shalymdy jerge kelseń-aq ilip tastaısyń-aý!

— Ah, Serim-aı, omaqasa qulap, tońqalań asqan jeriń osy shyǵar!

Jurttyń dýyly basylǵansha Aqan úndemedi, qarqyldap kúlip, eńseleri kóterilgen shonjarlar bir-birine qarqysa kúlimdep, jaılana bergende basyn oqys kóterip aldy.

— Oý, Qylysheke, — dep seri daýsy sańq etkende, otyrǵandar bul ne aıtar eken degendeı, biri kekete, biri tańyrqap tyńdasty. — Adam qartaıǵanda bir bala deýshi edi, bala bop ketkensiz be! Tegi, sizdiń sózińizge qaraǵanda, Áziretáli torǵa túskende, dúldili orǵa túskende de Qylyshbaıdyń batasyn almaı ketken ǵoı!

Kelgeli túnerip, júzi bir jadyramaǵan jaratylysynda salqynqandy Shyńǵys osy arada eki ıyǵy selkildep, tómen qaraǵan kúıi uzaq kúldi. Bosaǵa jaqta otyrǵan eki-úsh tóre, tóleńgitter de aǵa sultanǵa qosyla kúlip:

— Aı, jas tarlan, jas tarlan, taýyp sóıleısiń-aý.

— Qylyshekeńdi mertiktirdiń-aý taǵy.

— Ólmeli shaldy aıasań etti.

— Ózi de túrtip qalsań qulaı ketkeli turǵan adamdy qatty nuqydyń-aý, batyp ketti-aý, batyp ketti-aý, — dep, keıingi kezde bı-bolystarda óshteri ketip júrgen sultan tuqymdary Qylyshbaıdy muqatyp, qoımastan-qoımastan jerledi.

Aqan da qabaǵyn túıip ap, uzaq shúılikti:

— Aq bata, aq bata deısiz, Qylyshbaı. Qaı jerde aq batań adal bata, túzý bata bolyp, edi. Sonaý jyldary aǵa sultan Ybyraı el ústine naızaǵaı oınatyp, búkil kereı-ýaqtyń, atyǵaı-qaraýyldyń, altaı-toqanyń azamattaryn qoısha qýyp, shetinen ustatyp, atyǵaıdan Júken men Qasymdy, kereılik Súleımenniń Aıdarkesin ıt jekkenge aıdaǵanda, aq batań júrse, úıińnen ylǵı dom iship júrgen sol músápirlerge bir saýabyń tımes pe edi. Atyǵaıdyń Táńirbergeni men toqanyń Átekesi sózge, daýǵa túsip salysqanda, betińdi syrtqa buryp, in túbine qarap jatyp almap pa eń. Mynaý Shóbek balalary bolystyqqa talasyp, ıtshe yryldasyp keledi, qaısysyna aýyp, qaısysyna oń batańdy berip júrsiń? Keshe ǵana kereı eli qotanyńdy quıyndatqanda, oshaǵyńa el jýandaryn jıyp alyp, taǵy da aq batamen attandyryp eń. Sonyń artynsha-aq eki eldiń azamaty mendýana jegendeı qyrylysyp, túzdegi jyrtqyshtarsha birin-biri talap, jaralap ketti...

— Áı, Aqan, — dep Shoǵyrmaq kıe jóneldi. — Eki el qyrylyssa taǵy da seniń sońyńa ergen ana Bátjap marqumnyń, Ojymbaı, Shákeılerdiń sotqarlyǵynan boldy. Ony keıin bildik qoı.

— Jazyǵymyz eki eldi tatýlastyrǵanymyz ba. Qulagerdiń kegin alam dep esirgen ana shaıtan-sapalaqtaryńnan nege kórmeısiń. Taǵy da seniń kesiriń, — dep Qylyshbaı da dúrse qoıa berdi.

— Á, solaı ma, Qylyshbaı? Tórińnen kóriń jýyq otyryp, aýzyń qısaımaı taǵy da bar kináni maǵan, meniń sormańdaı dostaryma úıgiń keledi. Ádil bı, batagóıshil aqsaqal bolsań, áýeli shyndyqqa kózińdi nege jetkizip almaısyń?

— Nege jetkizý kerek edi?

— Ony ana Nurtazadan nege suramaısyń?

Nurtazanyń kózi shatynap, keń tanaýy jelpildeı bastady.

— Nurtazadan ne suraýym kerek? Ol ne bilipti?

— Solaı, Qylysheke, — dedi. Aqan. — Eldiń yrysymyn, el tileýimin deısiń, eger aq batasyn berer qutym, aq jolǵa silter úmitim dese, myna Nurtaza, ury Nurtaza nege aıtpaǵan shyndyǵyn.

— Tilińdi tarta sóıle, Aqan, — dep Nurtaza yr ete qaldy.

— Men nege tartam. Kereı jylqysyn bir túnde shapqyzyp alyp, tisińniń qanyn basqaǵa jaqtyń. Qalǵan qanyndy ishke tartyp, taǵy da pále tilep otyrsyń.

— Oý, mynaý endi pále qýǵysh, jalaqorlyq úırengen eken.

— Qoı, shyraǵym, Nurtaza pálenbaı jylqyny barymtalap alyp, qaıda tyǵyp qoıady, o ne sóz.

— Onda ana urylar aıtpas pa edi, qısynsyz dúnıeni kóńirsitpe! — dep bolystyń jandaıshaptary mińgirlep edi.

— Áı, Nurtaza, uıatyń bar ma betinde?! — dep, Aqan Nurtazaǵa tike qarady.

— Qysqart endi, jalaqor ıt jekkenge ózim aıdalam demeseń, — Nurtaza shaqshasyn alyp, kózi alaq-julaq etti. Aqan endi sańqyldap, toqtamastan tópeleı jóneldi:

— Shalqardyń teriskeı betinde, jylqyshylar qosynda Bátjan, Sultanmurat, Ojymbaı, Shákeı, Baıbatyrlarmen bas qosqan sen emes pe eń, Nurtaza. Sol túni Sultanmurattan basqasy tyń, beldi attardy minip barymtaǵa attandy. Bári de quran ustap, aýyzdarynan shyǵarmasqa qanmen, nanmen,ant aldy. Bátjan sol Jolda attan qulap óldi. Onyń óligin súıretken tory at úıirin taýyp, seniń jylqyńa kelip edi, jylqyshylar kórip qalǵan soń, keıingi áńgimeden qashyp, jurt betin Bátjanǵa aýdaryp, jańyldyrmaqqa býryl atyn tuldap, bir túnde úıine aparyp tastattyń. Bar bolysty shatpaq-shataǵyńa aralastyryp, Qylyshbaı úıine jıylyp, erteńine kereı jigitterine dúre saldyrdyń. Aqyry, oıazben kelisip, Ojymbaılardy áskermen aldyryp, óziń taǵy da buǵyp qaldyń. İsti Aqmolaǵa taıdyrtyp, parany aıamaı berip, jalany uıalmaı tógip, tez arada barymtashylardy aıdatyp jiberdiń. Budan ótken qaskóılik, budan ótken arsyzdyq...

— Oý, myna eseńgiregen neme, tús kórgen shyǵar, myna úıden qýasyńdar ma, álde men qýaıyn ba?! — dep Nurtaza dirildep, qalshyldap ketti. — Endi meni bylaı qoıyp oıazǵa pále salaıyn dediń be? Munyńdy Konovalov estise...

— Qoı, Aqan shyraq, qısynsyz dúnıe.

— Taǵy da eki eldi arandatqyń kelgen eken.

— El jańa sabasyna tústi me degende, taǵy qaıdaǵy páleni qaıdan shyǵardyń.

— Sol qyrýar mal Nurtazanyń jylqysynda júrse, kereılerdiń kózi shyǵyp ketip pe kórmeı dep, jurt jamyrasa sóılep ketkende, — Shyńǵys qana qolyn kóterip toqtatty:

— Aıtsyn. Nege tyńdamaısyńdar?

— Mynaý shynynda da qyzyq eken, — dep Janbota da sultandy qostady.

— Qyrýar maldy jylqysyna qosyp qoıatyn Huptaza barymtany búgin ǵana jasap pa, — dep Aqan bolysqa tesile qarady. — Ana, Súleımen bir qos jylqy túgil ordaly jylanyńdy bir kúnde kózin taýyp, esebin keltirip satyp jiberetin ákki neme emes pe. Mal sińdi. Túmennen, Ombydan, Qyrym men Qytaıdan taýyp alarsyń. Eki el taǵy búlinedi deısińder. Kereıdiń de, qaraýyl jýandarynyń da esebi túgel, nesine búlinedi. Búlingen ana sorly jetimderdiń oshaǵy, shańyraǵy ortasyna túsip kúıregen solar ǵana.

Joq, Nurtaza qatyn bolmasań jasyrynba, qolyńmen istegenińdi moınyńmen kóter. Jigitterdi qaıtaryp al. Birli-jarym malynyń súmesine qaraǵan eldiń bala-shaǵasynyń aýzyn aqtan qaǵyp, salyq salmaǵymen óz jazańdy jeńildetip, óz qylmysyńdy búrkep, saptaıaqtyń sabynan qaraýyl qarap otyrsyń. Betińde tıtimdeı qytyǵyń bolsa, qaıtaryp ber jazyqsyz eldiń malyn. Úıtpeıdi ekensiń, qalǵan jasym sonymen qurysa da ózim túsem, izdenem. Ádildik bolsa jeńer. Patshaǵa deıin shaǵynamyn. Qýamyn. Sendeı arsyzdyń moınyn julmaı toqtamaımyn.

Nurtaza shydamaı aıqaıdy sala túregeldi:

— Shyǵaryńdar myna esýas shaıqyny! Meni osyǵan shaqyrǵan ekensińder ǵoı! — dep atyp turyp, Aqanǵa umtylǵanda, aspaly jıyrmasynshy shamnyń birin Nurtaza tóbesimen qaǵyp ótti. Jerge domalap túsip, pıalasy synǵan shamnyń oty jermaıǵa tıip lap etkende, úı ishindegiler opyr-topyr ornynan turyp, órip ketti. Kilem ústi lapyldap, laýlap janyp jatyr.

— Oıbaı órt!

— Sóndirińder, búkteńder!

— Qar ákelińder, qar, qar!

— Dalaǵa alyp shyǵyndar, dalaǵa! — dep ottan shegingender alystan aıqaılaıdy. Aýyz bólmeden júgirip kirgen jas malaılar otty aıaǵymen tepkilep, endi biri jalma-jan syrttan qar ýystap ákep, shelektep sý quıyp, jez qutysyna deıin kúıgen shamdy bir jigit jalańash qolymen ustap qarǵa laqtyryp, opyr-topyr boldy da qaldy. Úı ishi kók tútin. Birdi bir ajyratý qıyn.

* * *

Kóp ulyqtyń ortasynan eline muńmen attanǵan Aqandy biraz jerge deıin jalǵyz Mámbetáli ǵana shyǵaryp saldy.

Tań qarańǵysy seıilip, bozamyq tarta bastapty. Túngi aıaz sorǵan dala qary shyńyltyrlanyp, at tuıaǵynyń astynda syqyr-syqyr etedi. Keshegideı emes, jel turypty. Aǵash baýyrynda qardy uıtqytqan bolmashy boran, dalada syrǵyma bar.

— Aqan aǵa, — dedi sálden soń Mámbetáli, — sizdi ádeıi shaqyrtqan men edim. Beker bolǵan eken. Odan da ózim baryp sálem bergenim durys edi. Erkin otyryp biraz maýqymdy basatyn em. Qaıdan ǵana myna esirik, nadandardyń ortasyna shaqyrdym. Keshe kórdińiz Aqan aǵa.

Aqan at aıańymen terbelip, qalǵyǵan adamdaı únsiz keledi.

— Óz mekendegen toǵaıynan alysty bilmeıtin pyr etip tobymen ushyp, tobymen qonatyn shildeı el azamattarynyń alysqa qarap, shalǵaıdy uǵatyn kezderi bolar ma eken. Áli de baıaǵy pysyqtyq. Áli de ózin-ózinen az qýlyqtyń jylmysqy sumdyqtyń tóńireginen asa almaı júrgen qaryshsyz jandar. Omyraýyna znak taǵyp, qaltasyna barmaqtaı mór basqandaryna máz. Nurtazalardyń meniń aǵalarymnyń túri anaý. Qıt etse baıaǵy barymta, rý-rý jaq-jaq bop birin-biri talap jatqan álimjettik pen maǵynasyz kek alý, muqatý, jerleý. Erteńgi tirshiligin, bolashaq urpaǵynyń jaıyn oınaıtyn biri bolsashy. Serilik sergeldeńimen júrip, el ishiniń keń-qoqyrynan siz de shyǵa almaı, serpilip salar ánińiz ben alty alashqa qulashyńyzdy erkin jaza almaı basylyp júrsiz. Ózińizge málim edi ǵoı, sóz daýymen, syrly sóz, ótkir tilmen betiniń terisi tórt eli, sory men sodyry bes eli shonjarlardyń sanasyna oı darytý ınemen qudyq qazǵannan aýyr. Nesine taýsylyp, nesine nalydyńyz?! Aıýǵa namaz úıretken taıaq. Bularǵa tek taıaq qana batady. Átteń taıaq ustar qaı azamatyń bar. Mal sıaqty jýsaǵan jýas el...

Mámbetáli endi áńgimeni sottalǵan jigitterdiń jaıyna burdy. Aqannyń aqyldasqysy kelgen sharýasy da osy edi, attyń aıańymen qatarlasa otyryp túneýkúni Qarótkelge barǵan saparyn, jolyqqan adamdaryn, kórgen taýqymetin, qansha júrip bos sendelip, túk tyndyra almaı kelgenin, barymtashy jigitterdiń tez arada kisendep aıdalǵanyn, túp-túgel qynjyla baıandady.

— El ishinde atymyz dardaı bolsa da, mynadaı iske kelgende qolymyzdan eshteme kelmeıtin beıbaq ekenbiz, — dep nalydy.

Bar oqıǵany únsiz, sabyrmen tyńdaǵan Mámbetáli:

— Apyr-aı, bul bir kelmeske ketken sharýa eken, Aqan aǵa, — dep úmit úze sóıledi. — Jigitterdiń aıaǵyn jerge tıgizbeı tez aıdaýyna qaraǵanda buǵan aralasqan adamdar osal emes. Qylmysty adamdardy Sibirge aıdaý tez arada sheshile qoıatyn is bolmasa kerek edi. Ondaı is keminde jarty, ne bir jylǵa deıin tekserilip, soty uzaqqa sozylsa kerek edi. Tegi uzaq tekseris, zert júrgizse álgi Nurtazalardyń da arty ashylyp, tipti Kókshetaý oıazy Konovalovqa deıin bir ushyǵy tıer edi. Ony bular da bilip otyr, jemi men jemtigi bar adamdar, qarańǵy eldiń saýatsyzdyǵyn paıdalanyp, zańdy burmalaǵan eken. Biraq, zań deıtin áli túz eline degen qaıbir jibi túzý zań bar. Bári zań ustaǵan adamnyń bıliginde turǵan joq pa.

Aqan atynyń basyn tejedi.

— Mámbetáli, shet jerde jat jurtty aralap, kóp kerip, kóp túıgeniń bar jańa qaýymnyń basysyń. Túsinemin. Sóziń oryndy. Ashynǵan adam ne istemeıdi.

Keshe qıyrǵa aıdalǵan jigitterdi qol ushyn bere almaı, kózimmen attandyryp, qaıyrly tilek tilegennen basqa da dármenim bolmady. Halqyma qadirli bolǵanymdy qaıteıin, sonyń basyna kún týǵanda arashashy bolarǵa kúshi joq, dármensiz ekenmin. Jańa bildim, kesh uqtym. Senen bir tileýim bar, búgingi kún aq patshaǵa qaraǵan kún. Peterborda, Ombyda óziń sekildi oqymysty jastar bar, dostaryń bar, ne qamqorlyq jasaı alasyń. Bárin jazaıyn, bárin aıtaıyn tym qurymasa ana sorly beıbaqtardy elge qaıtarýǵa áliń jete me? Meni syılasań — osyǵan járdemdes.

— Sizge de, basqaǵa da járdemdesýge men daıarmyn ǵoı, Aqan aǵa. Áıtpese nesine oqý qýyp alysta tentirep júr deısiz. Ákem men aǵalarymnyń oıy belgili. El jınap, tamaq berýlerinde de esep bar — óz qarabastary úshin ǵana alysty boljaıtyn jandar ǵoı. Olarǵa da ne kiná? Meniń oıym da, maqsatym da bólek, ılansańyz. Átteń qıyrǵa endi usha almaıtyn qanatsyz qus sıaqty álgi mór ustaǵan saýatsyz nadandardyń aýqymynda júretin shyǵarmyn.

— Qalaısha?! — Aqan tiksinip qaldy.

— Ony keıin uǵa jatarsyz. Estirsiz de. Toı jasap máz bolǵan ákem de áli bilmeıdi. Ony keıin aıtarmyn, uzaq áńgime. Al, jańa ózińiz aıtqandaı, patshaǵa baǵynǵan zaman qazir, Burynǵy bıler bıligimen shesher sharıǵat joly degender kesilgen Ony ózińiz de bilesiz. Jańa zań, jańa bılik bar. Qolymnan kelgenshe járdemdesemin. Aqan aǵa, ózińizdeı kórińiz. Jaqynda aýylyńyzǵa baryp qaıtam. Sóılesemiz, aqyldasamyz... Asqynyp bitken sharýa eken. Qarǵa qarǵanyń kózin shuqyr deısiz be. Degenmen kórermiz...

Mámbetáli qoshtasyp, keri buryldy. Jalǵyzsyrap qalǵan Aqan kózi ashyq Mámbetáliniń sózderin dátke qýat sanap, uzaq oımen keledi. Mańynda úıirli jylqydaı toptanyp, saýyq-saıranmen jastyq qyzyǵyn ótkizgen basqa jigitterdeı emes, jas ta bolsa, toqyǵany kóp Mámbetáliniń sózi bir bólek tosyn bolmasa da, tereńnen tartady. Apyr-aı, osyndaı azamattar kóbeıse ǵoı. Bilimdiniń sózi nege teris bolsyn. Mynaý aýyl tóńireginen aspaıtyn, áke-shesheniń baýyryndaǵy ul emes, el balasy, jurt qamqory bolaıyn dep tur eken. Átteń, jańa bir túsiniksiz, jumbaq nárselerdi aıtyp ketti-aý. Qashan keler eken, qashan jeke otyryp, qashan syrlasar ekenbiz...

Qalyń tuman oıda kele jatqan Aqannyń aty oqys eleń etti. Oń jaq qaptaldaǵy qar jamylǵan aq qaıyndar arasynan qarańǵydan áldekimder shyǵa kelip, qıqýdy sala umtyldy. Tań áli aǵarmaǵan. Alakóleńkede salt attylardy Aqan baıqaı da almady, olardyń nıetterin de ańǵarmady. Kóp attyń dúrsiline qyzyp, jula tartqan sary attyń tizginin tejeı bergende, Kýlagına: "Sol, sol! Aqan, Aqan!" degen daýystar ǵana shalynǵan. Sońynan yzǵytyp jete bergen jat adamdar dyraý qamshylarymen salyp-salyp ótti. Seri basyn qorǵashtap, erdiń qasyna eńkeıip, at jalyn qushaqtap qaldy. Tizgini bosaǵan sary at yshqyna shapty. Eki jaǵyna qaptaldaı shyǵyp, qaýmalaı qýǵandar tópelep uryp keledi. Qynaǵa boıap tiktirgen sándi búrme ton áýelde tors-tors etip, qamshy bilinbep edi, endi bilekti adamdardyń kúshine shydaı almaı aıyrylyp ketse kerek, Aqannyń qyr arqasy, jaýyryny tyzyldap qoıa berdi. Juqa qulyn jarǵaqpen tystaǵan tórt saı túlki tymaǵyna da qamshy jaýyp, basyn kótertpeı qoıdy.

Aıyzdary qanǵansha tópelegen, jat adamdar endi bir kezde sary attyń tizgininen, shylbyrynan tartyp toqtatty da, qorshap tura qaldy. Kózin tars jumǵan Aqan basyn kótergende qysqy dala buldyrap, kóz aldy qaraýytyp, týk kórmedi.

— Áı, Aqan! — dep, kese kóldeneńdeı turǵan adam zirk etkende baryp bulardyń kim ekenin bildi. — Qazir joqtaýyńdy asyryp, myna toǵaıdaǵy oppa qarǵa tyǵyp ketsem, óligińdi kim izdep tabar eken. Ólimtigińdi qasqyr jep, súıegińdi kurt teskende baryp tabar tapsa. Biraq, birjolǵa tiri jiberem. Sońǵy ret eskertemin, meniń mańymnan júrip, aldymnan shyǵýyńnyń aldy-arty osy bolsyn. Meniń qolym da, quryǵymda uzyn, bıligim de zor. Myna eldi kórdiń ǵoı. Qyńq etse tútip jeıdi. Qyńsylaǵan dybysyńdy eshkim estimeıdi. Kór, kórip al da, oılan!

Namysqa býlyǵyp, qorlyqqa kúıgen Aqan sibirlep atqan tańda tabaqtaı semiz beti qýara kóringen Nurtazaǵa yzaly ún qatty:

— Kórdim, kórdim, Nurtaza!.. Biraq, el kórgem joq. Óńkeı el ıtiniń kúshikterin kórip turmyn!

Sary attyń júgeniniń aýyzdyq tusynan qymtaı ustaǵan eńgezerdeı jigit tóbetteı gúr etip, qamshysyn kótere berip edi:

— Jaraıdy, jetedi. Aqylyna keler! Oılan, Aqan oılan! Qazań jaqyn, seniń bylshylyńdy eshkimniń iltıpatqa almaıtynyna kóziń jetken shyǵar! Eskertkenim bul! Jan kerek bolsa, oılan! — dedi de, Nurtaza bir top uıalastaryn ertip, kar boratyp, shaýyp kete bardy...

Qysqy dala tym-tyrys. Aq qardyń betinde sarbas jylandarsha ıreleńdegen alaqanshyq borasynnyń bolmashy ysylynan bóten dybys joq. Kózdiń qarashyǵyn japqan aq sheldeı juqa perde bulttyń arasynan ólýsirep kóringen bozamyq aı da, mańaıdaǵy tunjyraǵan toǵaılar da mıdaı dalada eki aıaqty adamdardyń nege qyrqysqanyn bilmeıdi. Bir-birine sybyrlap aıtar til de, jalǵyz qalǵan adamdy jubatar ún de joq. Óz tirshilikteri ózinde. Essiz dalada adam naýyt bolsa da qabyrǵasy qaıysar tirshilik joq.

Alǵa júrgen saıyn Aqan sýyqtan qaltyrap denesi tońazı berdi. Órim-órim bop aıyrylǵan tonnyń ónboıynan jel keýlep keledi. Qamshy tıgen jerleri sýyq ótken saıyn aıaz sorǵan qyraýly temirmen qaryǵandaı titirkenedi. Seri birese zyǵyry qaınap, yzaqor balasha óksip-óksip jylaǵysy kelse, birese ıt talaǵandaı julym-julym myna túri kózi aldyna elestegende, jyndanǵan adamdaı aıdalany basyna kótere qarqyldap kúlgisi keledi. Yzadan, namystan býlyqqan aqyn kózine jas úıirildi.

Aýyl-aýyldy aınalyp ótip, tasalana jortqan Aqan tús aýa úıiniń aldyna kep túsip jatqan. Ústi-basynda saý tamtyǵy joq órim-órim, jyrtyq kıimdi jolaýshyny kórgen kelini Ýazıpa bul qaı qaıyrshy degendeı tesile qarap turdy da, qaınaǵasy júzin burǵanda baryp, óz kezine ózi senbeı sileıip, únsiz qaldy. Aqan qasynan óte bergende ǵana aıanysh bildirgendeı jylamsyrap:

— Seri aǵa, Basarala óleıin dep jatyr, — dedi, qaınaǵasynyń usqynsyz kıiminiń jaıyn suraýǵa bata almaı.

— Qaıda? — dedi kózi qantalaǵan Aqan. — Oǵan ne bopty?!

— Shoshalada jatyr. Qasqyr talaǵan ba, baǵana bireýler shanaǵa sap ákep tastady.

— Ákem men apam qalaı?

— Birqalypty ǵoı.

Qazaqy arbanyń doǵalaǵymen japqan tóbesindegi shańyraqtaı torly tesikten kómeski sáýle túsken shoshala ishi qarakóleńke. Syqyrlaýyq esikti ashyp, adam kirgenin sezgen tuǵyrdaǵy tomaǵaly búrkit Qaratorǵaı talpynyp, qaıraq tumsyǵyn taqyldatty. Ańǵa salmaı zerikken, ári ash eki qarshyǵa da shoshala buryshynda shıqyldap, dybys berdi. Salqyn jerde búrisken jetim qustaryna Aqan burynǵydaı ún qatqan joq, qarańǵyǵa kózi úırengesin baryp qaq ashanyń túbinde, bir qoltyq shóp ústinde jatqan ıtin taýyp aldy. Bas salyp Basaralany ustaǵan Aqannyń qolyna qatqan qan bilindi. Jyly alaqanymen dir-dir etip muzdap jatqan ıtiniń tulaboıyn sıpalap edi, denesinde saýtamtyq joq. Basarala jarasyn aýyrlaǵandaı qyńsylaǵan boldy. Qulaǵyna deıin jyrym-jyrym, jerge tósegen basyn kótere almaıdy. Eki kóziniń sorasy aǵyp, jumylyp qalypty. Ólim haline jetken eken. Attan túskesin burynǵydan beter dirdektegen Aqan ústindegi jyrtyq tonyn sheship, Basaralaǵa japty. Jarasyn aýyrtpaıyn dep abaılap qymtap otyryp ıtimen ishteı sóılesti: "Qaıran, Basarala, ajalyń shynymen jetkeni me. Beker-aq seni alyp shyqqan ekem. Ajalyńnan buryn óletin boldyń-aý. Ólimtigińdi kórsetpeı japanda jalǵyz ólgiń keldi me?.. jaraıdy, Basaralam, seniń jaýyń — dala bórisi. Jaýyńmen sońǵy ret berispeı alysqan ekensiń. Jaraıdy, armanyń joq, Myna men ǵoı... Men... aýyl ıtterine talanyp kelgen..."

Shoshalanyń esigi ashylyp, bireý kirdi ishke.

— Aqan! dedi júrelegen seriniń tý syrtynan. Muhammettiń daýysy. "Apyr-aı, aǵa deýshi edi, munysy nesi, badyraıtyp atyn aıtqany?" — jetti ǵoı, ıt-qustan basqany kóremisiń osy!

Aqan moınyn buryp inisine shoshyna qarady.

— Nemenege bajyraıasyń. Tanymaı otyrsyń ba? Ákem qysylyp jatyr, tasta árman ıtti.

Aqan belin jazdy: "Apyr-aı, jaı aıtsa da bolatyn edi ǵoı". Aqan tuńǵysh ret inisine jasqanshaqtap qarady.

Muhammettiń júzinde týystyq belgiden tıtimdeı nyshan joq. Júzi surlanyp, tistenip tur eken.

EKİNSHİ BÓLİM

TAQYR QOIAN. PATSHA TUIaǴY

"Peterbordan shafhatty senat kelse,
Patshadan jarlyq alyp, Qudaı qalap
Qazaq úshin qaıǵyryp jylar edi,
Ol meıirban er bolsa, uıalmaı-aq,
"Qoıdan qońyr ne qylǵan halyq ed "dep,
Kóz jasyn qaıtar edi tyıa almaı-aq "

Aqan seri

1

— Alla, alla, atama, Aqan! Mynaýyń sumdyq qoı. El estimesin munyńdy, — Muhammettiń kózi sharasynan shyqqanda, Ramazan da jaǵasyn ustady:

— Qoıyńyz, Aqan aǵa! Munyńyzdy men de quptamaımyn.

— Masqara-aı, endi Qarataldyń mańynan tiri musylman júrmesin degeniń be?!

— Jurtty bylaı da bezdirip bolǵanymyz az ba edi!

— Sýál aıtyp áke-shesheniń basyn qaıta kóterem degenińe qarsylyq joq, al mynadan soń... alla, alla!

— Iá, mynadan soń áke-shesheńniń beıitine kelip aıat oqýdan qalamyz ǵoı, — dep, tili kúrmelgendeı allalap otyryp qalǵan aǵasymen Ramazan qosyla sarnady. — Qaıdaǵy joq yrymdy bastaı beretiniń ne?..

— Jaraıdy, jetti! — dep Aqan eki inisin tıyp tastady. — Sender-aq yrymshyl bola qalady ekensińder joq jerde. Sheberdiń qoly ortaq, sheshenniń tili ortaq.

— Sonda qazaq sheberi quryp qalyp pa? Orys máskúri degen ne sumdyq!

— Seniń qaı qazaǵyń, qaı sheberiń bar julqynyp shyǵar?

— Ne kóp, sheber kóp elde, ózim-aq taýyp bereıin qınalsań. Aqysyn berseń, boqysyn shyǵarady.

— Asar salsaq ta bolmaı ma?

— Bilem senderdiń sheberleriń men asarlaryńdy. Qazaq sheberi yrǵalyp-jyrǵalyp, bir kún istep, on kún qydyryp, qaıda toı, qaıda janaza, sony saǵalap júrgende, eteginen qýyp ustaı almasyn deısinder ǵoı. Asaryńdy da bilem, bir kún et pen qymyzǵa toıyp, qıqıtyp-shıqıtyp Qojanasyrdyń beıitinshe qalqıtyp ketetinin de bilem. Orys halqy ismer halyq, onyń ústine jumysqa tyndyrymdy. Qashan aıaqtaǵansha tyıym tappaıtyn sharýaqor halyq. Maǵan istiń tez bitkeni kerek.

— Jaraıdy onda. Erteń áke-sheshemizdiń jyly jetkende as bermeıtin shyǵarmyz, — dep Muhammet Aqanǵa kózin syǵyraıta kekesinmen qarady.

— Nege bermeımiz, beremiz. Kerek dese, saýyn aıtamyz elge.

Muhammet yzamen tarqyldap kúldi. Ramazan da zyǵyrlanyp qosyla kúldi.

— Kápirler zırat salady, oǵan musylmandar kelip aıat oqıdy, tabylǵan aqyl! — Muhammet sózin qostap, Ramazan da bas ızedi. Ekeýi taǵy da qosyla kúldi.

— Orys qolynan juǵyp qalatyn eshteme joq. Aıat oqımyn deıtinder oqıdy, oqymasa sol dúmshe mollalarǵa zar emespin. Ólgenniń atyn shyǵaratyn tógip-shashar as emes, basyna qoıar belgi. Maǵan belgi bolar jibi túzý zırat kerek, shadyr-shatpaq aıat emes!

— Alla, alla, — dep Aqannyń qaıtpasyna kózi jetken Muhammet ornynan tura berdi. — Endi ómirbaqı ata-anamyzdyń basyna kele almaıtyn boldyq qoı. Syrtynan bata qaıyryp júrermiz. Alla, alla, myna isińe bizdiń aralasymyz joq. Aıtpady deme. Aqan, arýaqtar buǵan rıza emes, munyń arty jaqsylyq bolsa jarar edi, Qudaı-aı bala-shaǵadan, mal bastan aýlaq!

— Endigi jetpegeni arýaqtardy mazaq etý edi, — desip, eki ini úıden tuldanyp shyǵa berdi...

Úsh aǵaıyndy adamdardyń arasyndaǵy sóz Qoramsa men Jańyldyń zıraty jóninde edi, Ótken qysta bir-biriniń arasyna on úsh kúnnen salyp, ekeýi o dúnıege máńgi sapar shekken. Musylman rásimimen jınalǵan azashylar qaqaǵan sýyqta qatty jerden kór qazyp, ekeýin de qatar jerlep, aǵash sharbaqpen qorshap, bastaryn bekitken.

Kóktem shyǵa Aqan qazaqsha Pyshnaı, oryssha Pyshnyı degen shaǵyn hýtordan saqaldary qaýǵadaı tort mujyqty ákelip, Sultanmurattyń ákesi Boıbosyndy bas qylyp, beıit salýǵa jaldady. Qazaq aýyldaryna áli úırenisip, sińise qoımaǵan pereselender alǵash taıqaqsyp, syrdaqtap edi, Aqan seri ákesinen qalǵan kóp aqshanyń ushyǵyn kórsetken soń, qýana turyp kelisken. Ózderi de ismer eken. Qarataldyń oqtaı túzý qalyń qaraǵaıynan qulatyp bir úıge jeterlik aǵash daıyndady. Bıylǵy jyldyń basy ystyqpen bastalǵan. Shyjyǵan kúnde tez kepken qaraǵaıdy oryn-ornynda daıyndap, árqaısysynyń qıyn keltire belgilep, arasynda óz ógiz arbalarymen Aıyrtaýdan qaıraq tas tasydy. Tastyń da túr-túrin tanıtyn kózi qaraqty adamdar eken. Eki qulyptasty mármárdan qashap, beıit tuǵyryn bir jarym kez tastan qalady. Zırat jobasy Baıbosynnyń túsindirýimen turdy. Súmbideı qaraǵaılardy qaramaımen maılap, baılastyryp, syrtyn órnekti taqtaıshalarmen oıýlap, qaptap, qashan kúmbezin kóterip, qyzyl-jasyl syrmen syrlap bitirgenshe búkil el de qulaqtanyp bolǵan. Sýál aıtyp kótertem dep, eski sharbaqtyń ornyna qondyrǵan jańa beıit bitkende aıat oqyr molla da shyqpady. On jeti kez zıratty sonadaıdan kórgen, alystan kózi shalǵan bóten eldiń adamdary qaraýǵa seskenip, alaqanyn jaıyp aıat oqý ornyna, betin basyp ótetin halge dýshar bolǵan.

Bul kezde Kókshetaý ýeziniń adamdary uly dúrbeleń ústinde aýyl-aýyl bir-birine shapqynshylap, ózdi-ózi ábiger bolyp, sapyrylysyp jatqan. Bıyl kúzde bolady degen saılaý jazda ótpekshi. Eki aı boıy bolystar men olardyń aǵaıyndarynda, bolystyqtan dámeli atqaminerler men bılik aıtar jas, kári bılerde, tipti aýylnaılarda maza joq. El ishinde neshe túrli ósek-aıańdy ańyzdaı sapyryp, sabylyp júr. Birdi-bir maqtap, birdi-bir dattap júrgen kez.

El qulaǵy elý: "Mezgilge Sútemgenniń tuqymy Shanabaı bolys bolady eken. Onymen shar talasyna túsetin kisi Zikirıa deıdi. Ol ásheıin qýlyq kórinedi. Oıaz Qanabal Shalabaıdan parany ókirtip alsa kerek. Onyń bolys bolaryna shák joq desedi. Eń qyzyǵy Mezgildiń biraz jerin Shalqar bolysyna kesip beredi. Aqan eli soǵan qaraıdy eken. Nurtaza osy shalqarǵa bolystyqqa Beǵalynyń Janbotasymen shar talasyna túsedi. Ol ekeýiniń qaısy jeńeri málimsiz. Ekeýiniń de sońyna ertken eli, aýzyn alǵan ulyqtary kóp desedi".

Saılaýǵa eki-úsh kún qalǵan.

Kópten el-jurttan qol úzip, áke-sheshesiniń ólimimen qara jamylyp júrgen Aqan seri endi osy tusta úıde jata almady. Keshe ǵana jurtty zar jylatqan Nurtaza taǵy da bolys bolsa, el ústine kemi tórt jyl qamshy oınatar jýandyǵyn oılaǵanda alasuryp atqa qonǵan. Qasyna Baıbosyn qartty ertip, kúmbezindegi aıy kún sáýlesimen shaǵylysqan tórt qulaqty bıik zıratty, Qarataldy artqa tastap Aıyraýdyń qos órkeshine qaraı uzaı berdi...

Qolmen jıǵan júkteı deste-deste qalanǵan sulý tastarynyń arasymen búlkildep bulaq aqqan Aıyraýdyń etegindegi Shalqar kóli basqa kólderden erekshe. Shalqar deseń shalqardaı shalqaıa kósilgen keń, tereń kól kógildir taýdy alystan orap, qoltyǵyna qysyp jatqan aq joıqyn darıa. Osy kóldiń teristik jaq jaıpaq jaǵalaýyna ıyq túıistire kıiz úıler tigilgeli on shaqty kún bolǵan.

Qazirgi aq, qońyr úıler jaılaýǵa jańa shyqqan irgeli aýyldardan kem emes. Kúni-túni ár úıdiń aldyndaǵy jer oshaqtan ot ketpeı, tymyq aýada shıratylǵan kók tútin bar jurttyń uly jabdyǵyn áıgilegendeı alystan qol bulǵap, qonaqjaı eldiń nıetin sezdirgendeı. Sapyrylysyp sabylǵan atty, jaıaýly aýyl adamdary, kúnde soıylǵan mal.

Budan eki kún buryn qasynda ýrádnık, zemlemer, jandarmdary bar oıaz kelip, Konovalov Shalabaı tiktirgen úıde jatyr. Endi eki kúnnen soń osy arada úsh bolystyń saılaýy bastalmaq. Burynǵy bı, aýylnaılardyń kóbinde záre joq. Uıqy-kúlkiden qalyp, kóringenniń aýzyna, aýjaıyna qarasyp, ár el, ár aýyldyń betke ustar aqsaqal, qarasaqaldarynyń aýzyn ashyp, qonaq kútip zyr qaǵady. Bolystar ishinde qylkópirde turǵan Nurtaza.

Kúnde ár úıde bólek-bólek bas qosyp, ár rý, ár aǵaıyn kimge shar salýdyń áńgimesin jasyryn sóz etip, gýildesip jatqan kez.

Osylardan bólek oqshaýyraq bir top adam kúnde jańa aýyl syrtyndaǵy "Aq balaq" atanǵan qalyń qaıyń ortasyndaǵy keń otaýǵa jınalyp, ózinshe kóp tartatyn. Kúnde adam qarasy qalyńdap, az top úlken topqa, az jıyn úlken jıynǵa aınala bastaǵan. Aldynda bir rýdyń az shoǵyry kele-kele kóp rýdyń mol shoǵyryna qosylǵan. Bular Esembaı rýynyń kedeı-kepshik jataqtary edi, keıinde atyǵaı-qaraýyldyń búkil jataqtary osy tusta bas qosyp, bar eldiń nazaryn ózderine aýdarǵandaı edi. Endi bulardyń ishine ár bolystyń atqaminerleri de urlana kirip, qalyń elge aralasyp, jurt sózi bátýaly sózden daýly, daýryqpaly aıǵaıǵa aýysa bastaǵan.

Búgin de kún ystyǵy qaıta, kóleńkeli qaıyń ortasyna jınalǵan adam qara-qurym tartady. Bári de ıin tirese moldasoqynyp, otaý qura aınala otyrǵan. Ortadaǵy alańǵa syımaǵandar aǵash baýyrynda uılyǵyp, syrttan keler adam bolsa ishke synalap óte almaıtyndaı bekitip tastaǵan. Kúreske shyǵatyndaı bilekterin túre, ortaǵa shyqqan sózýar sheshender birinen soń biri sóz jarystyryp, til bezesip jatqanda Aqan seri men Baıbosyn qart ta jetip edi.

Ortada Kóben bı sóılep tur. Bul — Nurtazanyń jaqtasy. Sheshen tilimen uzaq maıdalap, bolysty uzaq maqtaǵan Kóben bı aqyry óziniń áperbaqan minezine aýysty:

— Eı, atyǵaı-qaraýyldyń balasy! Bar talastaryń shar talasy eken. Buǵan da jınalý, toptalý kerek pe eken. Árkim óz qalaýyn, óz júreginiń ámirin oryndasa kerek. Osylaı bólinip, osylaı jarylýdy kim bastady. El ishin búldirip, joq jerde aıtys, daý týǵyzyp júrgen qaısyń barsyń? Káne, kórinshi kózimizge, — dep qalyń topty aınala súzgende, jurt tómen qarap, eshkim lám demedi. — Solaı ma, men bar dep julynyp shyǵar jigeriń, qarsy turar júregiń bolmasa, nesine osynsha top qurasyńdar. Ana oıaz bularyńdy qup almasa kerek, eger qalǵan az kúnde bulaı jınalatyn bolsańdar, aıtpady demeńder, endigi kerdi aq patshanyń zańynan tartasyńdar. Saılaıtyndaryń atyǵaı-qaraýyldyń balasy eken. Onyń bir-birinen ne aıyrmasy, ne alalyǵy bar. Erteń bolar bolys húkimettiń iste degen isin, aq patshanyń buıryǵyn oryndaıdy. Janynan shyǵarar tártip, zań, salyq bar dep otyrmysyńdar. Nurtazanyń bolystyǵynan ne kemistigin kórip, ne azap shektińder. Qatyqtaı uıyp otyrǵan eldi taǵy da partıashylyqqa jetelep, taǵy da eldi jik-jikke bólip jamandyq ekken adam óz zaýalyn tartar. Myna ádetti qaıdan bastadyńdar? Búldirip júrgen adam bolsa kórinsin kózimizge. Áıtpese, tarańdar.

— Iá, sózdiń jóni osy!

— Bulaı bas qosqan degen ne sumdyq!

— Kim eken ózi? Bir búldirýshi bar ǵoı, — desken ádeıi saılanyp kelgen adamdardyń daýsy tus-tustan estilip, qaldy.

Kóben bı bastaǵan biraz adamdar oryndarynan qopańdaı tura bastaǵanda jataqtar jaǵy qozǵala qoımady. Qarsy aıtar sózderi de taýsylǵandaı ózdi-ózi kúbirlesip ketti.

Sóz syńaıyn birden uqqan Aqan seri ortadaǵylardyń sózine qarap únsiz uıyǵan aǵash tasasyndaǵy adamdardy qolymen qaǵyp ortaǵa umtyla berip, toqtalyp qaldy.

— Oý, aǵaıyn, meniń aıtar bir sózim bar, — dep, qalyń adamnyń ishinen Muhammet turyp, jolyndaǵylardyń aıaǵynan, ıyǵynan attaı-mattaı ortaǵa bettegen. Aqan inisiniń myna qımylyna tańyrqap tur. "Bul ne aıtar eken, kimdi jaqtap sóıleıin dep barady. Álde ákeıge turǵyzǵan zırat jaıyn aıtyp, kóp aldynda meni masqaralamaq pa? Iapyrym-aı, birdemeni búldirmese ıgi etti!" Mundaıda sózge aralasyp, topqa túspegen Muhamettiń aıaq astynan bulaısha kóterilgenine Aqan shynymen qaıran. Kóben bı men bir-eki aýylnaıdyń ses kórsetken sózinen jasqanyp, saly sýǵa ketkendeı tómenshik tartyp únsiz otyryp qalǵan shoqpyt kıimdi jataqtar da bastaryn kóterisip, Muhametke qarasty. Muhamettiń úni týra Aqan únindeı qýatty edi. Ortaǵa shyǵa sańq etti. Jurt siltideı tyndy.

— Aǵaıyndar, jurtym, bárińniń basyń bulaı qosyla bermes. Osy arada eki bolystyń biraz adamdary otyrsyńdar. Men saılaý jaıyn aıtaıyn dep turǵam joq. Kimdi erteń bolys saılaısyńdar, onyń maǵan kelip-keteri shamaly. Meniń aıtarym basqa.

Jańa bul aradan ketýge qozǵalǵandar oryndaryna qaıtadan jaıǵasyp bir-birimen kúbirleskender Muhamettiń ne aıtaryna tańdanyp, qulaqtaryn túrdi. Tek biraz adamdar ǵana óz-ózderinen qýystanyp, jer shuqyp otyr edi.

— Ózderińe maǵlum, ata-anamyz dúnıe salǵaly biraz ýaqyt ótti. Tiri adam tirshiligin jasaıdy. Bıyl saýyn aıtyp, jylyn bermekpiz! — dedi Muhammet qalyń jurtqa aınala qarap.

— E, basyn durystap kótertipsińder, qaıyrly bolsyn, — dep alystan bireý mysqylmen aıǵaılap edi.

— Endi quran kótertpeı injil aýdartatyn shyǵarsyńdar, — dep sol tustan bireý qaqpaqyldap, biraz adam qosyla kúldi.

Aqan qansha zyǵyry qaınasa da, sózdiń artyn baqty.

— Oý, aǵaıyn, keıin qaljaqtasa jatarmyz, — dep ashýly sóılegen Muhammet beshpentiniń qaltasyna qolyn saldy. — Ákeı kóziniń tirisinde, eldiń qajetine jarap, kerek-jaraqpen jurttyń kóńilinen shyqqany bárińe málim. Bar dúnıesin qaryzǵa taratyp, sony keıin jınaı almaı júretin sopy adam edi. Sońǵy óler aldynda berip ketken qaǵazy mynaý. Osynda bári qattalǵan. Aldy bes jyl, sońy eki jylǵa deıin qaryzyn ótemegen bereshekter bar eken. Olar endi kórde jatqan marqum aldynda da, Qudaı aldynda da kúnáhar!

Jurt qozǵalyp, jótkirinip, sybyrlasa bastady.

— Bıyl as bergende sol adamdar marqum aldynda kúnádan arylǵysy kelse, erteń ólgende aqyretimnen jyrtyp alsyn demese, tezirek qaryzdaryn Qaratalǵa jetkizsin. Bas-bastaryńnyń sońynan salpaqtap, tentirer jaıym joq. Uıattaryń, musylmanshylyqtaryń bolsa tez jetkizińder. Al, tyńdańdar, tanyp ketpessińder, — dep Muhammet qolyndaǵy bir top qaǵazdaǵy kóp tizimdi ejelep oqı bastady. Osy arada Aqan shydaı almaı, alǵa umtylǵan. — Jetpisuly Qasıman úsh kez barqyt, úsh kez sáten, bir taraq alǵan, Ospanhanuly Baıteri bir qadaq meıiz, shaqpaq qant, tort kez sısa. Jantileýuly Omar eki qoı, bir eshki bereshek, Sasyquly Sadyq úsh kez shı barqyt, eki ultan, bir kirpish shaı alǵan, Japparuly Aıjan úsh qadaq jún, bir qoı bereshek, Jaılaýuly Sandybaı eki kir sabyn, bir ıis sabyn, úsh kez lástik, bir taraq, Jarasqanuly...

Qaǵazdan kózin almaı ejelegen Muhamettiń daýysy osy arada úzildi. Otyrǵan jurtty basa-kókteı ótip tý syrtynan kelgen Aqan inisiniń qolynan býdyraǵan qaǵazdy julyp aldy.

— Óı, — dep jalt qaraǵan Muhammet qyzaraqtap, aǵasyna ne derin bilmeı sasqalaqtady.

— Bar, qalǵanyn men estirtemin, — dep zekirgen seri ózine tike qarap, oqty kózin qadaǵanda:

— Jaraıdy, jaraıdy, — degennen bóten jaýap qaıyrmaı, top arasyna jylystap, shetke shyǵa berdi.

Oıda joq jerden bir shek qasqyrsha tutqıyldan tap bolǵan Aqannan Nurtazanyń jansyzdary sekem alyp qaldy. Qystaı únsiz jatyp, tap myna saılaý tusynda kóbik qardy kútken sonarshydaı jarq etken Aqannyń kelisin jaqsylyqqa jorymady. Eger Aqan sóılese, el súıiktisi aqyn sóılese, qansha kóńilderi sýydy dese de myna kóp tobyr kóp jataqtyń teń jarymy onyń sońynan atoılap erip, dalaqtap kete barary haq. Onda qys boıy ázirlep, sońǵy kúnderi aýzy, basyna parany aıamaı tyqpalaǵan qaısybir atqaminerler de aınyp shyǵa kelýi yqtımal, úıtpegen kúnde de, áıteýir esil eńbektiń dalaǵa keter qaýpi tap qyl keńirdekke taqaǵandaı. Osyny sezgen Kóbeı bı qasyndaǵy qoja, mollalarǵa, Nurtazanyń alys-juraǵattaryna qarap, kózimen uǵysqandaı boldy da, órtteı aıtpaı jetken myna jaýdyń aldyna qarǵasha salyp, musylman qaýymyn odan bezdirip almaq nıetke basty.

— Aý, Aqan, — dep Kóbeı bı alystan aıǵaı saldy, — Búgin aǵaıyndy ekeýiń tústerińnen shoshyǵannan saýmysyńdar? Qalyń qaýym uly syıaz aldynda, mereke kútip otyrǵanda, qaıdaǵy qaryzdy aıtatyndaryń ne? Janalǵyshpysyńdar, nemene? Elge senbeıtinderiń bar... el betine topyraq shashpańdar. Kápirlerdi jaldap zırat saldyryp jatyr degen, qarajatty el ústinen jınaǵylaryń kelgen eken.

— Iá, jamıǵat, Qarataldyń mańy endi haram, Qoramsa zıratyna barar adam da haramdanbaq, Aqan, seniń is tulaboıyń haram! — dep Shámbil qoja zirkildep edi.

— Óziń de, sóziń de haram! — dep Ǵubaıdolla molla da qostady.

Aqan seri árqaısysynyń sózine zeıin qoıǵandaı tyńdap, tisi aqsıa kúlip tur. Jańaǵy Muhammet aıtqan qaryzdar moıyndarynan basqandaı ıyqtary salbyraǵan kóp jataqtar, aıaq astynan bóriniń artynsha shýlaǵan Nurtaza tobyna bir, serige bir jaltaqtap qaraı beredi.

— Endi Aqan sóılesin, ózi bersin jaýabyn, — dep Baıbosyn turǵan qaıyń baýyrynan áldekimniń óktem úni shyqqanda baryp, jurt gýildeı jóneldi.

— Iá, aıtsyn!

— Qorekeńniń molasyn nege qorlaǵan eken?

— Shýlamańdar!

— Sóılesin!

— Qaqpandar, sóılesin! — dep, esembaılyqtar men Baraqbaı jigitteri oryndarynan turyp kete jazdady.

Aqan qaǵaz ustaǵan qolyn kóterdi:

— Taǵy qoıar saýaldaryń bar ma?

Eshkim úndemedi.

— Endeshe men saýal qoıaıyn. Daýryqpańdar. Osynda kól qoryǵan qyzǵyshsha meniń kelýimdi unatpaı shar etken ana bir toptyń nıetin de bilem. Belin kúdireıtip, ses kórsetip sharyldaıtyn ondaı sasyq mysyqtar ár aýylda bar.

— Olaı jaltarma, Aqan, — dedi taǵy da Ǵubaıdolla.

Aqan tisi aqsıyp qaıta kúldi de, onyń ózine saýal qoıdy.

— Molleke, osydan eki jyl buryn-aý deımin umytpasam, siz Qaratalǵa kelip, ákeımen birge qaramonshaǵa tústińiz.

— Iá, onda turǵan ne bar, tazalyq hám taharat...

— Sonda da ne degenińiz esińizde me... Umytyp qalsańyz, men esińizge salaıyn: "Shirkin-aı, mynaý - bu dúnıeniń jumaǵy eken, osyndaı rahat dúnıeni salyp, elge jańalyq ákelgen adamǵa Qudaıdyń rahmeti jaýsyn, nuryna bólensin" dep kete-ketkenshe bizdiń ákeıge bata berýden tanbap edińiz.

— Iá, ol ras! Ákeń marqum...

— Endeshe siz de sol monshadan býsanyp, haram bolyp shyqqansyz.

— Astaǵfıralla, ne deıdi, Jappar ıem!

— Iá, ıá. Ol monshany Pyshnaıdyń orys mujyqtary salǵan. Endi siz de kápir qaýymynyń býymen býsanǵan adamsyz! Allanyń nuryn solarǵa tókkensiz aıamaı!

Jurt dý kúldi.

— Ol monsha ǵoı, mola emes qoı. Onyń dinge ne qatysy bar? — dep, Kóben jaqtan taǵy bireý aıǵaılap edi, Aqan jymıǵan, kúlgen júzin ózgertip, baısaldy jaýap berdi:

— Sonaý jyldary Aq patshanyń quzyryna iligip, aldyn kórip qaıtqan qazaqtyń ıgi jaqsylary Peterbordaǵy záýlim meshitke kúnde baryp, namaz oqyp, dáret alǵandaryn jyr ǵyp kelip edi. Búkil shyǵystan barǵan kerýenshi musylmandar da sol ǵajaıyp ǵımaratqa baryp mańdaılarymen tas edenine jyǵylyp, sájdege bas urady eken. Ony da salǵan orystar.

Jurt taǵy da gýildesip ketti:

— Ras-aý!

— Solaı eken-aý!

— Myna qara!

— Jón-aý, jón sóz!..

Aqan endi Kóben jaqqa túıile qarap túıdekteı jóneldi.

— Eger haram bolsa, ot basym, altyn uıam dep otyrǵan ana Nurtazanyń, Sútemgen balalarynyń, Janbotanyń, Azynabaıdyń, Tastannyń qaraǵaı úılerin qaı musylman salypty. Aıyrtaý, Sandyqtaý, Qotyrkól, Zerendiniń qazaq-orystary men árisi Aqmola, berisi Pyshnaıdyń mujyq pereselenderi emes pe edi jaldanǵan. İrgeńe qonǵan bóten eldiń óneri men iskerniiinen úırenem dese, qarańǵy eldiń eteginen basyp jibermeı, ólimdi jerde semirip, ıyǵynan basa bergenshe nege bir jelpinbeısińder. Orys qamyty men shlıasyn atyńa salyp, transhpenkesine minip shirengende sondaısyńdar, endi Qoramsanyń zıratynan haramdyq kóre qalǵan ekensińder. Senderge salsa, as iship, aıaq bosatyp jyrtys-jyrym men qalta tompıtyp, ólgen adammen jer tompaıta salasyńdar. Jo-oq, senderdeı aram aýyz mollalarǵa adal asymdy malshylatyp rásýalaǵansha, adal eńbegimen aqshasyn alar orys mujyǵyna kúnim tússe bolmaı ma.

Kóben men eki-úsh molla jibek shapandarynyń salaqtaǵan jeńderin siltesip, "buǵan daýa joq, jópshendige kónip, sózge toqtar Aqan bola ma? "Til ózimdiki dep bezeı beredi", "til men jaq" desip, serige syrttaı kijinip, betterin býra bergen.

Aqan seri kópten búkil Kókshetaý eline tarap, betine shirkeý bolyp júrgen zırat jaıyn myna jıynǵa túsindirip, arylǵanyna ishteı qýana turyp, olarǵa taǵy da aıǵaı saldy:

— Oý, Kóbeke, qaıda asyǵasyz? Oý, moldalar, jańa myna qaryz jaıyn surap edińizder ǵoı. Toqtańyzdar, aıtaıyn, — degende, analar bógelip, kózderi sharasynan shyqty, qalyń jurt ta selk etisip, bir sumdyq kórgendeı daýystary shyǵyp ketti. Aqan qolyndaǵy qaryzshylardyń esimi, esebi jazylǵan qalyń, kóp qaǵazdy dar-dar aıyryp, eki ýysymen jumarlap, domalaqtap laqtyryp jiberdi. Jurt taǵy da siltideı tynǵan.

— Qaltańda shaqpaǵyń bolsa, andaǵy qaǵazdardy jaǵyp jiber, — dedi Aqan domalaq qaǵaz tizesine túsken bir jigitke qarap.

Jurt Aqannyń bul qımylyna túk túsinbedi. Tek Kóben bı ǵana aramy sumdyǵyna basyp, mańyndaǵylarǵa kúbir etti.

— Á-á, Aqan endi tilmen ǵana emes, pulmen de myna qara qaýymdy satyp almaqqa tur. Qara da tur, qazir endi naızasyn kimge jumsaryn. Ketpeıik, kúteıik sóz artyn.

Aqan seri de Kóben bıdiń kóldeneń oıyn dál túsingendeı jataqtarǵa aınala shola qarap aldy da:

— Al, aǵaıyn, kim de kim ákeıden dúnıe-zat, ol-pul alyp qaryzdar bolsa, keshirimdi! — dep, Muhammet ketken jaqqa qarady. Muhammettiń qasynda Ramazan da tur eken. Ekeýiniń de óńi kelmeı, dolyryp, kúıip tur edi. Aǵalary qaraǵanda unatpaı, syrt aınalyp, aǵash arasyna qaraı súńgı berip edi, Aqan Ramazandy toqtatyp aldy. — Áı, Ramazan, tura tur. Sizderge bul qaryzdy keshirýshi men emes. Men bar bolǵany áke amanatyn oryndaýshymyn. Álgi Muhammet joq edi. (Aqan ony uıaltpaıyn dep, ádeıi arashalady.) Ramazan bolatyn. Solaı emes pe, Ramazan! (Ramazan salǵyrt qana bas ızep, jylarmanǵa kelip burylyp ketti). Ákem marqum ólerinen bir aı buryn bizge enshi bólip, álgi qaryzdardy eshkimnen almańdar, ózderine aıtyńdar, bárin keshtim dep edi.

Jurt taǵy da gý ete qaldy. Qoly qysqa jandar qýanysyp, keıbiriniń kózine jas úıirildi.

— Jaryqtyq-aı!

— Topyraǵy torqa bolsyn!

— Apyrym-aı, qanshama puldy keshkeni-aý!

— Týh, mynaý bir arqany keńiter jaqsylyq boldy-aý! Jatqan jeriń keń bolǵyr!

— Oı, jaryqtyq o dúnıede jumaqtyń tórinen ketpe!

— Qashan ótegenshe betimnen otym shyǵyp júrýshi em.

— Oý, men úsh ret qaryz aldym-aý.

— Ne degen keń adam edi, topyraǵyń torqa bolǵyr!

— Qudaı da jaqsyny qoıa ma, — desken Qoramsa atyna jaýdyrǵan alǵystar qalyń nópirdiń ár tusynan estile berip aranyń uıasynsha gýildep, uzaq ýaqytqa deıin bir-birimen bas shulǵysa sóılesip ketti.

Jurt aldynda tabalaǵandaı aǵasynyń qylyǵyna namystanyp, ólerdeı renjip, ári qanshama baılyqtyń taban astynda qalǵandaı bolǵanyna ishteri kúıgen Muhammet pen Ramazan attaryna qonyp, saılaýdy tastap, sol keshte Qaratalǵa bet burdy.

— Oıpyrym-oı, myna Aqan seriń zymıandyqty da úırene bastaǵan eken. Bolystardyń qystaı shapkylap shashqan dúnıesin, dál der kezinde, kózimizdi baqyraıtyp turyp shasha saldy-aý. Endi qara da tur, Nurtazadan ala almaı júrgen óshin osy arada qaıtarmasa maǵan týh betińe dender, aıtpady demeńder, — dep Kóben bı óz tobyna qarap, aýzyn jıǵansha bolǵan joq, Aqan daýsy taǵy da sańq etti.

— Al, jarańdar, sabyr, sabyr, — degende jurt bir adamdaı tyna qaldy. Kún eńkeıip kóleńke basyn uzarta bastaǵan. Aǵash kóleńkesindegiler moıyndaryn soza qaısybiri júgine otyryp, aqyn daýsyna qulaq túrdi. Kúnge qaraǵan bettegiler mańdaılaryna alaqandaryn qoıyp, áldebir jaqsy sóz aıtylaryn sezgendeı úpsiz jutyna tústi. Mańaıdaǵy tusaýly, óreli attardyń mysqyrǵan únine deıin anyq estiledi. — Men osynda zırat jaıyn baıandaıyn, ne marqum ákeniń amanatyn aıtaıyn dep kelgen joqpyn. Bolys saılaýynda ortalarynda bolýǵa keldim. Jańa Nurtaza bolystyń tóńireginde qanshama daý aıtyldy. Shet jaǵasyn ǵana estip qaldym. Kóben bı Nurtazaǵa shań juqtyrmaı sóıledi. Árıne, qarǵa qarǵanyń kózin shuqı ma. Eger áńgimeleriń erteń shar talasyna kimdi saılamaqqa tirelse, meniń bir-aq saýalym bar. Nurtazanyń taǵy da bolys bolýyn qalaısyńdar ma?

Aqan jan-jaǵyna qarady. Otyrǵandar oılanyp qaldy.

— Ony árkim ózi sheshpeı me, talqyǵa salatyn ne bar, — dep Kóben bı alystan tynyshtyqty buzyp edi, orta tustan bireý:

— Bizge kimniń bolys bolǵanynan keler-keter bar ma, — dep súlesoq jaýap berip edi, ár tustan boljyr daýystar estildi.

— Qaı bolys jetistiripti.

— Kim bolsa, o bolsyn.

— Nurtazadan basqa bireý saılansa, aıdarymyzdan jel eser deımisiń.

— Ózi saılaýy ne de bolsa tez bitse eken.

— Estigen shyǵarsyń, Aqan, el úshin báribir, durys aıtady. Júrińder, kettik, endi ne turys, — dep Kóben bı qasyndaǵy óz tobymen dúrildeı burylyp, aýyl bettedi.

Aqan áli únsiz tur. Kóptiń ara-arasynan qadaý-qadaý birli-jarym adam ornynan turyp, júrmekke aınaldy. Kópshiligi áli otyr. Kóbender uzaı bergende, seri qaıta bastady sózdi.

— Oý, qashanǵy osynsha ynjyq bolasyń, jurtym! Senderdi ulyqtardyń kózine iletin kúni búgin. Erteń saılaý bitken soń adam qataryna qosar ma. Endeshe ózderińdi bir mezgil oılamaısyńdar ma, sender de urpaq jaıyp, el bolyp, kún kórip otyrǵan azamat emessińder me? Qashanǵy buǵa beresińder? Burynǵysyn aıtpaǵanda, kúni keshe kereı men atyǵaı-qaraýyl arasyna oı tastap, eki eldi arazdastyryp, jaýlastyryp qoıǵan Nurtaza emes pe?! Kereıdiń qyrýar malyn aıdatyp alyp, aqyry bárińe tóletip, aıyp-aıbana salǵan Nurtaza emes pe? Áı, myna jaqta Qantaı aýylynyń Esembaılary otyrsyńdar. Keshe qys ishinde tyrjalańash dirdektetip jigitterińe dúre salyp, soǵymdaryńa deıin tartyp áketken, Qanabaldyń strajnıkteri men Nurtazanyń aýylnaı, poshtabaılary emes pe?! Ana Kókterektiń jandary, Bátjannyń janazasyn da shyǵara almaı, qazan-oshaqtaryń tebilip, aldyń soqqyǵa jyǵylyp, aýylyń oırandalyp edi, myna Baraqbaıdyń jigitteri, sender de ury aýyl, ur da jyq aýyl degenge keýdelerińe nan pisip shıratylǵannan basqa ne istedińder Nurtazaǵa, mine shoqtybaılar, áne jaýlybaılar, Ananaı, Qarashadan taraǵan urpaq, qane osy arada qaısyń barsyńdar bolystyń qaharyna ilikpegen? Senderdiń jasyqtyqtaryńnan, senderdiń momyn, qarańǵylyqtaryńnan arystaı-arystaı azamattar Shákeı, Ojymbaı, Baıbatyrlar tekserý, tergeýsiz ıt jekkenge aıdalyp, sibir aınalyp ketti. Eger bulaı basyndyra berseńder erteń talaıyńnyń kózińnen qandy jas aǵady. Meıilderiń, taǵy da saılańdar Nurtazany. Biraq, shyn erkek bolsańdar nege aq pen qaraǵa kózderińdi jetkizbeısińder. Qashanǵy ósek pen ótirikti boıǵa qut sanap, qashanǵy bolys pen baıdyń aıaq-tabaǵyn jalap kún keshesińder!

Jurt bir-birine qarasyp, oryndarynan yńǵaısyz qopańdap, surlana bastady.

— Keshe "Kereı malyn Aqan aıdatyp alypty, barymtashylar da sonyń úzeńgiles serikteri eken, búginde orysqa zırat soqtyryp jatyr, erteń bar musylmandy kópir qaýymyna engizedi" degende qarǵasha bas shulǵyp, saýysqansha shyqylyqtaısyńdar kelip.

— Aqan shyraq, biz áli de dúdamalda júr edik.

— Shyn ba ózi Nurtazanyń qıanaty?!

— Rasynda da basyn nege ashyp almaımyz, — degen únder shyqty. Jurt úninde ashyna bastaǵan saryn baıqalady.

— Áli de kezderiń jetpese, surańdar Nurtazadan baryp. Álde qashan saılaý ótkenshe túlkishe bulańdap, jylmyńdaǵan bolystyń bulań quıryǵyna qarap otyrsyńdar ma?

— Durys sóz. Suraý kerek. Qashanǵy basynady? Biz de jurtpyz, — dep Qantaı aýylynan Sataı qart turyp edi, aıǵaılap, urandap, kózderi qantalap Baraqbaıdyń ury jigitteri óre túregeldi.

— Júrińder, qazir baramyz!

— Qane erkek belgisi barlaryń erinder!

— Qatyndaryń qalyńdar!

Aıaq astynda mynadaı dúrbeleń bolar dep eshkim de oılamap edi. Qalyń jurt topalań tıgendeı oryndarynan biri qalmaı óre turyp, aǵash arasynan shyǵyp, týra alystaǵy aq úılerge qaraı óńmeńdeı tartty. Qoldarynan tastamaı júretin qamshylaryn bilemdeı ustap, jubyn jazbaı qatty aıandap, túnergen susty toptyń qazirgi túri shytynap turyp, qatty jarylǵan Esildiń kók seńindeı edi. Arnasynan shyqqan tasqyndaı laq etken dúleı kúsh qara kópir jiksiz tutasyp, jyldam jyljyp barady. Tystaǵy órelep, tusap jibergen attaryna minip-minip alǵan salt attylar da áp-sátte sońdarynan jetken.

Shetteý tigilgen aq shańqan úıdegi Nurtazaǵa habar buryndaý tıdi. "Aq balaqtyń" alańyna jınalyp, jıyn qurǵan jataqtar tobyn bolys estigen. "Strajnıkter qosyp, aýylnaılardy jiberip taratsaq qaıtedi" dep aqyldasqanda, oıaz Konovalov: "Saılaýǵa deıin kimniń qaıda júrip, ne sóılesem dese erki, múmkin qyrǵyzdardyń ádettegi et jep, qymyz iship ótkizer saýyǵy shyǵar, onyń sońynan júretin jandarmerıa joq" dep salǵyrt jaýap bergen. Oıazdyń keıingi kezdegi syńaıynan Nurtaza seziktenedi. Boıyn aýlaq ustaǵan Konovalov para alýdan da qashatyn sıaqty. Tegi Nurtazadan qutylǵysy da keletin tárizdi. Osy joly Shalabaı men Janbolattardyń syı-qurmetinen aspaı júr. Solaı qaraı júgi aýǵanǵa uqsaıdy. Azynabaı, Janbotalar da, tipti basqa bıler de irgesin aýlaq sala bastapty.

Nurtaza aldyndaǵy qymyzyn tastaı bere Súleımen, Jánibekterden buryn úıden shyǵyp, zytyp berdi.

Jaqyn jerdegi toǵaı arasyna jaıaý baryp, serýendep qaıtqan oıaz Konovalov bul ýaqytta qonaq úıinen jyraqtaý bolys, bılermen áńgimelesip, batar kúnniń aldyndaǵy tymyq, taza aýada dem alyp turǵan. Kózi alaqtap, eńkeńdeı basyp jetken Nurtaza qyrǵıdan qashqan torǵaıdaı aralaryna qoıyp ketti.

— Áne, kele jatyr! Oılary jaman, — dep entige sóılep, toǵaı baýyryna úreılene qaraǵanda, oıazdar da burylyp, aǵash arasynan shyqqan qalyń topqa kóz tastady. Shynynda da, osylaı qaraı arshyndaı basqan toptyń túri bólek edi. Biraq, qazaq arasynda pálendeı bóten qımyldy kórmegen oıaz onsha sasa qoımady. Sodan bolar, Nurtazanyń úreıli sózin de uqpady. Bolys aldynda myltyq, qylysh asynǵan adamdary bar, oıaz jatqan úıge baryp panalaǵanda da eshteme túsinbeı, beıǵam tura berdi.

Surlanyp, tistenip alǵan kedeı aýyl — jataqtar Nurtazanyń oıaz úıine kirgenin sonadaıdan kórip kele jatqan. Týra oıazdardyń aldyna jetkende de bógelgen joq, óńmendep, ıtermeleı óte berdi.

— Á, jasyrynǵyń kelgen eken.

— Bizge Nurtaza kerek.

— Nurtaza!

— Qanisher Nurtaza!.. — dep talaı balaǵat sózderdi qosa aıtyp, qyzyp, lepirip alǵan ashýly jandarǵa aqsaq oıaz taıaǵyn kóterip, aqyrdy:

— Qaıda barasyńdar, bul ne bassyzdyq?!

— Bizge Nurtaza kerek.

— Quıryǵyńa tyǵyp otyra almaısyń! — dep, aldyńǵy lek sál bógelip qalyp edi, basqa bolystar da oıazǵa qosyla zekire bastaǵan. Arttan ıtergen Baraqbaıdyń urylary:

— Ne máımóńke kerek!

— Oıazdyń ózin qosa tergeý kerek, — desip, alǵa lyqsyta ıtergende Konovalov kóptiń ortasynda qaldy.

Bári oılamaǵan jerde bolǵany sonsha kóp adam eshtemeni túsinbeı álgi bolys, bılerdiń shoǵyryn basqa, kózge tópeleı jóneldi. Kimdi-kim uryp jatqany belgisiz. Bolystar qalbań oınap, syrtqa qashty. Qatty judyryq tıgen oıaz etpetteı qulap, taıaǵy ushyp ketti.

Basyp-janshyp jetip qalǵan myna esirik jurttyń qımylynan alǵash túk túsinbeı qalǵan strajnıkter, eki-úsh atty kazak-orys máńgirip turdy da, basyn qolymen kólegeılep, qorǵashtap toptan shyǵa almaı shyrq aınalǵan oıazdy kórgende sart-surt etkizip myltyqtaryn oqtap eki-úsh ret kókke atty.

Sonda baryp, esin jıǵandaı qalyń nópir lyqsyp kelip, keıin serpildi. Sytylyp shyqqan Konovalov aldy-artyna qaramaı, betinen basyp uıalǵan jandaı kıiz úıge qoıyp ketti.

Qaz-qatar myltyqtaryn oqtanyp tura qalǵan qarýly strajnıkterden seskengen asaý top keıinirek yǵysyp, alystan ses kórsetedi.

— Bizge Nurtaza kerek.

— Sóılesetin sózimiz bar.

— Adal bolsa shyqsyn beri! — desip, qyzýlary sál tarqaı bastaǵanda, kún de qyzaryp bata bergen, bári Kókshetaý jaqtan keler qara jolǵa jalt qarasty. Doǵasynda qońyraý dyńǵyrlaǵan par atty saldyrtyp keledi. Sońynda myltyqtary shoshaıyp, shoqań-shoqań etken áskerı saltattylar.

Endi ǵana etqyzýmen qalaı shataq shyǵaryp, ákimderge qalaı qol jumsaǵandarynan záreleri usha bastaǵan jurt baıaý shegine-shegine qalyń toǵaıdyń baýyryna deıin jetti. Kókshetaý jaqtan kelgender bulardyń turysynan beıhabar, týra saldyrtyp otyryp, jolsyzben burylyp, aldynda strajnıkteri bar kıiz úıdiń aldyna toqtady.

Shý shyǵarǵan jataqtar tegis attaryna qonyp, aǵash baýyrynda shoǵyrlanyp, endi ne isterlerin bilmeı daǵdaryp tur. Aralarynda Aqan seri bar. Ózdi-ózi kúbirlesip, kúńkildeskenderi bolmasa, birde-bir jazǵyryp, ne masattanǵan eshqaısysy joq. Oıazdar jatqan kıiz úı jaqqa shoshyna qarap, istiń sońyn kútti. Jarylyp, bólinip ketýge de arlanatyn sıaqty. Ne de bolsa, buryn-sondy bolmaǵan qımyldan keler kerdi kútip almaq. Qalaı kútip almaq, ol arasy da bımaǵlum. Áıteýir juby jazylmaǵan qaraǵaıdaı qalyń jurt bir-birine es.

Mynaý qara halyqtyń essiz de bolsa, este qalar qatty, tutas qımylynan á degende qatty shoshynǵanmen ashynyp júrgen jurttyń ashy-ashy sózderine, nıetine rıza Aqan endi moıyndarynan sý ketkendeı unjyrǵasy túsken eline qýat bergisi kelip, kúle turyp, túngi toǵaıdy jańǵyryqtyra:

— Aý, jurtym, qalaı eken, batyrǵa da jan kerek, tóńireginde taırańdaǵan Nurtazadaı jaman bolysty ǵana emes, tóbeńde oınaqtaǵan aqsaq oıazyńdy da omaqa astyrmadyq pa? — dep aıǵaılap edi.

— E, kóp túkirse kól emes pe.

Aıýǵa namaz úıretken taıaq, — desip, qaısybir jigitter qorqaqtaı tursa da, boıyna qaıtadan jan kirgendeı tilge keldi.

Aqan endi baǵanadan oıyna oralǵan óleń shýmaqtaryn taqpaqtata jóneldi.

"Konovalov, aqsaı bastyń aıaǵyńdy,
Túsirdiń barymtaǵa taıaǵyńdy.
Kedeılerge Esembaı saldyń dúre,
Ázer bolsa istersiń baıaǵyńdy.
Parany Shalabaıdan ondap aldyń,
Basyndy bos moıynnan qorǵap qaldyń,
Jigitter bet-aýzyńdy kógertkende,
Aqsańdap, sholaq ıtteı jolda qaldyń!
Qarashy, jaratqannyń buıryǵyna,
Bórigin basa kıip mılyǵyna,
Nurtaza taıaq jemeı aman qaldy-aý,
Oıazdyń enip ketip quıryǵyna".
Jurt qarqyldap turyp kúldi.

— Taǵy da, taǵy da! — desken jurt eleńdi qaqpaqyldap, jattap jatyr...

Aı kóterilip, úreıden aıyǵa bastaǵan qalyń top bir ýaqytta shý ete qaldy. El jaqtan áldekim kútpegen habar jetkizdi:

"Oıazdar attaryn jektirip, keteıin dep jatyr. Sıaz keıinge qaldyrylypty. Patsha kele jatyr deıdi".

Bul habar tún ortasynda anyq boldy. Búkil aýyl dúrligip, "Patsha keledi, patsha keledi" dep úılerin shyǵa bastady.

Kelesi kúni qazaq dalasyna taraǵan habar da sol:

— Patsha keledi!

— Patsha kele jatyr.

— Qaıda, osynda ma?

— Kim bilsin.

— Patsha keledi

— Patsha...

— Patsha...

— Aq patsha!..

2

Syrymbet baýyryndaǵy Shyńǵys aýyly. Kesheden beri sultan tuqymynyń taıly-taıaǵyna deıin tań qarańǵysynan turyp, abyr-sabyr júgirisip, qadirli qonaqtardy qarsy alý qamynda. Buryn qotanynan kelimdi-ketimdi qonaq arylmaıtyn qutty aýyl qalyń nópirdi kórmegeli ne zaman — jıyrma jyldan asyp barady. El bıligi jańa zań boıynsha sultan qolynan ýezik basqarmaǵa aýysqaly buryn Shyńǵysqa baǵynyshty dýannyń qazirgi bolystary kún ótken saıyn at izin salmaıtyn bolyp alǵan. "Qaıran dúnıe, bári qolynda barynda eken ǵoı, oń jaǵynda orystan qos zasedatel, sol jaǵynda qazaqtan eki bı — shalqyp otyrǵan shaǵynda aldyńda qurdaı jorǵalap, tabanyńdy jalaýǵa arlanbaıtyn bolystar endi tý syrtyn berdi. Kóp jınalǵan jerge anda-sanda qarttyǵyn syılap shaqyrǵany bolmasa kúni ketip, baǵy taıǵan aǵa sultanǵa burynǵy iltıpat joq. Alty kún atan bolǵansha, bir kún býra bol degen osy eken-aý!" dep, jatqa syryn bermese de, ishteı kúıinetin Shyńǵystyń keıingi jyldary múldem saǵy synǵandaı edi. Onyń ústine kárilik te ıektep, burynǵydaı emes, tamaqtan da qalyp shóge bastaǵan ol, en baılyq, erkin tirshiligi kózinen bir-bir ushqandaı bolyp, qatty qaıǵyǵa túsip, armany ulǵaıǵan soń, "qoı qarttyqqa berilmeıin, bul sum dúnıe basyla berseń, albastydaı basa beredi, odan da ázir tyrnaǵym mújilmeı turǵanda ólimge boısunban, betinen bir tyrnap qalaıyn" dep bir serpilip, qanatyn qaıta qomdap, búrise bastaǵan sheńgelin qaıta ashqan: bıyl kóktemde jaılaýǵa shyǵa, seksen jasynda búldir jas toqal aldy. Eski jabaǵy júni tógilip, túlegen búrkitteı qulpyryp shyǵa kelgen sultan kesheli beri erekshe kóńildi. Qabaǵy ashylmaıtyn qaıǵyly qart táýbesine kelgendeı: "Poý shirkin, bári de kóńilge baılanysty eken-aý, báse, báse" dep kópirte salǵan qalyń qus tósekte kómilgen aq sazandaı jas toqalynyń tamaǵynan meıirlene ıiskep, tysqa jadyraı shyqqan da búkil aýyldy aıaǵynan tik turǵyzǵan.

— Jaqyp, Mahmet, Qoqysh, — dep balalaryn jyly sózben aınalyp, mylqaý Maqyǵa deıin jaıdary ymdap keler qonaqtardy qalaı qarsy alýdyń jaı-japsaryn uǵyndyrdy.

— Maldyń da qaıbir kúıi bar, ózi qystan zorǵa ish shyqqan silimtikterdiń myna aptap pen sona, bógelekter múldem tıtyqtaryna jetti-aý. Áıtse de tabylar, jibi túzý dónen qoı bolsa, eti jeýge keler qulyn bolsa soıyńdar, qystan shyqqan súrlerińdi molyraq salyńdar, — dep az tóleńgitteri men kelin-kepshik, malaılaryna zilsiz buıryq berdi. — Úı ishindegi túskıiz, kilemderdi, tósek oryn, bar jıhazdy dalaǵa shyǵaryp qaǵyp, silkińder!

Shyńǵystyń bulaısha shala búlinýinde sebep bar. Osydan eki-úsh kún buryn oıaz Konovalovtan arnaýly depesha kelgen. Onda, ıýn aıynda Ombyǵa patsha murageri Avgýsteıshıı ataman Nıkolaı Alekseevıchtiń keletini, qyrǵyz dalasyndaǵy zıaly, basshy adamdarmen júzdesetini, búkil qyrǵyz depýtasıasyn general-gýbernatordyń uıǵarymy boıynsha polkovnık Shyńǵys Valıhanov basqaryp baratyny, bul jóninde segiz bolystyń adamy jınalyp, Syrymbet baýyrynda keńes quratyndary aıtylǵan.

Aǵa sultan balasha qýandy, Reseı ımperıasyna meılinshe adal qyzmet etken adam tuǵyrdan túsken soń umytyla bastaǵanyna, Ombydaǵy áskerı qyzmettegi burynǵy Gýtkovskıı, Kapýstındeı jandaral, chınovıık dostarynyń azaıyp, búgingi basshylardyń kózinen qalys qalǵanyna kúıingen edi, endi ısi qazaqty, qazaq bolǵanda da bar atqaminer, shonjarlardy ózi bastap baratynyna ishteı mardymsyp, dala general-gýbernatorynyń muny elegenin tegin emes dep túıgen.

Patsha muragerimen júzdeskende tym qurmasa eki túrli jaǵdaıynyń túzeletinine kózi jetken sıaqty. Biri — ákesi Ýálı qaıtys bolǵan soń, jesir Aıǵanym hanshanyń ıeligine Syrymbet mańyndaǵy toǵaı, kóli bar ulanǵaıyr jerdi Nıkolaı patshanyń jarlyǵymen kesip bergen. Kenesary tobyndaǵy basbuzarlar órtep jiberetin meshit, jeldıirmen, monshalardy da qaıtadan saldyrtyp edi. Kele-kele zaman, zań ózgergen saıyn sol ákeden muraǵa qalǵan Aqqan-burlyq ózeni boıyndaǵy, Babyq tóńiregindegi jaılaýlyq, kúzemdik, shabyndyq jerlerge ishi tar kazak-orys ofıserleri kóz alartyp, qaısybir Nurtaza sekildi bolystar anda-sanda qoqan-loqy jasap ta qoıady. Patsha muragerine osyny aıtyp, munyń aty da Nıkolaı kórinedi, ıeligindegi jerdi máńgige qaldyrmaq. Erteń ózi kóz jumǵanda da ana balalaryna eshkimniń tisi batpas edi.

Ekinshisi — oqyǵan zerek uly Shoqannyń tiri kezinde qansha áreket etkenmen, keıbir dushpan sanalatyn Frıdrıhe sıaqty áskerı sheni, laýazymy joǵary adamdardyń bógesinimen, Erden sıaqty el sumdarynyń aryz-shaǵymynyń kesirinen ala almaı qalǵan knázdik tıtýl. Eger osy jolda ony da ornyna keltirse, Shyńǵys áýletine ornar baq máńgi-baqı qalyp, el tizgini taǵy da tórelerge tıer me edi. Jurt tegin aıtpaǵan ǵoı: "Bir tóre taqqa minse, qyryq tóre atqa minedi".

Búgin oıazdardyń keletin kúni.

Aq shańqan segiz qanat dódegeli kıiz úıdi Qyldy kóliniń jıegine, qalyń balaýsa qaıyńnyń baýyryna tiktirgen Shyńǵys, shóbi taptalmaǵan kóleńkege tóselgen túrikmen kileminiń ústinde qymyz iship, áńgime quryp otyr. Qasynda Serdalynyń oqyǵan uly Mámbetáli, balalary Jaqyp pen Mahmet. Mámbetálige kisi jiberip, túndeletip ádeıi aldyrǵan.

Jaılaýdan mezgilsiz ýaqytta qystaýyna kelgen Shyńǵystyń myna ábigerligine, úı múlikterin jaınatyp, mal soıyp toı qamyna kirisken saltanattaryna Mámbetáli alǵashqyda túsine almaı qaıran qaldy. Jaqyp pen Mahmet te egiz qozydaı birdeı kıinipti. Kún ystyq bolsa da ústerinde aq kóılektiń jaǵasyn syrtyna shyǵarǵan qara penjek, tar pantalon, bastarynda kúreń qyzyl, tóbesi bıik, shashaqty túrik tóbeteıi — feska.

— Mámbetáli shyraq, patsha murageriniń kele jatqanyn estigen shyǵarsyń, — dedi kóńildi otyrǵan Shyńǵys, qymyz ishe otyryp biraz amandyq-saýlyq surastyryp bolǵan soń.

— Estidik qoı, Shyń-aǵa. Búkil el bop dúrligip júrgen joq pa?!

— Baıaǵyda knáz Vladımır kelgende de ulan-asyr toı jasap, el bir sabylyp edi. Onyń kelisine qaraı jańa zań, erejeler shyǵyp, biraz aýdaryspaq dúnıeler bolyp edi-aý. Áıteýir arty qaıyrly... ár hannyń tusynda bir surqyltaı — bul muragerdiń júrisinde de bir gáp bar shyǵar-aý. Bizden góri qulaǵyń túrikteý ǵoı, ne estip, ne bilgeniń bar? Myna Mahmetter burynǵydaı qazet, jornaldar aldyrýdy da qoıǵan.

— Aldyrǵanda ony sonaý jaılaýǵa kim jetkizip beredi, sony oqymaǵan qazaq ta tiri júr ǵoı, — dep, baǵanadan Mámbetálini unatpaı shytynǵan tákappar Jaqyp teris qarap, syzdyqtata túkirip, murtyn sylady.

Baısaldy Mámbetáli Jaqyptyń ushqalaq sózine mán bermegensip, syrly tostaǵandaǵy qymyzyn shaıqaı otyryp, Shyńǵysqa jaýap berdi.

— Muragerdiń bul júrisinde aıryqsha maqsat bolmasa kerek. Byltyr búkil nókerlerimen shyǵys elderin aralaýǵa shyqqan. Grek, Mysyr, Úndi, Qytaı, taǵy da kóp eldi-mekendi saıahattap, Japon jerinen Rossıaǵa oralmaqshy da. Bul — sol kele jatqan beti bolsa kerek.

Endi jol boıy patsha ımperıasy qol astyndaǵy jurttyń saý-salamattylyǵyn bilý shyǵar nıeti.

— Bir jyl bolǵan eken-aý, ne degen uzaq júris. Sharshaǵan da shyǵar-aý.

— Neǵylǵan sharshaǵan. Qyzyq emes pe. Jaıaý júrdi deımisiz. Oǵan bireý júk artyp pa, — dep Jaqyp taǵy da qystyrylyp edi:

— Tek! Aýzyńa qaıdaǵy bir "qundy" sóz qaıdan túsedi, — dep qyzyl kózin qadaı qaraǵan Shyńǵys Jaqypqa zekip tastady. — Atasaqalyń aýzyńa bitkenshe qyńyr sóıleýdi qoımadyń-aý. Odan da ana sharýashylyq jaǵyn bir qarap kelshi. Oıazdar da kelip qalar.

Jaqyp únsiz turyp, aǵash úıge bettedi.

— Patsha muragerin qarsy alýǵa búkil qazaq ataýlydan depýtasıa barmaq. Murager ádeıi júzdesýdi nıet etse kerek. Soǵan basshylyq etýge Omby general-gýbernatorstvosy meni qalapty.

— O, Shyń-eke, qaıyrly bolsyn! Bul bir úlken mindet qoı.

— Seni de soǵan ala barǵym kelip otyr.

— Meni me? — dep Mámbetáli basyn kóterip aldy. — Rahmet, Shyńaǵa, biraq... álgi, bolystar, oıazyńyz ruqsat etse? Ondaı jerge shaqyrýsyz adam bara almasa kerek.

— Shaqyrý bas-basyna bolmaıdy. Kimdi aparam desem, bılik qolymda... Jaraıdy, ony aqyldasa kórermiz. Al, sen osy muragerdiń jaǵdaıyn aıtshy. Ózi neshedegi adam, ákesi Aleksandr aqsaqal neshede edi? Bárin bilip alǵanym jon ǵoı. Umytyńqyrap qalyppyn. Buryn Peterbordyń bar sanattary men belgili chınovnıktermen aralasqan kezderde bárin biletin ek... A-aı, talaı zaman ótip ketken eken-aý... Ýaqyt ne degen júrdek deseńshi, — dep, Shyńǵys qoldyń salasyndaı aq qaıyńdardyń sańylaýynan kóringen Qyldy kóliniń aıdynyna muńaıa qarap edi, kózi aıaqty adalbaqanǵa ilip qoıǵan mýndırine tústi. Kópten abdyrada jatqan kónetoz áskerı kıim ýqalanyp, polkovnık epoletiniń oqalary ydyrap, sarǵysh tartypty. At ústinde júrgen aǵa sultan kezindegi, bir qaýym eldi ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustaǵan bılikti, qýatty kezindegi eski kóz ǵoı. Uzaq jolǵa qamdanǵan Shyńǵys burynǵy "bes qarýy" — qylysh, cherkes belbeýin dalaǵa shyǵartyp, polkovnıktik bórki men keńdeý tigilgen pantalonyna deıin tazalatyp, abdyra túbinde dymdanǵan dúnıelerin jel qaqtyryp qoıypty.

Mámbetáli sultannyń suraǵyna jaýap bergeli oqtala berip, ornynan atyp turdy. Úı syrtynan qol arba kórindi. El arasyndaǵy sheberler jasaǵan aldyńǵy qaldaıshasy joq temir dońǵalaqty keń arbanyń shabaqtaryn shertip jibererdeı zorǵa sıyp, denesi irk-irk etken mes kempir otyr. Bul — Shyńǵystyń báıbishesi Zeınep. Arbanyń artynan ıtergen jas áıeldi de tanydy. Ol — ataqty Tezek tóreniń qyzy, Shoqannyń áıeli Aısary, ámeńgeri Jaqyp Jetisýdan ákelgen. Mámbetáli izet etip, Zeıneptiń barjıa isingen qolyn aldy.

— Bul qaı bala, — dedi eki jaǵynan taıanǵan jigitterge meshel balasha qolyn jaıyp. Mámbetáli men Mahmet qoltyǵynan demep arbadan zorǵa túsirgen zildeı Zeınep kúıeýiniń qasyna baryp otyrarda ılige almaı, maıdan mamyrlaǵan semiz qazdaı áreń jaıǵasty.

— Serdáliniń Mámbetálisi, — dedi Shyńǵys báıbishesine shytyna qarap. Qasyndaǵy barqytpen tystalǵan jumsaq kópshikterdi áıeliniń aldy-artyna syrǵyta tastady.

— E-e, paqyı-aı, Shoqanym sekildi oqymysty balasy baı deýshi edi, sol shyǵaısyń-aý. Ýh, Shoqanym- aı, Shoqanym, — dep kempirdiń túsi ózgerip, kemsendegendeı boldy. Aısaranyń da kózine jas oralyp, shegine burylyp, arbany jetektep ketip barady. Arqasy bir ýys bolyp búrisip, jylap barady.

Entige basyp bir tóleńgit shal keldi. Qol qýsyryp Shyńǵysqa kúbir etti:

— Tórem, Syrymbettiń baýyrynan kóp arbaly, salt attylar kórindi, qonaqtar bolar...

Qarasy júz shaqty adam — birneshe páýeske, tarantasty oıaz arbalary, jan-jaǵynda arqasynda shoshaıǵan myltyq, kúnge jarqyldaǵan qylysh asynǵan jandaral, kazak áskerleri bar, tús aýa saý etip Shyńǵys aýylyna kelip tústi. Tegi jolda tosyp alsa kerek, bı, bolystar da birge jetti. İshterine omyraýlaryna saýsyldaǵan medali, znaktaryn taqqan stanısa atamandary da bar.

Ústi-basynyń shandaryn qaǵyp, shara-shara baldaı salqyn qymyzben shólderin basqan jolaýshylar Qyldynyń móldir aıdynyna shomylyp, kól jaǵasynda aýnap-qýnap dem alǵansha ystyq ta qaıtyp, kún etekke jaqyndaǵan.

Depýtasıa májilisi keshke Shyńǵystyń on eki bólmeli aǵash úıiniń shamdary samaladaı janǵan qonaq kútetin keń, záýlim saraıynda ótti.

Qashan májilis bastalǵansha buryn bul mekendi kórmegen stanısa basshylary-óńkeı shıratylǵan murtty kazaktar saraı ishindegi jıhazdarǵa tań qalyp, bir-birimen bastaryn túıistire sybyrlasady. Aǵa sultan úıiniń jıyrma-otyz sajyndaı uzyn, endi edenine jappaı tóselgen kózdiń jaýyn alǵandaı shyǵys órnekterimen áshekeılengen, on-on bes malaı zorǵa kótererlik tutas qaly kilem, hrýstal salpynshaqtary bar shyraq ilgen kandelábrler men bralar, ár qabyrǵaǵa jabystyra ornalastyrǵan aınalar, betine jolbarys, aıý, barys terilerin japqan ózderi jaıǵasqan dıvan jumsaq oryndyqtar, esik, terezelerge ustaǵan kesteli, shashaqty jibek shymyldyqtar, ásirese orǵan, qytaı vazalaryn kórgende, syrttaǵy meshit, qora-qopsylarǵa qarap tamashalaǵan ýrádnık, prıstavtardyń endi esteri shyqty. Bar dúnıe tozyǵy jetken kóne kóringenmen Petrograd, Moskva qalalaryndaǵy dvorán, ne pomeshıkterdiń baı tirshiligin elestetedi. Baıaǵyda kúni ótken dala sultanyn asa mensinbeı kelgen kazak-orystar da endi myna áserden soń, ishteı Shyńǵys dáýletine, burynǵy han tuqymyna asa bir iltıpat, syı-qurmetpen qaraıtyn sezim paıda bolǵandaı. Ombydaǵy kadet korpýsyndaǵy, dala gýbernatorstvosyndaǵy keıbir ofıserler men qala chınovnıkteri anda-sanda aýyzǵa alyp, maqtap otyratyn asa daryndy, sheksiz bilimdi Shoqan Ýálıhanovtyń da tegin adam emestigine endi ılanǵandaı.

Ortadaǵy emen stoldyń qaq basynda otyrǵan Konovalov qalyń papkany ashyp sóz bastady.

— Myrzalar, ofıserler, ýrádnıkter, bolys basqarmalary ego Imperatorskoe vysochestvo gosýdar naslednık Sesarevıchpen kezdeser saltanatty, qýanyshty, baqytty kún alys emes. Sol kezdesýge daıyndyq jónindegi keńesý májilisimizdi bastaýdy qup alyńdar!

Jurt dý qol soqty.

— Aramyzda shaqyrylmaǵan bóten adamdar joq dep senemin!

— Bóten adamnyń joqtyǵyna kámil senińiz, Vashe blagorodıe! — dep Shyńǵys Nurtazaǵa aıbarly, ári mysqyldy júzin burdy.

Bolys Nurtaza jótkirinip, Mámbetálige alaq etip qarap edi:

— Olaı bolsa áýeli sizderdi bul sapardyń mán-jaıymen tanystyrýǵa týra keledi. Búkil kazak áskeriniń Avgýsteıshıı atamany, uly mártebeli muragerdiń dala general-gýbernatorstvasyna keletin merzimi burynǵy kútýimiz boıynsha keıingi aılar bolatyn. Biraq Iaponıa jerinde zulymdyqpen jasalǵan qastandyq... — Konovalov qaıǵylanǵandaı qabaǵyn túıip sál kidirdi. Myna sumdyqty estimegen májilistegilerdiń kózderi sharasynan shyǵyp, demderin ishterinen aldy. — Eger Imperatorskoe vysochesto Sesarevıchtiń saparyn merziminen buryn jedeldetýge sebepker boldy. Bizdiń qýatty Rossıa ımperıasynyń baqytyna qaraı búkil kazak áskeriniń Avgýsteıshıı atamany surqıa samýraıdyń qylyshynan aman qaldy.

Otyrǵandar dý qol soqty. Mámbetáli, jurt qatarly alaqanyn soǵa berip, júregi múzdap otyryp qaldy. Biraq oıazdyń aýzyna qarap myna sumdyq habardy alǵash estigenderdiń eshqaısysy onyń óńindegi qobaljýdy ańǵarǵan joq. Oryssha túsinbeıtin birli-jarym bolystyń kózderi jypylyqtap, tilmashtaryna qulaq tosady.

— Sol sebepti, myrzalar, sybyrdy qoıyńdar, túsinbegenderiń keıin tilmashtaryń arqyly uǵasyńdar, qazir tynyshtalyńyzdar! Iá, sol sebepti uly mártebeli Sesarevıchti saltanatpen qarsy alý jabdyǵyna jedel túrde dala general-gýbernatorstvosynda tótenshe komısıa qurylǵan. — Konovalov qaǵazdaǵy tizimdi oqı bastady. — Dala general-gýbernatorstvosy atynan kanselárıa bastyǵy Losevskıı, Sıbırlik kazak áskeri tarapynan gýbernatorstvo basqarmasynyń sharýashylyq bastyǵy polkovnık Katanaev, Omsk qalasynan burynǵy qala basshysy Ezet, pochta-telegraf vedomstvosynan Omsk okrýginiń bastyǵy Pavlov, qalalyq dinı orynnan protoıreı Nedosekov, polısıa tarapynan Omsk qalasynyń polısmeısteri Shmonın, komısıanyń isin júrgizýshi esaýyl Pýtınsev, komısıa daıyndyq jumysyna júrgizýde aqyldasý úshin ýezik nachalnıkterdi aldyn ala shaqyrady. — Konovalov basyn kóterdi. — Baıqap otyrǵan shyǵarsyzdar, bul júzdesý — bizder úshin ári baqytty, saltanatty mereke, ári ólsheýsiz syn! Ásirese barlyq dala general-gýbernatorstvosyna qarasty ýezerdiń ishinde Kókshetaý ýezine ardaqty komısıa basa nazar aýdaryp, erekshe úmitpen qarap otyr. Bul — bizge eki-úsh ese salmaq artady, jaýapkershilik júkteıdi.

— Biz ázirmiz!

— Bárine de daıynbyz! — degen áperbaqan ýrádnıkter, atamandar oryndarynan atyp-atyp turyp, murttaryn shıratyp qaıta otyrdy.

Oıaz Konovalov taǵy bir qaǵazdy qolyna aldy.

— Mine, mynaǵan kóńil aýdaryńyzdar: áskerı paradka Sibir kazak áskeriniń úsh polky. Ombynyń rezervtegi batalóny, sibirlik kadet korpýsynyń úsh rotasy, jas kazaktar polki qatysady. Sonymen qosa bizdiń Aryqbalyq, Aqan burlyq, Qotyrkól, Shortandy, Lobanov stanısalarynan kazak áskerler shaqyrylyp otyr. Basqa Aqmola, Presnogorkov, Atbasardan shaqyrylmaǵan. Eń qýanyshtysy, gosýdar Sesarevıchtiń arnaıy konvoıyna Aqmola, Batınsk, Óskemen, Kókpekti, Presnogorkov, Altaı, Kókshetaý stanısalarynan toǵyz ýrádnık iriktelgen. Sonyń úsheýi bizden - Aryqbalyq stanısasynyń stanısa atamany, starshıı ýrádnık Fedor Tútın, Aqan burlyq stanısasynyń stanısa atamany, starshıı ýrádnık Efım Kolesnıchenko, Lobanov stanısasynyń stanısa atamany, vahmıstr Vasılıı Voronkın. Býl — Kókshetaý ýeziniń dala general-gýbernatorstvosy aldyndaǵy úlken bedeli barlyǵyn, sonymen birge bizdiń áskerı kadrlarymyzdyń basqa jerlerden góri ıyqtyraq ekenin dáleldeıdi. Bizdiń ataman, ýrádnıkter, konvoı nachalnıgi esaýyl Novoselovpen bir juma buryn Tomskige baryp, gosýdar Sesarevıcha sol arada qarsy almaq. Bul - úlken qurmet, baqyt emes pe, myrzalar. Bul qyzmette bizdiń stanısalyq atamandarymyz Tútın, Kolesnıchenko, Voronkınder Ego Imperatorskoe vysochestvo Sesarevıchke jan aıamaı yqylasty kóńilmen eńbek etip, búkil Rossıa ımperıasyndaǵy qajyrly kazak áskeriniń ataǵyna kir keltirmeıdi dep senemiz!

Atamandar oryndarynan ushyp-ushyp turdy:

— Rady staratsá slýjıt ego ımperatorskomý Vysochestvý!

Jurt dýyldasyp qol soqty.

— Myrzalar, — dedi qolyn kóterip jurtty toqtatqan Konovalov, — taǵy bir úlken abyroı — búkil qyrǵyz dalasynan baratyn depýtasıany, aldyn-ala daıyndyq jumystaryn, buryn da ýly knáz Vladımır Alekseevıch Ombyǵa kelgende múrsindeı atqarǵan, uly patshalyq ımperıaǵa uzaq jyldar boıy jan-tánimen qyzmet etken aǵa sultan Chıngıs Valıevıch Valıhanov basqarady.

Kókshetaýlyqtar dý etip qol soqty, Kúshenuly, Erdender bastaryn ızesip, jymıǵan boldy.

— Jáne de Ego ımperatorskogo Vysochestvo Sesarevıchke qyrǵyzdar atynan quttyqtaý sóz sóılep, nan-tuz usynatyn da sultan Valıhanov. Komısıanyń uıǵarymy osylaı! Sizder qyrǵyz jerinen aparatyn eksponattaryńyzdy erteńnen qaldyrmaı tizimge tizýlerińiz kerek. Gosýdar Sesarevıchtiń qyrǵyz jylqylaryn, túıelerin, sharýashylyq saımandaryn, soǵys quraldaryn, ańshy, óner adamdaryn — ıaǵnı, ánshi kúıshilerin, ıaǵnı qyrǵyz halqynyń ulttyq dástúrlerin kórýi belgilengen. Bul jóninen polkovnık Valıhanov ótkerilgen adam dep bilemin.

Shyńǵys "túsinemin, qoldaǵy sharýa ǵoı" degendeı jaı ǵana bas shulǵydy. Aljýdyń az-aq aldynda otyrǵan Shyńǵystyń mynadaı dárejege aıaq astynan ıe bolǵanyna ishi kúıip, tipti balasha jylarmanǵa kelgen Erden qasyndaǵy Nurtazalarǵa estirte Turlybekke sybyrlady: "myna tóreler taǵy qutyraıyn dedi, Qudaı taǵala taǵy osylarǵa kúnimizdi salatyn boldy-aý". İshteı yzaly otyrǵan Kúshenuly eshteńe demedi. Murnyn bir shúıirdi de qoıdy.

— Myrzalar, sizderge sońǵy bir aıtarym, ózderińizge belgili bıylǵy jyl — aýyr jyl. Stanısa egininiń bet alysy jaman, bıyl astyqtan taryǵý qaýpi bar, jaýyn jaýmaı, dala shóbine deıin kúıip bara jatqandaı kórip júrsizder. Búkil Rossıa ımperıasynyń keń baıtaq dalasynyń syńaıy osyndaı. Qyrǵyz bolystarynyń sharýashylyǵynyń da kúızelýi yqtımal. Jyl aýyr. Biraq, jyl aýyrtpalyǵy gosýdar Sesarevıchtiń kelýine, saltanatpen qarsy alyp júzdesýimizge eshbir áserin tıgizýi múmkin emes. Tipti, depýtattarynyń júzinen ondaı nyshan, kóńilsizdik baıqalmaýy tıis. Saltanatty jıyn kezinde, oıyn kórsetý, shyǵaryp salý kezderinde bir de bir artyq, bos sóz, tártipsizdik degen bolmaýy kerek. Bul jaǵy qatal eskerilsin. Mal, eksponattar aparatyn, taǵy basqa sol sıaqty adamdardyń jıynnan aýlaǵyraq júrgeni jón. Bul tarapynan belgili erejeler keıin de, sóz joq, aıtylady. Áıtse de aldyn-ala esterińizge salǵannyń artyqtyǵy joq. Ego Imperatorskoe Vysochestvo Sesarevıchtiń kelýine az-aq kún qaldy. On tórtinshi ıýlde kýpes Gadalovtyń "Nıkolaı" parohodymen Om boıymen kelmekshi. Ýaqyt tyǵyz. Biraq, soǵan qaramastan, bul uly toıdy uly saltanatty trıýmfpen ótkizýge bar kúshimizdi, jigerimizdi aıamaımyz dep senemin!

Otyrǵandar qol soqty.

— Túsinbeı qalǵan suraqtaryńyz bar ma? Surańyzdar.

Jurt jamyrasyp ketti. Nurtaza sıaqty orysshaǵa áli shala-saýatty bolystar tilmashtaryna qarap, Aznabaı sıaqty kezinde saýda ústinde orystarmen kóp aralasqan júırik bolystardan oıaz sóziniń uǵa almaǵan kóp tustaryn surap, táptishtep jatyr edi, Kúshenuly saýal qoıdy:

— Siz bárimizdi Valıhanov aqsaqalǵa baǵyndyryp qoıdyńyz, sonda Aqmola, Atbasar ýezeriniń óz depýtasıasy bolmaı ma, bári de myna polkovnık myrzanyń sheshimimen bola ma. Bizdiń óz aldymyzǵa jekeleı ýezik huqymyz joıylǵany ma, bul qalaı? — dep ádeıi qyńyr suraq berdi.

— Olaı degen eshkim joq, sovetnık myrza. Sizder óz depýtasıalaryńyzdy saılaýǵa qaqylaryńyz bar. Biraq, daıyndyq isi, Ombyǵa barǵandaǵy basqarý isi Valıhanovtyń qolynda. Árıne, bári aqyldasý arqyly sheshiletin is. Sizderdi general-gýbernatordyń, arnaýly komısıanyń buıryǵymen osy araǵa keńesý úshin Aqmola, Atbasar ýezerinen ókil retinde shaqyrǵanymyzdyń jóni osy. Áıtpese, — dep Konovalov ıyǵyn kóterip kúldi, — bárimiz de Aqmola bolystyq general-gýbernatoryna baǵynyshty ýezermiz.

— Taǵy bir suraq? Ego Imperatorskoe Velıchestvo Sesarevıchti qarsy alýdaǵy qyrǵyz-qaısaq bolystarynan shyǵatyn shyǵyn, árıne, jol shyǵyny, soıylatyn mal, taǵy basqa tolyp jatqan shyǵyndar bolýy sózsiz, sonyń ótemin kim óteıdi? Bul shyǵyndardyń zańdylyq jaǵy, ıá, keıbir tártip máselesi dedińiz, oǵan jaýap berý, mindetine alý sıaqty ıýrısprýdensıalyq joly qalaı bolmaqshy? — Kúshenuly muny da ári eseppen, ári qyńyrlyqpen qoıdy.

Qyrǵyzdar mundaı esepti aıta qoımas degen Konovalov bul suraqqa asa daıyn emes edi jáne Omby komısıasy da bul tarapynan eshteme aıtpapty. Sál oılanyp qalǵan oıaz tosynnan kezikken qysylshańnan qutylar sańylaý tapqan sıaqty.

— Úkimet tarapynan bul seremonıalǵa tóleıtin shyǵyn esebi kórsetilmegen. Stanısa kazaktary óz kúshterimen barady. Minetin at, kıetin kıim, ishetin as árkimniń óz janynan shyǵady. Kazak áskerleri mundaı tótenshe isterge, tipti Imperıaǵa qaýip-qater tóne qalǵan kúnde de soǵys attaryn, er-turmandaryn eshkimge mindet etpeıdi. Ony siz tarıhtan jaqsy bilesiz. Al, kırgızdarǵa aıtarymyz, eger búkil kazak áskerleriniń Avgýsteıshıı atamanyn qarsy alýǵa shyǵyndalmaımyz degen adam bolsa, ondaıǵa zorlyq joq. Menimshe, sizder tarapynan ondaı sólekettik bolar dep oılamaımyn! Al, tártip máselesi!.. tártip úshin zań bireý-aq!

— Áı, Turlybek, sen de bir búırekten sıraq shyǵarmaı otyra almaısyń-aý! — dep baǵanadan tústeri kelmeı, ishterine pyshaq aınalmaı otyrǵan qyzǵanshaqtardy Shyńǵys qazaqshylap bir túırep aldy da, endi Konovalovqa da túsinikti etip, sózin oryssha jalǵady. — Qaı atań, qaı qazaǵyń oıyn-toıǵa, merekege barǵanda úkimetten aqsha, salyq surap edi. Kúni keshe Saǵynaı atalaryńa as bergende, úsh júzge saýyn aıtyp, bar shyǵynyn bar áleýmet kóp bop kóterip almap pa edi. Sonyń basynda kereıdiń týyn kóterip óziń júrmep pe ediń? Ego Imperatorskoe Vysochestvo murager

Nıkolaı Alekseevıch seniń sol sasyq shalyń qurly bolmaǵany ma. Sóz emes sózdi kóńirsitesiń. kóp bolyp kótergen júk jeńil. Aq patshanyń balasynan mal túgili jan sadaǵa, barymyzdy aıamaımyz onyń jolynda. Myń kelgen qonaqtan tartynbaıtyn qazaq, bir kelgen muragerge taryldy degen ne sumdyq. Aýzyń qalaı jaman edi. Meıliń sen barmaı-aq qoı, shyǵyn malyn aýyrsynsań!

— Oý, aqsaqal, tym alysqa kettińiz ǵoı. Sózdi olaı burmalamańyz. Aq patshany sizden artyq kórmesem, kem kórmeımin. Olaı qulaqqaǵys qylmaı-aq qoıyńyz. Siz patshanyń otstavnoı polkovnıgi bolsańyz, men áli de eńbek sińirip júrgen sovetnıgimen. Qalaı-qalaı arshyndaısyz!

— Jetti, myrzalar! Bul arada kimniń eńbegi qansha ekenin salystyrýǵa kelgemiz joq. Eńbekterińizdiń zor ekenin eshkim joqqa shyǵaryp otyrǵan joq. Áli de eńbektenýge mindettisizder. Endigini erteńgi kún kórseter! Eger Ombyǵa barǵanda da bulaı shaıqassańyzdar zalaldan basqa, tıtimdeı de paıda joq. Bos sózdiń ne keregi bar. Shet jerden qajyp kele jatqan gosýdar Sesarevıchtiń kóńiline dyq keltirseńizder onyń arty nege soǵatynyn ózderińiz bilesizder. Jáne de kırgız dalasyna birinshi kelip, birinshi júzdesýi ekenin umytpańyzdar. Alǵashqy kórýdegi áser, qashanda keıingiden kúshtirek bolatynyn eskerińizder. Taǵy qandaı nárselerdi anyqtaǵylaryńyz keledi? — dep Konovalov eki shonjardyń sharpysýyn ýshyqtyrmaı basa saldy.

— Endigi áńgimeni tamaq ústinde jalǵastyrýǵa bolady, negizgisi aıtylǵan joq pa, qaryndaryńyz da ashqan shyǵar, — dep Shyńǵys din ókili ýkaz molla Naýan haziretke qarady. Aqsham namazy da ótip ketti-aý deımin, qaza bolmasa ıgi edi.

— Qaıdaǵy aqsham, bısmıla ırrahman ırrahım! — dep jurtpen birge Naýan da ornynan tura berdi...

Tań bozara bere Syrymbet baýyryndaǵy Shyńǵys meshitinde qazaqtar jaınamazǵa jyǵylyp, "qulqýallaǵa" basyp kúńirene sarnaǵanda, et pen araqqa toıyp alǵan kazak-orystar aǵash úıdi selkildetkendeı "Poslýjıte, bratsy kazachonkı, chestú slavoı svoeıý" óleńin qosyla aıtyp, aıǵaıǵa basyp jatty.

3

Bıylǵy jyl taqyr qoıan dese, degendeı. Kókjıekten kóterile jer-dúnıeni qyzdyra bastaıtyn kún túske tarmasa munartyp, usta kóriginen shashyraǵan temir ushqyndaryndaı kózge kóringisiz ystyq untaqtardy búrkip turǵandaı. Sáskege deıin alysta buldyrap, tolqyndaı oınaıtyn saǵym da talmaý túste jerge sińgendeı joǵalyp, bar alqap shańytyp ketedi. Bul kezde tústikten soqqan ystyq jel birese shyǵysqa, birese qubylaǵa burylyp, júz qubylyp, pesh aýzynan úrlegen jalyndaı ańyzaqty aptapqa aınalady.

Jaýyny mol, salqyn samaldy Kókshetaý, Qyzyljar óńiriniń kókoraı shalǵyndy dalasy jaz ortasy bolmaı jatyp sary beldi qýańǵa aınalǵan. Japyraqtary jańa kógere bere búrisken sıdam toǵaılar men jylda mańyndaǵy belden keler shóbi bıyl súttenbeı jatyp semgen jalańash kólderde kórik joq. Jaıylmalar men tomarlar erte tartylyp, qar sýyna qanbaǵan taıyz kólder mezgilsiz qorystanyp, shalshyqtar erte sýalypty.

Tań salqynymen qozǵalyp, kún qyza ózen, kólge, saıly, toǵaıly kóleńkege toqtap, attaryn shaldyryp, keshke, kún qaıta qara joldyń tabanyna shyǵatyn qyryq shaqty arbaly jolaýshylar úshinshi táýlikte Qyzyljar men Omby arasyndaǵy "Gorkaıa lınıaǵa" ilikken. Árkim baılyǵyna, barlyǵyna qaraı faeton, páýeske, tarantas, transhpenkege par-parlap at jekken shubatylǵan mol kerýen — Muragerdi qarsy alýǵa bara jatqan qyrǵyz-qaısaq ókilderi. Jaz shyqqaly jaýyn tambaǵan keń joldyń borpyldaq shańynan qashyp, bir-birinen alshaq otyrǵan arbalar shamasy úsh-tórt shaqyrymǵa sozylyp, ystyqqa barlyqqan kólikterin asa qyspaı mımyrt búlkilmen keledi. Bir-birinen úzilip qalýǵa da, myna ashshyly jerden burylyp, basqa jaqpen jeke-jeke óz betterimen barýǵa da qaqylary joq, zemstvo jolynda jipsiz tizbektelgen jolaýshylardyń eń aldynda Shyńǵys mingen páýeske.

Kópten uzaq jolǵa shyqpaǵan sultan uly toıǵa attanǵanyna qansha qýanyshty bolsa da, úsh kúndik jolda arba soǵyp, kózi kirtıip, múldem tıtyqtap qaldy. Qyzyljarǵa deıin kez kelgen shyńyraý qudyqtan muzdaı sý tartqyzyp, aýzyn jıi shaıyp alýshy edi, ashshy jolǵa shyqqaly kenezesi keýip erni kezerip, tańdaıy kebersı beredi. Arba artyna tańýly sabada aqyrǵan túnemel ashqyltym qymyz da jol boıy shaıqalyp, qansha qymtaǵanmen kún tıip, shýlyǵyp jylymshy tatyp ketken.

Segiz bolysqa qarasty eldiń ulyqtarynyń basyn qosyp, toı ázirligin qamdaý jasy jetken qartqa qıametqaıymmen teń boldy. Ásirese Ombyǵa baratyn adamdardyń sany men atyna kelgende naǵyz teketires bastalyp, bir juma boıy mıy sýǵa aınalǵandaı eseńgirep, qaljyrap qalǵan.

Shyńǵys kúrkeli páýeske ishinde ystyqtan maýjyrap qalǵyp otyryp, Nurtaza bolystyń qajytqan qylyǵyn eske aldy.

Segiz bolystyń basyn qosyp kelisken iske, kóbinese Nurtaza qıtyǵyp qarsy tura keledi. kóp aıtys, uzaq tartystyń sońy Aqan seri men Mámbetáliniń tóńireginde ótken edi.

— Shyńeke, sizdiń ózińiz qosqan adamdaryńyzǵa, týys-juraǵattaryńyzǵa qarsylyq joq, barsyn, uly toıdy kórsin, olar da pende ǵoı. Al, Aqan men Mámbetálini aýzyńyzǵa almańyz. Olardyń barýyna luqsat joq, — dep Nurtaza ejireńdep, basqa bolystarǵa maquldatqandaı boldy. — Aıtyńdarshy, ór bolys óz ıeligindegi eldiń adamyna qoja emes pe?

— Solaı ǵoı?.. Men de túsinbeımin Shyńekeńniń olarǵa osynsha quty túskenine, — dep Shoǵyrmaq quptap edi, Azynabaı, Janbota bolystar beıtaraptyq kórsetip:

— Ózderińiz bilińizder.

— Ózderińiz sheshińizder, — desti.

Budan buryn da Ombyda soıylar mal, saýyn jaıy, tigiler kıiz úı, aparar jıhaz, syı-qurmet sıaqty kóp jabdyq tóńireginde ylǵı sharpysýmen bolǵan Shyńǵys bul joly da Nurtazaǵa tizgindi bergisi kelmedi.

— Bilem, Nurtaza, Aqan serige áý bastan seniń juldyzyń qarsy. Bir-birińmen alysyp-julysyp, arazdyqpen kún keship kelesińder — degen Shyńǵys. — Meıilderiń aıtysa ber, tartysa ber. Biraq sen qyrqysady eken dep, el ardaǵy Aqandy nege bul joldan qaǵamyz. Ol ulyq bop barmaıdy, aqyn, ánshi bolyp barmaı ma. Keshe oıaz el ánshilerin, jyrshylaryn kórsetińiz dedi. Aqannan asqan qaı ónerpazyń bar?

— Ónerpazdyǵynan ońbaǵandyǵy basym bolsa qaıtesiz. Buzaqy emes pe ol?!

— Buzaqy bolyp kimniń tóbesin oıar deısiń.

— Ol barǵan jerinde pont shyǵarmaı júrmeıdi. Eger erteń toıdyń shyrqyn buzsa qaıtemiz.

— Shyrqyn buzatyn bul qazaǵymnyń toıy ma eken. Oǵan qınalmaı-aq qoı.

— Sonda bolysymdaǵy adamǵa olaı-bulaı bop ketse, jaýap berer men be, álde...

— Sen jaýap bermeı-aq qoı, jaýapty men beremin. Otqa túser kóbelek emes, nesine shyjalaqtaısyń, senen aqylsyz bolyp pa, jeter, jarqynym, barady...

— Jar-r-aıdy! Mámbetálini de siz aparasyz, oǵan da jaýap beretin siz bolarsyz.

— Nurtaza shyraǵym, ol sensiz de talaı eldi, támam jerdi sharlap, ez aıaǵymen júrgen, jeti jurttyń tilin biler oqyǵan azamat. Qaısyń barsyń — onymen barabar túser. Erteń orys eli týraly, patsha jóninde bilimdi sóz kerek bolsa, sheshilip sóılep, jaýap bereriń de sol.

Ol biler orysshany, ol biler jón-jobany qaısyń bilesiń?!

— Al, ol patsha úkimetine qarsy, qaýipti adam bolsa qaıtesiz?

— Qarsysy qalaı? Qaýiptisi qalaı?

— Oqýdan qýylyp, ańdýda júrgen adam ekenin bilmeseńiz, nesine aralasasyz?!

— Ol ras, elden jyraq adam kóp nárseden maqrum bolatyny ras, — dep Shoǵyrmaq ta shaldy. — Bılikten ketken adam tosańsyǵan jylqy sıaqty-aý!

Shyńǵys osy arada sál tosylyp, uzaq túnerip otyryp, qysqa qaıyrǵan:

— Eshtemeni obyp ketpes. Bul jolda oǵan da jaýapker men. Barady!..

Bul aıtystan Aqan da, Mámbetáli de beıhabar edi. Shyńǵys ta eshteme demegen.

Ótkendi oılap, arbamen birge yrǵalǵan Shyńǵys qasyndaǵy nadzıratel Kovzolovqa seziktene qarady. Qyzyljarda aldarynan shyǵyp qosylǵan patsha úkimetiniń adamy shyqqaly únsiz. Qazir de páýeske jaqtaýyna ıyǵyn tirep, basy bulǵań-bulǵań etip, uıyqtap keledi. Basqalarǵa, tipti bir-eki faetondy orys kópesterine de janaspaı Shyńǵysqa jabysýynda ne gáp bar eken?

Óńkeı bolystar, baılar, atqaminer bıler ádettegideı aldyńǵy lekke umtylyp, alǵashqy qarqyndy jolǵa talasardaı minez kórsetkenmen, keıin kún ystyǵynda ezilip, biriniń sońynan biri tizilip, bastyqqan asaýdaı jýasyǵan. Aqandar shyqqannan keıingi jaqta. Sońdarynda ánshi-kúıshiler mingen qorapty qos jadaǵaı arba ǵana. Tarantasta úsheý -Aqan, Mámbetáli, kózlede delbe ustaǵan jas ánshi, aqyn Ybyraı.

Kókshe jerinen Qyzyljarǵa jetkenshe aldyn-ala qulaqtanǵan el Aq patshanyń Muragerimen júzdesýge bara jatqan jolaýshylardy malyn soıyp, sabasyn pisip qarsy alyp, attanar sátte joldaryna shashý shashyp, toı-dýmanmen shyǵaryp salatyn. Ondaıda arqaly ánshi Ybyraıdyń delebesi qozyp, ystyq bolsa da sánge kıgen úkili bórkin bulǵap, artta qalyp bara jatqan qyz-qyrqynǵa shyrqata óleń aıtyp, daýsy jeter jerge deıin án tıegin aǵytatyn.

Qyzyljar qalasynan shyǵyp Ombyǵa bettegeli búkil kósh sán-saltanatynan aıyrylyp burqyraǵan shań astynda únsiz keledi. Bul jaqtaǵy aýyldar men stanısalardyń usqyny bólek. Aldarynan qarsy alyp, shashý shashpaq túgili, sýy kermek, kóbinese ashshy keletin qudyǵyna jolatpaıtyn adam shoshyrlyq kisi kıik jandar.

Ybyraı ánnen, Aqan men Mámbetáli áńgimeden qalyp tarantaspen birge yrǵalyp únsiz otyrǵan.

— Apyr-aı, myna jaqtyń usqyny bólek eken. Bul jolmen túńǵysh júrýim edi, jerine qaraı eli de bir josyn. Myna arada qalaı tirshilik etedi, ana qarańdarshy, mynaý kól emes, sor ǵoı.

Aq shańnyń ishinde dońǵalaq shabaqtary men kúpshegine deıin kórinbeı aýyr jyljyǵan arbalardyń aldy bul kezde Lebájenskıı kóline jetip, sońy Qamysty kólge ilikken.

Kól jıeginde qyltanaqtaı shóp joq, tuzdy aq balshyǵy shyqqan sor shyjyǵan kún astynda qart adamnyń tilim-tilim ájimdi, aqjem alaqanyndaı jarylyp-jarylyp jatyr. Jolǵa taıaý jerde ǵana qaýqıǵan-qaýqıǵan sasyrlar kórinedi. Kól betinde tiri qus joq. Qybyr etpeı múlgigen óli sýdyń ústin qabyrshyq-qabyrshyq tuz basqan.

— Aqan aǵa, bul joldy "Gorkaıa lınıa", ıaǵnı "Sor torap" dep tegin atamaǵan ǵoı, bul aradan tushshy sýy bar qudyq ta taba almaısyz. Ashshy shekshe shubatylǵan osy joldaǵy Ploskıı, Tokýshı, Pıtnom kóliniń jaǵasyndaǵy Polýdennyı, Kojehov, Lebájá poselkelerinde, ásirese jańa ótken Gankınde turatyn kazak-orystardyń turmysy men bizdiń Kókshe jerindegi Aıyrtaý, Aryqbalyq, Sandyqtaý, Qotyrkól, Qoltyqkól, Shortandy sıaqty jer jannatyn mekendegen kazak-orystardyń turmysynyń shıregine kelmeıdi, bári jerge baılanysty ǵoı. Jeri baıdyń eli baı dep tegin aıtqan ba? Myna Qamyshlovka degen kóldiń arǵy qabaǵynda turatyn Stepnoı, Melnıchyı degen poselkelerdiń kúnin ıtke bersin, — dep Mámbetáli kól betine qarady. — Tym qurmasa myna kóldiń tuzy asqa salýǵa kelse bir sári. Ne ishýge, ne tuzy astyqqa jaramaıtyn sorly kólder, sor tatyǵan jerler. Osy jolmen kisendeýli talaı sorly beıbaqtar Sibirge aıdaldy-aý!

— Bizdegi kazak-orystar ǵoı, qazaqtardyń eń shuraıly ári ádemi, sulý jerlerin alyp, murttaryn shıratyp, shıratylyp otyr. Al myna aranyń kazak-orystaryn kim qystaǵan, osynsha ashshy jerge tyǵylatyndaı? — dep kózlede otyrǵan Ybyraı da delbeni tizesine bos tastap, artqa burylyp otyrdy.

— E, Ybyraı, olarda qaıbir bılik bar. Qaıbir jetiskeninen otyr deısiń. Patsha úkimeti qaıda qaqsa, sonda turatyn qazyq emes pe kazak-orystar.

— Mámbetáli, kazak-orystaryndy patsha qazyǵy dep dál aıttyń-aý. Osylar shynynda da ár jerge bekinis etip, qaǵyp qoıǵan myqty qazyq eken-aý.

— Árıne, Aqan aǵa!

— E, jol qysqarsyn, Mámbetáli, sonda osy kazak-orystaryń shynynda da kim ózi! Qazaq pa, orys pa? Álde ekeýiniń qosyndy shata balasy ma? — dep Ybyraı gújildedi.

— Oı-bo-oı, Ybyraı, bulardyń túp-tamyryn qozǵap aıtyp berý úshin bir kún, bir tún kerek. Kazaktardyń túri kóp. Bizdiń úsh júzge bólingen qazaqtarymyzdy durys tarata almaı júrgende, shym-shytyryq kazaktardy taratý ońaı sharýa emes. Terek kazaktary, Edil, Don, Sibir kazaktary degenderi, tipti qalmaq-kazaktar, mordva-kazaktar, tatar, bashqurt-kazaktar — tolyp jatyr. Qaısy malyı rýs, qaısy velıko rýspen aralas — aıyrý qıyn. Máselen, chývash, permák, cheremıs, voták, zyrándar kele-kele uly orystarmen qany aralasyp, múlde aıyrǵysyz bolyp ketken.

— Áıtse de, jalpy jobasyn aıtshy, shynynda bularǵa men de shorqaqtaýmyn, ana, orys sharýalaryndaı emes, — bulardyń kóbi kekjıip, mensinbeıdi, bizdi kisi ǵurly kórmeıdi, — dep Aqan da kazaktar jaıyn bilgisi keldi. — Súıte tura qazaqtyń keıbir saltyn, rásimin tez qaǵyp alatyndaryna ne berersiń.

— Bizdiń orys dep júrgenimiz uly orys, kishi orys bolyp bólinedi, — dep, arba ústinde qaıta-qaıta yrǵalyp, qurysqan denesin jazyp alǵan toqpaqtaı Mámbetáli endi uzaq sonarǵa tústi. Reseı jerin mekendegen halyqty ulttyq jaǵynan biraz taratyp, olardyń da baılary men kedeılerge bólinetinin túsindirip, alym-salyq, qýǵyndaý, túrme aýyrtpalyqtarynan boı tasalap, Edil, Jaıyq, Don boılaryna ketken golytbalardyń, qazaqtyń keń jaıylym dalalaryna, Esil, Ertis, Qara Ertis boılaryna, Altaı orman-taýlaryna bosqan "belovodsylar" men Buqtyrma jaqta talaı jyldar boıy qashyp-pysyp, qaraqshylyqpen kún kórgen seleznevtyqtardyń, jyńǵyl-jyńǵyldyń, shatqal-shatqaldyń arasyna, adam aıaǵy baspaıtyn taý-tasty mekendegen "kamenshıkter" men ózderiniń dinine, saltyna túsken qysymnan qashqan "dvoedandyqtar" ómirin, turmysyn uzaq áńgimelep berdi. — Biraq, qanaýdan, qysymnan qashqanmen, qaıda barsa Qorqyttyń kóri degendeı, en dalany óziniń eki basty samuryq qusyndaı qaltarys-bultarysyna deıin kórer patshanyń qyraǵy kózinen, bolat tegeýrindi tuıaqtaı tyrnaǵynan qaıda qutylsyn. Kópshiligi, ár kezde, Máskeý, Lıtva Rýsi tusynda erkin ómirden aıyrylyp, biraq kóp alym-salyqtan qutylyp, Reseı patshalyǵynan qoryqqanynan kazaktar qataryna jazylyp, soǵan kóshken. Patsha quryǵy uzyn emes pe?! — Oqymysty Mámbetáli, endi Ivan Groznyıdyń golytbalarǵa, Ekaterına ekinshiniń "kamenshıkterge" biraz jeńildik jasap, óz qajetine paıdalanǵanyn, sonaý Edil boıynda qaraqshylyqpen júrgen Ermakty jasaýyldarymen qarýlandyryp, Stroganovtyń Sibirge, Ertis boıyna jóneltip, ań terileri, baǵaly buıymdarmen baıý, jer ıemdený saıasattaryn maqsat tutqanyn uzaq jyr etip baıandady.

Mine, bulardyń báriniń aty kazaktar bolǵan. Tek mekenine, ultyna, kásibine qaraı ǵana olardy erekshe ataǵan. Máselen, Jaıyq ózeniniń ótken ǵasyrdyń jetpis besinshi jyly Oral atalýyna baılanysty burynǵy Jaıyq kazaktaryn Oral kazaktary dep ózgertken. Poshta tartatyn Zemskıı joldardaǵy kazaktardy "Iamskıe", ıaǵnı Iamshık kazaktar deıdi. Al, ertedegi kóne Tanaıys, qazirgi Don ózeni boıyndaǵylardy bir kezde tatar-kazaktary dep ataıtyn edi. Óıtkeni olarda da Saraıshyq qalasyn jaýlap alatyn Jaıyq kazaktaryndaǵylardaı musylmandar kóp bolatyn. Tipti alǵashqy atamany Sary Azban degen tatar edi. Pýgachev degen ataqty kóterilis basshysyn Jaıyqqa deıin atpen qýyp baryp, qolǵa túsirgeni úshin, nakaznoı ataman ataǵyn, polkovnık shenin alǵan Alekseı Ilebaıskııdiń ózi ne kazak, ne tatar, bashqurmen qandas shata, shala orys pa deımin. Mine, Aqan aǵa, kazaktardyń belgili ult emes jalpy at, esim ekenin baıqaǵan shyǵarsyz...

Mámbetáliniń myna áńgimesin ertegideı tyńdaǵan Aqan men Ybyraı qazaq jerin meken etken basqa jurttyń tarıhynan kóp maǵlumat alyp, tereń oıǵa qaldy. Delbesin bos tastap, oqyǵan jigittiń aýzyna qarap, uıyǵan Ybyraı attardyń aıańǵa túskenin de ańǵarmapty.

— Sonda, álgi sýyna deıin appaq bal eken dep, alystan aryp-sharshap kelip jatqan belıvotshylaryń kuddy bizdiń Jeruıyqty izdegen Asan qaıǵylar ǵoı, — dep edi Ybyraı.

— Shynynda, ózimiz asa baǵalamaımyz, áıtpese, naǵyz Jeruıyq degen osy bizdiń qazaq jeri shyǵar, — dep Aqan da qostady.

— Bul áli jerdiń ústi — shóbi, topyraǵy, sýynyń qunarlyǵy ǵana. Al, jer astynyń baılyǵy, qazir orys oqymystylary, aǵylshyn suǵanaqtary tekserip jatyr, keremet qoı. Tunyp turǵan ken. Ushan-teńiz baılyq!..

— Sonda kazaktaryńnyń ózi bir ulttan emes, ár ulttan jınalǵan qospa eken-aý? — dep alǵashqy áńgimege qaıta oralǵan Aqan kóńilinde júrgen kúdikti oıdy sheshkendeı qýandy. -Bizdi qyrǵyz dep, qaısaq dep neshe qubyltyp júrgenderi myna kazaktarǵa uqsamasyn degenderi me eken, álde ekeýiniń atyn shatystyryp alamyz degenderi me eken? Bul ózi qaıdan shyqqan at. Óz ultyńnyń atyn shatystyrǵannan ótken qorlyq bar ma!

— Ras,- dedi Mámbetáli. — Aqan aǵa, adamnyń tegin bas bitim, dene pishimine qaraı aıyratyn qaısybir antropolog deıtin oqymystylardyń bizdi ár rýdan jınalǵan, ár ulttyń qosyndysynan quralǵan konglomerat halyq deıtinderi de bar. Álgi kazaktardyń negizi Velıkorýstan bolǵanmen, jańa aıttym ǵoı, onda kóp qosyndy bar. Mine, konglomerat degen at osylarǵa dáıt.

"Konglomerattyń" ár túrli tastardan birikken tutas qosyndy jabaıy tas ekenin uǵynǵan Aqan:

— "Qum jıylyp tas bolmas" deıdi. Áıteýir qazaq halqyn qumǵa balamaı, tasqa balaǵandaryna da shúkirshilik, — dep, endi oıynda júrgen taǵy da bir túıtkiliniń ústinen túskendeı Mámbetálige saýal qoıdy, — Sonda, osy kazak degen sózdiń tórkinin bilemisiń? Bizdiń "qazaq" degen sózimizden alǵan joq pa eken?

— Iá, múmkin, kazaktar bizdiń ne arǵy, ne bergi jamaǵaıyndarymyz shyǵar. Osy, áli, týysqandarymyzdy taýyp alyp, erteń kazak-orystarmen qosylyp toı jasap júrmelik, — dep, Ybyraı da qaýqyldap kúlip, máz boldy.

— Bir-birimizben alys-jaqyndyǵymyzdy qaıdam?.. Al, endi kazak degen sózdiń anyq-tanyǵyna orys oqymysty shejireshileriniń ózi jete almaı júr. Áıtse de, árqaısysynyń tuspaldaýynda jan bar: Grabınka degen shejireshi kazakty burynǵy skıf halyqtarynyń aty Hazardan shyǵarady. Golýbovskıı degen adam bul — túriktiń sózi, "qoldyń tomynda turatyn kúndizgi, túngi kúzettegi qaraýyldar" degenge tireıdi. Endi bireýler mońǵolsha "qo" — saýyt, qorǵanysh qalqan, temir jeıde", "zah" — shek, shegara, ıaǵnı "shegarany qorǵaıtyndar" degen sez, taǵy bireýler, "qaraqshy, kezbe, qańǵybas" degen sóz dep dáleldeıdi. Áıteýir, báriniń de tuspaly bir-birinen onsha alshaq emes, bári de bir arnaǵa saıatyn syqyldy...

— Aý, myna sózderdiń rasynda da jany bar, bizdiń qazaq atymyz aq qazdan shyǵypty dep júrgen ertegimizden góri, myna orys oqyǵandarynyń shejiresi shyndyqqa jaqyn, úılesimdi eken, — dep Aqan kádimgideı tańyrqady...

Bular áńgime qyzyǵymen otyryp, aldyńǵy arbalardan kóp keıindep qalǵan eken. Ashshy toraptan burylyp, keń ózekti boılap, qıys tartqan Shyńǵystar qara úzip ketipti. Buryn tabanynda kúzge deıin jylap aǵatyn móldir sýy tartylmaıtyn qalyń shalǵyndy ózektiń túbi qurǵap, óli jabaǵysy túspegen aryq qoıdyń júnindeı jıdigen shóbi sarybalaqtanyp, qýań tarta bastapty. Osy bir tusta qazaq aýyldary bolatyn. Tegi, jolaýshylardyń aldy solaı qaraı burylǵan-aý.

Álden ýaqytta qýań daladaǵy tirshilik belgisindeı shoq-shoq qyzyldar kórindi. Jer túgi de ózgere qaldy. Qalyń qaý basqan quıqaly jer de, anda-sanda enjar shyryldaǵan boztorǵaılar da bólek.

Sonadaıdan uzynturqy at shaptyrym atjal qaıyńnyń baýyry qujynaǵan adam. Oqasy tozǵan sary taqıadaı tóńkerilgen jataǵan tóbeniń basynan tómen qaraı shashylǵan adam qybyr etpeıdi. Aǵash baýyrynda bir-birin taqasa, qatarlasa uılyqqan atty arbalar. Jalaǵash túgeldeı byqsyp janyp jatyr ma, qalaı? Ara-arasynan býlyǵyp, syzdyqtap shyqqan kók ala tútin.

Aqandar arba ústinde moıyndaryn soza alǵa qaraıdy. Ybyraı da attardy qamshylap qoıdy. Bir jaq jetektegi seriniń kókbestisi de shylbyryn úzip jibererdeı tartyp, oıqastap jeledi.

Qara joldan shyǵyp, sary qaýdannyń ústimen arbalary selkildep, attaryn aıańǵa túsirgen jolaýshylar aǵashqa burylǵanda baryp bir-aq kórdi. Kishkene dóń ústinde tóbesine deıin jerge bir jyǵylyp, bir turyp namazǵa uıyǵandar — qubylaǵa qarap, batyp bara jatqan kúnge jalbarynǵan jandar. Kókshetaý, Qyzyljar jolaýshylary da sońdarynan kelip namazǵa turypty.

Bular — osy mańdaǵy bir-birine kórshiles, aralas-quralas kazak-orys stanısalary men orys selolarynyń, qazaq aýylynyń adamdary eken. Bári Qudaıǵa jalbarynyp, tasattyq berýge kelgender. Ikondaryn kótergen qaýǵa saqaldy shaldar men salbyratyp tasbıǵyn tartqan mollalar qaryndary jaltyraǵan balalaryn jetektegen, aldyna óńgergen áıelder, kempirler. Bári de ystyq lep úrlegen aptapta tútigip, barlyǵyn ketken.

Aǵashtyń kóleńke jaq yǵynda tútindegen jıyrma shaqty jer oshaq eken, Tasattyqqa shalǵan qurban maldardyń eti de qazanda búlkildep, qaınap jatyr.

Myna jolaýshylardyń patsha muragerin qarsy alýǵa shyqqan arnaýly adamdar ekenin bilgen tasatshylar, etekterine jabysqandaı bop, arbalarynan túsirip alǵan. "Tileýimiz bir eken, jasaǵannyń jany ashyp, kóz jasymyzǵa ıer, osy arada tynyǵyp, birge bolyńyzdar" dep qolqalaǵan soń, ózi tańerteńnen ári shólden keýip, ári nár tatpaı ashyqqandar, kesh túse osy araǵa arnaıy jetkendeı, ár tusqa arbalarynan alyp alasha jaıǵyzyp, qotandana otyra-otyra qalysqan.

Shyjyǵan kún astynda borsha-borshasy shyǵa terlegen aq sáldeli qara molla men ústine etegi jer syzǵan aq mantá kıgen kúıek saqal pop qana únsiz tomsyraıǵan. Tegi Qudaılaryna jalbarynyp, tańerteńnen keshke deıin jaǵy sembeı kóz jastaryn tóge zarlaǵan din basylarynyń tilderi tańdaılaryna jabysyp qalǵan-aý. Basqa jurt ár jerde qurban etin jep, ý-shý.

İńirde Aqandardyń da aldyna úıeme tabaq et kelgen. Bularmen tabaqtas orys, qazaǵy bar onshaqty adamnyń ortasyndaǵy bet-aýzyn saqal, shash jaýyp, eki kózi ǵana jyltyraǵan kazak-orystyń aýzynda damyl joq. Et jep te, sóılep te úlgerip otyr. Ara-arasynda qazaqsha da aralastyryp qoıady:

— Bıyl ashtyq bolady. Egin qyltıyp shyǵyp edi, boıy bir qarys bolmaı jatyp bastanyp, semip qaldy. Endi jaýyn jaýmasa, bir úrlegen qara daýyldan qalmaıdy. Qalǵanyn jyldaǵy qonaǵymyz — shegirtkeler-aq typ-tıpyl eter. Myna qazaqtardyń maly da kúzgi masa, sonalar shyqqansha qońdaný ornyna, myna ańyzaqta ne ottasyn, kóleńke-kóleńkege tyǵylyp álek. Bul Qudaıda da kóz joq-aý deımin, bizdeı paqyrlaryn aıasa bolmaı ma!

Osyǵan deıin únsiz tyńdaǵan Ybyraı kújildedi:

— Senderdiń myna túrlerińdi kórgen Qudaıdyń rahymy qaıdan túsedi. Mynalaryń ne? Ne musylman emes, ne krystıan emes! Osylaı da tasattyq bere me eken?!

— Oý, týma, bıyl jazda árqaısymyz ózimizshe jeke-jeke berip te kórgenbiz. Kóz jasymyzdy ımeı túr ǵoı, endi qaıteıik... Ana Semeı jaǵyna tasattyq berisimen jańbyr nóserlep turyp quıa salady desedi, — dep, aýzyna et toltyrǵan jaltyr bas shal aspanǵa bir qarap qoıdy.

— Sen hrıstıanyńdy aıtasyń. Munda hýtorlardan kelgen nemis baptıseri de bar, — dep bir mujyq kúldi.

— Más-saǵan! Baptas degenderi de bar ma edi, taǵy?! — dep oǵan Ybyraı qosyla kúldi.

— Nesi bar? Din bólek bolǵanmen Qudaı bir emes pe? Patshamyz da bir. Tilek te bir. Ánsheıinde aralaspaıtyn kazaktar da júr mine, — dep taǵy da álgi mujyq jymıyp, kazak shalyn kózimen nusqady.

— Sonda ózi sender qaısyǵan sıynasyńdar: Qudaıǵa ma, patshaǵa ma? — Mámbetáli kazak-orys shalyna qarap kúldi.

— Ekeýine de árıne. Aı, biraq, ekeýiniń de rahymy túspeı tur. Tap myna Muragerdiń jerimizge kelýine qaraı kórmeısiń be?.. Bıylǵy jyldyń álpeti jaman. Onyń ústine, jańa jol boıy kórgen shyǵarsyńdar, en dala jetpeıtindeı, neshe jyl ótti, Gorkaıa lınıadan bir adym qıa bastyrmaıdy. Ábden óler boldyq, — dep kazak shaly Shyńǵystarmen otyrǵan Kovzolov jaqqa jasqana qarady, — Endigi bar urpaǵymyz ashshy qorystan shyqpaıtyn shyǵar. Mańdaıymyzǵa myqtap jazǵan ǵoı.

"Baǵana Mámbetáliniń aıtqan qazyqtary osy shaldyń urpaqtary-aý? Bularda da turmysyn aıtyp shaǵyný, jetimsizdigin aıtyp jetimsireý bolady eken-aý?"

Kazak shaly — atasynyń, ákesiniń, óziniń, balasynyń — ne kerek bar urpaǵynyń osy Sibir jolynyń boıynda poshta taratatyn, Sibirge jer aýǵan saıası tutqyndardy árli-berli tasymaldaıtyn "Iamskıe kazakı" deıtin kazaktar ekenin aıtyp, endi osy jolmen Murager bir ótip, halimizdi kórse eken dep, jalǵyz bular ǵana emes, osy tóńirekti mekendegen bar orys, qazaq shyn tilep, armandap otyrǵandaryn sóz etip edi, onyń baǵanadan bergi uzaq sonar áńgimesine Mámbetáli bir-aq aýyz sózben jaýap berdi:

— E, Murager kelse, kórse, ne jarylqar deısiz? Raqmet aıtar! Sizderde qalaı edi, álgi... patsha alǵysy týraly bir óleń bar edi ǵoı?

— Iá, ıá! — Kazak shaly endi qarqynynan jańylǵandaı tosańsyp, kúmiljip qaldy da, estiler-estilmes yńyldap; Patsha balasyn qarsy alýǵa bara jatqandardyń ishinde júzderi de, sózderi de jyly kóringen, chınovnıkshe kıingen Mámbetáli suraǵan óleńniń basyn bastap, óz-ózinen kúldi: — "Chto ne sdelaet kazak za sarskoe spasıbo"...

Kazak shalynyń oryssha aıtqan sózderiniń nobaıyn uqqan qazaqtar da osy araǵa shyntaqtasa, júgine otyryp "ulyq" Mámbetáliniń aýjaıyn ańdıdy.

Álden ýaqytta sóz kezegi tıdi-aý degen sátte, ymyrt qarańǵylyǵynda qasyńdaǵylardan ıyǵy bıikteý bir qazaq qarıasy tilge keldi:

— Karaqtarym-aı, saparlaryń oń bolsyn! Patshanyń ózimen tildesýge barady ekensińder. El atynan, qazaq atynan bara jatqan aıdarly azamat bolarmysyńdar?! Aq patshanyń qulaǵyna salar bizdiń de kóp ótiner tilegimiz bar. Sóz arasynda, onymyzdy da aıtyp qalsańdar eken, — Qart sheshen eken, oıly eken. Kóp muń, kóp taýqymet aıtqanda asa jelpinbeı, shytynamaı, zarlamaı, aqylshy kemeńger adamnyń sabyrly maqamymen, ár sózinen "osy da ádildik pe, bul qıanat emes pe, pendege budan asqan qorlyq bar ma?" degen ashshy sózderiniń ushyǵyn ǵana sezdire aıtty. Bári de Aqan kókeıindegi oı. Bári de osynaý keń dalanyń enshisine tıgen aýyrtpalyq. Bári de qanalǵan, tonalǵan dármensiz jandardyń basyndaǵy bir-birine egizdeı uqsas búgingi qasiret. Jalshy-jaqybaı sózi.

Bul joly Aqan berdi jaýapty:

— Aqsaqal, aq batańyzǵa rahmet? Ózimiz de el tilegin, jurt sózin arqalap bara jatqan jandarmyz. Sáti túsip tildese qalsaq, bárin aıtamyz, bárin jetkizemiz patsha aǵzamyna! Odan qam jemeńiz.

Otyrǵandar tegis selk etkendeı, bastaryn kóterisip, Mámbetáliniń tý syrtynan qarańǵyda erbıe qalǵan adamnyń únine qulaq túrdi:

— Gospodın Serdalın!.. Ý Vas, navernoe, estporýchenıe po sborý obed? Jal, chto ne bralı s soboı meshochek!

Bul — baǵanadan beri syrttan qulaq túrip, Shyńǵystarmen otyrǵan jerinen ádeıi kelgen Kovzolov edi. Mámbetáli jelkesinen tóngen adamǵa moıyn burmastan, jaı ǵana qaljyńdasqandaı kúlip, mysqyl sózge mysqylmen jaýap berdi:

— Meniń qabym toldy, endi artylǵanyn siz qoıny-qonshyńyzǵa toltyryp alsańyz eken, Vashe blagorodıe porýchık Kovzolov!.. Aparatyn jerimiz bir ǵoı...

Tańǵy salqynmen oryndarynan qozǵalmaqqa ýaǵdalasqan jolaýshylar, doǵarǵan kólikterin shaldyryp, ózderi azdap myzǵyp almaqshy bolǵan. Qalyń shubardyń arasyna toqtap, árkim ár jerge tósenishterin jaıyp jatqan kezde, Mámbetálilerdiń qasyna taǵy da sýmań etip Kovzolov keldi.

— Serdalın myrza, sizdi araq ishedi deýshi edi jurt. Ǵapý etińiz, myna kúnniń ystyǵynda, álgindeı dalada shybyn-shirkeıdiń ortasynda jegen qolaısyzdaý dámnen keıin ol taptyrmaıtyn dızenfeksıalyq dári ǵoı. Sizde qalǵan-qutqan birdeme joq pa eken? — dep, baǵanaǵy sózdi múldem umytqandaı, sybyrlaı sóıledi.

— A, bar edi, biraq ókinishke qaraı álginde tamaq aldynda iship qoıyp edim, erterek kelmegenińizdi karaty, tipti seriktikke jaqsy bolatyn edińiz. Jalpy, araqty as sońynan ishkenniń esh paıdasy joq desedi.

— Iá, ıá, solaı bolar, teginde. Jaraıdy onda, joqqa sot joq, dep óz faetonyna qaraı júre bergen Kovzolov, esine álde ne túskendeı qaıta buryldy. — Da, aıtqandaı, Serdalın myrza, siz osy depýtasıada barsyz ba, álde óz betińizben erip kelemisiz?

Mámbetáli onyń qyńyr suraǵyna, basqasha qyńyrlyqpen jaýap berdi:

— Siz ne, Vashe blagorodıe, maǵan alǵys aıtpaqshymysyz? Iá aıtýyńyzǵa bolady: Eger men kelmesem, siz de bul jaqqa kele almaǵan bolar edińiz.

— Iá, tap solaı, porýchık Kovzolov-Sýdeıkın!

— A, solaı deńiz.

Shildeniń sút pisirim aqtańdaq túninde eki ıyǵy qunysyp, álde yzadan, álde ájýaly sózden jeńilip býlyǵyp bara jatqan Kovzolovtyń tý syrtynan qaraǵan Aqan seri:

— Osy bir adamdy qaıdan kórdim. Bir kórgen adamym. Kesheden beri taba almaı qoıdym, — dep taǵy da oılaǵansha bolmady. Mámbetáliniń sózinen soń birden esine sap ete qaldy.

— bul Kovzolov deıtin nadzıratel-tyńshy!

— E-e báse, báse! Muny Aqmoladan kórgen ekem ǵoı. Novıkov degen bir jigit aıtyp edi-aý... Batyr-aý, bul qaıdan júr munda?!

— Qaıdan júr derińiz bar ma, Aqan aǵa... Meni ana jyly oqýdan shyǵartqan osy bolatyn. Áli de sońymnan qalmaı qoıdy, — dep Mámbetáli jatqannan keıin de, Kovzolov jazǵan raporttan soń, Ombynyń tehnıkalyq ýchılıshesiniń pedsoveti ózin oqýdan shyǵaryp, dala gýbernatory tarapynan is qozǵalyp, sońynan jasyryn tyńshy salyp qoıǵanyn uzaq oılaýmen boldy.

Kópke deıin uıyqtaı almaǵan Aqan da Kovzolov jaıyn oılap jatsa kerek:

— Mámbetáli, uıyqtaǵan joqpysyń, — dep aspandaǵy juldyzdarǵa qarap jatyp til qatty, — Álgi Kovzolovyńnyń eki aty bar ma, nemene? Sýdeıkın dep qosarlap aıtqanyń qalaı!

— Ol, ánsheıin, ózimniń qosqan jamaý atym ǵoı, Aqan aǵa, — dep kúldi Mámbetáli, — Orys qaýymynda Narodovolsy degen odaqtasqan, uıymdasqan adamdar bolǵan. Solardyń sońyna túsken Sýdeıkın degen sumyraı tyńshy bolypty. Kovzolov sol sıaqty...

Mámbetáli endi óziniń Peterbýrgta ýnıversıtette oqyǵan kezderin esine aldy. Aleksandr Ekinshini óltirgen, Aleksandr Úshinshini óltirmekke bomba laqtyrǵan birinshi martshylardyń ýaqıǵasyn, patshaǵa jasalǵan sońǵy "qastandyqtan" soń óziniń tazartý tizimine iligip qýylǵanyn, myna Japonıadaǵy Muragerge jasalǵan qastandyqtyń tegin emes ekenin Aqanǵa áńgimelep bergisi kelip, oqtaldy da, biraq raıynan tez qaıtty. Patshaǵa úmitker Seriniń kóńilin buzǵysy kelmedi.

— Aqyry Sýdeıkın Degaeva degen adamnyń qolynan qaza tapty, — dedi álden ýaqytta Mámbetáli, — Kovzolovqa da bir Degaeva kerek...

Biraz únsiz jatyp aıtqan Aqan seriniń sózine Mámbetáli qaıran qaldy; Sońǵy kezderde saıası tutqyndar arasynda aıtyla bastaǵan sózderge uqsaıtynyna tań qaldy:

— E, ony óltirgenmen taǵy bir Kovzolov, taǵy bir zulym bas kótermeı me?.. Bireýiniń basyn qurtqanmen jylan ordasy buzylmaıdy ǵoı!..

4

Omby qalasynan on eki shaqyrym jerde, Ertis boıyndaǵy keń jazyqqa tigilgen kıiz úılerdiń kóptiginde qısap joq. Jetisýdan, Semeı, Aqmola oblystarynyń ár ýezerinen kelgen qazaqtar bir-birine jaqyn tirkese aýyl-aýyl bolyp, shoǵyrlana qonǵan. Soıylar mal, saýylar jylqy, kádimgi jaılaýǵa shyqqandaı myńǵyryp jatyr. Esep joq.

Osy aýyldardan jeke-dara, ózenniń týra qabaǵyna jaqyn tigilgen on shaqty kıiz úı — eń qurmetti aýyl — "jańa aýyl" — Aq patshanyń muragerin qarsy alatyn, júzdesetin jer. Bul araǵa ıgi jaqsylar — bolys, bıler, ataqty baılar men ejelden el bılep, qazir baǵy taısa da, kóne ataǵymen shonjarlyq qalpyn saqtaǵan tóre, sultan tuqymdarynyń jurnaqtary, qajy, mollalar jınalyp, uly qonaqtaryn qalaı qarsy alý tártibine, rásimine daıyndalyp, bes ýaqyt namazdaryn qaza qylmaıtyn dinge berik musylmandar saltymen kúnde salpaqtaıdy. Bulardy sapqa turǵyzǵan áskerlerdeı qaz-qatar qoıyp, murager aldynda qalaı qoshamet kórsetý kerek ekenin úıretip, jónge salyp, aıtylar sóz, kórseter qurmettiń jón-jobasyn uǵyndyrýshylar — arnaýly komısıa adamdary, sheni "úlken, dárejesi bıik qala chınovnıkteri"...

Aqan men Mámbetáli dál Murager Ombyǵa kele kúni qybyn taýyp qalaǵa jetken. Basqa qazaqtar bul qyzyqtan beıhabar.

Iýldiń on tórti kúni ekindi kezinde qala shetindegi bıik, eski qorǵannan atylǵan zeńbirek úni birazǵa deıin qulaq tundyrdy. Bul — Muragerdiń Ertis boıymen jetkenine qoshemetpen atylǵan zeńbirek.

Qala halqy qujynaǵan qumyrsqanyń ıleýindeı. Polk-polkimen, júz-júzben ıin tiresken attyly kazaktardyń, tarantas, páýeske, resorlardyń ara-arasymen synalaı ótý kıamet-qaıym. Buryn Peterbýrg sıaqty iri qalany, mundaı saltanatty jıyndardy kóp kórgen Mámbetálige bul asa tańsyq bolmasa da, Aqan úshin bul — ǵajaıyp kórinis.

Kemeden túsip, qara arǵymaqqa mingen Muragerdi bir qıyrdan kózi shalǵan seri, ol arada ne bolyp jatqanyn anyq kóre almaı álek. Muragerdi jaqyn turyp kórmekke qumartqan júrek dúrsilindeı jer-dúnıeni dúrsildetken mýzyka. Aqan buryn estimegen qýatty ún, áserli án. Marsh! Marsh! Gúrs-gúrs oınalǵan orkestr, Sesarevıch aldynan ótken myńdyqtar men júzdikterdiń "Ýralaǵan" únderi, qoshamet daýystar Omby aspanyn dirildetip, qalyqtap tur.

Bul dýman kún batqansha aıaqtalmady. Shyjǵyrǵan kún astynda, Ombynyń sál jaýyn jaýsa mıy shyǵyp jatatyn qara balshyqty jerinen kóterilgen borpyldaq qoıý shańnyń ishinde jóńkilgen jurt, kóshe-kósheni, alań-alańdy boılaı sherý tartqan saltanatty toptyń eki qaptalynda shubyryp, qoly jetkenderi Muragerdiń tabanynyń astyna gúl shoqtaryn laqtyryp, arnasynan shyqqan tasqyn sýdaı aǵyla berdi, aǵyla berdi. Nıkolsk shirkeýinde turatyn Ermaktyń týyn kótergen kazak atty áskerleri jan-jaǵynan qorshaǵan Murager bar nókerlerimen qozǵalyp, Ilınskıı shirkeýinde qasıetti kreske ernin tıgizip, shoqynyp shyqqan soń, general-gýbernator úıine deıin talaı jerlerge toqtap, qala meshandary men dvorán, chınovnıkteriniń qoshametine bólendi.

Qaladaǵy eń tańdaýly oryndar Dvorsovaıa kóshesindegi Zaısevtiń "Stolıchnye", "Kommercheskıe nomera" atalatyn, qyr eline áıgili Shepanovskııdiń qonaq úıindeı shet eldikter, onyń ishinde qazaq sultandary men basqa shonjarlary jatatyn qonaq úıleriniń aldymen, sý sepken tap-taza muntazdaı, neshe túrli gúl egilgen jupar atqan baqty basyp, Ombynyń ústindegi aspaly temir kópirden asyp, eń táýir kóshelerdiń biri Lúbınskıı prospektisindegi Terehov, Volkov, Shanın degen iri kýpesterdiń tas magazınderin kókteı ótip, general-gýbernatordyń saraıyna qaıta burylǵansha, kún de batqan...

Ombynyń túngi kórinisi qandaı ásem. Jypyrlaǵan sansyz juldyzdy aısyz aspan qazir keri tóńkerilip, jerge aýnap túskendeı. Qala shetindegi jermaı shamdaryn bylaı qoıǵanda, ortalyq kóshelerdegi, Nıkolsk shirkeýiniń aldyndaǵy Sibir kazaktarynyń Muragerge arnaıy kótergen arkasynda, baqtarda túrli-tústi shamdardan kóz tunady. Semeı, Túmen jaǵynan arnaıy kelgen "Vernyı", "Fortýna", "Sarapýles", "Aleksandr Nevskıı" kemelerinde tizile jaınaǵan neshe túrli qyzyldy-jasyldy jaryqtar Ertis sýyna túsip, dirildep, búkil ózenniń uzyna boıy sáýle shashyp, jymyń qaǵady. Ottar!

Kóz aldynda samaladaı jaınaǵan jer betindegi mundaı jaryqty, sezimińdi oıatar mundaı eserli sáýle shashqan ottardy týmysynda birinshi kórgen Aqan seri tań qalyp, ishtegi bir armanyn qasyndaǵy Mámbetálige aqyndyq shabytpen aıtty:

— Apyrm-aı, Mámbetáli, biz osy kúnge deıin Jasaǵannyń jalǵyz kúniniń astynda kúneltip, ǵumyry, tún balasy, kórdeı qarańǵy qapasta uıqymen tirshilik etip kelemiz-aý! Myna orys jeriniń jaryǵy, sáýlesi bizdiń túnektegi elge de jeter kún bolar ma eken!..

Kóp shýyl, kóp dabyrdyń ishimen uzaq júrip ábden tıtyqtap sharshasa da, Aqan sergek. Tek baǵanaǵy ázirde, qaıdan sap ete qalǵany belgisiz, bulardyń jelke tusynan qadalǵan Kovzolovtyń ótkir kózinen titirkenip ketken. Ol bolsa, bulardyń sońynan qalmaı, anadaıdan baqylap, jyndaryna tıgen. Aqyry ekeýi ony jıi adastyryp otyryp, Mámbetáli oqyǵan tehnıkalyq ýchılısheniń syrtyndaǵy aǵash úıge kelip kirgen. Bul — qalada buryn "podlye lúdı" dep atalatyn topqa jatatyn pereselen sharýanyń úıi eken.

Tórgi bólmede bir búıirinde kóp patshalardyń sýreti oıylǵan sary samaýyrdan shaı iship, gýildesip otyrǵandar bular kirgende tyna qaldy. Bosaǵa jaqtan ushyp turǵan qaýǵa saqal eńgezerdeı qart tyǵyrshyqtaı tórtbaq Mámbetálini bas salyp qushaqtap aımalasa da, qala tártibimen sándi kıingen, sulý qazaqty jaqtyrmaǵandaı, Aqannyń sálemin salǵyrt alyp edi, stoldy aınala otyrǵan saqaldy eki orys jigiti men jas kelinshek te bóten adamǵa ári tosyrqaı, ári kúdiktene qarady. Muny birden sezgen Mámbetáli:

— Bul adam — búkil qazaq jerine atyshýly Ahansere degen ánshi, kompozıtor aǵamyz. Ózimizdiń adam, — degende baryp, jigitter ornynan turyp, orys rásimimen k,ol alysyp tanysty:

— Gorbýnov.

— Ivanıskıı.

— Chernysheva...

Tehnıkalyq ýchılısheden qýylǵaly Ombyǵa kelmek tursyn, óziniń dostarymen jazysqan hattary úshin Kovzolovtardyń ańdýyna ushyrap, oıaz aldynda jazyqty bolyp qýǵyndalyp, qaǵajý kórgen Mámbetáli, alys túkpirdegi meńireý aýylda jatyp, Reseıdegi kóp jaǵdaılardan, jańalyqtardan habarsyz, maqrum qalǵan edi. Endi myna joldastaryn ádeıi izdep kelgen jigit, shaı ústine Aqan bile bermeıtin, uǵymsyzdaý kóp jaılardy qumarta surap, kóp keńesti. Sózderiniń jalpy nobaıyn, baǵytyn uǵynǵanmen, jetesine jete túsinbegen zerek aqynnyń jadynda jańa bir sózder qalyp qoıǵan edi. Biraq tosynnan estigen "Monarhıa", "repressıa", "Qarakózovsy", "terror", "sosıal-demokraty" degen sózderdiń túpki astaryn, negizin túsinbedi. Ásheıinde bilmekke, úırenbekke qumar Aqan, bul sózderdiń tórkininde qupıa syr jatqanyn otyrǵandardyń ańysynan baıqap, qazbalap surap, dińkeleýdi uıat sanady.

Áıtse de, áńgime, keńesten syrt qalǵan seri, endi, uzaq ishken shaı jınalar kezde jurttyń nazaryn ózine aýdaryp alǵan edi.

Búgingi kóp qyzyq, saltanatty toıdyń áserimen áli de kóńildi otyrǵan Aqan, Kóksheden shyqqaly oıyna oralǵan armanyn keshe Mámbetálige aıtqanyndaı, búgingi aǵalyq aryzyn taǵy da qaıtalaǵan:

— Mámbetáli, myna joldastaryńmen sóılesip, maýqyńdy bassań, baǵanaǵy aıtqanymdy búgin uıyqtamasaq ta túni boıy qaǵaz betine túsireıikshi.

— Jaraıdy, Aqan aǵa, sizdiń aıtqanyńyzdan qalaı bas tartpaqpyn, — degen Mámbetáli, qazaqshany túsinbegen joldastaryna kúle otyryp jetkizgen: — Biz Avgýsteıshıı Atamanǵa — bolashaq Imperatorǵa petısıa jazbaqpyz.

— Petısıa?

— Petısıa! — dep biri tańyrqap, biri qýlana kúlgen qonaqtar Aqannyń Patsha Murageriniń aldynda sóılemekshi ekenin, aıta almaı qalar aryz-shaǵymdaryn "petısıa" arqyly joldamaq ekenin estigende, dala aqynyna ári qyzyqtap, ári onyń bala minezine zilsiz jymyńdasty.

— Mámbetáli Serdalınych, bul kisiden ne aryz etkisi keletinin bilýge bola ma? — kelgeli sózge aralaspaı boı saqtaǵan Aqannyń júzine sabyrmen, yjdahatpen uzaq qaraı qalǵan Gorbýnov túz adamdarynyń oı-pikirin, oqymaǵan adamnyń qoǵamǵa degen kózqarasyn shyn bilgisi kelip edi, basqalary da qosyldy.

— Ózderińiz nege suramaısyzdar, eger Aqan aǵa qup alsa, — dep, olardyń bulaı qazymyrlana qalǵanyn unatpaı surlanǵan serige qarady Mámbetáli.

— Ǵapý etińiz, siz oryssha biledi ekensiz ǵoı, biz... — dep qyzaraqtap, ári baǵanadan bergi qupıa sózderin aqynnyń túsinip otyrǵanyna yńǵaısyzdanǵan Ivanıskıı Aqanǵa burylyp aqtala sóıledi, — Siz, bizdi shyn uǵynyńyz. Bizdiń oıymyzda tıtteı de synaý, ne kúdik joq. Shyn ılanyńyz, qyrǵyz-qaısaq jerindegi hal-ahýaldy tereńirek bilgimiz keledi. Múmkin bizdiń de qosar oıymyz bolar. Sesarevıchke ne aıtpaqsyz? Ǵapý ótinemin!

Aqan seri sál oılanyp otyryp, óziniń kókeıinde saırap, uzaq ýaqyttan beri jattalyp qalǵan sózderin oryssha tizbekteı jóneldi. Alǵashqyda daýsy zildeı shyqty.

— Men Patsha muragerine, bolashaq patshamyzǵa, qazaq eliniń muńyn, muqtajyn, kórgen táýqymetin, shekken zábirin, tartqan azabyn jazbaqpyn.

Otyrǵandar qozǵalaqtap, tústeri ózgerip, júzderinen kúlki taby tarap, baısaldana qaldy.

— Siz qazaq eliniń deısiz, bul aıtyp otyrǵanyńyz barlyq elge, Rossıa halqyna da ortaq taǵdyr emes ne, — dedi Gorbýnov, — Muny qaı ulttyń bolmasyn taǵdyrynan bólip qaraý — jaramaıdy. Bul — jalpy qasiret... Ǵapý etińiz, sózińizdi bóldim be?

— Joq, siz túsinbedińiz, jalpy qasiret óz aldyna, meniń aıtpaǵym sol — orys halqynyń taǵdyrynan bólekteý qazaq taǵdyry!

— Qyzyq eken, ıá aıtyńyz.

— Da, ınteres-sno! — dep, basqalary da oryssha jatyq sóılegen aqynǵa, endi, úlken úmitpen qarap, tuz taǵdyrynyń syryn uqpaqqa qushtarlana qulaq túrdi.

Aqan bulardyń qushtarlyǵyn basqasha uqty. Synaýdan, mineýden aýlaqpyz dep qansha aqtalǵanmen, túz eliniń qarańǵy nadandary ne bilýshi edi, nendeı tereń oı bolýshy edi degendeı kórinip, seri ári zyǵyry qaınap, ári nazalanyp, bularmen ashyq aıtysqa túsýdi oılady.

— Járáıdi, endeshe, — dep Aqan ıyǵyn qomdaı tústi de, otyrǵandardy ótkir kózimen aınala bir sholyp ótti, — Mámbetáli, sen aıtylar sózdi zerdeńe toqı otyr. Jazylmaq sóz de osy tóńirekte bolar... — bul arasyn qazaqsha aıtqan Aqan, qaıtadan orysshaǵa aýysty, — Búgin Omby qalasyn erkin aralap, túsinbegenimdi, bilmegenimdi myna Mámbetáliden suraı júrip, kóp nársege qandym, kóp nársege qyzyqtym. Shirkin-aı, qazaq elinde osyndaılar nege joq, kazaktyń mańdaıyna nege mundaılardy jazbaǵan dep, jasyratyny joq, qyzǵana qaradym... Ózderińiz oılańyzdarshy, myna túngi Ombynyń kelbeti qandaı, qazaq aýylynyń, búkil saharanyń túngi kelbeti qandaı? Mundaǵy samaladaı jaınaǵan jaryqtyń, sáýleniń bir ushyǵy ol araǵa tústi me? Ǵasyrlar boıy qarańǵy túnekti búrkenip, tym-tyrys jatqan qaıran qazaq eli. Áıteýir kún ortaq, aı ortaq.

Ivanıskıı myrs etip:

— Siz Omby qalasy máńgi osy jaryqtyń, venzelder men feıerverkterdiń, — ılúmınasıa ottarynyń astynda turady dep oılaımysyz. Bul ánsheıin Sesarevıchke jasalyp jatqan ýaqytsha qurmet qoı. Áıtpese keıin kelińiz, ortalyq kóshelerdegi bes-alty galka fonarynan túsken jaryqtan batpaqqa batqan kaloshyńyzdy taba almaı qalasyz, — dep qaljyńdap kúlgende, basqalary onyń orynsyz qaljyńyn jaqtyrmaı qabaq shytysty.

— Nıkolaı Aleksandrovıch, sondaı sózdiń qajeti qansha, nesine burmalaısyz! — Bádendi kelgen orys kelinshegi, dala aqynynyń, oıly aqynnyń astarly sózin kópe-kórneý qaqpaqyldaǵanyna qyzaraqtap qaldy.

— Joq, ánsheıin, sóz retimen... Áıtpese túsinip otyrmyn, ǵapý etińiz, óte obrazno, obrazno!..

— Ondaı aıaǵyn ala almaı júrgen adamdar batpaqta galoshy túgili, qurǵaqta basynyń qaıda qalǵanyn bilmes, — dep Aqan da jutqynshaǵy soraıǵan Ivanıskııge unatpaı qarady da, endi shyn aıtysqa túskendeı ashynyp sóıledi, — Jaraıdy, onda panarlaryńdy, lampylaryńdy bazar shyǵyp kelgen qazaqtar aqshasyna alyp kelip jatyr. Aýylda da sham kóbeıdi. Al, bilim shyraǵyn, bilim jaryǵyn, júrek otyn aqshaǵa ala alasyń ba? Búgin Muragerdi qarsy alǵan qyzdar gımnazıasynyń, Tobyl kóshesindegi jetim-jesir, kedeı balalarynyń Ýbejıshesinen bir kisideı án salyp shyqqan kileń súırikteı-súırikteı shákirtterdi kórgende, sonaý alystaǵy aýylda kir-qońnyń, kúl-qońyrdyń arasynda júrgen beıbaqtar esińe túsip, janyń ashyp, kózińe jas keledi. Nege olar oqymaıdy, nege olarǵa mektep ashpaıdy? Olardyń jazyǵy ne?! — Aqan qaısybir orystyń qıyn sózderin, umytyp qalǵan kisi esimderin, ǵımarat, oqý oryndarynyń ataýlaryn Mámbetáliden surap alyp, aýdartyp alyp otyr, — Jáne de sonyń bastyǵy general-gýbernatordyń áıeli baron Taýbe eken.

— Baronesa deńiz. Ombynyń Blagotvorıtel qoǵamynyń aldamshy qýyrshaǵy ǵoı.

— Imperator Alekseıdiń áıeli, búgingi Muragerdiń sheshesi ımperatrısa Marıa Fedorovna da Vedomstnodaǵy áıelder oqý ornyn basqarady. Baronesa Taýbe men Dmıtrıeva-Mamonovalardiki de ánsheıin eliktegenge — solyqtaǵan ǵoı, — dedi Mámbetáli de.

— Al, Murager kemeden túskende ana qosylyp ánge salǵan kazaktar, ana taıaqshamen bárin basqaryp turǵan esaýl, qalaı dep ediń?!.

— Á, Sibir kazak áskeriniń kapelmeıstr Groves basqarǵan hory men esaýl Novoselov basqarǵan orkestri, — dedi Mámbetáli.

— Iá, ıá... Keıin biz sol orkestr degenin taıaý baryp qaradyq. Ne degen ǵajap, ǵajaıyp nárse, — dep Aqan basyn shaıqady, — Ǵumyrymda birinshi kórýim edi, mundaı tań qalmaspyn. Jańaǵy orkestrdegilerdiń bárinde bir-bir qaǵaz. Týra hadymsha jazylǵan quran betindegi áliptiń taıaqshalaryndaı syzýlar. Bári soǵan qarap tartyp tur. Ne degen ǵalamat! Men kóńildegi oıdy qaǵazǵa sóz etip túsirýdi bilsem de, kókiregindegi endi qaǵazǵa túsirý degendi kórmep edim. Ertede Farabı shaharynyń bir úlken ǵulamasy endi qaǵazǵa túsiripti degendi estigende, senerimdi, ne senbesimdi bilmeı, qaıran qalǵam. Shirkin-aı, qazaq dalasynda tunyp turǵan árisi, berisi bar neshe bir tamyljyǵan án men quıqyljyǵan kúıdiń talaıy umytylady-aý, mynadaı bop saqtalyp qalar ma? Nege ǵana osyny qazaq balalaryna úıretpeske, nege ǵana oqytpasqa?! Shirkin-aı!..

— Sonda kırgız... to estkazak balalaryn alalap ustaıdy demeksiz be? — dep Gorbýnov bul joly shyn bilmeske, shyn synap surady.

— Sizdińshe qalaı? Men sizderge bir mysal aıtaıyn: İshki Reseı jerinen ǵoı, jylda qansha pereselender kelip jatyr. Jer alyp jatyr, olardyń úı-jaı salyp alýyna, sıyr satyp alýyna, meniń bir Novıkov degen dosymnyń aıtýynsha, aqshalaı qaryz — yssýda beredi eken. Keıde usaq-túıekke qaıtarmaıtyn tegin aqsha da beredi. Al, sonda jeri de, sıyry da joq qazaq kedeı-kepshigine, músápir jetimderine, qaıyrshylaryna, jalshy-malaılaryna nege qaraılaspaıdy?

— Olar óz jerinde ǵoı, — dedi de, Ivanıskıı óziniń aǵat sóılegenin ańǵaryp, basqasha, buldyr ǵana aıta saldy. — Pereselenıe máselesi, jer máselesi — óte qıyn sharýa, Patsha ókimetiniń qupıa saıasaty, bul — úlken másele!

— Joq, bul alalaý, senbeý degen sóz, — Jurt aldynda nasybaı atpaıtyn Aqan osy tusta qaltasynan qalaı shaqshasyn alǵanyn bilmeı qaldy. Ernine bir shókim nasybaı salyp, qaıta sóıledi. — Taǵy da búgin mynadaı jaǵdaı maǵan kóp oı saldy. Árıne, buryn da az-maz oılanatynbyz. Kazak-orys áskerleri, polk dedi me, ne degen qaharly kúsh? Ásirese, kazaktardyń qylqandaı jastarynyń, qarshadaı balalarynyń polki qandaı sándi, qandaı keremet. Bári de óz qarý-jaraqtarymen, óz attarymen kelgen. Al, osyndaı qazaq áskeri, qazaq polki nege joq? Qazaq jastaryna da myltyq atýdy, zeńbirek atýdy nege úıretpeıdi?!

— Shynynda da kazaktar áskerge óz attarymen keledi. Sizderde ondaı ásker bolǵan ba, kazaktarda, ný, kazak-qaısaqtarda? Monǵoldar belgili ǵoı, — dep qazaq pen kazakty qalaı shatastyryp almaýdyń sharasymen Chernysheva sál qyzaraqtap, tutyǵyp qaldy.

— Nege bolmasyn. Eger bolmasa, osynsha ushan-teńiz jerdi qalaı ǵasyrlar boıy ıemdenip otyr deısiz! Árıne, oısyraı jeńilip, jappaı qyrǵynshylyqqa ushyraǵan kúnderi de kóp bolǵan... Iá-ıá, álgi kazaktar óz atymen shyǵady dedińiz, — dep, Aqan endi kelinshekke kúlimsireı, qýaqylana qarady, — Sizden, uıatyraq bolsa da aıtaıyn, ózińiz suradyńyz ǵoı. Qazaqta, qalaı deýge keledi, súndetke otyrǵyzý bar. Musylman paryzy. Súndetke otyrǵyzar baladan, bir jaǵy kóńilin aýlap, aldaý úshin, atyń kim? Atyń qandaı? — dep suraıdy. Bul — erte kezde, óz esimin suraýmen birge minetin atyn suraýdyń jóni. Bala sonda óz atymen birge, minetin qulyn, ne taıynyń atyn ataıtyn. — Bul — endi, báıgege miner, kókparǵa túser, saýyqta júrer atyń bar jigitsiń, elińdi jaýdan qorǵaıtyn atyń bar azamatsyń dep, elin, jerin qorǵaýǵa kishkentaıynan baýlýdyń, sanasyna júgirtýdiń bir túri, tárbıeniń bir qyry edi. Iaǵnı jaýgershilik ýaqytta ár jigittiń aty, tipti kermede, tún balasyna baılaýly turatyn kezderi bolǵan... Al Reseı qaramaǵyna kirgeli jaıbaraqat jatqan bosbelbeý jurt. Bul, bir jaǵy, — jaý kútpegen jaǵasy jaılaý tirshilik, — rahat ta shyǵar. Biraq, elin qorǵaýdy oılamaǵan, kútinbegen azamattyń júregi otynan aırylǵan shala, qolamta! Júrek otyn qalaı satyp alady degenim osy edi... Menimshe qazaq jeri nysanaǵa ilikkende, qazaq halqy eleýsiz qalyp barady: Jeriń nysanaǵa iligip, eliń eleýsiz qalǵannan asqan qorlyq joq!..

— Sonda osynsha taǵdyr taýqymetine kim kináli dep oılaısyz?

— Eń aldymen Reseı patshalyǵynyń qazaq elin basqaryp otyrǵan úlken orys ulyqtary: general-gýbernator, oıazdar, chınovnıkter. Qala berdi búgingi qazaq ulyqtary: bolystar, bıler, baılar, atqaminer ozbyrlar.

— Al, sonda, kırgız-kaısak ishinen shyqqan óz oqyǵan azamattary qaıda? — dep Gorbýnov Mámbetálige qarap eki-ushty jymıyp qoıdy. — Olardyń nege óz halqyna jany ashymaıdy?

— Ol oqyǵandarynyń biri — ózińiz mezgep otyrǵan Mámbetáli. Kóringen oqýdan shyǵyp, qýǵynda júrgen Mámbetáli. Shiderli attaı aýyl mańynan uzaı almaı júrgen munyń qolynan qazir ne keledi? Qazaqtyń kóp úmit artqan oqyǵan azamaty Shoqan edi, biletin shyǵarsyzdar?

— Bilgende qandaı!

— Bilemiz, árıne!

— Sol Atbasar dýanyna aǵa sultan bolamyn, qarańǵy qazaqtyń kózin ashamyn dep osynshama talpynyp edi. Ne kerek, aqshasy kóp nadan Erden Sandybaıuly jeńip aldy. Orys ulyǵyna, árıne, Shoqannan Erden paıdaly. Qazir el basqarǵan bolys, aýylnaılardan ne úmit, ne qaıyr? Óńsheń qara tanymaıtyn, jeri bar, baılyǵy bar topastar. Olar el ústinen salyq jınaýǵa, bermese tartyp alýǵa sheber. Sol aty-jóni kóp salyqtardyń qaıda ketip, nege jumsalatynyn el túgili, sol bolystarynyń ózi bilse bir sári. Qarańǵy el Sibirge jer aýdarylsa da, sebebin bilmeı kete barady. Oǵan jón-joba túsindirer kim bar? Orys ımperıasyna baǵynyp, qaramaǵyna kirgeli júz jyldan asqan eken, sodan beri qazaq elinde ne ózgeris bar? Alǵashynda eldi han bıledi, kele-kele eki jaǵynda eki orys zasedateli bar sultan bıledi, endi búginde onyń ornyna orys oıazy shyqty, qazaq el basqarýdan, óz erki, bıligi bar el bolýdan syrylyp keledi, qaǵylyp keledi. Erteń bolysyń da, aýylnaıyń da strajnıkter bolsa, til túsinbeıtin qarańǵy halyqtyń qoı bolmaǵanda nesi qaldy?! Eń arty ózimizdiń qazaq degen ulttyq atymyzdan aıyrylyp baramyz... Eshteme túsinbeseń de, qazaq bol, meıli shúrshit bol, áıteýir para berseń, ulyqtardyń qaltasyn toltyrsań, qalqaqtap aman júresiń. Sol da kún kóris pe, sol da tirshilik pe?!. Bırondar qaptap keledi, Bırondar!

Otyrǵandar bir-birine tańyrqasa qarasty.

— Para — búkil Rossıa jerine jaıylǵan indet! — dep, Gorbýnov endi orys elindegi paranyń neshe atasyn uzaq jyr ǵyp, qyzyna-qyzyna aıtty da, qaıtadan Aqanǵa buryldy.

— Sonda siz osy aryz, shaǵymdy Sesarevıchke aıtpaqshysyz, to est joldamaqpysyz.

— Árıne! Aýzym jetse, túgeldeı aıtamyz. Jetpese, aryz-shaǵym jazylǵan qaǵazymdy beremin.

— Patsha bul sumdyqtardy bilmeıdi dep oılaısyz ba?

— Shet jaǵasyn biletin shyǵar. Biraq túgeldeı bilse, óz ıeligindegi eldi osynsha qan qaqsatýdan oǵan túser paıda qansha?

— Sizdiń aıtyp otyrǵan sózderińizdiń bári oryndy, eki-aq qateńiz bar, ǵapý etesiz!

— Aıtyńyz, aıtyńyz, men sizdermen, bilimdi azamattar dep aqyldasyp, keńesip otyrmyn.

— Endeshe, birinshi qateligińiz — orys halqynyń taǵdyryn túgeldeı bilmeısiz, jańaǵy aıtqan qasirettiń kóbi — orystyń qarapaıym adamynyń basyndaǵy qasiret.

— Alekseı patsha óte orysshyl... qalaı edi... shovenıs deýshi me edi, ol qalaısha orys jurtyna qatygez bolmaq... Iá, Mámbetáli, olardyń orysshyldyǵynyń jalǵandyǵyn aıtyp ediń-aý!

— Iá, — dedi Gorbýnov, — Alekseı Úshinshi patsha basqa orysty emes, óziniń orystyǵyn jaqsy kóredi, orystyń dárejesinen góri orystyń dinin, pravoslavıany bárinen joǵary baǵalaıdy!

— Ekinshi qateligimdi aıtyńyz.

— Ekinshi qateligińiz — Patshaǵa senesiz. Siz, úlken adamsyz, bir eldiń úlken aqynysyz, kompozıtorsyz, aqyldy adamsyz, biraq balasha sengishsiz. Siz bul tarapynan... on jeti jasar Lúbov Kovedáevanyń isin qaıtalaǵyńyz keledi. Ne degen sengishsiz, — dep Gorbýnov basyn shaıqap-shaıqap nazalandy. — Ǵapý etińiz, sizdi jas qyzben salystyrǵanyma. Men bul arada, sábılik minezderińizdiń uqsastyǵyn aıtyp otyrmyn. Árıne, siz ol qyzdyń jaıyn bilmeıtin bolarsyz.

— Ol qyz kim edi?!

— Chernyshevskıı degen orystyń uly jazýshysyn Alekseev ravelınasyna qamaǵanda, túrme desek te bolady, áıelder gımnazıasynyń shákirti Kovedáeva Ekinshi Aleksandr patshaǵa, "Chernyshevskııdi bosatyp, onyń ornyna meni qamańyz" dep hat joldaǵan, — dep qysqasha túsindirdi Mámbetáli.

— Biraq oǵan tań qalatyn eshtemesi joq, — Sózge taǵy da Chernysheva aralasty. — Sol Ekinshi patshanyń tusynda, "Jas jetkinshekterge" atty proklamasıa óleńiniń avtory aqyn Mıhaılov bastaǵan bir top jazýshynyń mınıstrge jazǵan hatyn qaıda qoıasyzdar?..

— Iá, patshaǵa áli de senetinder az emes...

— Sonda, sizdińizshe, ne isteý kerek, qol qýsyryp otyrý kerek pe?

Gorbýnov Aqanǵa ashýmen jalt qarady da, óz qataryndaǵy qupıa adamdardyń biri emes ekenin jańa sezgendeı, sál tosylyp qaldy. Azdan soń baryp, alǵashqy oıyn jumsarta, qaljyńǵa aýdaryp, saýal retinde aıtty:

— Múmkin, patshaǵa sený emes, ornyna syrý kerek shyǵar?..

Aqan da sál oılanyp, únsiz otyrdy da, Sandyq taý stanısasy kazak-orystarynyń kebeje qaryn, tórtbaq, bylshıǵan sap-sary júz basyndaı óńirinde medal syńsyǵan búıirli jez samaýyrǵa qarap murtyn sıpap, áldeqalaı mıyǵynan kúldi:

— Ana samaýyrdyń syrtyndaǵynyń bári patshalardyń basy-aý deımin. Eger sonaý sońǵy patshany ornynan julyp tastasaq, jańa samaýyr taǵy bir znakqa jarıtyn boldy ǵoı!

Otyrǵandar dý kúlip, bir-birine qarasty. Olardyń kózderinde "Osy biz tym alysqa ketpedik pe?" degen qaýip te bar edi. Endi, bular áńgime betin qaljyńǵa, ázilge burdy.

— Endeshe shaı quıýshyny aýystyrý kerek.

— Múmkin osy samaýyrdyń ottyǵyn, shúmegin ózgertý kerek bolar.

Aqan da qaljyńǵa qaljyńmen jaýap berip, qatty kúldi:

— Olaı bolsa. Sizder qashan tort aıaǵymen teń basyp, tórt aıaqty stolǵa ózi keletin, tórt jaǵynda tórt shúmegi, tórt qulaǵy bar samaýyr jasap shyǵarǵansha, shaıqor qazaqtar ishimizdi keptirer óli sýdy ishe turatyn shyǵarmyz!..

Tún ortasyna deıin kóńil kóterip, án aıtyp, basqa kór-jer keńespen ýaqyt ótkizgen. Mámbetáliniń Ombylyq dostary, taǵy da jolyǵarmyz desip, qosh aıtysyp tarasqan. Tysqa shyǵyp, úıden uzaı bergendegi áńgimeleri mynaý boldy:

— Jańaǵy qyrǵyz-qaısaq aqynynyń aldynda tym ashyq sóılep ketpedik pe?

— Mámbetáli ózimizdiń adam demedi me? Jáne bul halyq — syrǵa berik halyq.

— Degenmen ózi úlken fılosof.

— Naıvnaıa fılosofıa.

— Naıvno? Potomý ı realno..

Mámbetáli bolsa, seri aǵasynyń sózine qarsy daý aıta almaı, ol aıtqan sózderdiń bárin, kóterem el taǵdyrynyń bárin tizip jatqa túsire berdi. Ǵadeletsiz sottalyp, Sibir aıdalǵan Shákeı, Ojymbaı, Baıbatyrdyń taǵdyryna ara túsip, olarǵa keshirim jasaýdy ótinýmen, Muragerge joldanar shaǵym hat sońy tań aldynda támamdalǵan.

5

Shilde. Juma kúni Ertis jaǵasyndaǵy qazaq aýyldary tańsáriden oıandy. Búgin patsha Murageri keletin kún.

Túni boıy qazan-oshaq mańynda et pisirýmen kóz shyrymdaryn almaǵan malaılar da sergek. Oryndarynan tura jaý qýyp kele jatqandaı tamaqtaryn apyl-ǵupyl iship alǵan qazaqtar qashan habar keler eken dep mazasyzdanyp, Jańa aýyl tusyndaǵy Ertis sýyna qaraıdy.

Murager habarsyz kelip, essiz úılerdi jalǵyz aralap ketip qalatyndaı tyqyrshyp, kórshi aýyldar bir-birine shapqynshylap, "senderge habar tıgen joq pa?" "oıpyrmaı, zaryqtyrdy-aý, qashan keler eken", "kóre almaı qalmasaq jarar edi" dep, sabyrsyzdanyp, sabylyp júr.

Kún kóterilip qyza tústi. Alysta qazaq dalasynyń qyrattarynda saǵym oınady. Patsha keler jaqtaǵy Ertis sýy baıaý aǵyp jatyr, keı ıirim tustary ǵana shymyrlap, qyz betindegi sulý shuqyrshaqtaı saqınalana dóńgelep, bir ıirim bir ıirimdi qýyp oınaıdy. Kemerge álsiz soqqan tolqyn da, sý betine sholp etip shyǵyp, qaıta súńgı jóneletin shabaqtardyń da óz tirshiligi ázinde, búgingi qyzyqtan beıhabar. Jazyq dala betindegi teńizdeı munartyp, dirildegen sheksiz saǵym da, qýań shóp arasynda yrshyǵan shegirtkeler, entige dem alyp, japyraǵy qýaryp túsken gúl, sybyzǵy sabaqtaryna damylsyz ushyp-qonyp júrgen kóbelekter, innen-inge kirip sypyń etken tyshqan, kesirtkeler de eshtemeden beıhabar.

Kún shyǵa ózen boılap ketken eki adam ǵana osy aıdalada mazasyz kúıge túsken. Biri Shyńǵys, ekinshisi Aqan. Ekeýi de birin-biri kórgen joq. Ekeýi Ertistiń eki tusynda. El dabyrynan jyraq ketken Shyńǵys qolyndaǵy etekteı qaǵazynan kóz almaı, kári kózi syǵyraıyp, qaıta-qaıta kúbirlep, daýystap oqıdy. Qaǵazda Murager aldynda oqylatyn quttyqtaý sóz jazylǵan. Kelgeli orysshaǵa jetik qazaq oqyǵandary jınalyp alyp udyqtasa jazǵan sóz on óshirilip, on kóshirilgen. Aqyry bir toqtamǵa kelip sóz júıesin aıaqtaǵan soń, polkovnık Katanaev, oıaz Konovalov, komısıa músheleri oqyp, jaramdy dep tapqan. Talaı jyldardan beri orys qaýymynan qol úzip, oryssha sóıleýge de ájepteýir tosańsyp qalǵan Shyńǵys óri jazýdy kózi kórińkiremeı, ári qıyn sózderge tutyǵa bergen soń, Murager aldynda múdirmeı shyǵýǵa jattyǵyp, japadan-jalǵyz pysyqtap júr.

Aqan da tolqý ústinde. Ertiske kelgeli aýyl-aýyldaǵy jınalǵan jurt keshqurym et jep, qymyz iship dýyldasyp, máre-sáre bolyp jatqanda seri keıde Mámbetálimen, keıde jalǵyz ózen boıyn boılap, jaıaý serýendep ketedi. Ótken ómirindegi talaı belester, dýmandy qyzyqtar esine túsip óz-ózinen shyrqata ánge basyp, keıde úrim-butaǵyn az jyl ishinde otap ketken zaýaldy kúnderi, alysta temir qursaýda júrgen dostary esine túsip, qaıǵydan aıdalada ezilip, muńmen oralady. Osyndaı kúnderdiń birinde jarqabaqtyń tusynan asyp, bir dóńesteý jerdiń yldıyna kelgende alystan qulpytasqa uqsaǵan qazyq tas kórgen. Qasyna kelip qarasa, bul arada mola da, zırat ta joq, jel ótinen, jaýyn tamshylarynan talaı zamannan beri mújilip tozǵan sarǵysh tas qara jerge tereńdeı qaǵylǵan. Tas adam músinine keledi, eki ıyǵy, ebedeısiz qashalǵan basy, aıshyqty qasy, murny, kózi, aýzy bar. Eki qolynyń da orny qashalǵan. Belýarynan jerge kirgen jaýynger qıapaty. Arqa tusynda qadymsha, jáditshege de, orys qarpine de kelmeıtin bóten, jat jazý. Kim bilsin, atam zamandaǵy qaraqorymdyq mońǵol, ne jońǵarlarmen bolǵan qyrǵyn soǵystaǵy jaýgershilik kezdegi áldekimderdiń qaldyrǵan belgisi me?

Aqan qazir sol tas músinniń aldynda sóılep otyr. Qolynda Shyńǵysqa jazyp bergendeı qaǵaz joq. Óz oıynan patsha Muragerine aıtar shaǵymyn pysyqtap otyr. Tas músin sóılemese de dombyranyń buraýyn keltirgendeı oı salyp, sóıler sózdiń tıegin tapqan. Aqannyń kóz aldynda sonaý baǵy zamanda qazaq jerin oırandap, balasyn qul, áıelin kúń etken zaman — mońǵoldar basqynshylyǵy, odan Qytaı ıeligindegi jońǵarlar joryǵy tizbektelip óte berdi.

Aqan mánerli sózderdi oılana terbep, asyqpaı sóılep otyr, sóılep otyr. Muragerdiń aldynda otyrǵandaı sóz tıegin aǵytyp, el tarıhyn áriden qozǵap, berige qaraı shıratyp keledi.

Tas músin úndemeıdi, kózi baqyraıyp, bedireıgen qalpy túk sezbeıdi.

Álden ýaqytta alystaǵy aýyl údere keshkendeı shý ete qaldy. Aqan da eleń etip, basyn kóterdi. El dúrligip jatyr. Tegi jańa aýylǵa shaqyrǵan-aý. Muragerdiń keletin merzimi taıanǵan ǵoı.

Aqan enteleı basyp, kıiz úılerge qaraı ushty.

Bul kezde Ertistiń jaǵasy qaraqurtsha qaptaǵan halyq. Birdi bir ajyratyp bolmaıdy. Jurttyń bári ózenniń arǵy qabaǵyna ótýge parom kútkendeı ıin tiresip, óńmendep, sýǵa qoıyp ketkeli turǵan essiz bir kúıde. Neshe kúnnen beri qanshama áýre bolyp daıyndalsa da árkim ózine tıesili orynǵa túrý ornyna, birin-biri janshyp, taptap ketetin múıizsiz qoılar sıaqty. kóp attyly kazaktar esirik jurtty omyraýlaı qaǵyp tártipke keltire almaı daýystary qarlyqqansha aıǵaılaıdy. Atyn shyrkóbelek aınaldyryp, appaq bıalaıly qolyn qaıta-qaıta kótergen Katanaevtyń da betinen teri sorǵalaı bastapty.

Aqan myna oıran-topalańǵa kirmeı, syrttaı barlap Mámbetálini taba almaǵan soń, jyrshylarǵa bólgen kıiz úıge bettedi...

Murager Nıkolaı Alekseevıchtiń belgilegen ýaqytynda kelmeı, bógelýinde sebep bar. Keshe kúni boıy dala general-gýbernatorynyń aldynan áskerı lagerge deıin sap túzep sozylǵan Sibir jáne Jetisý áskerlerin aralap shyqqansha, tap tóbeden qadalǵan kún ystyq tabadaǵy balyqtaı shyjǵyrdy. mundaı jelsiz aptapty búkil Shyǵys elderin aralaǵanda kórmep edi. Áıtse de búkil kazak áskerleriniń ishinde beıbit shaqta da, soǵys kezinde de eń kóp atty ásker polktaryn daıyndaıtyn sibirlik nakaznoı atamannyń kóz qyzyǵarlyq saıly jaýyngerlerin tek súzip ótýdi murager yńǵaısyz kórdi. Ásirese Rossıa ımperıasynyń bolashaq qorǵany jas kazaktar polkinde sap qurǵan búldirshinder men Túrik, Balkan soǵystarynda, kavkazdyqtardy, Hıvany jaýlaýda, Qoqan joryqtarynda negizgi tirek bolǵan qart kazaktar polkyna shyn peıilmen erekshe mán bergen edi. Omyraýlaryna ár dárejedegi ordender men medaldar, eń arty atqyshtyq ónerine alǵan erekshe belgilerge deıin saýsyldata taqqan kazaktardyń at ústinde otyrystary naǵyz jaýynger halyqtyń kelbetin tanytady. Saqal-murttaryn shırata tógiltken qart kazaktar qandaı tegeýrindi jaý bolsa da qaıtpaıtyn qajyrly jigerlerin sustarymen-aq ańǵartqandaı. Keýdelerinde kúnge shaǵylysqan úshten, tórtten Georgıı, rýmyn kreseri bar, óńkeı aqalteke attaryn mingen depýtat-kazaktardyń bas-basyna jeke toqtap, qaı soǵystarǵa qatysqanyn, bala-shaǵa jaıyn, turmys halderin, Rossıa ımperıasyn syrtqy, ishki jaýlardan qorǵaýǵa daıyndyqtaryn suraǵan murager tús aýǵansha kún astynda júrgen. Túski astan soń murager kórme zalyn aralap, Sibir kazak áskerleriniń tórt túrge bólingen jer ıeligimen, kartalar boıynsha Ertis boıyndaǵy Dolon jynysy, Qytaımen shekaralas İle jazyǵy, Bıiıs toraptarynyń jaı-kúıimen muqıat tanysty. Kún túspeıtin salqyn zaldyń ishinde búkil nókerlerimen sońynan shubyra ergen qala chınovnıkterimen birge ótkizgen úsh-tórt saǵat ýaqytta syrttaǵy tynys taryltar qapyraq pen oǵan kereǵar mundaǵy dymqyl aýa, syz ıisi qosylyp Sesarevıchtiń basy aýyrdy.

Keshe Sibir atty áskeriniń qolbasshylarymen uzaq otyryp, birinshi tosty kótergende-aq eki shekesi solqyldap, júregi loblyǵan. Biraq ony úlken qoshamet, saltanatty keshte sezdirmeýge tyrysty. "Dańqty Sibir kazak áskeri men oǵan týystas jetisýlyq ókilder úshin kóteremin, — Ýra!" dep zorlana turyp ishkende, kúrkiregen kúndeı ýralap aıǵaılaǵan jurttyń úni qaıta-qaıta jańǵyryǵyp, muragerdiń mıyn shaqqandaı boldy.

Túnde demalys bólmesine kelgende de óziniń jaısyz kúıin sezdirmeýge tyrysqan. Qala halqy bul túni tań atqansha Sesarevıchtiń densaýlyǵyna tost kóterip, jappaı ishýde edi. "Ego Imperatorskoe Vysochestvo Gosýdar Sesarevıch "Jalýet kazakov pocharkı vodkı kajdomý" degenin estip alǵan kazak áskerleri men ofıserler esteri shyǵa iship, Omby bul túni ýralaǵan únder men "slavsá, slavsá, naıg Rýskiı Sar", "Kak so vchera nash atamanýshka" ónderine, "Boje, tebá hranı" namazyna esirik aıǵaı-shýǵa kómilip turdy.

Murager tósekte de tynys ala almady. Basyna kún ótkendiki me, álde anyq aıyǵyp ketpegen Tsýdo Sanso jaýyzdyń qylysh jarasy ma, basy zeńgip, tynysy taryla beredi. Túngi vanadan soń, teńiz áskerı dárigeri fon-Rombah pen leıb-eger kirip, densaýlyǵyn bilip, shash arasyndaǵy beti qotyrlanyp túse bastaǵan syzat jaraǵa dári jaǵyp ketken. Olar aýyz bólmede túni boıy kóz shyrymyn almaı, Sesarevıchtiń shaqyrýyn kútip, basyna baryp otyrýǵa bata almaı álsin-álsin esikten syǵalap, dári-dármek ázirlep, shprısterdi qaınatýmen boldy.

Sesarevıch tań atqansha uıqyly-oıaý dóńbekship, ara-tura sandyraqtap jatty. Kóz aldynda Úndi dalasyndaǵy neshe túrli adam sengisiz ǵalamat zırat, dinı ǵımarattar, Akropol úıindileri, Nil boıyndaǵy hramdar, Fıle aralyndaǵy qazandaı qaınap, býyrqana tasyp jatqan tereń tolqyndarda balyqsha shorshyp súńgigen jalańash jabaıy adamdar. Osylardyń ortasynda qolyna qylysh ustaǵan Tsýdo Sanso. Kózi jańa ilinip bara jatyr edi, Iaponıadaǵy osy bir esten ketpes ýaqıǵa, taǵy da kóz aldyna keldi. Túsi emes, óńindegideı elestedi: Nıkolaı Alekseevıch ǵajaıyp baq, máýeli aǵash, gúlge oranǵan, jibekteı samal jeli janǵa jaıly Iaponıa jerinde rıkshada otyr, artynda prıns Georgıı Grecheskıı, odan soń prıns Arısýǵava, leıb-eger, eń sońyndaǵy rıkshada knáz Barátınskıı. Iaponıada týra osylaı bolǵan. Bular saltanatpen jyljyp keledi. At ornyna adam jekken qandaı qyzyq, birinshi ret otyrǵan adamǵa ári ersi, ári tańsyq. Eki jaǵynda qylyshtaryn mańdaıyna kóterip kirpik qaqpaı qatyp qalǵan jandarm samýraılar sapy. Bir kezde, oń jaq saptan júgire umtylǵan samýraı Tsýdo qylyshyn kótere berdi. Jan dármende ekinshi jaqqa rıkshadan sekirgen Murager basyna tıgen soqqydan qulady. Bul eki arada alda kele jatqan rıkshany súıretken adam álgi jandarmnyń aıaǵyna etpeleı qulap, ushyryp túsirdi de, Georgııdiń rıkshashysy ony qolynan túsken qylyshymen uryp, esinen tandyrdy.

Murager kózin ashyp aldy. Endi oıaý Sesarevıchtiń kóz aldyna jandarmdy kórip kelgen Shevıch, Tsýdo Sansonyń ustamaly aýrýmen naýqas ekendigin, Iaponıa halqynyń Sesarevıchke eshqandaı qasastyǵy joqtyǵyn, Tsýdonyń buryn da osyndaı óreskeldik jasaǵanyn baıandap tur. Budan soń Iaponıanyń jer-jerinen Sesarevıchtiń densaýlyǵyn suraǵan, onyń jaýyz Tsýdonyń qolynan aman qalǵanyna qýanyshty ekendikterinen, tez aıyǵyn ketýine tilektes ekendikterin bildirgen jıyrma tort myń telegramma qarsha borady.

Ólimnen qalǵan Iaponıadaǵy kezdeısoq oqıǵany esinen shyǵaryp, erteń qyrǵyz-qaısaqtarǵa baratynyn, olardyń da japondyqtarǵa uqsaıtyndyqtaryn oılap, taǵy da kózi ilinip bara jatyr edi, Sesarevıchke endi Memfıstegi uly faraon Ramzes jerlengen hram elestedi. Elloranyń birde ystyq lep, birde salqyn jel esken jer astyndaǵy qýys-qýys úńgirlerimen júrip, ondaǵy ǵasyrlar boıy en jaılaǵan jylandar ordasyna kezikti. Quj-quj qaınaǵan áýlıe jylandar bir-birimen aıqasyp, baılanysyp, jaýynnan keıingi jer qurttary shýalshandardaı dymqyl jabysqaq denelerimen ıreleńdep, aıyr tilderin sýmańdatyp ertteı ysyldaıdy. Bulardan jerkenip, ári úreılenip alystan aınala ótip bara jatyr edi, álde biri sup-sýyq denesimen shap berip, bilegine orala tústi. Sesarevıchtiń daýsy shyǵyp, oıanyp ketti. Qasynda fon-Rombah. Tósekte alasurǵan Muragerdiń jerge salbyraǵan bileginen jaılap kótergen dárigerdiń salqyn qoly eken...

Sesarevıch Nıkolaı Alekseevıchtiń bulaı bolmashy syrqattanǵanynan Ertis dalasyndaǵy qazaqtar da, olardyń patsha muragerin qarsy alýdaǵy tártip, sharýashylyq jaǵyn basqaryp júrgen komısıa adamdary da beıhabar...

Talmaý túste kún meılinshe kúıip, qyrbyq qaýdyń arasyndaǵy topyraq qolamtasha qyzdy. Tús aýa kún batystan bir ystyq jel turyp, endi bara-bara tynys taryltqan qapyryq dala ańyzǵaqqa aınaldy. Tań sáriden saıraıtyn boztorǵaı ataýly qanattary otqa kúıgendeı jerge sorǵalap qulap qaıda qalyń káde, shoq-shoq tobylǵy bolsa sodan pana izdep, eki búıiri solqyldap, aýyzdaryn ashyp, jatyp alǵan. Beısaýat qybyrlaǵan tiri jándik kózge ushyramaıdy. Patsha gerbindegi eki basty samuryqsha býaldyr aspanda jalǵyz qyran ǵana qalyqtap júr. Kópten kórmegen myna qujynaǵan adamdarǵa tańyrqap, birese aspan tórine-salqynǵa sińip, birese qaıtadan tómendep shyr aınalyp ketpeıdi.

Tańerteńgi astan soń nár tatpaǵan qalyń jurttyń qazirgi hali de qos búıirin soǵyp, alqynǵan torǵaılardyń múshkil halindeı. Torsyqpen qymyz aldyryp ishken neken-saıasaqtary bolmasa, kópshiligi tas tóbeden mı qaınatqan kún astynda qaıda tyǵylaryn bilmeı, bir-birinen kóleńke izdeıdi. Erteńgilikteı emes, bári de endi jónge kelip, óz retterimen sap túzip, jaǵadan bastap kıiz úılerge qaraı shubatyla damyldap, tyqyr shóptesinge moldasoqyna otyrypty. Patsha murageri aldynda baryn kórsetip qalǵysy kelgen shonjarlar znak, medaldaryn taqqan keń qoltyq, uzyn shapandaryn tań atpaı ústerine ilip, muzdaı kıinip alǵan edi. Endi, qoıny-qonyshtaryna ter saýlap, pysynap, moıyndary salbyrap amalsyz otyr. Alǵashqy saltanat qarqyny, alǵashqy merekelik ekpin joq. Báriniń unjyrǵasy túsken, bireý uryp-uryp tastaǵandaı tulaboılary ez-ez.

Tús aýa jyrshylar otyrǵan kıiz úıden shyǵyp, qalyń jurttyń shet jaǵyna tize búkken Aqan men Mámbetáli, ánsheıinde kóleńkeli saı qýalap, qamysty kólderdiń tereń sýynda belýardan shybyndap turatyn jylqy balasyndaı salqyn kıiz úıleriniń týyrlyq etekterin kóterip, keregeden soǵar samalda shyńyraý qudyqtan aldyrǵan baldaı qymyzdy sapyrta iship, qaryndaryn sıpap beıǵam jatatyn myna baı, bolystardyń shyjyǵan kún astynda ezilip, tyrp etpeı otyrǵan múláıim kúılerin kórgende mıyqtarynan kúldi.

— Osylar ǵoı, patshany kórdik degen bir aýyz maqtan sóz úshin keldi-aý, kórersiz erteń osylardyń kóbi qaratyshqaqpen aýyrady, — dep Mámbetáli Aqanǵa sybyr etkende:

— Ne degen maqtan súıgish, bos keýde edik. Ras, ras, ne el jaıyn aıtar sózi, ne eline aparar jańalyǵy joq. Jat jurtta qoısha shubyrǵan momyn, óz jurtynda qasqyrsha yryldaǵan keleńsiz jandar! — dep, Aqan seri de samaılarynan ter sorǵalap únsiz múlgigen jurtyna qarady.

— Patsha keledi!

— Patsha keledi!

— Sesarevıch!

— Uly mártebeli Murager!- degen daýystar ózen jaqtan bastalyp, oryndarynan óre túregelgen jurttyń ortasynan quıyndaı júrip ótti. Ózen boıynda attaryn sýaryp, eki-úsheýden áńgime dúkenin qurǵan kúzetshi kazaktar, gorodovoılar tyraqaılap shaýyp keledi.

Halyqtyń kezi Omby jaqta. Eki ıini túsken kazaktar, dunǵan taranshylar qaıtadan serpilip, qol oramaldarymen bet, kózderi shyradaı jaınap, saǵyna kútken asyl týysy alystan oralǵandaı nemese, Haqtaǵalanyń qasynan uly paıǵambar, sahabalardyń biri kele jatqandaı qýanysty.

Alysta Ertis boıynda qylt etip parohod kórindi.

— Kórindi, kórindi!

— Poı, poı, kóz ushynan shalynatyn ált keme ǵoı.

— Ózi úı sıaqty ǵoı kóship kele jatqan.

— Úıiń ne, kishi-girim taýdaı, shirkin-aı, Eslampordan shyǵa qyzyǵyn kórip edik-aý! — desip, qaısybir qajylar bir kóterilip qaldy.

— Ana qara, bozdap keledi.

— Ózi shynynda túıedeı bozdaıdy eken.

— Áli qasyńa taıap kelgende kóresiń, úni qulaǵyńdy jarady.

— Ne deıdi?

Týrbasynan tútini býdaqtaǵan qara keme Ertis sýyn taspasha tilip jaqyndaı tústi.

— Oý, óziniń tútini ne degen ǵalamat!

— E, otpen júredi deıtin.

— Parmen júredi deıtinderi qaıda?

— Tas kómir jaǵatyn kórinedi.

Buryn keme kórmegender alaqandarymen mańdaıyn kólegeılep, ózen betinen kóz almaı tamsanady.

— Ana qara, alystan taǵy bireýi kórindi.

— Ózi ekeý boldy ǵoı!

— Qaısysynda eken Mekelaı?

Polkovnık Katanaev taǵy da ózenge qaraı lap qoıǵaly turǵan myna esirik jurttyń qımylynan úreılenip, aýzyna aparǵan qańyltyr rýpormen sóılep tur:

— Myrzalar, depýtattar, tynyshtalyńyzdar! Tártip, ret saqtańyzdar! Ego Imperatorskoe Vysochestvo kelesi parohodta. Tártip saqtańyzdar. Oryndaryńyzdan jyljymańyzdar! Tapjylmańyzdar oryndaryńyzdan!

Jaǵaǵa taıaı bergende eki-úsh ret ishin tarta ókirip-ókirip qalǵan qara keme, tumsyǵymen tereń sýdy qaq jaryp, ózen betin tolqyndandyryp kelip toqtady. Qara keme ústinde jypyrlaǵan aq shaǵalalardaı óńkeı aq kóılek, aq shlápaly áıelder. Aldymen general-gýbernatordyń jubaıy baronesa Taýbe bastaǵan bir top áıel jaǵaǵa tóselgen arnaıy baspaldaqpen túsip, qaq jarylǵan depýtattardyń ortasymen keń, uzyn kóılekteri sýdyrlap, qaz moıyndaryn tákappar ıip, veerlerimen betterin jelpip óte berdi. Kóbiniń qolynda aq shatyr.

— Oý, mynalardyń bári qatyndar ǵoı?

— Iá deseıshi, biz de qatyndarymyzdy ala kelmegen ekenbiz, olar da qyzyq kóretin edi-aý.

— Myna aqqýlardyń qasyna qarasha qazdar sıaqty mamyrlap kelip otyrar edi.

— Munyń qatyn jandysyna ne berersiń. Qatynyńdy salpaqtatyp ertip júretin kápiristanbysyń, — dep qazaqtar birin-biri qaqpaqyldap jatyr.

Bul ýaqytta appaq "Nıkolaı" kemesi de jaqyndap qaldy. Onyń ústinde de jartasta qonaqtaǵan qustardaı palýbada tik turǵan óńsheń aq kıimdiler.

Eki ezýine naq kóbik tolqyn atqan aq keme Ertis sýyn jaǵaǵa lyq etkize shyǵaryp, shaıqala toqtaǵanda, jer qaıysqan adamnyń ystyqqa barlyǵyp, qarlyǵa shyqqan úni de dalany shaıqaltyp jiberdi:

— Ýr-ra! Ýr-r-a-a-a!

— Mah-raba! Mah-ra-ba-a-a!

— Ýr-ra-a!

— Mah-ra-ba-a!

Kemedegiler tobymen túsip kele jatqanda:

— Patsha qaısysy?

— Murager qaısy? — dep jurt bir-birden kúńkildesip, sybyrlasyp qaldy.

— Sonaý ortada kele jatqan Murager, — dep shet jaǵynan ala turǵan Mámbetáli ıegimen nusqady.

Sesarevıch áskerı kıimin tastap, búgin aq kostúm, aq qalpaq kıipti. Qolynda baldaǵy altyn trost. Mańyndaǵylar da Murager sıaqty kıingen Ombynyń general, ofıserleri ǵana jaltyraǵan oqaly áskerı mýndırlerimen júr. Qarý asynǵandar — kazak áskerı atamandary, muragerdiń konvoıy ǵana.

Bul kezde oń qanattaǵy Nurmaǵanbet úıiniń tabaldyryǵynan Ertis jaǵasyna deıin sý jańa kilemder tóselip qalǵan orta boıly, sulý murtty, qoıý dóńgelek saqaly, samaı shashymen tutasqan bádendi Sesarevıch nókerlerimen kilem shetine kelip toqtaǵan. Oń jaǵynda saqaly keýdesin japqan knáz Barátınskıı, sol jaǵynda dala general-gýbernatory Taýbe, sońynda flıgel-adútant knáz Obelınskıı, knáz Kochýbeı, "Mahraba, mahraba!" dep bir maqammen qosyla qurmet etken delegasıa sý sepkendeı basylyp, bári japyryla bastaryn ıip, kósh jerden muragerge tájim etti. Qazaqtyń qoǵasha japyryldy degeni osyndaıdan shyqqan-aý.

Eki jaǵynda Semeı, Jetisý delegattaryn ertken polkovnık Shyńǵys qarttyǵyn sezdirmeýge barynsha tyrysyp, symdaı tartylǵan áskerlershe denesin tik ustap Sesarevıchtiń aldyna toqtady. Ýysyna qysqan shıyrshyqtalǵan qaǵazdy jazyp, daýsy dirildep, sol barlyqqan únmen oqı bastady. Belin jazǵan jurt siltideı tynǵan.

"Vashe ımperatorskoe vysochestvo, My oschastlıvleny poseshenem Vashego ımperatorskogo vysochestvo, pervorodnogo syna nashego Velıkago ı vozlúblen- nago Gosýdará. Tem bole my schastlıvy, chto ımeem vozmojnostlıchno vyrazıt neskazannýıý radost po povodý ızbavleniıa Vas, chýdnym Promyslom Bojiım, ot opastnostı, ýgrojavsheı Vam, v dalekoı Iaponiı. Verte, Vashe ımperatorskoe vysochestvo, chto nastoıashıı den nıkogda ne ızgladıtsá ız památı kırgızov, ı chto poseshenie Vamı nasheı stepı poslýjıt zvenom, eshe krepche svázyvaıýshım nas s nashım starshım bratom, v dýhovnom edıneniı s kotorym my jelaem jıt, ýmeret, odýshevláemye obshımı nam chývstvamı bezpredlnoı lúbvı ı neızmnnoı vrnopoddanıcheskoı predannostı k nashemý Monarhý ı Otsý — Aleksandrý III ı k nashemý obshemý otechestvý.

V oznamenovanie takıh, ne otkajıte, Vashe Imperatorskoe Velıchestvo, nash dorogoı ı jelannyı gost mılostıvo prınát nashý hleb-sol — stepnoı kýmys".

— Áı, qasqyryń-aı, sol, orysshańnyń túbin túsiredi-aý!

— E, aq súıektiń aty aq súıek emes pe, ol seniń jaı qara qazaǵyń ba, — dep tóreler jaǵy sóz nobaıyna túsinbese de, aldyn-ala ázirlengen quttyqtaý sózdi múdirmeı oqyp shyqqan Shyńǵysty madaqtasa.

— Kakoı-takoı aqsúıek, qarasúıek! Ol qusap Ombyda oryssha oqysaq, biz de kórer ek, — dep bolystar jaǵynan bireý sultandy madaqtaǵan sózdi unatpaı qaldy.

— Jabyrlamaı tura turyńdarshy, "qymyz isher me eken", ana qara.

Shyńǵys semeılik ókil ustaǵan kúmis keseni alyp, muragerge usyndy. Sultandardyń sońynda Jetisý ólkesinen kelgen depýtattar taranshylar men dúngender tur. Qoldaryndaǵy betin úndi parchasymen japqan qytaı forforynda júzim.

Sesarevıch kúmis keseni aldy da, ernin tıgizip qaıtyp berdi.

— İshti, ishti.

— İshken joq.

— O nesi-ı-eı ishpegeni.

— Qap, myna ystyqta simirip salsa ǵoı, araqtan jaman dep týr ma eken.

— Onyń araq ishetinin qaıdan bildiń?

— Áı, orys balasy araq ishpeýshi me edi.

— Tek, qaıdaǵyny aıtpaı.

— Kim biledi ý qosyp berdi dep turǵan shyǵar, zapys bolyp qalǵan, káıtsin.

— Patsha balasy seniń qymyzyńa zar dep pe eń, rásimin jasady, sol da jetedi, — dep Muragerdiń ár qımylyna zer salǵan jurt kúbir-kúbir ete qaldy.

Taǵy da jurt shý etti:

— Mahraba.

— Mah-ra-ba!

Murager qaq jarylyp, taǵy da taǵzym etip ıilgen qoshametshil qalyń jurttyń uzyn kóshesimen kún sáýlesimen neshe qubylǵan sý jańa shyǵys kilemderiniń ústimen júrip Pań Nurmaǵanbettiń úıine bettedi.

Tap qasyna taıaı bergende, basy jerge jetkenshe ıilgen ulyqtardyń tilersekteri dirildep, kúbir-kúbir etedi. Tilderi sól ıkemge keletinderi "Vásh imprátrskı! Vásh bıshótshtýá!" dep mińgirlese, tilderi buraýǵa kónbeıtinderi qazaqshalap "Quzyryńyzǵa quldyq, — Aldıar Aq patsha!" desip, jyǵyla taǵzym etisedi...

Kóshpeli eldiń kıiz úıin alǵash kergen Sesarevıch ýyq, keregelerine deıin altyn tústi sary, aq bronzalar jalatqan keń otaýdy kózimen bir barlap etti de, astaryn syrtyna keltire ilgen qasqyr, túlki, kúzen, bulǵyn, janat, sýsar, ishikter men qoı, qulyn terilerinen tikken ton, tulyp, kúpilerdi asa zer sala qarady. Shyǵys elin bir jyldaı asyqpaı aralap, ǵajaıyp óner órnegimen sheber salynǵan mavzoleı, hram, ǵımarattardy kórgen Muragerge kıiz úıdiń qurylysy asa tań qaldyrmasa da, qazaq dalasynyń eshbir qospasy joq baǵaly ań terilerinen kıetin kıimderi ájeptáýir oı saldy. Jylyna bir ǵana Aqmola oblysy mıllıon som baǵasyna ań terilerin, úsh mıllıon som baǵasyna mal terilerin, qyl, múıiz ótkizedi dep edi dala general-gýbernatory qazaq jeri týraly aıtqanda. Áli sıvılızasıa jartylaı da enbegen en dala baılyǵynyń bul ósheıin bir bolar-bolmas qıyndysy ekenin boljaý qıyn emes edi. Muny Sesarevıch dala baılyǵynyń kórsetkishi etip eksponattar qoıǵan úshinshi kıiz úıge kirgende anyq baıqady. Munda qundyz, aq tyshqannyń terilerinen bastap, sýyr, sarshunaq, zorman, alaman sıaqty usaq jyrtqyshtar men úı haıýandary — jylqy, qara mal, qoı, eshki terileri, jún-jurqa, qyl-qybyrǵa deıin kórsetilgen. Qazaq dalasyndaǵy qasqyr, sileýsin, túlki, qarsaq, qoıan, jaıran, arqar, maral, kıik, eliktiń ishine shop tyqqan tulyptarymen qatar tomaǵaly tiri búrkit, qarshyǵa, lashyn, qyzyl qaz, aqqý, tyrna, qońyr qaz, ıtala, úırekterdi kórip, árqaısysynyń janynda qazaq dalasynda qanshama mol ekenin jazǵan sıfrlardy oqyp tamashalady. Bulardyń árqaısysynan áli myltyq dárisi sińbegen dala jupary men tegin jatqan baılyq, mol qordyń ısi sezilgendeı edi.

Murager qasyndaǵy gýbernatorǵa burylmastan ań tulyptaryna qaraǵan kúıi:

— Osynshama kóp ań men qus kırgız dalasynda buryn bolǵan ba, álde qazir de bar ma? — dedi.

Baron Taýbe Sesarevıch sóziniń aıaǵyna deıin muqıat tyńdap alyp, bar bilgeninshe tolyq jaýap berdi.

— Bul dalada, ańnyń bar túri kezdesedi deıdi. Keıingi kezde jolbarys, aıý, qablan sıaqty andar sıreı bastasa kerek. Áıtse de, Balhash kóli mańynda jolbarystar, Býrabaı taýynda aıý, sileýsinder áli de bar. Qulan deıtin jabaıy jylqyny ýaqyt tyǵyzdyǵynan ustaı almadyq, qyzyq janýar, ol týraly kırgız elinde kóp ańyzdar aıtylady. Al, myna kıik degen dala eshkisi Aqmola oblysynyń ońtústik betinde myń-myńdap, ósirip aıtýshylar mıllıondap kóship júredi desedi.

— Kırgızdarda ańshylar kóp pe?

— Óte kóp.

— Olarǵa eshqandaı shek qoıylmaǵan ba? — dedi knáz Barátınskıı.

— Ókinishke qaraı ondaı zań joq. Ańshylarǵa degen salyq máselesi de óli iske asyrylmaǵan... Vashe Imperatorskoe Vysochestvo, kırgızdar sibirlikter sıaqty a s terilerin satýmen shuǵyldanbaǵan. Andy kásipshilik úshin emes, kóbinese sporttyq áýesqoıshylyqpen qyzyq kórip aýlaıdy. Ári ketkende ań terilerinen álgi ózińiz kórgendeı kıim-keshek tigýden aspaıdy. Kırgızdardyń ańshylyq ónerin ózińizge kórsetemiz, óte qyzyq kórinis.

— Sonda qalaı, tym qurmasa or ańshynyń jylyna orta eseppen qansha ań aýlaıtynyn da bilmeısizder me? — dep, knáz Obelınskıı Murager bilgisi kelgen suraqty qaıtadan tiriltti.

— Árqalaı, — deı saldy gýbernator bul suraqty aıaqsyz qaldyrǵysy kelip.

— Máselen?

— Máselen, byltyr bir adam, Atbasar ýezinen Tanabaev deıtin feldsher eki aıda elý eki qasqyr aýlapty.

— Elý eki?! — Murager gýbernatorǵa buryldy. — Myltyqpen be, álde ıtpen aýlaǵan ba?

— Myltyqpen de, ıtpen de emes, azotqyshqyldy... strıhnınmen.

Ulyqtar Taýbeniń júzine tańyrqaı qarasty.

Atbasardyń ataqty baıy Janaıdardyń úıinen Sesarevıch qazaq halqynyń soǵys, ańshylyq quraldary — kóne saýyt-saıman — naıza, qalqan, qylysh, jebeli sadaq, shıti myltyq, shoqpar, soıyl, qanjar, selebe, qaqpan, tuzaq, dabyl, zyryldaýyq, taǵy tolyp jatqan dúnıelermen tanysty. Solardyń ishinde qazaq shonjarlary asa baǵaly, qundy belgi retinde qoıǵan, neshetúrli baǵaly tastarmen zerlegen qylyshty uly mártebeli Murager qolyna alyp, sabyna jazylǵan altyn jazýdy oqydy: "Pojalovana 24 maıa 1782 godý Imperatrıseı Ekaterınoı Velıkomý kırgızskomý sultaný Valıý po slýchaıý ýtverjdenıa ego v etot den hanom Sredneı Ordy". Osy bir urymtal jerdi andyp, bosaǵa jaqta turǵan Shyńǵys umtyla túsip Sesarevıchtiń qasyna taıandy:

— "Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Valı han bizdiń ákemiz bolady.

Qylyshty aýdaryp-tóńkerip qarap turǵan Murager Nıkolaı Alekseevıch kúlimdegen úlken shegirleý kózin Shyńǵysqa burdy:

— Onda Ǵabaıdýlla sizdiń týysqanyńyz boldy goı! Ol han ǵana emes, qytaı gramotasyn alyp Van saılanǵan joq pa?

— Durys aıtasyz, Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Onyń handyǵyn da, Vandyǵyn da eshkim, uly Rossıa ımperıasy da qoldaǵan joq. Ol Berezovkaǵa aıdalyp, tıisti jazasyn tartyp, qazasy sonda jetken.

— Sizge mátejnık Kenesary da týysqan ba?

— Bir urpaq qoı, Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Qazaqta bir bıeden ala da, qula da týady degen maqal bar. Kenesary kóterilisin basýdaǵy eńbegimiz úshin Ego Imperatorskoe Velıchestvo atynan gramota, keıin polkovnık chınin alǵanmyn. Tek knáz tıtýly ǵana...

— Chokan Valıhanov sizdiń balańyz ba?

— Týra aıtasyz, Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Uly Rossıa ımperıasynyń adal qyzmet etkeni úshin Ego Imperatorskoe Velıchestvo gosýdar Aleksandr Ekinshi patshanyń húzyryna iligip, arnaıy qabyldaýynda da bolǵan.

— Da, estýim bar. Uly Rossıa Imperıasyna adal qyzmet ete berýińizge tilektespin.

— Rad staratsá, Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Búkil han urpaǵy tal maı qyzmet etýdi ózderine baqyt dep sanaıdy.

Shyńǵys taǵy da birdeme deýge oqtala túsip edi, Sesarevıch esikke qaraı buryla berdi.

Úıge kire almaı syrtta osharylǵan qazaq shonjarlary Murager men Shyńǵys arasyndaǵy sózdi tolyq estimese de, ekeýiniń biraz sóılesip qalǵanyn kýlaktary shalyp, keıingi topqa jetkizgen.

— Patsha murageri men Shyńǵys uzaq sóılesipti.

— Ýálıdiń qylyshyn kórgen Muragerdiń han tuqymyna quty túsipti.

— Han dáýiri bolmasa da, sultandyq dáýir qaıta ornaıtyn shyǵar.

— Apyraı, myna Shyńǵys tuqymynyń, tórelerdiń tasy taǵy da órge domalamasa ıgi edi, — desken áńgimeler gý ete qaldy.

Sesarevıch budan soń tórtinshi kıiz úıdegi Semeı oblystyq statısıkalyq komıteti jınaǵan etnografıalyq koleksıalarmen, tas, qola ǵasyrlaryndaǵy kóne zattarmen, syrt, aıaq kıim tigetin qol ónerimen, patsha saraıynyń sovetnıgi fon Gernniń, statskıı sovetnık Pantýsovtyń qyrǵyz ómiri jaıly shyǵarmalarynyń túp nusqasymen, sol kezdegi taý-ken óndipic kásibi ıeleri Derov pen Popovtyń mys, qorǵasyn, jez, kúmisti qalaı óndiretinimen tanysty. Pavlodar, Zaısan, Petropavl, Kókshetaý, Aqmola, Atbasar, Qapal, Prejevalsk aýylsharýashylyk tehnıkýmdarynyń jaı-kúıimen arnaýly maketter, chertejder arqyly tanysty.

Endigi bir kıiz úıdiń ishi syqalǵan dúnıe. Ótken kıgiz úılerde kórgen ishik, ton, tulyptardyń neshe túri, ılengen aq terileri, qazaq sheberleri soqqan júzik, syrǵa, alqa, qapsyrmalar, qymbat asyl tastarmen bezendirilgen qamytsaıman, er-turman, qamshy, oıyp jasaǵan qasyq, ojaýǵa deıin bar.

Munyń bári Sesarevıchke ár ýezen jınalǵan tartý edi. Shyńǵys osy kezde taǵy da Muragerge jaqyndaı kelip:

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo, bul zattar dala baılary men bolystarynyń sizge arnaıy ákelgen tartýy, — dedi.

— Rahmet!

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo, kırgızdar syıly qonaǵyna qashan da shapan jaýyp, at mingizedi, bul — sol dástúri dep, baron Taýbe qosylyp edi, Shyńǵys endi erkindeý sóılep, jaqyndaı tústi:

— Vashe Vysokoprevoshodıtelstvo, at-shapan — óz aldyna bólek tartý. Bul tartýlardyń oǵan qatysy joq.

— Solaı ma? Báse at mingizý dástúri jeke bolýshy edi, ony oılaǵandaryńyzǵa kúmánim joq, — dep Taýbe muragerge qarap kúldi. — Vashe Imperatorskoe Vysochestvo, kırgız-kaısak jerinde jaqsy attar kóp. Atbasar ýezinde jańaǵy Djılkaıdarovtyń jylqy zavody da bar. Keshke ıpodromda sol zavodtyń attary da báıgege qosylady.

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo, keshki báıgede ozyp kelgen eń tańdaýly atty ózińizge tartý etpekpiz, — dep buryn kelisilmese de, Shyńǵys osy arada sóz retine qaraı taýyp ketti.

— Vot chto. Báse, báse, — dep gýbernator da máz bolyp qaldy.

Shyńǵys patsha murageriniń jas ta bolsa, qazaq jeriniń ótkeni men ketkenin jaqsy biletin suńǵylalyǵyna tań qaldy. Ǵubaıdolla men Kenesarynyń "bir qaryn maıdy shiriter qumalaqtaı" han tuqymyna óshpes tańba bop qalǵan ótken isterine kúıindi. Á degende aýzyna yńǵaıly sóz túspeı, abdyrap, ózi biletin Romanovtar tuqymynda da neshe túrli jaq-jaq oqıǵalardyń bolǵanyn aıtyp, óz bilgirligin de retti jerinde tanyta almaǵanyna ókindi. Biraq olaı sóz talastyrýdyń keregi bar ma?! Shyńǵys endi, taǵy bir sóılesip qalar tús bolsa, ne aıtyp, ne qoıýdyń qamymen júz túrli oıǵa shomdy.

Esh jerde qysylys taýyp, sózge, ánge múdirip kórmegen topjarǵan Aqan seri de patsha murageri jyrshylar úıine taıanǵan saıyn tynyshsyzdanyp, birtúrli júregi órekpip, býyn-býyny dirildeıtin sıaqty.

Aqan keshte Mámbetálige Shyńǵys qoıǵan saýaldy qoıǵan:

— Mámbetáli, qalaı oılaısyń, osy muragerdiń qazaq dalasyn ádeıi aralaýynda mán bar-aý. Erteńder Torǵaı jeri arqyly júrmekshi. Osy kórgeniniń bárin aq patshaǵa aıtyp barady-aý. Kóp nársege septigi tıeri haq qoı.

— Árıne, — degen Mámbetáli. — Bul, kórersiz, kóp uzamaı taqqa otyrady. Ákesi Alekseı keıingi jyldary jıi naýqastanady. Teginde, muny Shyǵys elderin aralatyp, jer kórsetýinde úlken gáp bar. Óz ıeligindegi qazaq tirshiligimen tanysýy da teginnen-tegin emes. Osy joly aq patsha Sibir temir jolynyń alǵashqy topyraǵyn salýdy da balasyna júktedi. Bilesiz be, temir jol salý degen memlekettik is, ol arba dońǵalaǵymen jol salý emes. Al Orta Azıany bıleý búkil Shyǵys eline ashylar qaqpa, jerdiń ústi men astynda jatqan baılyq qolynda bolý degen sóz. Rossıanyń bul ıeligi basqa uly memleketterge de, ásirese aǵylshynǵa, árıne, unamaıdy. Bul úlken saıasattyń basy, Aqan aǵa!

— Bul japa shekken kárip jandarǵa, esesi ketip ezilgen adamdarǵa jaqsylyq eter me. Munyń aıtqany Allanyń sózimen birdeı ǵoı onda. Ózi júrgen jolynda bir jańalyq belgisin qaldyryp ketý ejelgi handardan kele jatqan ısharat emes pe.

— Qaıdam, Aqan aǵa. Murager júrgen jolynda, Eneseı, Tobyl gazetteriniń jazýy boıynsha, keıbir jetim-jesirge, aıdaýdaǵy baqytsyz músápirlerge biraz jaqsylyq jasasa kerek. Ol jaqsylyq kimge tyǵyn bolmaq. Sibirde júrgen baqytsyzdardy aralap, orystar ıtjekkenge aıdalǵan túrmedegilerdi "neschastnye", ıaǵnı "beıbaqtar" deıdi, Aqan aǵa, biraz sorlylardyń qamalý ýaqytyn azaıtypty, aıaqtaryndaǵy buǵaýlaryn aldyrypty, bir kresándarǵa qytaıdan ákele jatqan "jemchýjnyı chaı" deıtin shaıdyń úsh fýntyn syılapty. Orys halqynyń "Konek Gorbýnok" degen ertegi-dastanyn jazǵan aqynynyń jesir áıelin shaqyrtyp alyp, marqumnyń balalaryna eki júz som aqsha beripti. Munyń bári, orystar aıtatyndaı, "teńizge tamǵan bir tamshy ǵoı". Ol da bir el aıta júrsin dep jasalǵan, taqqa otyrar kezdegi aldamshy dúnıeler. Onymen kimdi qaryq qylady...

Sońǵy altynshy segiz qanat kıiz úıge Muragerler kelip kirdi. Munda da alaqandaı jer ashyq qaldyrmaı kilem, alasha tóselgen. Jyrshy-kúıshiler oń jaqta qatar-qatar júginip otyr. Tórge Ombydan arnaıy ákelgen birneshe jumsaq oryndyqtar qoıylypty. Baǵanadan beri aıaǵymen tik júrgen Murager oryndyqtardyń birine kelip jaıǵasty. Patsha balasynyń nókerleri men general Taýbe de otyrdy.Bosaǵa jaqta Shyńǵys, polısmeıster Shmonın, Aqmola, Kókshetaý oıazdary, Semeı, Jetisý depýtattary, Kúshenuly men Omby general-gýbernatorstvosynda isteıtin bir-eki oqyǵan qazaq tilmashy, konvoı syrtta torýyldap júr.

Byltyr dúnıe salǵan ataqty Orynbaı aqynnan kóp tálim alǵan el arasyndaǵy qart jyrshy Sapaq patsha atyna uzaq madaqtaý jyr tolǵap, Muragerge qoshemetteý sózdermen maqtaý óleńin aıtty. Sesarevıchtiń irge jaǵyna qystyrylyp alǵan eki tilmash qolma-qol aýdaryp, birinen soń biri kezekpen sóz júıesin oryssha tárjimelep tur. El aqyndary biri óleńin bite bergende ekinshisi qaǵyp alyp shyrqata jóneledi. Ara-arasynda qobyzshyǵa, skrıpkashy, dombyrashy kúıshige de jol tıip, biri yńyrsyta syńsytyp, biri boz ingendeı bozdata, endi biri Saryarqaǵa keń jaıylǵan Baıjigit, Táttimbet, Toqa kúılerin bezildetip, júrek qylyn terbegendeı jorǵalatyp, dombyra ishegin bir kúldirip, bir jylatady.

Kóp ánshilerdiń ishinen Muragerge unaǵany Sandybaıdyń Ybyraıy boldy. Gúrildegen jýan daýysty, keń úndiligi jaǵynan atbasarlyq Qapashqa, shyrqata salatyn ashyq shyrqaý daýsy Birjanǵa uqsas Ybyraıdyń boıynda ánshige tán, ánshige qut qasıetterdiń bári bar. Birjan saldyń bir jıynda jas Ybyraıdyń ánin tyńdap otyryp: "Áli kórersiń, túbinde bárimizden asatyn osy jas peri Ybyraı bolady" degeni úlken óner ıesi bergen shyn baǵa edi. Kelgeli babynda júrgen Ybyraı murager aldynda aıanǵan joq. Qazaq dalasynyń áni osyndaı bolady dep bireýmen egeskendeı qulshyna túsip, qaryshty daýysqa basty. Sesarevıch "Tolqyn" ánine rıza bolǵany ma, bir emes, eki aıtqyzdy.

"Áýeli, bul tolqyndy bastaý qıyn, —
Ekinshi, patsha sózin tastaý qıyn", —

dep ekinshi aıtqanda, "kóptiń sózin" degendi "patsha sózimen" qolma-qol almastyryp, qyzyp, jeligip alǵan aqyn aqpandaǵy býrasha býyrqandy. "Tolqyn", tolqyn dese, tolqyndaı. Án yrǵaǵy najaǵaıly, daýyldy kúngi shalqar kóldiń ortasynan birin biri qýa júgirgen jaljaldyń tolqyndaryndaı jarysyp, ánshi kómeıiniń tereńinen kúmbirlep kele jatady da, gúmp etip jaǵadaǵy meńireý tasqa soǵylǵandaı aq kóbikterin aspanǵa atady. Shashýdaı shashylǵan tolqyn sýynan úrkip, shańq etip kókke kóterilgen shaǵaladaı qanatty ún endi tike shyrqap, eń shyrqaý bıigine jetkende biraz ýaqyt jemin ańdyǵan álgi shaǵaladaı aýada ilinip turady da, endi birde kúrt qulap, shabaq ilgendeı qaıta qalyqtaı jóneledi. Án sońynda kúmbirlegen ún el ańyzynda aıtylatyn bultty kúngi shaıtan qýǵan perishte arbasynyń dońǵalaǵyndaı kúrkirep, endi bir keshte perishte qamshysyndaı sart etip bitedi. Ánshi júzi de "Tolqyn" ústinde neshe ózgerip, birese túıilgen, birese jadyraǵan qabaq, shoqtaı jaınaǵan kóz, arýaqtana qozǵan qımyl, bar dene, bar bitimimen neshe qubylady. Ásirese, atyshýly usta ákesi Sandybaıdyń bir basylyp, bir kóterilgen mes kórigindeı ánshi Ybyraıdyń alqymy birde isip, birde basylǵany-aq kórer kózge ǵalamat. "Tolqyn" ánin tolqytqanda patsha murageriniń kózine qazir ne kóringenin, sezimine ne oralǵanyn kim bilsin, áıteýir, osy ándi Ybyraı aıtqan saıyn, Aqan seri kózine Býrabaı, Shalqardaǵy daýyldy kún, tolqyndy kól, aq shaǵalalar elesteıdi.

Ánshiler ánin aıtyp, kúıshiler kúıin tartyp bolǵan soń, kezek ónerpazdar ustazy Aqan serige tıdi.

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Myrzalar, qadirli qonaqtar, bul qazaq eliniń, qalyń jurttyń maqtanyshy, ataqty aqyn, ánshi, ári... — Shyńǵys tilmashqa qarady.

— Kompozıtor, — dedi tilmash.

— Iá, kompozıtor ári ańshy, saıatshy, el ishine seri, ıaǵnı rysar degen laqap aty jaıylǵan ardager azamatymyz Aqan. Aqan seri, — dep aǵa sultan náshine keltire tanystyrdy.

Mańyndaǵy ánshi-kúıshilerden bar tulǵa bitimi erekshe, kórki de ózgeshe, qalasha sándi kıingen, suńǵaq boı, otty kóz, sulý murtty Aqan ornynan turyp, qonaqtar aldynda tártipti, ınabattylyqpen keýdesine alaqanyn basyp tájim etti de:

— Uly mártebeli taqsyr, myrzalar, sizder luqsat etseńizder, qazaq halqynyń ótken, ketken shejiresinen birep sóz qozǵasam, — dep, jyrshylardyń orta tusynda otyrǵan beti qatpar-qatpar tereń ájimdi, kemıek shalǵa ıek qaqty.

Shyńǵys ta, bosaǵa jaqta turǵan orys ulyqtary da, "bul ne aıtpaqshy" degendeı, túk túsinbeı, bir-birine únsiz qarasty. Aqannyń el tarıhy jóninen sóz sóıleýi týraly komısıa múshelerimen aqyldasqan kelisim joq edi.

Sesarevıch Nıkolaı Alekseevıch quptaǵandaı, mańǵazdana bas ızegen soń, olar da demderin ishterinen alyp tyna qaldy.

Kemıek shal seriden belgi bolǵan soń, qýraı sybyzǵysyn aýzyna apardy. Qıaq murt basqan kóri ezýin bip jaǵyna ersileý qısaıtyp, sylqyldaǵan azý tisteriniń birine sybyzǵyny zorǵa qondyrdy. Azý tisteriniń bir-ekeýi-aq qalǵan qyzyl ıek kart erterekte Kókshe óńirine belgili aıtýly sybyzǵyshy Qabdesh. Buryn otyz eki tisi saý, qýatty jastyq shaǵynda el aralap, sybyzǵy ónerimen kún kórgen Qabdesh, bertin qartaıa kele, ol kásipten múldem qol úzip, azyn-aýlaq malymen sharýabasty bolyp, úıden shyqpaı otyryp qalǵan. Balalary ákeden juqqan ónerdi azdap ermek etip júrgen de, asa daryndy sybyzǵyshy bolmaǵan soń, tastap ketken. Osy joly Qabdeshti Shyńǵysqa aıtyp taptyryp alǵan Aqan edi.

Ertis boıyna kelgeli eski, umyt ónerin qaıta bastaǵan Qabdesh kúnde tartyp daǵdylanyp, ájeptáýir tóselipti. Ketik tiske dop túse qoımaǵan sybyzǵy á legende ysyldap, gýildep turdy da, bir kezde úni túzelip, saıraı jóneldi. Qabdeshtiń de kári saýsaqtary qý qýraıdyń oımyshtaryn boılap, baıaý jorǵalaı berdi. Áýeli bir-eki jelpindirip, ysqyrtyp alǵan sybyzǵyny sıdi asyqpaı boztorǵaıdyń únindeı shyryldata basyp, jan-sezimdi qytyqtaǵandaı ádemi bulbul únine aýysty. Qalyń kódeli sheksiz, shetsiz kósile jatqan ıen dala, jupar ıisti masatydaı jaınaǵan gúldi túzdiń erkindik, shattyǵyn jyrlaǵandaı kógildir aspan tórinde názik qanattary jybyrlap án salǵan boztorǵaı, máýeli aǵashtyń saıaly butaǵynda otyryp myń qubylta saıraǵan jez tańdaı ánshi qusqa kezek bergendeı. Tátti jyrda tátti syr bar.

Osy tusta kúmbirlegen qońyr únmen Aqan sóılep qoıa berdi:

— Qazaq qazaq bolǵaly jasyl baqty, taýly-tasty, ózendi-kóldi, qumdaýyt shóldi jalpaq túzdi mekendegen, erkin ósken erke halyq edi. Aýzynan shyrqalǵan án, tilinen mánerli sóz, astynan sáıgúlik at túspegen seri, jany jaılaý, kóńili oıaý sergek halyq edi. Qus ánshisi bulbul men sandýǵashtan án úırenip, kól erkesi aqqý, qazǵa daýsyn qosqan, jazıra jasyl dala, kók aspandaı keń, qara jerdeı jomart, bulaqtaı taza, taýdaı asqar, kúmis kóldeı tunyq halyq edi. Syrttan beısaýat adam kelse, qol qýsyryp qarsy alar, dosynyń basyna kún týsa, qaıǵysyn bólisip, baryn berip, baılyǵyn jumsar keń peıildi, júregi taza halyq edi, — dep, Aqan qazaq eliniń shejiresin áriden tarata bastady. Qanatyn keń jaıǵan qazaq úsh júzge bólinip, qyryq rý, myń-myń úıli, uly qaýymǵa aınalǵan elge kóz alarta bastaǵan syrtqy jaýyna qarsy attanǵan aıaýly uldary, kók saýyt asynǵan batyrlary uzaq-uzaq sóz bolyp, erliktiń jyryn pash etti. El birligin, jer birligin ustap, tutastyqty saqtaǵan erlerdi, jurtyna keńes, dýaly sóz, qonymdy aqyl úıretken jolbasshy sheshenderdi madaqtap ótti.

Murager utqyr tilmen sóılegen dámdi sózdi tilmashtary arqyly uǵyp, ara-tura bas shulǵıdy. Buryn shet jaǵasyn estise de, aqyn aýzynan shyqqan halyq tarıhyn tereńdep bilip, úńgı túskisi keletin sıaqty. Buryn-sondy qazaq jerinde dáriptelmegen, mynadaı jańa ónermen sybyzǵy sarynynda sóılegen qaryshty sózge, Aqan seriniń oıda joqta taýyp ketken tapqyrlyq sheberligine rıza bolyp, patsha balasynyń jaıdary júzine qaraǵan Shyńǵystar da máz.

Aqan qazaq dalasyndaǵy handyq dáýirdi, alasapyran kezderdi, ár hannyń tusyndaǵy neshe bir surqyltaıdy aıtyp, el birligin tozdyrǵan handardy dattap, úsh júzdiń basyn qosyp, jumǵan judyryqtaı bir qaýym, tutas el etpekshi bolǵan Táýke, Abylaı jaıynda uzaq-uzaq sóıledi de, tynysh jatqan beıbit elge erteden tyrnaǵyn batyrǵan jaýlardy, órtengen dala, jaıraǵan qala, úı ornyna kúl qalǵan aýyldy aıtyp, eń sońynda jońǵarlyqtarmen bolǵan aıaýsyz qyrǵynǵa jetti...

Osy tusta syńsyǵan sybyzǵy sarynyna botasynan aırylǵan ingendeı bozdaǵan qobyz zary qosyldy. Babyna kelgen aqyn úni de sańqyldap, daýyldatyp ketti:

— Sonaý ertede ata-babamyz urpaqtan urpaqqa, balanyń balasyna zar ılep aıtyp ketken, qulaǵyna quıyp, uǵyndyryp ketken ósıeti bar edi: "Batysynda orys tur, shyǵysynda qytaı tur, myna sózge kóńil bur; qalyń orys qaptasa, qonysqa kep qonǵany, qara qytaı qaptasa, aqyr zaman bolǵany"dep ketip edi. Qazaq qashanda úshke jarylyp, shashylǵan tarydaı basy birikpeı, aıtysa qalsa, jaq-jaq rýǵa, rýdan ataǵa bólinip, usaqtap ketetin kesepaty mol, jaý tıse, qashan yrǵalyp-jyrǵalyp qosylǵansha kúnin ótkizer kerenaý emes pe, sol jaratylysyn janynyń jarasyndaı túsingen jońǵarlar atoı salyp, qara qurtsha qaptap, qyzdaı tolyqsyǵan qazaq jerin qara kúlge aınaldyryp órtep keledi. Artynda istigin taqaǵan qytaı jurty, tapap tastaýǵa ol daıyn tur. "Qarataýdyń basynan kósh keledi" dep tize shýdasy jelkildegen túıe ústinde julym-julym teńmen birge teńselip, kózinen sorasy aǵa zarlaǵan qazaq eli, órtenip, óship jatqan qazaq jurty. Ońynan jar, solynan quz kezdesip, qaıda bararyn bilmeı, pana izdep basy aınalǵan, jeriniń keńdiginen, eliniń keńpeıilinen zardap shegip, úrgin-súrgindi kóp kórgen baqytsyz halyq. Sońynan kezquıryq, quladyndar qýyp, jan-jaǵynan qamalaǵan óńsheń jyrtqyshtardan sasqanda samuryqtyń baýyryna panalaǵan bulbuldaı Reseı eliniń qoltyǵyna kirgen qazaq mılláti, qazaq ulysy edi.

Daýsy ashylyp, ózi ashynyp qyzyp alǵan arqaly aqyn budan ári Reseıge baǵynǵan alǵashqy kezdegi jaýdan da, daýdan da qutylǵan meıirli, jaıbaraqat beıbit kúnderdi uzaq aıtyp, endi tynyshtyǵy buzylǵan kúnderge kelgende qaıta daýyldatty:

— Arqany qysqandaı aıazdy kúnder keldi. Momyn qoıdaı jýas elge, jylqy minezdes tynysh elge esirgen kóp ıt, bórikken kóp qasqyr tıdi...

Osy tusta baǵanadan tynysh otyrǵan ulyqtar yńǵaısyz qımyldap, qozǵalaqtap qaldy. Aqan sóziniń jalpy nobaıyn jetkizip, tez aýdaryp turǵan qazaq tilmashy endi sasqalaqtap, Muragerge orysshalaýǵa bata almaı, qıbyjyqtaı bastady. Aqan bógelmedi. Qazaqtyń nadan bolystary ishten shalsa, orystyń ákireńdegen ulyqtary syrttan shalyp, berekesi ketken, túsiniksiz kóp zań, kóp tártip, kóp salyq, paramen, jalamen esi shyqqan esil eldiń búgingi aıanyshty turmysyn, hal-aqýalyn baıandap, samǵaı berdi...

Sóz syńaıyn uǵyp, aqyn tútininiń qalaı burylǵanyn sezgen Murager budan ári tyńdaǵysy kelmeı, salqyn kıiz úı ishi endi qapyryq tartqandaı beımaza kúımen mańyndaǵylarǵa qarady. Tilmashqa "túsinikti, aýdarmaı-aq qoı" degendeı qolyn siltep belgi jasap, ornynan jaıbaraqat turdy da, polkovnık Katanaevqa ıek qaqty. Ulyqtardyń bári ornynan óre turdy. Aqan úni kilt úzildi.

Osy bir sátti kútken Katanaev ta shıraq basyp, Aqan seriniń moınyna Stanıslav lentaly medal taǵyp:

— Qyrǵyz dalasynyń aqyn-ánshilerine Ego Imperatorskoe Vysochestvo Sesarevıch atynan nagrada! — dep, esikke burylǵan Murager sońynan ere bergende, Aqan daýsy sańq etti:

— Uly Mártebeli ulyǵymyz, sózimdi túgel tyńdasańyz eken, men óz muńymdy aıtyp turǵam joq, ózińizge baǵynyshty qara halyqtyń muńyn shaǵyp turmyn!

Sál jymıyp qaıta burylǵan patsha balasy, Aqannyń sózin tilmashtan estip aldy da, onyń tap aldyna kelip toqtap, aqyn júzine mysqylmen qarady. Jap-jas jigittiń kózin syǵyraıta tesilip, kekesinmen mıyǵynan kúlgenin unatpaǵan namysty seri de kirpik qaqpaı qasqaıa qarady.

— Siz kırgız halqynyń jaqsy aqyny...

Aqan orysshalap qoıa berdi...

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo, siz qatty jańylyp tursyz, men qazaq halqynyń aqynymyn. Qyrǵyzdar basqa halyq.

Murager sál yńǵaısyzdanǵanyn sezdirgisi kelmeı, jymıyp qana kúldi:

— Iá, jaqsy aqyn, jaqsy orator. Biraq esińizde bolsyn, aqynǵa óleń kerek, saıasat kerek emes. Halyq qamyn oılaý — aqyn úshin artyq. Ýaqytyńyz tekke zaıa ketedi. Sizdiń bir basyńyzǵa óleń shyǵarý da jetedi. — Murager "endi túsingen shyǵarsyń" degendeı kózi kúlimdep, nókerlerine qarap: — Horoshıı panegırıst ı horoshıı panıker! — dep buryla berip edi, Aqan da orysshalap kekesinmen myrs etti:

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Aqyn qarǵy baý taǵatyn ıt emes, tili, oıy bar azamat!

— Oho! — Murager jelkesimen estigen aqynnyń oryssha aıtqan sózine tańyrqaǵandaı, kózi baqyraıa búkil denesimen tutas buryldy da, endi qaljyńdaǵandaı kúlip turyp, qatty aıtty. Uly Rossıa Imperıasynyń altyn medaline mise tutpaı, ony qarǵybaýǵa teńep dilmarsyǵan tońmoıyn, qarańǵy túzemdikke yzamen aıtty: — Oryssha jaqsy sóıleısiz. Jaqsy túsinetin de shyǵarsyz: Aqynǵa qarǵybaý ǵana emes, keıde tuzaq ta jarasady.

Ulyqtar myrs-myrs kúlip jiberdi.

Patsha balasymen yńǵaısyz sózge kelip sharpysqan Aqandy Shyńǵys jep jibererdeı qarasa da, aralasýǵa bata almaı, dymy quryp, surlanyp tur. Qazaq shonjarlarynyń biri "jetti ǵoı endi" dep mińgir ete qalyp edi, Aqan oǵan tosylyp, jasymady:

— Vashe Imperatorskoe Vysochestvo! Ózińizge baǵynyshty jandardy darsyz-aq, óz qolyńyzben býyndyryp óltirseńiz de, asyp jeseńiz de eriktisiz. Biraq kóringen jandaral, oıazdaryńyz, bolystaryńyz sizden buryn jep qoıa ma dep qorqam. Eger qazir tyńdaýǵa ýaqytyńyz bolmasa, — dep, beshpentiniń ishki qaltasyna qol sala berdi.

Sesarevıchtiń óńi qup-qý bolyp, sileıip turyp qaldy. Bir sátte qarsy aldynda turǵan dala aqyny emes, Japonıa samýraıy Tsýdo Sanso sıaqty elestep ketti. Qoınynan selebesin jarq etkizip, týra júrek tusyna qadaıtyndaı Muragerdiń mańdaıynan sýyq ter shyqty. Qas qaǵym ýaqytta Nıkolaıdyń basynda shym-shytyryq oılar júgirip ótti: Birinshi marttaǵy eki oqıǵa — ımperator ekinshi Alekseıdiń ólimi, ákesi — úshinshi Alekseıge jasalǵan qastandyq esine túsip, aldynda turǵan adam da qoınyna bomba ne qanjar tyqqan jaýyzdaı kórindi. Býyn-býynyn zorǵa ustap, teńselip ketken Murager Aqan seri ishki qaltasynan qattalǵan qalyń qaǵazdy alyp usynǵanda baryp esin jıdy. Artyndaǵy svıtalaryna, ofıserlerge syr bildirmeı, murt astynan kúlgen bolyp:

— Jalpy, poet ataýly... kórgensiz!.. Tárbıesiz! — dep zorǵa burylyp, kıiz úı ishinde kózi buldyrap, esikten túsken kún sáýlesine qaraı táltirekteı basyp júrip ketti.

Aqan seri kóp kúnder-túnder boıy ishteı tolǵap, Mámbetálimen qosylyp oı qorytqan el muńy, jurt tilegi jazylǵan qalyń qaǵazyn usynǵan qolyn túsire almaı, osy qalpynda tamyry tartylǵan adamdaı sileıip tur. Murager bar nókerlerimen esikten shyǵyp ketisimen, sońynda qalǵan Shmonın jolbaryssha yryldap kelip, Aqannyń moınyndaǵy medaldy julyp almaqqa qoly búrkit tuıaǵynsha búrisip, jaqyndaı berdi de, bata almaı, aqyn qolyndaǵy qaǵazdy bas saldy. Polısmeıster murty, jaǵy dirildep, aýzyna sóz túspeı, tisin shyqyrlatyp, shaǵym qaǵazdy up-usaq qylyp jyrtyp, untaqtap týraı berdi, týraı berdi. Tek qos ýysy tolǵanda baryp namystan ne úreıden óńi qýaryp, eseńgiregen Aqan seriniń betine, áýeli sol qolymen untaq qaǵazdy uryp, murager sózin qaıtalady:

— Kórgensiz!

Oń qolymen qalǵan qaǵazdy urdy:

— Tárbıesiz!

Qarsha boraǵan qaǵaz astynda betine qamshy tıgendeı namystan ólerdeı býlyqqan Aqan seri esikten qarap, kózderimen atqan Nurtaza, Turlybekterdi kórmedi. Keýde tusynda jaltyraǵan medaldy baý-maýymen julyp alǵysy kelip, tarbıǵan iri, túkti saýsaqtaryn tamaǵyna qaraı jaqyndatyp, qoly qaltyrap, bata almaı, ózin zorǵa tejegen Shmonınniń tysqa shyǵyp bara jatyp "týzemsy, barany, basýrmany" degenin de estimedi, — qulaǵy shýlap, basy aınalǵandaı máńgirip, kıiz úı ortasynda qımylsyz tura berdi.

Jerdi oıyp jibere jazdaǵandaı nyǵarlaı basyp Ertiske entelegen polısmeısterdiń eki jaǵyna alma kezek shyǵyp domalańdaı jorǵalaǵan Nurtaza shala orysshasymen tynymsyz sóılep keledi:

— Vasha blagoroda! Jaman boly, jaman! Murager aldynda uıattymyz. Búkil qazaq uıatty... Ol aqyndy ákelgen men emes, qarsy bolǵanmyn oǵan. Ony ákelgen Shyńǵys... Jaqynda ol oıaz Konovalovtyń da basyn jarǵyzǵan. Sol, sol... jaman óleńder aıtady... Naǵyz pont shyǵaratyn pontar. Ony endi qamap tastaý kerek... Abaqty, abaqty... — dep Nurtaza saýsaqtaryn keregeleı kórsetti.

Shmonın Ertis mańyndaǵy qaınaǵan jurtqa jete bere toqtady da, Nurtazaǵa ejireıe qarap, qol oramalymen sorǵalaǵan terin súrtti.

— Sen, volostnoı ýpravıtel, ondaı sóz aıtpa. Qashan Sesarevıch bul aradan ketkenshe munda eshkimdi qamaýǵa alýǵa bolmaıdy: Ýkazanıa bar, ýkazanıa, — dep suq saýsaǵyn shoshaıtty. — Túsindiń be? Sodan soń, búgin ıpodromda bolatyn at jarysqa, erteńgi saltanatty seromanıalarǵa álgi aqymaq aqyn barmaıtyn bolsyn. Túsindiń be? Vot solaı!..

Ánshi-kúıshiler Aqandy qalaı jubataryn bilmeı, daýyl soǵyp aýdaryp áketken qarasha úılerdiń jurtynda shoshaıǵan músápirlerdeı moıyndaryna sý ketip, únsiz otyr. Bári de qaıǵy jutqan kináli jandardaı oryndarynan tyrp eter emes. Álden ýaqytta "Nıkolaı" kemesi Ertis jıeginen jyljı bere ókirip qalǵanda baryp selk etisip, bastaryn kóterdi.

Aqan seri Stanıslav lentaly medalin moınynan sypyryp alyp, jerge urdy.

Baǵanaǵy búrkit japadan-jalǵyz áli qalyqtap júr. Kóne Grek elinen aýysyp, Reseı ımperıasynyń gerbinen oryn alǵan samuryq aspanǵa kóterilip, qazaqtyń keń dalasynyń asty-ústin tinte qarap, bolat tegeýrindi temir tuıaqtaryn qaı búıirden qadaýdy baǵdarlap júrgen sıaqty.

6

Aqan jyrshylarǵa tikken kıiz úıde japadan-jalǵyz. Qıaldanyp jatyr. Túndigi ashyq shańyraq kúldireýishi arasynan kóringen zeńgir aspanda keshegi jalǵyz búrkitten bóten kózge iliner qara-qura joq. Qulazyǵan keń aspanda shyrq aınalyp qalyqtaǵan qus qana jalǵyz jatqan serige tańyrqap, músirkegendeı sonaý túpsiz aspan tórinen kózin almaı qarap, birese tómen, birese joǵary aınala berdi, aınala berdi.

Baǵana ár kıiz úı aldynda shoǵyrlanyp, máre-sáre, ý-dý bolyp, qaladaǵy at jarysqa jurt aıaqtarynan tik kóterile daıyndalyp jatqanda, Aqan da Kókbestisin erttep, óz tobymen júrý qamynda edi.

Búgin, ystyq qaıta, Ombydaǵy jarys qoǵamynyń vıse-prezıdenti Dmıtrıev — Mamonovtyń ıpodromynda at jarys ótpek. Bul bir qyzyq báıge bolmaq: jarysqa qazaqtyń toıǵa baptap jaratqan sáıgúlikteri ǵana emes, kazak-orystardyń da ádeıi daıyndap ákelgen arǵymaqtary aralasa túsedi eken. Jáne jarys mejesin taǵaıyndaıtyn Muragerdiń ózi, báıgeni de ózi beredi desedi. Patsha áýletine kóńili sýyǵan Aqan endigi bolar bar qyzyqtan bezse de, at jarys, báıge degende tyqyrshyp, shydap jata almaǵan. Biraq ne kerek...

Dál júrer aldynda qasynda qarý-jaraq asynǵan, ordańdaǵan mástek mingen strajnıgi bar poshtabaı Jánibek Kókshetaý ákimderine tigilgen úıler jaqtan sypyrta jelip keldi de (áıteýir, qaıda júrse de osy bir syryqtaı neme solań etip izinen qalsashy), tas tóbeden qoıyp qalǵandaı:

— Áı, Aqan, sen nemenege at erttep, áýre bolyp jatyrsyń. Eshqaıda barmaısyń! Saǵan luqsat joq. Endi bul aradan tyrp etpe! Keshke Nurekeńniń aldynda bolasyń! — dedi de, qaıta burylyp, shoqyraqtata jóneldi.

Muny estigen Ybyraı da, yrdýan arbada qunysyp otyrǵan bir-eki aqsaqal da qasynda qalmaqshy bolyp edi. Aqan olardyń bul nıetin qostamaǵan.

Biriniń sońynan biri qazdaı tizilgen páýeske, trashpandar dál qasynan saltanatpen ótip jatyr, ótip jatyr. Atynyń jalynan sıpap qala bergen Aqanǵa jabyq kúımede tymyraıǵan Shyńǵys ta, áldenege máz bolyp qarqyldaı kúlgen Nurtaza da moıyn burmastan jelke tusynan óte shyqqan.

Kún etekke jaqyndaǵan mezgilde seri kóshken jurttaı tym-tyrys aýyldan jyraq Ertis jaǵasyna keldi. Sonaý alystaǵy shoq-shoq qaıyndardyń baýyrynda mal soıyp, as pisirgen jalshylardyń býdaqtaǵan tútin baýyrynda dabyrlasqan keshki daýystarynan bóten dybys joq. Tóńkerilgen bultsyz aspan astyndaǵy ystyq aptap qýyrǵan jer, salqyn túse tynys alyp, buıyqqan alyp sıaqty. Aǵyndy Ertis beti ǵana shymyrlap, ıirimdengen tustary bolar-bolmas syldyr qaǵyp, búlkildep aǵyp jatyr.

Ózen jaǵasyndaǵy qumdaýytta otyryp sý ıirimine maǵynasyz qaraǵan aqyn oıy shartarapta. Sonaý Omby jaqtaǵy aıǵaı-shý, mereke-dýmannan qaǵylyp, jaılaýǵa shyǵa almaı, jurtta qalǵan kemtar adamdaı qulazyǵan Aqannyń kóz aldyna alystaǵy eli, ata-anasyz júrgen Ybany túsip, oıyna jetimdik taýqymeti orala berdi: Jetimdik! Jetimdik!..

Bul dúnıede kim jetim? Nege adam jetimsireıdi? Jetimdik joqtyqtyń, qoly qysqa kedeıliktiń ǵana belgisi me? Joq, baı bola turyp, toq bola júrip te jetimdikke dýshar adamdar az ba? Balasynan aıyrylǵan ana da jetim, qurdasynan aıyrylǵan qart ta jetim, óz oıyn, óz bilgenin aıta almaǵan adam da jetim! Jan-jaǵynan qyspaqqa túsip, keń jeri ultaraqtaı bolǵan, aınalasyna qaraǵyshtap, músápir, múshkil halge túsken el de jetim? Búgingi qazaq aýyly?.. Iá, qazaq jurty da jetim?

Aıdalada adasqan qanatsyz jaraly qazdaı, judyryqtaı júregi ishke syımaı týlaǵan aqyn kóńiline áldebir sýyq oılar oralyp, qum dalada ysyldaǵan ańyzaq jeldeı án yrǵaǵy túsip, ózi-ózinen kúbirleı berdi:

"Sahara, jaılaý jetim, kólder jetim,
Qasyna munarlanyp el qonbasa".

Áp-sátte bas-aıaǵy jumyrlanǵan óleń týyp keledi. Óleń, muńdy óleń!

"Taǵy da bul dúnıede nashar jetim,
Jerine baram degen bara almasa"...

Japadan jalǵyz otyryp, kóńilinen kúmbirlep shyqqan óziniń máńgi serigi óleńin áldılegen aqyn endi, búkil el kóship kelgendeı, jańa týǵan joldarǵa qýanyp, ári qaraı jalǵaı túskenshe bolmady, selk etip, oń jaq búıirdegi jarlaýyttan bergi ózen yldıyna qarady. O, ǵajap! Bul ne degen ǵalamat? Qansha jyl ańshylyq, saıatshylyq quryp júrip mynadaı sumdyqty Aqannyń birinshi kórýi. Óz kózine ózi senbegen adamdaı tesireıe qarap, únsiz otyr: jalpaq túzden josylyp, shubyra kóshken júzdegen, tipti asyryp aıtqanda myńdaǵan súr tyshqandar, súr tyshqandar! Árqaısysynyń aýzynda bir-bir domalaq kesek. Aqan jaqyndamaı, alystan qarap jobalady: jylqynyń kepken qıy. Iá, solaı eken. Kele ózenge sholp-sholp túsken tyshqandar tynyq súıem quıryqtaryn qaıqaıta shanshyp, jeńil qıdy tistelegen kúıi, aǵyn sýdyń boıymen qıystaı aǵyp, arǵy jaqqa qylt-qylt etip jaldap barady, jaldap barady. Ózen betin bir qaýym ýaqytqa deıin tyshqandar, súr kóshkin basyp ketti. Aqan mekeninen bezgen ordaly jylan kóshin, ıleýin tastap josyla jer aýǵan qumyrsqa kóshin, tipti qar qalyń jyldary jyly jaqqa tabyn-tabyn bosqan kıikterdi kórip edi, mynadaı ǵalamatty túńǵysh kórýi. Biraq qoıan, saryshunaqtardyń aýatynyn qarttardan talaı estigen Aqan, jerinde, ininde qalýǵa dármensiz tıtimdeı tyshqandardyń kebine qarap turyp, áldekimge aıtqandaı:

— Bıyl shynymen jut bolady eken! — dedi. — Baıǵustar-aý, sonda qaıda baryp panalamaq. Qalyń qarly sibir ormandarynyń arasynan jazda, aldyn-ala meken-jaı saılap almaq-aý. O, ǵajap! Jaratylys, ne degen qupıaly ǵalamatsyń! Tirshilik aǵynynan aýzyna tezek tistep te amaldap, jaldap ótetin maqulyqtar bar-aý. Qaıtsin, úlken apattan urpaǵyn aman alyp qalýǵa tyrbanǵan tıtimdeı jaratylys!..

Qas qaraıa Ombydan jarysa shyqqan ulyqtar, sońynan qazaqy arbalaryn saldyrlatyp, shıqyldatyp basqa toıshylar aýylǵa oralǵan. Kóshe boıy ý da shý. "Janaıdardyń Meıramynyń kók moıyndary báıgeniń aldyn bermepti, birinshi, úshinshi báıgeni de alǵan sonyń attary, Jánibektiń Mustafasy da júz teńgelik kúmis shelekti báıgege alypty. Qazaqtyń attary aınala shabar kúrigińdi de shydatpaıdy eken, janýarlar-aı, meshan-peshandaryńnyń, kópes-mópesterińniń ordańdaǵan mástekterin dalada qaldyrmaı ma, táıiri, olar uzaqqa shaba alýshy ma edi, ánsheıin tyz etpe, úsh shaqyrymǵa tyrtańdaǵany bolmasa" desip, osy áńgimeni ósirip, bóstirip, gý-gý.

Meıramnyń atqa shapqan uly Muragerdiń óz qolynan alǵan altyn ımperıaldy birese kókke atyp qaqpaqyldap, birese alaqanyna qysyp, baýyryna basyp, aýyl-aýyldy, kıiz úı bitkendi aralap, shapqylap júr. Bir qolyndaǵy kúmis saýytyn kórsetip, kóringen adamnan baıǵazy alyp, kezdese qalǵandy úıine toıǵa shaqyryp júr. Bala emes pe, — qýanyshtan es joq.

Shynynda da, qýansa, qýanǵandaı eken.

— Aqan aǵa-aı, átteń, bara almaı qaldyńyz. Barsańyz da bolatyn edi... Bulary sumdyq eken. Sizdi sol aradan qýyp shyqpaıtyn edi ǵoı...

— Týh, adam degennen jer qaıysady, biriniń ústine biri minip kete jazdap shýlaǵan jurt... orystaryń da mundaı at qumar bolar ma?! Álgi krýg degenińizdiń ózi qyzyq eken.

— Tap aldynda úzeńgi qaǵystyra zýlaǵan top-top at qasyńnan ótken saıyn janyń shyǵyp kete jazdaıdy. Ne kerek, Meıramnyń baılyǵy bir kórindi-aý. Kók moıyndardyń zaýytyn tekke ustap otyrǵan joq eken, — dep, Aqanǵa bar qyzyqty táptishtep aıtyp bergen Ybyraı. Basqa ánshi-kúıshiler bir-birimen jaǵalasyp, kórgenderin jyrdaı qylyp, tóteden qosylyp, kıip-kıip ketedi. Attardyń qansha jerge shabatyn mejesin Muragerdiń ózi kórsetip, "shydamdylyǵyn baıqaý, ushqyrlyǵyn synaý" degen eki topqa bólipti. Uzaq shabýda Meıramnyń eki aty birinshi jáne úshinshi oryndardy alypty. Úsh shaqyrymdyq tyz etpe ushqyrlyqta Álı Kónshibaevtyń atynan basqa qazaq aty joq. Báıge alǵandar kazak-orys Rytov, kópes Sokolov, sotnık Bernıkovtar. Murager birinshi kelgen at ıelerine óz qolynan altyn baýly altyn saǵat, atqa shapqan balalardyń bárine de bir-bir altyn ımperıaldan beripti.

Jurt endi ár úıge jaǵalaı kirgen Meıramnyń balasynyń qolyndaǵy elý teńgelik kúmis saýytyna jazylǵan jazýdy túsinbese de aınaldyra qarap, ishterinde saýatty eshkim bolmaǵan soń, at ústinde júrgen biren-saran kazak-orystardy shaqyryp oqytady. "Prız Omskago obshestva ohotnıkov konskago obeǵa, v chestEgo Imperatorskogo Vysochestva Gosýdará naslednıka Sesarevıcha" dep ózi de zorǵa aıyryp, ejelep, yńkyldap-syńqyldap zorǵa oqyǵan strajnık, "al ne túsindińder" degendeı mańyndaǵy qazaqtarǵa ejireıe qarap, mazaqtap, qarqyldap turyp kúledi. Qazaqtar da tańdaılaryn qaǵysyp: "Oıpyrmaı, myna Meırekeńniń tasy órge domalady-aý! Patsha Murageri qalaı-qalaı ás kóterip jazǵan". "E-e, patshanyń aýzyna ilikken jaman bolýshy ma edi". — "Meırekeńniń ózi túgili, atyn da qosyp jazypty" desip, "Kon" degendi qulaǵy shalyp qalǵandary nobaılap, jobalap soǵady.

Búgingi toı shynynda Meıram úıinde. Ana-myna shildehana, súndet, kishigirim as kezindegi at jarys emes, búgingi at jarystyń jóni múldem bólek. Tipti qazaq dalasynda bolǵan talaı-talaı uly báıgelerińniń ózinen munyń orny basqa. Aldymen, bolashaq patshanyń óz qolynan eń alǵash syılyq alǵan búkil qazaq jurtynda osy Meıram. Sodan soń, at jarys aldynda "Jarys" qoǵamynyń qamqorshysy, atty ásker generaly Taýbeniń sóılegen sózinde kóp mon bar. Bul jarys ta — búkil Imperıany qorǵaıtyn áskerlerdiń negizgi kóligi ári qarýy — dala attaryn synaý. Jáne ol syn Murager aldynda ótpek. Osy synda Meıramnyń kók moıyndary ónerlerin kórsetpedi me? Endi onyń at zavodyndaǵy sáıgúlikterdiń baǵasy artyp, jer-jerden keler adamdardyń aldynda qany jerge tımese kerek. Ataǵy da, baılyq dańqy da endi búkil qazaq jeriniń tórt qubylasyna tarap, keń jaıylmaq.

Aqmola, Semeı bolysynyń belgili ulyqtary ǵana iriktelip kelse de, alty qanatty eki kıiz úıdi tirkestire tikken keń saraıdaı aq úı aýzy-murnynan shyǵyp, qonaqtar zorǵa syıǵan. Bular kóp ýaqytqa deıin qaljyń, keńespen otyryp, endi bir kezde áńgime tosynnan Aqan basyna aýǵanda, bári de qan jutqandaı tomsyraıa-tomsyraıa qalyp edi. Dala jandaralynyń buǵan qatty ashýlanyp: "Ondaı beıbastyqty ákelip, sóıletip júrgenderdiń ózin jazalaý kerek", — dep zirkildegenin komısıa bastyǵy osy ulyqtarǵa tóngen zaýaldaı, qazaq dalasyna soǵar úskirikteı etip, qara aspandy jaýdyra aıtqan.

"Dúıim eldiń, qalyń jurttyń qýanyshyn sý sepkendeı basyp, saltanattyń sánin ketirip, ala taıdaı búldirgen jalǵyz Aqan. Ol Kókshetaý ýezine ǵana qara tańba salǵan joq, ıisi qazaq qaýymyna óshpes daq qaldyrdy. Ony nemen óshirersiń, nemen jýarsyń. El ishindegi jáı ákim, myqty ulyqtyń aldynda jasalǵan kinárat bolsa bir sári, endigi tirshiliginiń ıesi, jalǵyz tiregiń de, baǵynyshty Qudaıyń da aq patshanyń aq ulynyń, qara tuıaǵynyń aldynda keshpes kúná arqaladyq. Tuńǵysh kórgen qalyń qazaqtyń túri mynaý bolsa, ózi jat jerden renishpen oralǵan keıisti patsha balasy elime-jurtyma kelip, qabaǵym ashylyp, jadyraımyn be degende, qarsy aldynan qol qýsyryp qarsy alar jurtynyń sıqy mynadaı bolsa, japon eli basyn jaralaǵanda, qazaq eli júregin jaralasa, — bul halyq haqynda ne oımen, qaı kóńilmen ketpek?!"

Osy oıdyń tumanyna qamalǵan Saryarqanyń beldi-beldi shynjyr balaq, shubar tósteri qatty kúızelip, keseldi Aqanǵa ne jaza tartqyzyp, ne aıyp salaryn bilmeı, ózdi-ózi biraz sharpysty. Nurtazanyń ish pikiri ishinde. Búgin patsha tóńireginde júrgen mártebeli ulyqtarǵa aýzy jetpese de, olardyń jolyn arshyp, syrttan qorýyshtap júrgen kishi ákimderdiń biri, óziniń dos-jary — qala prokýratýrasynyń chınovnıgi Dákonov degenmen sóılesken. Ol: "Ázir shyda, uly mártebeli Sesarevıch saltanatty saparda júrgende eshbir adam jazaǵa tartylyp, qylmysty bop jatpaýy kerek. Jáne bul onsha qaýipti element emes, el arasyndaǵy buzaqy. Áıtse de, qaısybir býnttardyń shyǵýyna osy sekildi býzaterlerdiń sebebi de tımeı qoımaıdy. Ol ózi sizdiń Aqan cepi qaramaǵyńyzdaǵy bolystyń adamy kórinedi ǵoı, aıtýyńyzǵa qaraǵanda, múldem uıat boldy, masqara boldy, osyndaı sumyraılardyń qyrsyǵy sizge de tımeı qoımaıdy, árıne. Beker ákelgensiz ondaı senimsiz sýbektilerdi. Aı, qyrsyǵy tıedi, árıne, tıedi. Bilem sizdiń jaǵdaıyńyzdy. El basqarý, ásirese qarańǵy eldi basqarý ońaı emes. Onyń ústine, aldy-artyn kóp oılamaıtyn aqkóńil, adal jansyz... Jaraıdy, biz de qarap otyrmaspyz, aramyzdaǵy dostyq qarym-qatynas úshin arashaǵa túsermiz. Ádette, óziń úshin emes, bireý úshin kúıý degen tosynnan kelgen apatpen teń. Ol apattan aman alyp qalý ońaıǵa túspeıdi, oılamaǵan jerden kılikken ol da bir shyǵyn... Shyǵyn... Iá, onsyz da bolmaıdy. Shyǵysyna qaraı kirisi. Jaraıdy, ol týraly keıin! — dep Aqannyń óreskel isinen soń qyl shylbyrdy jutqandaı qınalǵan Nurtazany odan saıyn qaıǵynyń ıirimine tunshyqtyra, bir-eki batyryp-batyryp aldy da: — "Ázirshe shý shyǵarmańyz. Uly mártebeli Sesarevıch attanǵan soń, ondaı buzaqylardy azdap úıretip alarmyz. Endi ony qadirli qonaqtardyń mańynan aýlaq ustaǵaısyz. Alda ýaqyt bar, aqyldasarmyz", — dep qubylmaly úreıli sóziniń sońyn jumsartqan boldy.

Osy sózden soń ózine qarap laýlaǵan órtke qarǵasha salyp, ottyń betin basqaǵa burý aılasyna keshken Nurtaza, el bıligindegi adamdardyń aldynda arylyp qalýdyń qamyna kóshken.

— Aqanda meniń alty alasy, bes beresim de joq, uzynda óshim, qysqada kegim de joq. Sondada onyń el serisi emes, tatýlyǵyńdy, dám-tuzyńdy búldirer el perisi bolatynyn ejelden-aq qaqsap kelem, aýyl arasyndaǵy lańy azdaı, endi bútkil jerimizdi jalǵyz ózi laılaǵan joq pa? — dep kómeıindegi sózdi sýyrtpaqtap kele jatqanda, jınalǵan top ishinen:

— Aý, ózi el arasyndaǵy toı-dýman bir basqa, myna uly saltanatqa qalaı ruqsatsyz kelip júr, osy bir qańǵybastan tartar boldyq qoı sazaıymyzdy, — dep bir shonjar qabaq shytqan bolyp edi.

— Ruqsatsyz júretin bul, nemene, qazaǵyńnyń toıy ma edi. Bul shaqyrýmen, qaǵazben jınalǵan uly patshanyń toıy emes pe! Buǵan tizimsiz kelgen bir de bir jan joq, ár bolystyń adamyna jaýap beretin sol bolystyń ıesi bolady da. Jetistirdiń, Nurtaza! Qazaqty da el, jurt dep, ádeıi atap shaqyrǵanda, ana áýmeser esirigińdi salpaqtatyp ákep, taǵy da kórsettiń ónerińdi. Endi Aqandy ǵaıbattap, bar kináni soǵan aýdarmaqsyń. Myń tasqynǵa — bir tosqyn. Ózim bilem, ózim sheshem deıtin órkókireksiń, Nurtaza. Bir qumalaqtyń bir qaryn maıdy shiriterin oılamadyń. Seniń taıyzdyǵyń úshin, endi qazaqtyń tereńi, tunyǵy laılandy. Endi sen luǵatsyz, tárbıesiz emes, bárimiz kórgensiz bop otyrmyz aq patshanyń aldynda. Áli de kósemsip, sheshensigiń keledi. Bir mysqal ar, bir shókim uıat bolsashy bir mezgil! — dep baıaǵy boıyna taraǵan kek ýyty qaıtpaı júrgen Pań Nurmaǵanbet aıaǵy shalysa bastaǵan Nurtazany ońtaıly kezde jambasqa ala bergende, qaq tórde qunystaý otyrǵan Shyńǵys tamyry bileýlengen sińirli qolyn kóterip, "já!" degen belgi jasap, yrǵasa bastaǵan eki shonjardy tyıyp tastady. Kóterilgen qoldyń sekseýildiń butaǵyndaı tarbıǵan kókshil saýsaqtary aýada sál ilinip turdy da, kári búrkittiń tuıaǵyndaı jumyla berip, arqasyna japqan oqaly shapanynyń shalǵaıyn qymtady. Qantalaǵan shúńirek sýly kózin aınala qadaı qarap aldy da, elge bılik aıtyp dáýirlep turǵan kezindegi tákappar qalyppen ıegin sál kóterip:

— Já, bolar endi. Ekeýińniń ańdysýyńa, alysýyńa keń sahara jetpegende, daladaǵy daýyńdy qalaǵa ákeleıin deppeńder. Uly mártebeli aq patshanyń aldy senderdiń qajasar oryndaryń emes. Aqandy munda ákelgen men. Julqyssańdar, menimen julqysarsyńdar, al myna uly toı ústinde qabaq shytysyp, sózge, daýǵa barysyp, shyrq buzar bolsańdar, aýlaqqa ketip, jeke qyrqysyńdar, — dep zildi únmen betterin toıtardy. Buǵaq ornynda taramystanyp bileýlengen, aryq etiniń terisi salbyraǵan tamaǵyn qaıta búrkedi de, óz kinásyn da moıyndaǵan adamdaı sońǵy sóziniń jibin bosatyp aldy, — ...Tap osy jıynda bulaı bolar dep oılappyn ba?!

Nurtazanyń kútkeni de osy edi. Uly toıdy daý-damaısyz, saltanatpen ótkizý kerektigin aıtqanda, júni jyǵylyp, jýasyp qalǵanmen, buzaqy Aqannyń kelýine sebepker Shyńǵys ekenin birjola anyqtap, jurt aldynda appaq sútteı tazaryp almaqshy boldy. Seriniń betine kópshilik qolymen topyraq shashyp alsa, keıin onyń taǵdyryn sheshý óz ıeligine jalǵyz tıerin oılap, qam jasap qaldy:

— Shyńaǵa, men daý izdep júr deımisiz. Qaltarystan shyǵa kelip soqtyqqan myna pańdar, erteń tutanar otqa maı quıa salýǵa ázir turǵan joq pa? Aq patshanyń toıy jaman Saǵynaı shaldyń asy emes, Aqan oınaq salatyn...

— Áı, Nurtaza, arýaqqa tıispe, tilińdi tarta sóıle!

— Iá, Aqan oınaqtaıtyn qyzoınaq emes dep Qudaıdyń zaryn qylyp em, bolmadyńyz. Joq jerde bedel salyp, ony alyp kelgen siz. Endeshe, muny aıaqsyz qaldyra almaımyn. Toı shyrqy buzylmasyn deseńiz, ózińiz ákelgen Aqandy ózińiz qýyńyz bul mańnan. Bizdiń mańymyzǵa jýymasyn, endi ol bizdiń el adamy emes, elden shyqqan alapes, qaıdasyń-aı álgi, qaıdasyń aqı, áı, Jánibek, Aqandy alyp kel osynda, aǵa sultan shaqyrady de, tez ákel, jetkiz munda.

Esik jaqta sóz tyńdap, ulyǵy ulysa, birge ulýǵa bórideı daǵdylanyp qalǵan ákki poshtabaı jyrshylar túsken úıge qaraı sorańdap, tabanymen jer oıyp jibererdeı adymdaı jóneldi.

Jer apshysyn qýyrǵandaı jantalasqan Nurtazanyń myna qylyǵy Shyńǵysqa da, basqa ákimderge de aıan. Bul da naǵyz urymtal jerde shaýjaıdan alyp, tasadan atylǵan sasyq kúzendeı sultannyń tamaǵyna jabysa ketti. Onyń sasyq pıǵyly — ózi de qýrap turǵan qý shaldyń kúre tamyryn qıyp, janyn zánnámǵa jiberý emes, alqymnan qysyp býyndyryp, bar kinásin moıyndatý. "Átteń, oralmaı ketken qaıran kún, — eger burynǵy zaman bolsa, arystandaı aqyrǵan aǵa sultan eshkiniń quıryǵyndaı sholtańdaǵan jaman bolysty mynadaı basyndyryp qoıar ma edi. Bir shertkennen qalmaıtyn yzyńshyl sonanyń ıyqqa, tóbege shyǵyp oınaqtap, ol azdaı, dál tamaq astyndaǵy juqa terige jabysyp, qadala shaǵýyn qarashy. O, zaman-aı! Osy joly patsha ulynyń nıeti jaqsy sıaqty edi. Áıtpese, sultan ataýlyny bar bedelden aıyryp, oqaly shapandarynan basqa eshteme qaldyrmaı, bılik ataýlydan jurdaı etkende, kúlge shókken kári býradaı artyn kótere almaı, shońqıyp otyryp qalǵan toban aıaq Shyńǵys búkil Kókshe óńiriniń zıalylaryn bastap, toı aqsaqaly bolyp keler me edi?! Múmkin, myna patsha balasy erteń ákesiniń ornyna taqqa otyrǵanda, burynǵy sultandyq dáýirdi qaıta ornatar. Tóre áýletiniń kúni qaıta týar. Ákesi júrgizgen saıasatqa qarsy júrer patsha muragerleri az ba? Múmkin, osy joly-aq kóp nárseni ishine túıip keter. Múmkin... múmkin... Endeshe, bir Aqannyń basyn qorǵaımyn dep, ata-babanyń qolyna qaıta qonar baqyt qusynan aırylyp qalar. Bul toıdaǵy bar áreket, sóılener sóz — bári erteń Muragerdiń qulaǵyna shalynbasyna kim kepil. Aınala torýyldaǵan patsha tyńshylarynan kóp neme joq. Bul, shynynda, úlken syn. Bıylǵy, kúzge qalǵan saılaýǵa shyqpa janym shyqpa dep zorǵa turǵan kúni qarań myna Nurtaza tegin shyjalaqtap otyrǵan joq. Qaıtsem súrindirem, qaıtsem aıyp salmaǵyn óz ıyǵynan aýdaryp, basqanyń moınyna artyp jiberem dep otyr. Joq, bul arada súrinbeýdiń sharasyn oılaý kerek. Qaljyraǵan jylqyǵa tuıaq sıar shuqanaq ta jetip jatyr omaqasa qulaýǵa: Muragerdiń aldynda namazǵa uıyǵandaı basy jerge jetkenshe taǵzym etip, pir tutqan eldiń sol qasıetti namazyn buzǵandaı shyrq ketirgen Aqannyń eserligin eleýsiz qaldyrsa, erteń aıyp salmaǵy ózine túseri haq. Endeshe, daıashynyń ańysyn ańdyp, syńaıyn synaǵan myna qasqyr, túlkilerdiń aldynda qabyrǵasy qaıysa otyryp keleshekte tartar aıyptan aıyǵý qajet..."

Qabaǵy túksıip, jaýraǵan adamdaı qymtana túsip, túnere qalǵan Shyńǵystyń qazirgi túri shyn aıanyshty edi. Búkil Saryarqany jaılaǵan qazaq ataýlynyń toıdaǵy bıligin saltanatty jıynnyń tizginin qolyna alǵan kári tarlandy, aqsúıek tóreni el bılegen basqa shonjarlar kúni búginge deıin kúndep kelse, endi joq jerde belinen shoıyrylyp, búk túsip qalǵanyn kórgende, ishterinen "sol kerek, shoq-shoq!" dep, eńseleri bir kóterilip, jaıdary jaırańdaǵandaı boldy. Ózdi-ózimen dýyldasyp, qaıdaǵy joq sózderdi qaqpaqyldasyp, toı daıashysyn bir qaltarysta eleýsiz qaldyrǵandaı qarǵasha shýlasa bastaǵan. Talaı jıyn, neshe surqyltaıdy kórgen jyryndy Shyńǵys muny da ańǵarmaı qalmady. "Tura turyńdar, áli de basyndyrmaspyn, meni qaýqary joq kári jylandaı kórip otyrǵan shyǵarsyńdar, kári bolsam, bolarmyn, biraq jylandy neshe kesseń de, bir kesirtkedeı qaýqary bar, kesirtkeler, qashan bul aradan ketkenshe aldymda qaıqańdap, jorǵalarsyńdar" dep, baǵanadan beri ishte saqtap otyrǵan sumdyq habardy osy tusta aıtyp qaldy:

— Al jarańdar, — dedi daýsyn zildendirip, shapan ishindegi oń qolyn taǵy kóterdi. — Erteń kótenge ókpelegen qara quldaı bolmańdar. Senderge aıtar taǵy jaısyz habar bar.

Jurt jym-jyrt tyna qaldy.

— Ózderińe belgili, erteń uly mártebeli Muragerge Ertistiń batys jaq keń jazyǵynda qazaqtyń ulttyq oıyndaryn kórsetemiz. Oǵan ańshy qustaryń, qasqyr ıtteriń, kókparshy, soıylshylaryń saqadaı saı shyǵar.

— Árıne.

— Árıne.

— E, oǵan sóz bar ma, — desip qaldy otyrǵandar.

— Meniń aıtpaǵym ol da emes, — dedi Shyńǵys túksıe túsip. — Sol oıyndardan soń, keshke qaraı uly mártebeli Murager men onyń nókerlerine, qurmetti qonaqtarǵa zıafat jasalyp, syı-sıapat kórsetilmek.

— Banket berilmek, patsha aǵzamynyń mártebesine qazaq mılláti atynan jasalar qurmet zıafatty oryssha banket deıdi, — dep Kúshpenuly "banket" degen sózdi ózi oılap tapqandaı osy arada osymen onynshy ret aıtty.

— Sol zıafatqa keletin adam sany, ár kıiz úıge bólinetin, uly mártebeli Murager túser úıge bólinetin adam sany ózderińe málim júz elý edi. Búgin joǵary mártebeli dala general-gýbernatory óz qolymen elýge túsirdi. Uly mártebeli Muragermen dastarqandas bolatyn adam sany jıyrma edi, ony onǵa túsirdi. Sol elý adam sanatyna kimderdi qurbandyqqa shalamyz, qadirli on adam kim bolýy kerek, — osyny quzyrlaryńa salyp, aqyldasyp alsaq dep edim, — degende, jańa ǵana jaırańdap otyrǵan bı-bolystardyń ánderi qashyp, kózderi jasaýrap qaldy. Erteń eline barǵanda "aq patshanyń qasynda otyryp, bir tabaqtan dám tattym" dep jyr qylar maqtanyshyn aldyn ala oılap, piship qoıǵan shonjarlar, endi kózine qamshy tıgendeı jasqanyp, Shyńǵystyń aldynda músápir kúıge tústi. — Ár úıezdiń ár bolysynan eki-úsh adamnan bolsa da jarar edi. Endi qysqa jip kúrmeýge kelmeı otyr. Aqyldasyp pishken ton kelte bolmas, báriń de uly otyrysqa jaraıtyn azamatsyńdar, biraq kóbińniń jolyń bolmaıtyn dedi. Buıryq solaı!

Moldasaqynǵan Shyńǵys qos tizesine qarap, búk túsip, únsiz otyryp qaldy. "Qalaı? Bir mytysam, shondanaılaryna áli de batatyn shyǵar" dep, kári tizesine rıza bolǵandaı, ishteı kúlip otyr. Mújilip-mújilip, sýdyraǵan súıegi ǵana qalǵan qara kemik ólmeshi shaldyń bulaı tákapparsýyna yza bolǵanmen, eshkim oǵan batyp eshteme aıta almady. Qaıta uly dastarqannan dámeliler aıaq astynda patsha saltanatynan, úlken májilisten qaǵylýdan qorqyp, Shyńǵysqa jaǵynyp qalýdyń jolyn izdestirdi.

Buryn da Shyńǵyspen talaı qajasyp úırengen ári búgin kóńili tasyp, shalqyp otyrǵan Meıram ǵana tolyq denesimen qalyń bóstektiń ústinde bir yrǵalyp, qoıý sary saqalyn sıpap, kekesinmen kúldi:

— Adam qartaıǵan saıyn yndyny taryla beretini nesi eken? Shyńekeń buryn da kelimdi-ketimdi kisige onsha qoly ashyq bolmaýshy edi...a-aı, ol dúnıege attanarda sarań adamdardyń judyryǵy túıilgen kúıi ashylmaı qalady deýshi edi.

Oý bastan qaljyń, ázil sózderdi qyljaqpas, áýmeserlerdiń ónimsiz qylyǵy dep, bostan-bos yrǵasa berýdi jaratylysynda unatpaıtyn Shyńǵys Meıramnyń ilmeshegin aıaǵyna deıin tyńdady da, estimegen bolyp:

— Aıtqandaı, saǵan eskertem dep umytyp ketken ekem-aý. Muragerdi shyǵaryp salar kezge búgingi báıgeden kelgen Kóktuıǵyndy daıynda, jýyp-tarap degendeı, aıyl-turman ábzelderińnen uıatqa qalyp júrme, — dedi. — Ómildirik, qaıysqanyńa deıin kúmis japqan sándi bolsyn. Jibek jabýyn da qaldyrma.

— E, ony Murager mine me?

— Minip qana qoımaıdy, alyp ketedi.

— Alyp ketkeni qalaı?

— Qazaq qonaǵyna qalaı at mingizýshi edi?

— E-e, at mingizem desem, ózim-aq mingizbeımin be, meniń malymdy qashannan beri syrttan bıleıtin bolǵan eń?

— Ol arasyn bilmedim. Keshe general-gýbernatordyń ózi: "Báıgeden kelgen atty el saltymen qazaqtar Sizge mingizbek" degen. Seniń bıligińdi general qaıtsin... Eger Muragerge bermeımin deseń, onyńdy aıt, erteń-aq generaldyń qulaǵyna salýǵa bolady.

— Oıpyrm-aý, endi... endi... Murager surasa, odan... Kóktuıǵynnan basqa attar da... — dep Meıram shoq basyp alǵandaı tyzalaqtap, bir qyzaryp, bir surlandy.

— Solaı, Meıram, — dedi Shyńǵys aıyzy qanyp. — Kóktuıǵynnan basqa atty berip, bizdi jyn uryp ketti me?! Kózi bar emes pe? Mazaq etkiń kelgen eken!.. Jaraıdy, endi álgi zıafat máselesine oralaıyq.

Meıram da, jurt ta mysy quryp, úndeı almaı qaldy. Álden ýaqytta:

— Sonda qalaı, tizimge ilikken júz jetpis adamnyń elýi barmaı qalatyn boldy ma, bul ne jarlyq?! Jaman úıdi qonaǵy bıleıdi dep, qazaq eliniń qansha adam shaqyryp, qanshasyn qoıatynyna general-gýbernatordyń aralasqany qalaı? Qyryq rýdan jınalǵan qazaq azamattaryna senbegeni me? — dep Álibektiń inisi, adýyndy jas bolys Aqbuzaý sóz bastap edi.

— Báse-aý deseıshi, qyryq rýly eldi bir arnamen aǵyzyp, bir jolmen júrgizip, ashsa alaqanynda, jumsa — judyryǵynda ustap kelgen aǵa sultanymyz toı jabdyǵyn, qonaq dástúrin bilmeıdi degeni me, qoı, ol ánsheıin "baıdyń malyn baıǵus qyzǵanadynyń" keri shyǵar, — dep ekinshi bolys Shyńǵysqa kópshik tastaı saldy.

— Iá, ol aıtqanynyń reti joq.

— Kelisken ekensiz, bárimiz de uly mártebeli Muragerdiń májilisinde bolamyz, bolashaq patshamyzdyń aldyn endi kóremiz be, kórmeımiz be?!

— "Ala qoıdy bóle qyryqqan júnge jarymas" dep, qazaq ulyqtarynyń bir-birinen ne alalyǵy bar. Bárimiz de Muragerdiń ákesi — aq patshanyń aıaǵyna aldıarlap bas uryp, qasıetti jaryqtyqtyń amandyǵyn tilep namaz oqyp, qol qýsyryp qyzmet jasaǵannan basqa ne jazyǵymyz bar, — dep, taǵy biri Muragerdiń tabaǵynan qalmaýdyń qamymen uzyn arqanǵa salyp, kósile sóılep, shubyrtyp kele jatyr edi, syrtta júrgen bireý kıiz úıdiń esiginen ishke syǵalap:

— Aqan seri kele jatyr! — dedi.

Kúni búginge deıin qastarynda júrgen seriniń atyn estigende, ertegidegi albastynyń atyn estigendeı bári tym-tyrys tyna qaldy. Bul úıge Aqan emes, jazyqsyz bireýdiń qanyn júktep, endi osyndaǵylardyń biriniń basyn ala kele jatqan qandyqol jendetti kútkendeı.

Qashan ulyqtar otyrǵan úıge jetkenshe kegejesi keıin tartyp, kelgisi kelmeı, jan-jaǵynan kekete, qorqyta, tabalaı qaraıtyn suryqsyz kezderdi kórgisi kelmeı, del-sal kúıde jaqyndaǵan Aqan, endi shıyrshyq atyp, oıýly jarma esikti julqa ashyp, ishke sup-sur bolyp endi.

Jurt beri ótpeı, bosaǵada turyp qalǵan Aqanǵa bir, tunjyrap, túnere túsip, basyn kótermegen Shyńǵysqa bir qaraıdy. Ekeýiniń ne dep qaqtyǵysatynyn andyp, qyzyqtap otyr.

Shyńǵys Aqannyń kirgenin tóbesimen kórgendeı, basyn temen tuqyrǵan qalpy, estiler-estilmes mińgir etti:

— Men senen basqa ónerdi kútsem de, tap osy "ónerińdi" kútpep edim. Jerdiń ústimen kelip, astymen qaıtatyn boldyq...

Aqanǵa Shyńǵys ta, eshkim de otyr degen joq. On eki qanat úıdiń dál tórinde qunysqan sultannyń úni zorǵa estiledi.

— Shyńaǵa! — dedi eńsesin kóterip, attyń shoqtyǵyn ustap attanǵaly turǵan adamdaı bosaǵaǵa qolyn artqan Aqan. — Daýsyńyzdy qattyraq shyǵarsańyzshy, myna ulyqtarǵa kelin emessiz ǵoı, shymyldyq artynan syńsyp sóıleıtin!

Buryn ózin qatty syılaıtyn, ózi de has ónerin qasterleıtin ashýly aqynnyń soqtyǵýǵa turǵanyn jazbaı tanyǵan Shyńǵys, jurt aldynda abuıyryn tógip almaýdyń, qartaıǵan shaǵynda adýyn, azýly Aqannan sóz estimeýdiń sharasyn kózdep, jumsaq sóılesip, juqarta bitirýdi oılady. Kóldeneń jurttyń eki arlandy qart, ákki arlan men kemelinde turǵan jyryndy arlandy alystyryp qoıyp, aıyzdary qanǵansha qaraıtyn syńaılaryn ekeýi de uqty. Áıtse de, asa tisterin batyrmasa da, bir-birinen taıqaqsyp, taıynatyn jer qalmady.

Shyńǵys baıaý ǵana basyn kóterdi. Ózine týra qadalǵan Aqannyń otty kózine sýly kózi túse berip, taıyp ketti. Qaıtadan basyn ıe berip, shapanyn taǵy da qymtana túsip, jótkirindi de, daýsyn kótere sóıledi:

— Aqan shyraq, jasyratyn ne bar, keıbireýlerdiń aıtqanyna qulaq aspaı, kári qyńyrlyqqa salyp, ózińdi osynda, uly mártebeli Muragerdiń aldyn kórýge ákelgen ózim edim. Endi, búginde, betimnen basyp, elge qarar júz qalmaı, taıǵanda júzqara bolyp otyrmyn. Qazaq mılláti — óziniń qonaqjaıly sypaıygershiligimen, luǵatty tártip, tárbıeliligimen aty shyqqan ulys. Bul minezi — keleshek násilge, urpaqtan urpaqqa mura bop qalar qasıeti. Al sen bolsań, eldegi tentektigińdi uly adamnyń, uly patsha Murageriniń aldynda jasap, aıyqpas uıat arqalattyń halqyńa. Seni "kórgensiz", "tártipsiz" degen Murager sózi qazaq qaýymyna, bar qazaq eline taqqan min. Ózińdi aıamasań da, jurtyńdy aıasań etti. Halqyńnyń abuıyryn saqtasań etti.

— Á, Shyńaǵa, — Aqan sultan sózin kıip ketti. — Siz halqyńnyń abuıyryn deısiz. Aldymen, halqymyzdyń demeısiz be... Ol halyq sizge de, maǵan da, bárimizge de ortaq emes pe? Sodan soń, abuıyryn deısiz. Ol az. Men abuıyryn ǵana emes, halqymyzdyń keleshegin de saqtaǵym kelmedi me:

"Ombyda, patsha kelip, boldy jıyn,
Qaldyrmaı bárin tegis bolys, bıin.
Mınıstr, gýbernator, sovetnıkter
Bas qosyp, májilis qurǵan uly dúıim.
Nıkolaı ımperator huziretine
Sóıledim bul qazaqtyń jaıy-kúıin.
Unatyp ol shahzada bizdiń sózdi,
Hosh kórip, altyn medal qylǵan syıyn".
Osy ma sizge unamaǵany?!

— Qazaqtyń jaı-kúıin sóıleıtin sen sonshama kim ediń? — dep Nurtaza bas salyp edi, Aqan kekesinmen kúldi:

— Halqymyzdyń taǵdyryn, kúıin aıtýǵa da shen men shekpen kerek pe? Halqyń dep soǵar júregiń bolmasa, saýsyldaǵan temir shennen ne qaıyr. Al elimizdi, jurtymyzdy oılasaq, ol haqynda patshaǵa bárimiz jamyramaı, bireýimiz ǵana aıtqanda turǵan ne aǵattyq bar?!

— Joq, Aqan, sen túsinip tursyń, olaı burma sózdi. Meniń aıtarym, myna elińniń kózinshe aıtarym sol, endi Muragerdiń aldy túgili, artynan kóre almaısyń.

Endi kúnáńdi moınyńa alyp, myna el azamattarynyń aldynda ana oıazǵa, sonda otyrǵan Omby ulyqtaryna júginip, basyndy ıip keshirim sura. Muragerge onyń jetse, jeter. Jetpese, kúnáden arylasyń, tazararsyń. Patsha balasy ne degen keń, keshirimdi edi. Áıtpese, sen aıtqan sózdi burynǵy handarǵa aıtsań, kúniń ne bolar edi. Keshirim ótin, aıaǵyna jyǵyl! Bul bir. Sodan soń, Aqan shyraq, eshteme sezbegendeı, sezinbegendeı, óz qatelik, uıatyńnan janyń aýyrmaǵandaı erkin júrgenińdi qoı. Elge kaıtqansha eshkimniń kózine túspeı-aq, jatar turaǵynda bol. Endigi saltanat, saýyq mańynda júrýińdi eshkim qalamaıdy ám luqsat joq!

Osyny aıtty da, Shyńǵys taǵy da qunysyp, eki qolynyń saýsaqtaryn bir-birine aıqastyryp, tunjyrap otyryp qaldy.

— Bary osy ma, Shyńaǵa, aıtpaǵyńyz? — dep Aqan óli de tym-tyrys otyrǵan jurttyń ústinen sultanǵa tunjyraı qarady. Shyńǵys kózin kótergen joq. "Osy, osy" degeni me, túsinbediń-aý", "qoımaısyń-aý" dep qynjylǵany ma, basyn qaıta-qaıta shulǵydy.

— Jaraıdy, endeshe, Shyńaǵa, aıtqandaryńyzdyń bárin túsindim. Osynda ákelgen de ózińiz, qýǵan da ózińiz, rahmet! Biraq meniń bir túsine almaı qalǵan jerim bolyp tur, — dedi Aqan Shyńǵystan áli de kózin almaı.

— Eh, túsindim degeniń ne?.. Túsinbegenińe jol bolsyn?

— Bári de túsinikti, endi sózdiń ne qajeti bar, — dep, otyrǵandardyń keıbireýi seriniń sóıleýine qarsylyq bildirip edi, sóz qumar, daý qumar basqalary dúrse qoıa berdi:

— Sóılesin.

— Endi mundaı jıyndy kóre me, kórmeı me?!

— Iá, endi kórmegenim osyndaı jıyn bolsyn, — dep sóz úlesi tıgen Aqan shúıile tústi. — Meniń túsinbegenim — osynsha baıbalam salatyn, osynsha qara aspandy jaýdyryp, qazaqtyń basyna qara kún ornatatyndaı ne bop qaldy? Patsha balasy "kórgensiz", "tárbıesiz" dese, qate me? Ózińiz aıtqan joqpysyz, ol saǵan ǵana aıtylǵan sóz emes, bárimizge, tipti búkil qazaqqa aıtylǵan sóz dedińiz. Oǵan nesine shamdanasyz? Ótirik pe?

Jurt qozǵalaqtap, bir-birine qarasyp, "bu ne sóz" degendeı bir-birine ıek qaǵysty. Aqan endi bosaǵa jaqtan ortaǵa qaraı ótip, Nurtazanyń aldyna toqtady:

— Sen aıtshy, Nurtaza. Patsha balasy Nıkolaı durys aıtqan ba, álde myjyǵan ba?

— M... myjyǵany nesi! Árıne... Mıkolaı durys aıtady, — dep Meıram baıǵa suq saýsaǵyn shoshaıtty Aqan.

— Árıne, durys aıtady Mıkolaı.

— Sen... siz... siz... sen! — Aqan jaǵalaı otyrǵandardy saýsaǵymen nusqady.

— Durys, durys!

— Árıne, durys!

— Durys bolmaǵanda she?

— Mıkolaı patsha durys aıtady. Á, Murager degenim!

— Mine, báriń de durys dep otyrsyńdar. Endeshe, meni nege jazǵyrasyz, Shyńaǵa? Qazaq eli, qazaq jurty, shynynda, ne kórdi? Jan-jaǵynan andyzdaǵan mońǵoldyń, jońǵardyń qan sasytqan shapqynshylyǵyn, keshegi handardyń, tóre-sultandardyń, búgingi oıaz, bolystardyń qıanat-qyspaǵyn, ozbyr, zombylyǵyn kórdi. Odan basqa ne jaqsylyq kóripti?! Men osyny aıttym. Patsha balasynyń "kórgensiz" degeni de osy emes pe?! Al, "tárbıesiz" dese, ol da ras! Qazaq halqy ne tárbıe, nendeı jyly alaqan kórip otyr? Alym-salyq, aıyp-aıban tólep, shuraıly kólin, shúıgindi shóbin, qunarly jerin bergennen basqa, ne qarymta qaıtaryp, almaqtan ne salmaq kórip otyr? Sender alǵan syldyrmaq shen, jyltyraǵan shekpen be? Erteń shynjyryn taǵyp jeteler, alysqanǵa aıtaqtap, basqa kózge tópeler qarǵybaý ma? Odan basqa ne tálim, orys jurtynyń ne tárbıesin alyp otyrsyńdar? Tym qurmasa, el bılegen bolystar, kóbińniń qara tanıtyn bilimderiń, qol qoıatyn saýatyń, orys ulyǵymen tilmashsyz sóılesetin tiliń bar ma? Sender basqarǵan el ne tárbıe kórip qaryq bolmaq?! Men osyny aıttym. Patsha balasynyń "tárbıesiz" degeni de osy. Men ózim biletin, kózi ashyq qazaq biletin bar qasıetti, bar taýqymetti jazdym. Qazaq ta orys elimen qoıan-qoltyq qosylyp, el bolsyn, tárbıe, sharapat kórsin dep, el aryzyn Patsha saraıyna ala barsyn dep jazdym. Biraq ony Murager qup almady. Nege qup alsyn — qazaqtyń zerdesine bilim quıyp, tiline nár berip, terezesi teń sóılegennen góri, otarly qoıdaı aıdap, ony oısyz maquldaǵan, tilsiz baqyldaǵan mıǵula tekelerge basqartyp qoısa, jeýine de ońaı emes pe?!

Ulyqtar jappaı qozǵalaqtap, biri jyrqyldap kúlse, biri ashý shaqyryp, kúńkildesip ketti. Shyńǵys mańdaıyn alaqanymen kólegeılep, eki ıyǵy selk-selk etedi. Búginde el basqarǵan bolystardyń kópshiliginiń qara tanymaıtyn bilimsizdigin, beısharalyǵyn betine aıtyp, shabynan túrtip, shamyna tıgen Aqan sózine aıyzy qanyp kúlip otyrǵany ma nemese búginde ýysynan ketip, mynadaı nadandarǵa tıip qor bolǵan bılik, tóreligine qamyǵyp, egilip otyrǵany ma?

— Endeshe, Shyńaǵa, birinshi ámirińizdi oryndaı almaımyn: eger qate deseńiz, halyqtyń kórgensizdigi men tárbıesizdigin betine basqan Muragerdiń ózi keshirim ótinsin jurt aldynda.

— Paý degen?

— Tapqan aqyl! — desti jurt keketip.

Aqan olarǵa moıyn da burmady.

— Ekinshi ámirińizge quldyq, Shyńaǵa! Bylaı da erteń Muragermen tabaqtas bolýǵa bar ulyq ıtshe talasyp, óz-ózderiń jaq-jaq bop jaǵa jyrtysyp jatqanda, meniń qystyrylyp birge júrgenim tipti ersi. Jaraıdy, eshqaıda barmaımyn. Átteń, patsha balasyn bir kórip, tabaǵynan bir asaǵan et qansha azyq bolady senderge? Endi kórmegenim Alekseıdiń balasy Nıkolaı bolsyn. Tilsiz mańyrap, murnynan sýy aǵyp, byrs-byrs túshkirgennen basqany bilmeıtin, saqaldary shoshańdaǵan sasyq tekelermen otyratyn patsha balasy da tabaqtasqa jaryǵan eken!

Esikke qaraı shyǵa bergen Aqannyń sońynan Nurtaza aıǵaı saldy:

— Áı, Aqan!

Aqan jalt qarap, bolys sózine qulaq túrdi.

— Bul sózińdi qalaı túsinemiz? Bizdi ǵana emes, bolashaq patshamyz Mıkolaıdy da dattap bara jatyrsyz ba?!

Seriniń Nurtaza dese, jyny qurystaı qalatyn ádeti.

— Ony nege suradyń? — dedi tistenip... — Á, erteń ana Muragerińe, bolashaq patshańa aıtyp baraıyn dep pe ediń? E-e, ósek aıtpasań, saǵan basqa ońtaıly sóz qaıdan kelsin. Aýzyń jetse, tiliń jetse, aıt, aıta ber — erteń ol patsha bolsa, sender de, baqyldaǵan sasyq tekeler, mańyraǵan nadan qoılar jarıdy ekensińder jaqsy qoıshyǵy!

Nurtazaǵa keregi de osy edi. Ashýyna aramzalyǵy qosylyp, qarqyldap kep kúldi.

* * *

Osy tún ár shańyraqtyń astynda ózderinshe saıran salyp, dýmandatqan el ulyqtary men kóshpeli eldiń dástúrin, as ta tók asyn qyzyqtap kelgen Omby qalasynyń sheni bıik chınovnık qonaqtaryna, olardyń syrtynan kúzetpen polısıa adamdaryna kóńildi, jyly tún bolǵanmen, Aqan, Mámbetáli úshin úreıli, sýyq tún boldy.

Shýly túnniń bir ýaǵynda túsi kelmeı, surlanǵan Mámbetáli yzadan, qorlyqtan búk túsip, ústine jeńil shapan búrkenip, aýyl shetindegi jyrshylar úıinde keregege jabysa jatqan Aqandy, seziksiz bolý úshin Ybyraıdy qosa, tysqa alyp shyqqan.

Qotannan aýlaq jaıylyp júrgen shiderli, tusaýly kóp attarǵa qaraı tompalań qaǵyp aldyna túsken Mámbetáliniń qaıda bastap kele jatqanyn alǵashqyda túsinbeı, úreıli júzinen, "júrińiz tezirek!" dep asyqtyrǵan sózinen sekem alǵan Seri onyń sońynan únsiz ere berdi.

Álden ýaqytta aldarynan aǵarańdaǵan eki adamnyń beınesi kórindi de, bireýi oqshaýlaý shyǵyp, bularǵa qaraı júgire basqandaı boldy. Shildeniń qysqa tandy bozamyq dalasyna kezi jańa úırengen Aqan ózine qaraı qanatyn qaǵyp ushqan appaq kóbelekteı aq kóılekti áıel beınesin kórgende, aýyl syrtynda ushyraǵan belpaz perishtege tań qaldy. Endi jaqyndap kele áıel beınesi aıdyn kólde áldeneden úrkip, qanatyn qaǵa ushqan aqqýǵa da uqsaıdy. Ózine qaraı sozylǵan jibekteı jumsaq, kól súırigindeı názik qoldy Aqan qalaı eki alaqanyna qysyp, keýdesine basqanyn ańǵarmaı qaldy. Tula boıynan jupar ıisi ańqyǵan orys áıeli óziniń ádettegi er adamǵa usynar qolyn úırenshikti dástúrmen sozǵan edi. Mundaıda tárbıeli erkek aq saýsaqtardyń syrtynan erin tıgizer edi. Myna dala serisiniń bas salǵan minezinen, óziniń aǵattaý qylyǵynan qysylǵan áıel qolyn jeńil ǵana tartyp alyp, daýsy dirildep, til qatty:

— Zdravstvýıte, stepnoı rysar... Ahan!.. Tanydyńyz ba?

Aqannyń aýzyna jóppeldemede sóz túspeı, úninen, músin, kelbetiniń nobaıynan jazbaı tanyp, áıel atyn qaıtalaı berdi.

— Anna Ivanovna... Anna.... Anna!.. Men sizdi, kóp, kóp damalar ortasynan kórgenmin, alystan. Sizdi kórmeı qalýym múmkin emes...

Jazǵy aqtańdaq túnde aq maraldaı kerilgen Annanyń úninde de úreı bar, asyǵa sóıleıdi, sybyrlap sóıleıdi.

— Kórispegeli kóp boldy. Endi kórisemiz be, joq pa. Biz Peterbýrgqa ketpekpiz. Ahan, men dalaǵa salqyndaýǵa shyqqaly nedáýir ýaqyt ótti. İzdeýshiler shyǵyp qalsa... bárinen de sizge qıyn bolar. Ahan, renjimeńiz, osy qazir, bul aradan tezirek attanyńyz. Túsindirip jatýǵa ýaqyt tyǵyz. Ony Serdalın myrzadan surarsyz. Tilimdi ala kórińiz, óte suraımyn. Kete kórińiz, biraq boı tasalaı turyńyz. Bári umyt bolady, jeligip turǵan mezgilge urynbańyz. Al, hosh, Ahan! Bar qolymnan kelgeni osy, hosh, aıaýly rysar!..

Aqan áldene dep oqtala bergenshe bolmady, Anna Ivanovna anadaı jerde Mámbetáli, Ybyraılardyń qasynda únsiz turǵan, tap ózindeı aq kóılekti belgisiz kelinshekpen kıiz úılerge qaraı kete bardy.

Tal boıynan meıirimdi adamnyń minezi, dala gúliniń ısi ańqyǵan Annany kórip qýanǵan seri, úreıli, sýyq sózin estigende júregi múzdap qoıa bergen. Endigi habardyń jalpy nusqasyn túsinse de, Mámbetáliniń aýzynan qashan estigenshe taǵaty taýsyldy. Mámbetáli de jan-jaǵyna qaraǵyshtap, bireý tyńdap túr ma degendeı sybyrmen asyǵa-aptyǵa sóıledi:

— Aqan aǵa, jańa Nurtaza, qasynda Kovzolov pen Shmonın bar, Konovalovtar jatqan úıge barypty. Tegi, bizdiń Ombydaǵy júrisimizdi baqylaǵan Kovzolov, keshegi Murager aldyndaǵy sózge ekeýimizdi qosa kinalaıtyn kórinedi. Ekeýimizdi jasyryn qamaýǵa alýǵa luqsat surapty.

— Oǵan da luqsat suraýshy ma edi? — dedi Aqan daýsy dirildep. Kúızelgen el jaıyn aıtqan da aıyp bolǵany ma? — Neni aıyptaý, neni aıyptamaý solardyń qolynda. Qazanshynyń erki... Al, óz qalasynda emes, tysta júrgen aıyptylardy, ásirese saıası aıyptylardy, jandarmerıa bolmasa, qala polısıasynyń ustaýǵa zań júzinde qaqysy joq. Ol jaǵyn qaıtesiz, Aqan aǵa, shyntýaıtqa kelgende olar zańǵa da qaramaıdy. Siz, áıteýir de ákimder qýdy ǵoı, qazir, el abyr-sabyr bop jatqan tusta, atyńyzdy aldyryp, alysqa, Semeı, Kereký jaǵyna ma, Jetisýǵa ma ketip, bir jyldaı boı tasalańyz. Túrleri jaman, araqqa masyqqan Konovalov ta, el uıyqtaǵan kezde, jurtty bóriktermeı, alyp ketińder, ar jaǵyn kóre jatarmyz depti. Jańaǵy Annanyń meni taptyryp alǵany mundaı ondy bolar ma?

— Al, sen she?

— Aqan aǵa, men bylaı da qýǵynda, esepte júrgen adammyn ǵoı. Meniń ketýim óte sezikti. Sizdi el ulyqtaryna ókpelep, jalǵyz ketken eken deı salady. Qashan izdegenshe... keıin umyt bolar. Al men ketsem, erteń-aq attan salýy aıdan anyq, shı shyǵaryp almaıyq.

— Sonda seni ustamaq pa? Men boı tasalaýym kerek?..

— Men úshin qam jemeńiz. Úırenshikti jaǵdaı ǵoı. Qansha ustar deısiz. Dálelderi bolmaǵan soń, bosatyp jiberer. Ekeýimiz birdeı aq túrmege tússek, odan qashan qutylǵansha... İs uzaqqa sozylyp ketedi... Túsinińiz, Aqan aǵa!

Buryn túrme júzin, jandarm aldyn kórmegen ańqaý aqyn aýzynan Ombyda qaıda bolǵany, ne sózder aıtylǵany shyǵyp ketse, joldastaryna da qıynshylyq túserinen qaýiptengenin Mámbetáli, seri namysyna tımeıin dep, búgip qaldy. Túrme, ıt jekken dese jany túrshigetin Aqan ne isterin, ne aıtaryn bilmeı qıbyjyqtaı berdi. Kóz aldyna Mámbetáli kórsetken orystyń Dostoevskıı, Dýrov syndy uldary otyrǵan krepost Sibirden shyqqan oqymysty adamdar Iadrınsev, Potanın qamalǵan qala syrtyndaǵy tórt qabat tor kóz aq túrme tústi. Tula boıy titirkenedi. Qıyrda juptaryn jazbaı, basqa túsken hıkmetti birge tartyp kún keshken joldastary tústi esine. Boıyn qaıta jınap aldy.

— Joq, Mámbetáli, ne tartsaq ta, birge tartamyz. Bar salmaqty saǵan tastap, bas saýǵalaý degen ne sumdyq. Ózim bastaǵan ekem, ózim moınymmen kóteremin. Seniń qaǵaz jazǵannan basqa kinań qandaı? Ol qaǵazy da joq.

— Iá, Aqan aǵa, durys uǵynyp tursyz. Ol — Shmonınniń áperbaqandyǵynan jasaǵan qatesi. Eger ondaǵy sózder qoldarynda bolsa, onda til tartpaı, Sibir aıdalyp ketip jatyrmyz. Al, dáleli joq, meni de onsha jazǵyra almaıdy. Siz ózińizdi ǵana emes, meni de aıasańyz, qazir kózge túspeı, attanyńyz, jónelińiz, Aqan aǵa!.. Ótinemin!.. Bul arada, arystanǵa qarýsyz qarsy barar dármensiz adamdardaımyz. Orystyń belgili azamattaryna da jibermeıtin Patshanyń qatal zańy, "buratana túzemdikterdi" múldem kózine de ilmeıtinin sezgen shyǵarsyz. Bosqa mert bolamyz. Al, Aqan aǵa! Jáne de el jaqqa bara kórmeńiz. Qar jaýyp, iz basylsyn.

İs syńaıyn, sóz nobaıyn uqqan aqyldy Aqan, budan soń kóp qolqalatpaı, Ybyraıǵa syrtta jýsaǵan Kókbestisin aýlaqta erttetip, qamyǵa turyp atqa qondy.

— Aqan aǵa, bir keregińizge jarar, anaý-mynaý teksere qalǵandar bolsa, kim biledi, qysylǵan jerde munyń da paıdasy tıer. Elge atyńyzdy jarıa etpeńiz, búrkene kórińiz... Jolyńyz bolsyn!

Kózine jas oralǵan Aqan, kóńili bosap unjyrǵasy túsken Mámbetáli, Ybyraımen qushaqtasa qoshtasyp, Kereký jaqty betke alyp, beımezgil shaqta japadan-jalǵyz uzaı berdi.

Tań appaq atyp, shyǵys jaq qyzyl araıǵa malynǵan kezde, aýyldaǵy abyr-dabyr da basylǵan. Kúndizgi qala qamyna asyqqan Shmonınder arbalaryn jegip, myltyqtary shoshaıǵan salt atty gorodovoılarmen Ertis ústindegi jaıma kópirge qaraı ushyrta jóneldi. Resorly kúıme ishinde tutqyndalǵan Mámbetáli.

Qotandana tigilgen úılerdi poshtabaı, shabarmandarymen aınala timiskilep, únsiz tintip shyqqan Nurtaza Aqandy taba almaı, barmaǵyn tistep qala berdi.

Erteńinde-aq kim taratqany belgisiz, Aqan seriniń Ertis jaǵasynda otyryp shyǵarǵan "On úsh jetimi" aýyzdan-aýyzǵa tarap, qashan Murager ketkenshe, Omby tóńireginde aıtylyp, keıin Aqmola, Qyzyljar, Kókshetaý óńirine jetip, Semeı, Kereký, árisi Jetisý asty.

7

Qarasha shym úıdiń syrtqy esigi ashylǵan saıyn tystaǵy kóktem lebi bilinedi. Áli dala tutas qaraıa qoımaǵanmen, tebe, qyrattardyń kúngeı betteri jalańashtanyp, dymqyl jer ıisi shýaqty kúnderi búkil atyrapqa taraı bastaǵan. Kúnniń túske deıin múıiz, túsken keıin kıiz deıtin shaǵy. Bul kezde qystaı qalyń qar astynda búk túsip, myqshıyp jatatyn bákene úılerdiń aldyndaǵy kúresin beti erip, syǵyraıǵan terezelerdiń qyraýy jylap turady. İrgeden, burysh-buryshtan bilingen syz, dala jylyp, úı sýynǵan saıyn dymdanyp, sál ot jaqsa bólme ishin býǵa toltyryp jiberedi. Syrttan taza aýa kirse, ishten kún túspeıtin qalyń toǵaıdaǵy shirik qaz oty men japyraqtardyń borsyǵan ısindeı tymaýratqan qolaısyz ısi bilinedi. Qystan qysylyp shyqqan adam da, mal da bul kezde shýaqty dalany ańsap turatyn kez. Qashan kún batyp, áli yzǵary tarqaı qoımaǵan qys salqyny boıyn tońazyta bastaǵanda baryp úılerine kiretin jurttyń syrtta uzaq júretini sodan.

Qalyń kórpeni búrkenip, buryshtaǵy eski aǵash tósekte únsiz jatqan adam ǵana dala rahatynan qalys. Tysqa shyǵýǵa murshasy kelmeı, tósek tartqan dimkás jandaı tapjylmaı, el júzin kórmeı jatqanyna bir jumadaı boldy.

Bul — elin, jerin saǵynyp, jaqyn juraǵat, týystaryn bir kórýdi armandap, qusalanǵan Aqan seri edi.

Bıyl Ombydan patsha murageri aldynda, el shonjarlarynyń aldynda kináli bolyp, qýylyp ketkeli Kereký asyp, odan Qara Ertis boıynda qystaı jasyrynyp júrdi. Sol jaqta aty jańa shyǵa bastaǵan asqan ánshi Estaıdy ertip, jurt kózinshe aqynǵa ilesken atqosshydaı óziniń kim ekenin sezdirmeı, ashyq qapasta kún keshti. Estaıdy jańa úndi, mánerli ánge baýlyp, ustazdyq etip, ózi búrkenip júrdi. Quryǵy uzyn aq patshanyń bolys, starshyndarynyń kózine túspeı, qashqyn kúıde kúneltti. Aqyry elin saǵynǵan aqyn, Estaımen qoshtasyp, Ereımen baýyryna qulaǵan edi. Bul mańda da bóten atpen aýyl-aýyldy saǵalap, Kóksheni tóńirektegen seri Jaıyq qarttyń úıine jetip, bir aıdaı aıaldaǵan. Osy jatqany — Jaıyqtyń úıi.

Qysqy aıazdy kúnderdiń birinde jasyryn kelgen Aqandy Jaıyq qart jyly qushaǵyna alyp, eline jibermedi.

"Aqanjan, jaǵdaıyńdy ózińnen buryn estip em, seniń Ombyda aq patshanyń balasy aldynda taısalmaı turyp el jaıyn, eldiń aýyr kúıin aıtqan sózderińdi búkil Saryarqa áńgime etip júr. Nurtaza sıaqty bolystardyń saǵan degen tisi qaıraýly kórinedi. Qaıtesiń, elge baram dep, apandaı aýzyn ashqan qasqyrlarǵa jem bolyp ketersiń. Áliptiń artyn baǵaıyq, múmkin ótken isti umytar, seniń ádildik qýǵan sózderiń eskirer, sol kezde barsań, tozǵan sózdi eshkim qaıtadan qozdatpas. Osy úıde jata ber, eshkimniń kózine túspeshi, zaman búlinip tur. Qıt etse túrmege qamaıtyn, sibir aınaldyryp jiberetin zań shyqty ǵoı. Betin aýlaq qylsyn. Jer aıaǵy keńı kele, jumys arasynda ózim Kókshe jaǵyna jansyz baryp, ulyqtardyń syńaıyn baıqarmyn" dep, jalynyp-jalpaıyp Aqandy toqtatqan.

Endi Aqannyń shydamy múldem taýsyldy. Burynǵydaı ánmen, sánmen júrgen emes, bódeneshe buǵyp, túnde ushatyn qorqaq oqpaqtaı jasyryn tirshilik etkenge betinen basyp, ózi ózinen uıalyp, qorlanatyn boldy. Onyń ústine, osy sońǵy aıda jer-jerde jut nyshany biline bastady. Aqpannyń sońǵy kúnderi buryn bolmaǵan jylymyq kúnder turyp, ara-arasynda jaýyn jaýyp, arty tútegen maı boranǵa, qyzyl shunaq aıazǵa aınalyp, tebindegi maldyń shashasy qıylyp, bıeler ish tastap, taqyr qoıanda júdep, shaldyqqan jylqy balasy kók taıǵaqty kótere almaı ushyp óle bastady. Kókshe jaǵynyń hali de osyndaı deıdi. Tegi bıyl el qatty taryǵyp, tipti ashtyqqa ushyraýy ǵajap emes. Naýryzda maldyń aýzy kókke, eldiń aýzy aqqa tıip ilinip ketetin qazaq jurtynyń mal súmesi bolmasa, erteń jutqa ushyramaǵanda nesi qalsyn.

Osyndaı tar kezeńdi de oılap, el basyna kún týa bastaǵanda, óz qara basyn qorǵap, bireýdiń shymshyp jegen asyna ortaqtasyp jatqanyna qatty nalyǵan Aqan, endi dal ada sý júrip ketpeı turyp, eline jetýge bekindi.

Jaıyq qartta da burynǵydaı kúı joq. Pań Nurmaǵanbetten irgesin aýlaq salǵaly osy aýyldyń baıy Tasbolatqa jylqyshylyqqa jaldanǵan eken. Qazir myna qara ózek kezinde kúni-túni kóterem mal sońynda.

Aqan japadan-jalǵyz tósekte aýnaqshyp, qusalanyp jatqanda syrttan sándi kıingen bir kelinshek kirdi ishke. Qara kóleńke bólmede syrttaǵy jaryqtan kózi úırenbegen ol, aıaǵyn kibirtikteı basyp, tap ortadaǵy qaq ashaǵa kelip toqtady. Buryn úıge beıtanys bireý kirse, teris qarap, irgege aýnap túsetin seri, bul joly óıtpedi. Ashany qushaqtap turyp qalǵan kelinshekten kóz almaı jata berdi. Kelinshek te tanadaı eki kózi jaýdyrap, únsiz tur.

Álden ýaqytta baryp, kelinshek ún qatty:

— Aqan aǵa!.. Siz... Aqan aǵa emessiz be?

Aqan ústine muzdaı sý kuıyp jibergendeı boldy da, álden ýaqytta boıyna bir jańa jyly qan taraǵandaı, kelinshekke tandana qarady.

— Aıtyńyzshy... men eshkimge aıtpaımyn... aýzymnan shyqpaıdy, aıtyńyzshy, Aqan aǵa, siz... — dep kelinshek óz únine ózi tyǵylyp, kózine jas oraldy.

— Óziń kimsiń, qalqam, — dep Aqan basyn kóterip alǵanda, jylap qoıa bergen kelinshek, serini bas salyp qushaqtap, únsiz kóristi.

Álden ýaqytta qushaǵyn jazyp, tósaǵashqa serimen qatarlasa otyrǵan kelinshek birese jylap, birese kúlip:

— Shynymen tanymadyńyz ba, men sizdi syrtyńyzdan bir kórgende uqsatyp em, biraq myna ústińizdegi kıimderińizdi múldem sizge laıyq kórmedim. Keıin el jaqtan kelgen adamdardan "Aqan seri ulyqtardan boı tasalap, bóten elde buǵyp júr eken" degendi estigende baryp júregim seze qoıdy.

Som tulǵaly, kezinde bádendi bolǵan, tanaýy sál deldıgendeý, qyzyl shyraıly kelinshekke Aqan uzaq qadaldy. "Buǵyp júr" degen sózge titirenip, ishteı namystanyp ta otyr.

— Tanydyńyz ba? Kimmin, anyqtap qarańyzshy, — kelinshek balasha erkelep, ári nazdanyp otyr, - Kıimińiz ǵana bolmasa únińiz de, sózińiz de ózgermepti. "Qalqam, qalqa bala" degenińiz qandaı ystyq edi. Keshe ǵana estigen sıaqtymyn, Aqan aǵa!

Kelinshekti jańa tanyǵan Aqan da qýanǵanynan bas salyp, qany tamǵan eki betinen alma-kezek súıe berdi:

— Sen... sen... Aqshabaq emespisiń... Aqshabaq... Qalqam-aı, kórmegeli talaı jyldar ótti. Aqshabaq, Aqshabaq!

Aqshabaqty uzatylǵaly kórip otyrǵany osy Aqannyń. Áıel bala jat jurttyń tabaldyryǵyn attap, bala-shaǵaly bolǵan soń tez ózgeredi-aý. Álibek batyrdyń aq jarqyn minezine uqsaǵan burynǵy qalpynan aınymaǵanmen dene bitimi múldem ózgeripti. Tula boıy tolysyp, óńi mosqaldanyp, kádimgideı shaý tartqan.

— Aqan aǵa, jaqynda, sizdiń aran túbinde shýaqtap otyrǵanyńyzdy kórshi aýyldan laýmen ótip bara jatyp alystan kórgen bir orys, úzdige surap qoımaıdy. "Bir kórgen adamym sekildi, Aqan degen aqyn emes pe?" degende, júregim sý ete qaldy. Pıǵyly jaman adam ba, kim bilsin! Men "Aqan bul jaqqa qaıdan kelsin, ol — osy aýyldyń jylqyshysy. Kópten dimkás" dep jaltaryp em, "ózim de solaı oıladym, óńi kelgenmen kıim kıisi múldem uqsamaıdy, nemen aýyrǵan adam" dep suraǵan soń, osy emdeýge baram dep, tanyp qoıar. Odan da muny múldem jańyldyraıyn dep, "ol emdeýden ketken adam, jáne de orys emin almaıdy, dem salatyn qazaqtar bolmasa, kápir qaýymyn jek kóredi" dedim. Sodan taǵatym taýsylyp, búgin eshkimniń kózine túspeı jetkenim ǵoı, Aqan aǵa.

— Orys dediń be, ol neǵylǵan orys?

— Bylaı, jaman adam emes, áıtse de kim biledi. Ózi kópten beri qazaq aýyldarynda balalardyń kóz aýrýyn, denesine túsken jaraqattaryn emdep júrgen jetim adam. Dári-dármekpen emdeıdi. Qoly sondaı jeńil, emsekti kórinedi. Biraq kóp qazaqtar "kápir" dep qorqady.

— Al, meni ol qaıdan biledi? — deı berip, Aqan selk ete qaldy, — Aqshabaq, atyn bilesiń be?

— Aty Mátibeı.

— Oý, Novıkov qoı. Novıkov, janym-aý qaıda ol. Qaıda, Aqshabaq, — dep Aqan ornynan ushyp kete jazdady. — Aınalaıyn-aı, qazir, jibershi osynda!

— Ol kórshi aýyldarda júrgen bolýy kerek, eger sizge qajet bolsa, kisi jibertip aldyraıyn. — Aqshabaq esi shyǵa qýanǵan serige tańyrqaı qarady.

— Súıtshi, súıtshi, qalqam. Apyr-aı, tabylsa jaqsy bolar edi, bir jaqqa ketip qalmasa ıgi etti!.. Ereımen jaǵynda turamyn dep edi-aý...

— Aqan aǵa... — Aqshabaq, áldene kómeıine tirilgendeı kúmiljı berdi. — Aqan aǵa, keshke... bizdiń úıden dám tatsańyz eken. Ádeıi... shaqyra keldim... Sizdi kórgende búkil el kóship kelgendeı... saǵyndym eldi... tym qurymasa sizben otyryp, sherimdi tarqatyp, maýqymdy basaıynshy?!.

— Qalqam-aı, úı aralap qydyrardaı mende ne hal bar. Taǵy da jurtty dúrliktirip...

— Eshkim bilmeıdi, Aqan aǵa! Ózińizden basqa eshkim bolmaıdy.

— Joldasyń qaıda edi?

— Ol malda. Jylqyda júr. Túndeletip kelip qalsa, el adamy, Kókshe jaǵynan júrgen aǵaıynym dermin: Onyń sharýasy qansha?

— Ol joqta qonaq kútýiń qalaı bolar eken?

— Odan qam jemeńiz, Aqan aǵa. Malǵa satylyp kelsek te, Zilǵara áýletiniń bıligin eshkimge satqan joqpyz. Óz bıligim ózimde.

Aqshabaq osy sózdi aıtqanda kádimgideı namystanǵandaı, áldenege zyǵyrlanǵandaı qyzaraqtap, aıaly kózi alaqtap ketti. Quddy Álibektiń minezi: aıyby áıel, áıtpese tirisinde tizgindi eshkimge bermeıtin, qıanat ataýlyǵa qarsy turyp, aıylyn jımaı tireser ákeniń adýyndy aıbyny bar júzinde.

— Jaraıdy, Aqshabaq! Aqsham kezinde Jákeń ekeýmiz baramyz. Qolqam sol bolsyn — Mátibeıdi taptyrshy...

Aqannyń bul túngi qýanyshynda shek joq. Ǵumyry el ishinde jabyǵyp kórse de, jurt kózinen jasyrynyp kórmegen seri qystaı bóten jerde ne atyn aıtyp aǵynan jarylmaı, ne kóńilindegi kórikti ánin syrtqa shyǵara almaı buıyǵyp, ishqusa bop basylyp, jarylardaı halge jetken edi. Endi keń otaýda erkin kósilip, erkin sóılegen aqyn da Aqshabaqtan beter ishki sherin bir tarqatqandaı. Mol dastarhanda Jaıyq pen Aqan ǵana. Erke, ári bir bet aıpara kelin esikten syǵalaǵan aýyl adamdaryn, kórshi-qolań, qaıyndaryna deıin qora astyndaǵy úlken úıge qýyp salyp, ózi syıly qonaqtarymen jeke suhbattasqan. Tún ortasy aýa Aqshabaq ámirmen jumsaǵan tyńǵylyqty jalshy bala Novıkovty qoıar da qoımaı alyp jetipti.

Aqan men Mátibeıdiń oıyn balasynsha birin-biri julqylaı qushaqtasyp, kópke deıin ajyrasa almaı, qýanyshtan jylarmanǵa kelgen kúıin kórgen Jaıyq kart pen Aqshabaq ań-tań.

Feldsher men cepi tań atqansha birese oryssha, birese qazaqsha sóılesip ábden maýyqtaryn basty. Aqannyń Ombydaǵy áńgimesin, qashqyn kúıin zer qoıa tyńdaǵan Novıkov keıde qabaq shyta tyńdasa, birde qarqyldaı kúlip, patsha muragerine aıtqan sózderine máz bola otyryp, tosyn bir habarmen serini qatty qýantty:

— Ahan, men jaqynda sizdiń elge — Kókshetaýǵa baramyn, Sizben sol arada kezdesermin dep oılap em, myna qarashy, oılamaǵan jerde... Endi birge júretin shyǵarmyz.

— Aı, qaıdam... Meniń elge barýym — ázir asyǵystyq bolar. Áıtse de...

— Ol jaqta ańdýshylardyń qolyna túsip qalar, áli de bas panalaı turǵany jón,dep Jaıyq qart ta Aqandy qostady. Bul ara da óz eli, qaıda asyǵady. Álgi Qanabal degen oıazyńnan bastap, bári ańdyp otyrǵan joq pa?

— Da, Konovalov qazir Ombyda jatyr. Peterbýrgqa uzaqqa ketýi múmkin. Naýqas kórinedi.

— Apyraı, á! — Aqannyń júzine qan oınaǵandaı, qyzaraqtap, daýsy dirildep shyqty.

— Qazir onyń ornynda Delezarı degen kómekshisi otyrsa kerek. Sizdi endigi olar umytqan da bolar. Jáne de ózderiniń de qazir basy qatyp jatyr, jumystary kóp.

— Ol ne jumys? Munyń bárin sen qaıdan estip júrsiń? — Aqan Novıkovtyń júzine qadala qarady.

Bul eki arada Aqshabaq aqqumanǵa jańadan shaı salyp, demdep ákelgen. Novıkov aldyndaǵy kesesin usyndy:

— Shaıyńyz ne degen dámdi. Burynyraq durystap tanysqanda ǵoı, ótken-ketkende sizdiń qoldan shaı iship turatyn edim.

— E, budan bylaı da kún bar. Endi kórdińiz úıdi...

— Aı, kim bilsin, endi bul jaqqa kele alamyn ba, joq pa, biz jel aıdaǵan, qalaı edi, álgi?..

— Qanbaq pa?

— Iá, qanbaq sıaqtymyz, — dep, Matveıdiń júzi ózgerip, baısaldana qaldy, — Men, Ahan, dala general-gýbernatorstvosynyń buıryq qaǵazymen Kókshetaýǵa barmaqpyn. Endi onyń sebebin aıtaıyn...

Novıkov ystyq shaıdy syzdyqtata urttap iship, dastarhannan alyp syqpa qurt saldy aýzyna.

— Bıyl, aqsaqal, ózińizge málim, Ahan, siz de kóp eldi aralapsyz, kórgen shyǵarsyz, byltyrǵy jyldyń qýańshylyǵynan el jutqa ushyraý qaýpinde otyr. Jylqylardyń aldy óle bastady. Solaı emes pe, aqsaqal?

— Iá, ıá, beti jaman. Endi qys aıaǵy sozylmaı, kóktem erte kórinse, oǵan da táýbe! Aı, áıtpese, túri jaman, jaman! Betin aýlaq qylsyn, jutyń qyzyl tilin jyltyńdatyp jutamyn dep, jutynyp-aq tur. Byltyrǵy taqyr qoıan qyldy ǵoı qylasyny!

— Al, Rossıanyń hali budan da jaman. Jaman emes, jappaı ashtyq. Byltyr egini shyqpaı, shópteri, ormandary kúıgen Penza, Saratov, Perm gýbernıalarynyń kresándary bet-betine bosyp, basy aýǵan jaqqa tentirep jatyr. Petropavl, Chelábınsk qalalarynda temir jolmen jetken bosqyndardan aıaq alyp júrgisiz deıdi. Kýrǵanǵa, Tobolsk, Omsk, Tomsk, Kókshetaýǵa shubyrǵan panasyzdardyń kóbi aıdalada ashtan qyrylyp, ólip jatsa kerek. Ashtyq qana bolsa bir sári, ashtyqtyń serigindeı birge júretin jappaı obany ala kelipti.

Sibirde, aıdaýda júrgende mundaı aýrýlardan jan tapsyrǵan beıbaqtardyń talaıyn óz kózimen kórgen Jaıyq qart:

— Apyrm-aı, taǵy da ne sumdyq. Jerimizdi taǵy da indet jaılaıdy deseıshi. Oba bir kelmesin, kelse tıgen jerin obyp ketetin obyr emes pe. E-e, endigi jetpegeni osy edi, — dep kúızelip, aýyr kúrsindi. Aqan da qabaq shytyp, tómen qarap oıǵa ketti. Qyzyljardan bastap Kóksheniń ústin kókteı ótip qara bultsha qaptaǵan obaǵa tunshyqqan eli tústi esine. "Jalǵyz ákem qaıda júr, kórinbeı ketkeni nesi" dep, tilimen aıta almasa da, ymmen uǵyndyryp, ótken-ketkenge kózi jaýdyrap, jylamsyraǵan Yban uly tústi esine. Aýyr jyldyń aýyrtpalyǵyna kezigip jatqanda eli, óziniń iz-túzsiz bas saýǵalap, jalǵyz qaraqan qarabasynyń qamymen boı tasalaǵan, kódeniń baýyrynda buqqan sybaı bódenedeı halin oılaǵanda ishteı ezildi.

— Qazir dala general-gýbernatorstvosyndaǵy basty másele de osy kórinedi. Jer-jerden dáriger, feldsherler jınap, álgi aýrýlardyń uıysqan jerine aldyn-ala jiberip jatqan kórinedi. Omsk qalasyndaǵy feldsherlik shkoldaǵy oqýdy ýaqytsha jaýyp, shákirtterin ár qalaǵa taratypty... — dep, kóp jaıdy uǵyndyrǵan

Novıkov óz ahýalyna jetip biraq toqtady. — Meni Kókshetaýǵa bólipti. Endi eki kúnnen soń júremin...

— Men de birge júremin endeshe, — dedi Aqan julyp alǵandaı. — Jaqsy boldy seriktikke!..

— Júrgende... qalaı endi... El kózine, ulyqtar kózine túspeı, alystan tamyryn basyp kórý kerek pe?.. — dep Jaıyq kart kúmiljip edi, Aqan yzaly kúldi:

— Qany qaraıǵan adamdardyń tamyryn bastyń ne, baspadyń ne, aram tamyrda taza qan bolýshy ma edi... Myna Aqmola, Torǵaı jaǵynyń eginshilik kásibimen aınalysqan qazaqtarynda jańa bir maqal bar eken: "Shegirtkeden qoryqqan egin ekpes!" deıdi... Eń táýiri — álgi úlken shegirtke — murty tikireıgen, aqsaq, at bas shegirtkeniń joǵy jaqsy boldy.

"At bas shegirtkeniń" Konovalov ekenin oıazdyń túskelbetine syrttaı qanyq Jaıyq kart ta, Mátbeı de birden túsinip, myrs-myrs kúlisti.

8

Keshke qaraı yzǵyryq jel turyp, kún sýytyp ketti. Attaryn tynyqtyryp alǵan jolaýshylar lekitip keledi.

Qaratalǵa jaqyndaǵan saıyn Aqannyń júregi alyp-ushyp, qashan týǵan jerge, bir jyldaı kórmeı saǵynǵan aýylyna jetkenshe asyǵady. Aldynan shyǵar týǵan-týysqan, jaqyn-juraǵatpen tabysqansha taǵaty taýsylyp, at ústinde shydamsyzdanady: "Yban da saǵynǵan shyǵar? Tanyr ma eken myna túrimdi kórgende?.. Aýyl mańynyń qary erip, Saryóldiń muzy tesile bastaǵan shyǵar-aý?.. Qaratal malyn áli dalaǵa shyǵarǵan joq shyǵar? Juttan aman ba eken?.. Kók zırattyń mańyna túsken qardy arshydy ma eken, teristik jaq tuǵyrynda bir kinárat bar edi, ishine sý quıylmasa jarar edi. Kápirler kótergen beıit tańyna áli de jýymaı júr me eken? Umytatyndaı da ýaqyt boldy ǵoı. A-aı, qazaqshylyq-aı!.. Ybyraı dombyramdy úıge ákelip bergen shyǵar?"

Aqan atynyń basyn tejedi. İshteı tolqyp, qýanǵan aqynnyń nurly júzin uıasyna taıanǵan kúnniń alqyzyl shapaǵy odan saıyn nurlandyra túsedi. Qasyna qatarlasa toqtaǵan Matveıge tisi aqsıa kúlip:

— Mine jettik! Sharshadyń ba, nıchevo, bári de umyt bolady, — dep, attan túsip, qaltasynan shaqshasyn aldy, — Sen de bir rahattanyp temeki tartyp al. Attyń belinen túse tur.

Novıkov dym túsinbeı kózi jypylyq atty:

— Jetkeni qalaı? Men ózińiz aıtqandaı qaraǵaıdan qıyp salǵan úıler turmaq, pesh moınynan shyqqan tútin kórip turǵam joq.

— Peshtiń tútini túgili, keshke monshanyń býyn da kóresiń. Tasqa bor etkizip sýdy quıyp jiberip, aı kelip, bala qaıyńnyń japyraǵymen soǵynasyń kelip, soǵynasyń. Tula boıyń býsanyp, at soqqan deneń túgili, qajalǵan jerińe deıin túgel jazylady, — dep, qýanyshtan máz bolyp, qaljyńdap ta qoıady.

Monsha degende, úsh jyldan beri jazda kól, ózenderde, qysta shoshalalarda jez legenge túskeni bolmasa, monshanyń júzin kórmegen Novıkovtyń arqasy, moıny, bas terisine deıin jybyrlap ketti:

— Eh, rahat-aı!

— Tura tur bul áli ber jaǵy. Sodan soń, appaq shyt jańa ish kıimderdi kıip, býsanǵan boıda aǵash tósekte, bir kese qysyrdyń qymyzyn tastap alyp, shalqańnan túsip, borsha-borsha terlep jatyp, maýjyrap uıyqtaısyń. Túrekelseń, býy burqyraǵan, ózińe arnaıy soıylǵan qoıdyń basy ústine salynǵan úıeme tabaq et keledi aldyńa.

— Deneń jep-jeńil, da? Búgingi boztorǵaılardaı qalyqtap ushqyń keledi, da?

Kópten kir-qońyn aýystyrmaı, joqshylyq taýqymetin tartqan, ári kúnuzyn ash ekeýi de aǵash baýyrynda, aıdalada turyp, balasha qýanǵandaryn ózderi ersi kórip, qarqyldap turyp kúledi.

— Al, qane, kettik. Osy shoqtyń tasasynan shyǵa Qaratal tıip tur, — dep atyna qonǵan Aqan alǵa tústi.

Shoq aǵashtyń aýmaǵy úlken emes. Áıtse de, mańaıdaǵy basqa qyzyldardaı maıysqan jas qaıyńdary joq, óńkeı tamyryn keń jaıǵan qalyń butaqty, jýan, kári aǵashtardyń boıy da bıik, — aýylǵa kire beris joldaǵy perde sıaqty. Baýyrynan shyǵa kelgende, jolaýshylardyń tap aldynan tútinderi býdaqtaǵan kóp úıli aýyl da kórindi.

Aǵash-aǵashtyń sańylaýlarynan ot shashqan kún qyzaryp batyp barady.

Aýyl qarasyn kórgende eline tez jetkenshe asyqqan Aqan boldyryńqyraǵan Kókbestisin tebine túsip, biraz jerge deıin Novıkovtan oq boıy ozyp otyrdy da, álden ýaqytta baryp at basyn tartyp, serigin tosyp aldy. Óńi áp-sátte buzylyp, Qarataldyń tasasyna túsip joǵalǵan kúndeı tunjyrap, keıpi ózgere qalypty. Mundaıdy tez ańǵarǵysh Novıkov:

— Ne, adasqannan saýmyz ba? — dep, seri júzine sál úreılene qarady.

— Jaı adasqan eshteme emes-aý, óz aýylymdy ózim tanymaı kelemin, — dedi atyn aıańǵa túsirgen Aqan elden kóz almaı, — Aýyldyń oń jaǵynda osynaý qaraýytqan Qaratal. Jurttyń "Aqan týǵan" dep qoıǵan jeri. Baýyryndaǵy "Sarykól". Al, ana bir Qarataldyń tasasynda sheti qyltıǵan bizdiń aǵash úı. Odan berirek — inilerimniń, basqa aǵaıyndardyń úıi... Al, solardyń ortasynda synalaı kirgen, myna sol qaptalǵa túsken úıler kimdiki? Ana bir irgesi kóterilgen, shatyrsyz bórene úıler kimdiki? Qaıdan kelgen? Bir jyldyń ishinde munshama úı salatyndaı... Túsinsem buıyrmasyn! Bárinen de... — Zırat qaıda, zırat!?

Novıkov Qarataldy buryn kórmese de, Aqannyń aıtýymen qolmen qoıǵandaı biletin. Kóp eńbek pen mol aqsha, mol tamaqtyń kúshimen salynǵan Qoramsa men Jańyldyń zıratyna tipti, Qulagerdiń qorasy men qudyǵyna deıin kóz aldyna elestetetin. Kókshetaý jaq betten kele jatqanda bes-alty shaqyrymnan kórinedi deıtin on jeti kez zırat bular tústik jaqtan — aýyl irgesinen qaraǵanda kórinbegeni qalaı?

Zırat tap qasyna jetkenshe kórinbedi. Dál ústinen túskende jolaýshylar bir-aq túsindi, Kúmbezdi zırattyń ústi jym-jylas. Syrly taqtaılardan, bóreneli qabyrǵalardan qalǵan qyltanaq joq. Tuǵyryna salǵan irge tastar ǵana qar astynda jatyr. Kúngeı beti erip, mola topyraǵy ashylypty. Tas qabyrǵaǵa túsken qara jolaq jalyn belgisi — ys bar. Qar astynan úıindi kúldiń sheti kórinedi.

— Kim eken muny órtegen? — dedi Aqan qamyǵyp. — Endi ólgen adamnyń basyndaǵy belgimen alysatyn bolǵany ma? Kim eken, qaı zalym eken?!.

Ymyrt túsip, Qaratal boıy úńireıip qarańǵylanǵan kezde terezelerden ot jyltyraı bastady. Aýyl jaqtan bulardyń aldynan shyqqan, ne úı janynda qarsy alǵan eshkim joq. Jolaýshylardy alystan kórip, úıdi úıine kirgen renishti aýyl jorta shyqpaı qoıǵannan saý ma?

Qabaǵy túsip, qamyǵyp, úıine aıańmen taıanǵan Aqan áýeli Qulagerdiń qorasyna keldi. Aldyndaǵy at baılaıtyn — Qulagerdi jeke tań asyratyn mama aǵash joq. Esik aldynda majar ma, yrdýan ba, áıteýir bir jaq dońǵalaqsyz shońqıǵan arba, taqtalap úıgen mol otyn qaraıady. Buryn bolmaǵan dúnıeler.

Atynan túsken Aqan shylbyryn serigine ustata salyp qoranyń esigine kelip edi, esik te bóten jáne judyryqtaı qara qulyp salýly. Ashýly seri julqyp qalyp edi, jaı iliktire salǵan qulyp ashylyp ketti. Esikti zorǵa ıterip ishke kirdi. Jat, sasyq ıis múńk ete qaldy. Bosaǵadan ári teńkıip-teńkıip eki-úsh bozǵyl teń jatyr. Qapqa da, qoıǵa da uqsamaıdy. Seri aıaǵymen aqyryn ǵana túrtip edi, bylq etken mes qors etti. Aqan tysqa atyp shyqty. Mańdaıynan sýyq ter bilindi: "Shoshqa!" "Qulageriniń "aq baltyr" qorasynda aq shoshqalar? Álde, beıýaqytta kózge kóringen shaıtandar ma?

Syrtqy qoradan ishke ene bergende de bóten ıis Aqannyń murnyna keldi. Novıkov jazbaı tanydy. Tanydy da qaıran qaldy: Shyjǵyrǵan shoshqa maıynyń ısi. Óz úıi jat sezilip, múldem basqa bireýdiń mekenindeı kóringen ár belgiden úreılenip, aýyz úıdiń tabaldyryǵyn zorǵa attady Aqan.

Tystan kirgen ekeý de, ishtegi ekeý de bir-birine shoshyna, tiksine qaraıdy. Eki jerde, eki oryndyqqa qondyrǵan eki jez legende kópirship kir jýǵan mosqal áıel men jas kelinshek bastaryn oqys kóterip alyp, syrttan qasqyr kirgendeı úreılenedi. Shoshqa maıy men dymqyl bý ıis aralasqan qara kóleńke bólmede, beline deıin túrip alǵan kóılekterin de túsirmesten, appaq sandary jaltyrap, shúńirek kózderimen jolaýshylardy jep barady. Qolyndaǵy kirin buraǵan qalpy syǵymdaı túsip, bireýdi salyp jibererdeı edireıe qaraǵan mosqal áıel:

— Kim kerek senderge? — dep, tuzdaı kózi úreıli shatynap, jolaýshylardyń jaýabyn da kútpesten, tór jaqqa qarap aıǵaı saldy, — Vas... Vasá, syrtqy esiktiń krúchogin ilmeı kelgensiń be?! Myna bireýler... Shyq tez. Ana qoradaǵy shoshqalardy qara. Kázir ákeń kelgen soń sybaǵańdy alasyń! Bol, tez...

Óz úıine kirer-kirmeste shoshynyp, qashan shyǵarǵansha asyqqan myna bógde áıelderdiń sózine ashynǵan Aqannyń aýzyna ońtaıly sóz túspeı:

— Sender kimsińder, qaıdan kelgensińder? — dep, óz otaýynyń, áke-sheshesi jatatyn úlken úıdiń syrly esikterine qarady: Oıýly tutqasyna deıin sol qalpy, qobyzdaǵan tóbe taqtaıy, jarma peshi — bári de kózge ári ystyq, ári jat kórinedi.

Sózge Novıkov aralasyp, kóp sezikti, dúdamal sózderden soń baryp kelinshekter jónge kóshti.

— E-e, qaıdan bileıik. Qazir qaptaǵan, ash-aryqtar kóp, solardyń biri me dep oılap edik... Al, burynńy kırgız aýlynyń jaıyn qaıdan bileıik. Hozáın joq úıde — sol biledi. Anaý qalyń qaraǵaı jaqta bir ólmeshi kırgız shaly turady, odan basqa kırgızder joq, sodan surandar. — Mosqal áıel, "endi úıdi bosatyńdar" degendeı esikke qaraı jaqyndady. Tór úıden sabalaq sary shashy qulaǵyna túsken, ap-aryq er bala erinshek basyp, esinep shyqqan, soǵan ymdady: — Bar, esikti jaýyp al. Qoradaǵy shoshqalardy qara. Ivan kelgen soń kirgizip alarmyz, dalada júre tur.

Alystan jol soǵyp kelgen jolaýshylar dem alyp rahattaný ornyna boldyrǵan attaryn jetelep, shaldyń úıin izdep ketti.

Aqan meń-zeń. Aıaǵyn zorǵa basyp keledi. Esik aldynda jolaýshylarǵa údireıe qaraǵan beıtanys adamdar turǵan. Úıler qalaı tez salynǵan? El qalaı tik kóterilip kóship ketken? Cepi bárine qaıran. Ár butaǵyna deıin ózine tanys, endi kózinen bir-bir ushqan aǵash baýyryn jaǵalap, aýyl qotanymen kele jatyp, "Myna Qaratal, Sarykól, aýyl-aımaq qalaısha jat bolmaq? Qalaısha týyp ósken, aýnap-qýnaǵan jerińnen, óz qonys, óz úıińnen jazyqsyzdan jazyqsyz qýylmaqsyń?" degendi oılaǵanda, ishteı ezilip, ári sharasyzdyqtan qany qaınaıdy.

Aýyl shetindegi Esirkep — jalǵyzilikti jetim shal. Qyzyljar jaǵynyń shala qazaǵy. Budan on shaqty jyl buryn Qoramsa alyp kelip, ózi sıaqty bir jetim áıelge qosqan. Dúken ustaıtyn. Kempiri qaıtqaly eki jyldaı boldy. Qazir dimkás.

Aqan el jaǵdaıyn osy shaldan bildi. Alǵashqyda Aqannyń ózine kiná arta sóılegen Esirkep, kórpege qymtana túsip, qyzyl kózin seriden almaı otyrdy da:

— Qaıdan bileıin, aldynda, "perselenderge jerdi, qonysty bergen Aqan eken. Ózi aldynda aıdaǵan maly, qoınynda qatyny bolmaǵan soń, qańyraǵan aýyldy qaıtsin, taǵy da serilik quryp, qańǵyryp ketipti" dep el ishi gýildep júrdi. Keıin, "Aq patshaǵa til tıgizgen Aqannyń sazaıyn tartqyzǵan Qanabal men el ákimderi eken" desken, taǵy da ósek shyqty, — dep, endi jýası sóıledi, — Sońǵysynyń jany bar. El, ańǵal, el jýas emes pe. Menimshe, osynyń bári, — Qanabal men Nurtazanyń isi. Aldymen eldi bóriktirip, qonys aýdaryp, eshkimdi jylatqan joq. Bir kúnniń ishinde aýyl qotanyna, ana Sarykóldiń syrtyna júz qaraly perselenderdiń úıin tógip tastady. Qoldan shatyr turǵyzyp alǵan olar bir-birinen alshaq qonǵan qazaq úıleriniń ara-arasyna synalap, kúz boıy uıqy joq, Qarataldyń teristik jaǵynyń qalyń qaraǵaıyn otap,. tipti onsha keptirip te áýre bolmady, áıteýir kóp úıdi lezde turǵyzyp alǵan joq pa? Nurtazalar qoqan-loqyny soń bastady. Ne kerek, qys boıy aýyl jan-jaqqa bytyrap, aqyry bári jym-jylas kóship tyndy. Myna, jyldaǵy shalǵy salar shúıgin — Ahmet saıyn da bolys stanısa qazaqtaryna beripti. Bul mańda mal jaıylatyn da jer qalmady... Aramyn-aı, zymıandaryn-aı!..

— Al, siz neǵyp otyrsyz bul arada?

— Aqanjan-aý, otyrmaǵanda qaıda baram? Ózi zorǵa syıysyp, bireýdiń qonysyna kirip kiriptar bolǵan aýylmen jaǵalasyp, kimniń bosaǵasynda jatamyn. Ózim de bilmeımin. Tym qurymasa Qorekeńniń dúkenin de ustap qala almadym. Saıraǵan til bolmasa, ózimde bir túıir densaýlyq joq, Aqanjan. Bıyl kúzden qalmaspyn... Úıimniń jartysyn perselenderge bergenmin. Solardyń bir kúbideı kempiri kelip jańa buzaýlaǵan sıyrymdy saýyp berip turady...

— Eseke, bulaı bolmaıtyn shyǵar. Qazaqtyń jeri keń, sózińizden túsindim, qysyp otyrǵan Nurtazanyń, Qanabaldyń qysastyǵy. Durys uǵynǵan ekensiz. Perselenderge, sonaý Aıyrtaýǵa qaraı kósilgen Qudaıdyń en dalasy jetpep pe? Eń bolmaǵanda aralas-quralas otyrarmyz. Bular da el. Shabaq jeıtin shortan emes shyǵar. Qonysty tastap údere kóshkenderi nesi eken. Ne degen mazaq tirshilik... Jo-oq, eldi mekenine qaıtaratyn shyǵarmyz. Eshqaıda jyljymaı otyrǵan — siz aqyldy boldyńyz bárinen, — dep, Aqan sál oılanyp, Esirkepten el jaıyn taǵy da táptishtep suraı berdi, suraı berdi...

Bular sóılesip otyrǵanda Novıkov qazandyq astyna ot qalap júrgen. Túnniń bir ýaǵynda dastarhan jaıyp, jolaýshylar irimshikpen shaı ishti.

Syrtta tań asyryp, qańtaryp qoıǵan attar tyqyrshyp oqyranady.

— Janýarlar-aı ústeri qyraýytyp, tońa bastaǵan eken. Endi sýaryp...dep, Esirkep qart álde bir unamsyz sóz aıtyp qoıǵandaı tutyǵyp, óz-ózinen qysylyp, yńǵaısyzdanyp qaldy, — Jalǵyz sıyrdyń shóbi de taqyrlanyp... apyrmaı, attaryńa ot ta qıyn boldy-aý. Kimnen surarsyń!..

9

Qarataldyń baýyryn jaılaǵan aýyl kóp ulyq úrkitip qonysynan qýǵan soń, jan-jaqqa bytyrap, jamaǵaıyn, jaqyn juraǵattaryn saǵalap, Sarykólden aýǵan. Qoramsanyń tirisinde basy qosylyp, Qoramsa aýyly, Aqan aýyly, Maltabar aýyly bolyp jurt qatarly jarasyp otyrǵan el bir kúnde jel aıdaǵan qańbaqtaı, bir-birinen tirideı aıyrylyp, kóringenniń bosaǵasyn panalap toz-toz kúıge túsken.

Muhammet pen Ramazan Ahmet saıyna jaıylǵan malyn aldyna salyp, Qarsaq aýylyndaǵy Qaınykeshtiń tórkinin saǵalap edi.

Ashshy qaıǵymen oralǵan Aqan qaıda bararyn bilmeı, sapanyń sary dalasynda jalǵyz tentiregen músápir jandaı eseńgirep, týystarynyń júzin kórýge de betinen basyp, aqyry... osy elge amalsyz jetken.

Ústindegi usqynsyz kıiminen ajyrata almaı, astyndaǵy atynan shyramytqan kelini Qaınykesh qana qarsy alyp, Aqanǵa el muńyn shaqqandaı uzaq, únsiz jylap, kóz jasyn tógip-tógip aldy.

Shoshala irgesinde aýdarylǵan qańsyǵan aq jem laqsa shananyń ústinde shýaqtap oınap otyrǵan úsh-tórt bala alystan tosyrqaı qarap, úrpıip-úrpıip tur.

Kóz jasyn súrtken Qaınykesh:

— Seri aǵalaryń emes pe, tanymaı qaldyńdar ma, óı tartpaı ketkirler, sálem qaıda?! — dep sál zekińkirep edi, Ybanmen jasty Muhamettiń uly burtıyńqyrap sheginshektep turyp qolyn berdi. Balanyń mańdaıynan ıiskep, arqasynan qaqqan Aqan sylaýy túsken eski úıdiń sý tamshylaǵan qarańǵy esigine bir, mańyna jolamaı alystan údireıgen óńderi júdeý, aryq balalarǵa bir qaraǵyshtaı berip edi, Qaınykesh kúrsinip:

— Seri aǵa, Muhametter jylqy basynda, úıge júrińiz, keshke... — dep, álde neni aıta almaǵandaı kúmiljip, tómen qarady... Yban da sonda...

— Aman ba ózderi?

— Aman, Cepi aǵa, bári de aman, júrińiz úıge, mynaý bizdiń aǵaıdyń qonysy ǵoı, biletin shyǵarsyz. Tar da bolsa syıysyp otyrmyz, jer aıaǵy keńigesin bir yńǵaıy bolar... Bul úıdegiler de mal basynda...

Qyzyl-qaryn jas balaly eki úı aıadaı bólmege zorǵa syıysyp otyrǵany ras. Qazandyq aýzynan tórge deıin aıaq-tabaq shashylyp, aǵash jońqasyna sheıin qoqyrsyp, ybyrsyǵan qara kóleńke usqynsyz úıde qabaǵy túsip túnergen salpy etek kelinshektiń qolynan Aqan tize búgip shaı da ishpedi, Qaınykeshti alyp, mal basyndaǵy inilerine tartty. Buryn da, ákesi ólgeli aralary sýı bastaǵan týystarymen júzdesip, qashan birjola bet ashyp, ne bátýalasqansha asyqty. Bárinen de, áke-sheshesiz júrgen sormańdaı ulyn kórgenshe taǵaty taýsyldy.

Qaınykeshtiń astynda qabyrǵalary arsa-arsa, yńyrshaǵy aınalǵan kóterem jıren bıe. Aýyldan ilbip shyǵa bere shyrq aınalyp, turyp aldy. Qaınykesh eki ókpege tepkilep, qol qamshysymen shyqpyrtsa da sezer emes. Bıyl qoradaǵy ash qoılar julyp jep, bir-aq tutamy qalǵan tuqyl quıryǵyn shybjyń etkizip, aýyldan uzap, aıaǵyn qıa basqysy kelmeıdi. Qarashyl kóteremniń basy da mundaı qatty bolar ma, tizgindi shirene tartyp zorǵa buryp, eki-úsh adym júrgen soń qaıta bir jambastaı qıystaǵan bıeni kóndirem dep, kelinniń ábden zyqysy shyqty. Qamshymen qansha tópelep, tepkilese de kótkenshektep turyp alǵan bıeniń shylbyryn Aqan qolyna aldy.

— Cepi aǵa, eldiń halin kórdińiz. El taryqty ǵoı, qatty taryqty. Kók muzda kóterem bolǵan maldardyń aldy qyryla bastady. Mynaý, bıyl, kóktem shyqpaı qulyn tastaǵan bıe edi, sodan qorada ustap baǵyp otyrmyz. Alǵashqyda quıryǵynan kóterip, zorǵa turǵyzatynbyz. Qoldan sý berip, shópke aýzy tıgen soń aıaǵyn basty, áıteýir. Endi shóp te joq. Aǵaıdyń da maldary qorada shýlap tur. Birer jumaǵa shydasa dalanyń óli shóbine iligip, ar jaǵynda kókke de jeter edi. Jyǵylǵanǵa judyryq dep bıyl qys ta aýyr boldy ǵoı... Kóp shyǵynǵa ushyradyq, Cepi aǵa, mal kúnde ólip jatyr... Qaratalda otyrsaq, birdeme etip, amaldar ma edik, Seri aǵa, shylbyrdy ózime berińiz, endi aýylǵa burylmaıdy, uzadyq qoı. Anaý shoq aǵashqa qaraı júrińiz. Sonyń ar jaǵynda tórt-bes shaqyrymdaı jerde jylqyshylar qosy bar. Mal da sol arada bolar.

— Sen onda aýylǵa qaıta ber, endi ózim jobalap taýyp alarmyn.

— Joq, Cepi aǵa, adasyp ketersiz, bul arada shoq qyzyldar kóp, bir-birinen aınymaıdy. Meniń ózim keıde durys taýyp bara almaımyn. Myna kóteremniń júrisi ónbeı kele jatqanyn kórmeımisiz. Áıtpese, ilezde-aq jetetin jer.

Qaınykesh burynǵydaı emes; kón etikteı tarylǵan turmys taýqymetiniń saldary ma, álde jasy kelip mosqal tarta bastaǵandiki me, burynǵydaı ımenip, úlken aldynda tartynyp áıenshektenbeıdi, kidirissiz sambyrlap, ashyq sóıleıdi. Jol boıy kóp nárseniń basyn shalyp, kóp qupıanyń syryn ashqandaı. Buryn bulaı keńesip kórmegen kelininen Aqan da birazdan soń ár nárseni sýyrtpaqtap surastyra bastady.

— Qaınykesh, qalaı boldy ózi, — qonystaryńnan qýǵan kim? Qashan? Anyǵyraq aıtshy. Áli de anyq-qanyǵyn jete túsinbedim, — dep áýeli el qaqtyǵysyna aralasy joq, oshaq basyndaǵy áıeldiń tamyryn basyp kórgisi keldi.

— Kim derińiz bar ma, Cepi aǵa! — Ernin bir sylp etkizip, "Óýh" dep ishtegi sherdi syrtqa shyǵarǵandaı tereń kúrsinip alǵan Qaınykesh alystan kóringen Jylandynyń únsiz melshıgen qarsyz jalańash tóbesine qarap, taǵy da uzaq sóıleı berdi, sóıleı berdi, — Ózi, áıteýir, bir kúnde topalań tıgendeı boldy ǵoı! Urǵashy jurty biz qaıdan bileıik. Syrttan ton piship, ishteı egilgenimiz bolmasa, neni ańǵaramyz. Kim uǵyndyryp, kim túsindiredi? Áıteýir yzyń-shý, kóp súrginniń ortasynda jylap-syqtaǵannan basqa bizdiń qolymyzdan ne keledi. Ashý-yzamen bir kúnde tik kóterilip, "kóshemiz, ketemiz" dep qıaldanǵan erlerimizden taıaq jegennen basqa, durys sóz estı alǵamyz joq... Nurtaza bolys bastaǵan aýylnaı, poshtabaıy bar, álgi, basy, jambasy qyzyl ala orystar bar, búkil shirengen shonjarlar áýeli "qaıda barasyńdar, astaryńnan sý shyqty ma? dep aıarsyp, sońynan kósherimizde aqyryp-zekirip, qashan artynyp-tartynyp kóshkenshe eki aıaǵymyzdy bir etikke tyqpady ma. Biz bosaǵamyzdy attamaı jatyp, irgemizge taǵy da bir top kúrkeli arbady perselender kelip, kólikterin doǵaryp jatty... Seri aǵa-aı, nesin aıtasyz... Neshe jyl otyrǵan qonysyńdy bireýlerge tastap, dármensiz ketkennen asqan qorlyq bar ma?!. Qaıteıik, ólmegenge óli balyq, áýeli qaıda bararyn bilmeı basyna soqqy tıgen buzaýdaı máńgirgen el es jıa kele, árkim týys-juraǵatyn saǵalap ketpedi me?..

Qaınekesh kópten umyt bolǵan ýaqıǵa qaıtadan i.ózine elestegendeı, yqylyq ata kemsendep, aryq saýsaqtarymen kóz jasyn súrtti. Álden ýaqytta qaıtadan belin bekem býǵandaı, Jylandynyń basyna shúńireıgen kózin qadap, el ishinde, talaı aıtylyp, qulaq sarsyǵan sózderdi sýyrtpaqtap qozdata berdi.

Qaıdam... áıteýir osy bir zaýaldy jurt álgi bir.. kápirler salǵan aǵakem pen apamnyń zıratynan da kóredi. Bir jyl bolmaı jatyp... shynynda da jamandyqqa bastady ǵoı. Áıteýir qutsyz... qaıyrsyz boldy... Orystardyń musylman zıratyn salýy pereselenderdiń sol araǵa kelýine kóringen eken. Endi keler-kelmesten ózderi órtep jiberipti desedi ǵoı. Áıteýir molasyn qazyp, arýaqtardy mazalamasa jarar. Bireýler sizdiń aq patshanyń aldynda sóılegen sózińizden kóredi. Eregestirip aldy, bir sózben bir kósheli aýyldy qańǵyrtyp jiberdi, munymen tynsa jarar, áli basqa aýyldar da budan kóresini kórer dep kustanalaýshylar kóp... Qaıdan bileıin... Álgi bizdiń úıdegi de ábden qıalı bop bitti... Sizge... tili tımese jarar edi... syńaıy jaman! — Qaınykesh uzaq sózden sharshaǵandaı kópke deıin únsiz otyrdy. Anda-sanda kúrsinip qoıady. Aqan kelinine ne uǵyndyraryn, ne aqtalaryn bilmeıdi. El ósegine maltyqqan Qaınykesh qana emes, berisi bar týysy, jaqyn-juraǵaty, árisi bar el-jurty ekenin ishteı sezer aqyn júregi syzdaǵandaı bolsa da, syrtqa shyǵaryp kósilip sóıler dármeni joq kináli jandaı únsiz moıyndaıtyn da sıaqty. Moıyndamasqa ne shara: ońǵa basqan aıaǵy únemi shalysyp jatsa, jyǵylyp qalyp "ıt jyǵys tústim" dep qaıta jarmasa túser daýkes balalarsha qashanǵy jaǵalasyp, alysa beredi.

— Á, áne, Seri aǵa, ana bir tútin shyqqan jerde qos bar, — dep Qaınykesh jıren bıeni ókshelep-ókshelep qoıyp edi, qarashyl mal alystaǵy jylqylardyń ısin sezdi me, qos kórgende aýyl kórgendeı boldy ma, kádimgideı elpildep, alǵa umtyla tústi. Ózi aıańshyl neme eken, basy qaltańdaı jónelgende, sýyq kekili jelp-jelp etedi.

Shoq qaıyńnyń baýyrynan árirek qary ketip degdigen qyrqasyndaý jerge tikken qara qos mańynda biraq adam. Jeroshaqta qazan astyna búksheń-búksheń etip ot jaǵyp otyrǵan baqyrshy bala jigit. Yńyrshaǵy aınalǵan eki-úsh jylqy qar sýyna soqtalanǵan óli shópten bas almaıdy. Pyshaqqa ilikken qabyrǵasy arsa-arsa aq baqaı qara at baýyzdalǵan kúıi tórt aıaǵy kókten kelip qos túbinde jatyr. Terisin irep túsirip, butarlap tastaýǵa da eshkimniń qoly tımegen-aý, sirá.

Jelge totyqqan qara kúreń bet terisi súıegine jabysqan, baqyrshy kelgenderdiń sálemin salǵyrt alyp, basy salbyrap oshaq aldynda taltaıa túsip otyrǵan qalpynan tanǵan joq. Attardy árirek baılap kelgen soń baryp, Qaınykesh qazandyqty kóterip sambyrlaı jóneldi:

— E-e, ózderiń etti mol asady ekensińder, kóbigin de almapsyń ǵoı, kákpir qaıda? — dep, qostan tesik ojaý alyp shyqty. — Etiń qaınap qalypty. Kóbigin birge jeısińder me?!

— Onyń kóbigi qaısy, sorpasy qaısy ajyratý qıyn. Keshke deıin alsań da taýysa almaısyń, — dep kózi alaq etken bala qolyn bir-aq sermedi.

— Shynynda da kókbaqa ǵoı mynalaryń, ózi jeýge jaraı ma?! — dep kákpirmen súzip alǵan sińirli kók etti Qaınykesh sorpaǵa sholp etkizip qaıta súńgitti.

— Jeýge jarasyn, jaramasyn sol endi. Jemegende dalaǵa tastaımyz ba?! Álde birimizdiń etimizdi birimiz jeımiz be? Áne, qaıyńnyń baýyry qaıysqan et. Bári kók jasyq, kókbaka. Et alýǵa kelgen shyǵarsyń. Bárin alyp ket. Kúnde on shaqty mal óledi, jetedi bizdiń jeýimizge... — Sózi túıeden túskendeı.

— Áı kim... kim edi atyń, Jarylǵap pa edi, Jarylǵasyn ba edi?..

— Báribir, jarylqady ne, jarylqamady ne?

— Óı, kóksheshek, durysyn aıtsań handyǵyńnan túsemisiń... Áı, qaǵyndy kelgir, álgi malshylar alysta júr me, jaqyn arada ma, tez bar da Muhammet pen Ybantaıdy alyp kel.

— Mylqaý balany aıtamysyń, ol qashannan beri Ybantaı bola qalyp edi?!

— Jetti endi, qaljyńnyń ba, shynyń ba, — dep Aqannan yńǵaısyzdanǵan kelini qaınaǵasyna kóziniń astymen urlana qarap qoıdy. — Sóz talastyrmaı, tur ornyńnan, tilińe shoq túskir, qulǵana! Qazanǵa men ıe bolamyn, eshkim kóterip ketpeıdi. Bar tez. Cepi aǵam keldi, cepi aǵa!

— Cepi aǵasy kim? Kelse ne? — dep qyńyr bala attarǵa qaraı aıańdaǵan seriniń sońynan qarady.

— Cepi aǵam degen — Aqan cepi. — Qaınykesh sybyrlap edi, bala dalany basyna kóterdi:

— Aqan seri, álgi, ózimizdiń ataqty, ánshi... Patshamen ursysatyn Aqan seri me? E, ol qashan keldi? Oıbaı-aı, baǵanadan beri nege aıtpadyń. Múmkin, álgi tartyp alǵan jerin qaıtaryp alǵan shyǵar... Aı, biraq, odan bult jýyq... Álde ózi beripti degeni ras pa? Ózinen suraıtyn eken.

— Jaraıdy jetti dedim ǵoı. Bar, tez bar, alyp kel.

— E, ózderi de keshke keledi.

Qaınykeshpen biraz tájkelesip, aıaǵyn qıa basýǵa erinip otyrǵan qyńyr baqyrshy, aqyry, qaıyń baýyryndaǵy tisine iliger shóp timiskilep júrgen er-toqymdy aryq shabdarǵa minip, aıańmen kete bardy.

Aqan Kókbestiniń aýyzdyǵyn alyp, tereńdeý shuqanaqqa jınalǵan tunyq qar sýyn izdep, atynyń shylbyrynan jetelep keledi. Kópten beri kúnniń kezi shyǵyp, aspan sur bulttan, dala ókpek jelden aıyqqany búgin. Aǵashsyz alańqaı jerler býsanyp keı tusy kádimgideı degdip keýip qalypty. Ara-kidik kóseniń saqalyndaı qyltıǵan kók te bilinedi.

"Jańa shyqqan kókti julsań, kókteı solarsyń" deıtin úlkenderdiń sózinen bala kezinen qorqatyn Aqan jaıalyqtaı jerge ala-qula shyqqan shópti júreleı qarap otyr. Kók shóptiń ózi ártúrli. Alǵash shyqqan kók, qaıta jaýyp muzǵa aınalyp siresip jatyp alǵan qar astynda úsip, ortan beline deıin bozaryp ketken. Boılap óse almaı, shirigen shópteı jansyzdanyp qaraıa bastapty. Odan keıin shyqqan shópte de mán joq. Tek ara-arasynan jańa qaltıǵan jas kók qana qulpyryp, kún kózinen nár alyp burq etip kóterilgeli tur. Biraq, aıazǵa urynǵan jasyq shópten, jasyl shóp az. "Aı, bıyl da, kóktemde mol jaýyn bolmasa, malǵa qalyń ot bolmas. Qystan aman shyqqan kóterem mal, jas tol aıaqtanyp kete alsa jarar edi" dep, buryn mal qamyn kóp oılamaıtyn Aqan dala kelbetine dúdamaldana qarady.

Aqan endi ózin mazalaǵan oıǵa qaıta tústi: "He isteý kerek, ne isteý kerek? Jan-jaqqa bytyraǵan aýyl adamdarynyń basyn bir araǵa qosyp, qaıtadan biriktirý kerek. Aıyrtaý bolysynan bolmasa, Shalqar bolysynan qonys teber bir jerdi berer. Endi jańa turmysqa, jańa tirshilik amalyna bastaý kerek. Ol qandaı turmys? Ol jaǵy sheshiler. Átteń Aqannan kúder úzgen el endi ıliger me, eteginen ustatar ma? Kúni keshe arasy ashylǵan, endi birjola ashynǵan inilerdiń ózi túsiner me? Myna eldi jutatqan juttyń da ata-mekennen aıyrylyp, qańǵyryp qalǵan kezdi ańdyǵandaı bas salýyn qarashy. "Jut jeti aǵaıyndy degen yp-ras!"

Aıaǵyn basyp ilbýge jaramaı, omaqsa jyǵylǵan ornynda úıelep, tura almaı, kúnde ólip, shetinep jatqan jylqy ishinde qabaqtarynan qan jaýyp, tıiserge qara taba almaǵan sotqalardaı óz-ózinen tutanyp, shatynap júrgen Muhametter Aqan seriniń kelgenin estise de, kún eńkeıgenshe qosqa jolamady. Shosh-shoq qyzyldyń ishinde qarsoqta byltyrǵy óli shóp, shyrmaýyqty qaýjańdap, qaıyń qabyǵyn kemirgen eshki, qoıy aralas shaǵyn otardyń sońynan sý keship, malmańdaı bolǵan Yban bul habardan qalas. Jylǵa jýyq ýaqyt ákeden aıyrylyp, úırenshikti Qarataldan ketip, buryn sońdy kórmegen mynadaı azapty kúnniń basyna túskenine birjola kóndikkendeı. Qazir "Aqan keldi, aıaýly ákeń keldi" dep bireý ymdasa da, ishteı kúder úzgen bala mundaı jaqsylyqqa senbes te edi, týmysynda eshkimnen zábir kórmeı, tek keıingi aılar ashýly Muhamettiń judyryǵy men qamshysyna úırengen jetim, endi jelkeńnen nuqyǵan túımishten, tánińnen ótken taıaqtan qutyldyń dese de máńgirip, eshteme uqpaıtyn sıaqty. Basyna túsken aýyr taýqymetti osy jasqa jetken ár adamnyń úlesi bolýǵa kerek, budan qutylý degen bekershilik dep túsinetin sıaqty. Ózimen jasty Muhamettiń balasyn da salystyrýǵa murshasy joq. Álde mylqaý balaǵa ondaı oıdy jazbaǵan ba? Ony oılaıtyn qabilet te joq shyǵar?

Aqan keshke deıin nár tatqan joq. Kelini qazannan et túsirip, qara qosqa shaqyrsa da, asqa zaýqy soqpaı, inileri men Ybannyń kelýin taǵatsyz kútti.

Jylqy basyna Ramazan men eki-úsh adamdy qaldyryp, keshki tamaqqa oralǵan Muhammet alystan túksıt, otynǵa kesken jýan dóńbekterdiń ústinde otyrǵan Aqan men Qaınykeshke jaqyndamaı, qos mańynda kúıbijiktep júrip aldy. Ekinshi jaqtan toǵyz-ondar shamasyndaǵy qoıshy bala da kelgen. Ol da aq teke bastaǵan shaǵyn otaryn aýlaǵyraq ıirip tastap, jasqanshaq basyn jeroshaq túbine taıap, as dámetken jetim qarǵadaı qazandyq qaqpaǵyna telmiredi.

— Analar keldi ǵoı, qosqa júrińiz, — dep qaımyǵa qaraǵan Qaınykeshke qolymen belgi berdi.

— Otyra ber. Ózderi keler... Sálemdeser... Ana bala kim balasy?..

— Ol... ol, Cepi aǵa, Ybantaı ǵoı!

Aqannyń júregi úzilip túskendeı boldy.

Ústine qoltyǵy sógilgen jamaýly kúpi kıgen qoıshy balany Aqan anadaıdan tanymady. Qoramsa ákesi men Jańyl sheshesiniń erke uly mynadaı kúıge túser dep áste oılaǵan ba.

Aqyry shydamy taýsyldy ma, álde aǵasynan áli de qaımyǵa ma, anadaıdan tamaqty syltaýratyp Muhammet sóılep keledi.

— Aý, Qaınykesh, ne ǵyp melshıip otyrsyń, qatyn emespisiń, as bermeısiń be? Ana jaqtaǵylar da men barmaı kele almaıdy. Senderdeı erigip júr dedińder me?

Kúnuzyn at ústinen túspegen Muhammet taqymy qajalǵandaı sál taltańdap basyp keldi de, tereń orǵa tirelgendeı alshaǵyraq turyp qaldy:

— Aman ba, Aqan... Der kezinde jettiń be áıteýir, — dep, aǵasyn keketip, áıeline taǵy da birdeme deýge oqtala berip edi, Aqan:

— Ózderiń de amansyńdar ma? — dedi.

— Amandyǵymyzdy kórip tursyń ǵoı, Qarataldyń da amandyq-saýlyǵyn kórip kelgen shyǵarsyń. Áke-shesheńniń basyna quran oqyǵan shyǵarsyń. Aı, qatyn, ana ele almaı turǵan ólimtikti nesine mindiń, óshiń bar ma? Seni kim shaqyrdy munda?

Qaıyń ústinde qazdıyp otyrǵan Qaınykesh aıylyn jıǵan joq. Qaıynaǵasyn arqa tutqandaı sańq etti.

— Jıren bıeńdi minbegende, qula bıeńdi minem be? Álde jaıaý kelýim kerek pe edi.

— Saǵan qoıǵanymyz sýyp otyr edi, je, je, ana Maltabardyń qalǵan malyn.

— Áı, óziń tuldanbaı, áýeli Seri aǵammen durystap nege amandaspaısyń. Keshe kórgendeı bop turǵanyń ne?

— Ony senen suraı almadym, bar ket bul aradan, odan da qazandaǵy etti túsir, bol!

"Bul neǵylar eken?" dep syńaıyn ańdyǵan Aqan, kúnde kórip júrgen el adamyndaı kózine ilmegen Muhamettiń qıqarlyǵyna endi shydamaı:

— Áı, Muhammet, aptyqtaı otyrsańshy myna araǵa. Tamaq ishiler. Áýeli jóndep amandyq-saýlyq bilisip, áńgimeleseıik, — dep qasynan oryn usyndy.

— Mende basy artyq áńgime joq. Jáne men basqanyń áńgimesine dilgir emespin. Jumys bastan asyp jatyr. Ana Ybandy alýǵa kelgen shyǵarsyń, al. Eshkim júk artqan joq oǵan. Elde biraq dúnıeleriń bar, Qaınykesh berer... Basqa ne sharýa?!

— Oı, esalań sol, Seri aǵammen qalaı-qalaı sóılesesiń.

— Á-Áı! Ne ottap otyrsyń-aı! — Yzaly Muhammet áıeline qaraı tóne tústi!

— Men adamsha sóılep otyrmyn, sen ǵoı malsha ottap, kúısep turǵan!

Aqan Qaınykeshten mynadaı batyl, ashshy sóz shyǵady dep oılamap edi, Yban jaqqa qarap únsiz otyra bergen. Kelininiń baj etken daýsy shyqqanda jalt qarap edi, Muhammet jyǵyp salyp, tepkilep jatyr eken:

— Seniń de tiliń shyǵaıyn degen eken, tórkinińe kelgen soń. O, ıt tirshilik, seniń bosaǵańa telmirtken, o, ıt tirshilik! Oh, oh.

— Jasyq neme! Seni de erkek deıdi-aý! Basyńa qıynshylyq túskende, qatynnan jaman... — dep basyn qorǵashtaǵan kelin de tilin tartpaı baıyn muqatyp, jarysa sóılep jatyr.

Baǵanadan beri ishte qaınaǵan ashýǵa zorǵa shydaǵan Aqan ushyp turyp, Muhamettiń jaǵasynan alyp biraq atty.

Jutqa ilingen aryq-turaq sońynda kúni-túni salpaqtap, ózi de sińirine zorǵa ilingen Muhammet asyqsha úıirilip baryp, qalpaqtaı tústi. Buryn moıny kúdireıgen taıynsha buqasha gújildep, erkindeý júretin inisiniń qıralań etken myna túrin kórgende Aqan ishteı aıap, óz qylyǵyna qynjylsa da, syr bildirmedi:

— Óı, luǵatsyz sol! Qaınykeshtiń ne jazyǵy bar. Jazǵyrǵyń kelgeni men ǵoı. Ashýyńdy menen alsań bolmaı ma! Áıel urǵan degen ne sumdyq. Taýsylǵan ekensiń!

Muhammet jarylardaı bolyp únsiz turdy da, oqty kózin Aqanǵa da, áıeline de qadap qosqa qaraı kete bardy.

Baǵanadan beri myna qımyldy alystan baqylaǵan Yban eshkim jaǵadan alyp laqtyrmaq turǵaı, betine qarsy kele almas deıtin Muhamettiń kúıin kórgende, aspannan túskendeı aıaq astynan paıda bolǵan myna álýetti beıtanys adamǵa tańyrqap, taıana túsken.

Aqan "kel, qalqam, kel, janym" degendeı álgi qımyldan soń zorǵa jylushyrap, balasyn ymmen shaqyrdy. Batyp bara jatqan kún sáýlesi túsken ákesiniń júzine Yban uzaq qadalyp, sál shyramytsa da, ústindegi usqynsyz olpy-solpy kóne kıiminen tosyrqaı berdi. Tánine taıaq ótse de, kózine jas alý ornyna eshteme bolmaǵandaı ornynan shıraq turǵan Qaınykesh balanyń jeńinen ustap, Aqanǵa qaraı tartty. Mylqaý bala odan saıyn jatyrqap, sheginshekteı beredi.

Aqan budan ári shydaı almady. Mılyǵyna deıin bastyra kıgen seńseń tymaqty julyp alyp: "Ulym-aý, tanymaı qaldyń ba, men ákeńmin ǵoı", — dep ymdaǵanda, qyzyl kúnniń shapaǵyna keń mańdaıy jarq ete qalǵan ákesiniń, jastaıynan ózimen ymmen sheber sóılesetin aıaýly ákesiniń qımylyn jazbaı tanyǵan Ybannyń baq etken úni men kózinen bir túıir jasy birge shyǵyp, Qaınykeshtiń qolynan endi julqyna umtyldy. Aqan da qulashyn jaıa umtylǵan. Aspannan shúılikken Qaraqustan qorqyp, bir jyǵylyp, bir turyp anasynyń qaýyrsyn qanatynyń astyna qoıyp keter qaz balapanynsha Yban ákesiniń qushaǵyna bir-aq súńgidi. Óz únin ózi estimeıtin mylqaý balanyń daýsy da bir josyn: kózinen, mańdaıynan qushyrlana súıgen áke qýanǵannan áldenelerdi ózine aıtqany ma, jalǵyz tastap qaıda kettiń kórinbeı dep jazǵyrǵany ma, — maǵynasyz byldyrlap, bajyldap jylaıdy. Áke-sheshesiz, úı-kúısiz, aıdalada qalǵan eki jetim — áke men balanyń myna turysynda ishteı egilip kózine jas alǵan Qaınykesh ózderi emin-erkin maýqyn bassyn degendeı, qara qosqa qaraı únsiz aıandady.

Aqan qolqyldaǵan keń kúpili toqpaqtaı jep-jeńil ulyn aldyna alyp dóńbek ústine qaıta otyrǵan. Óńinde qan-sól joq aryq bala ákesiniń jyly qoltyǵyna basyn tyǵyp uzaq jylady. Óksip-óksip jylady. Endi aıyrylmaımyn degendeı áke belinen qushaqtap alǵan uly túsinbese de: "Ybanjan, qoı endi, boldy endi, jylama, keldim ǵoı, jigit súıte me eken, endi seni qasymnan bir eli qaldyrmaımyn jylama, — dep, Ybannyń júzin ózine burdy. Qyzaryp batqan kún sáýlesinen be, qýanyshtan ba, baǵanaǵydaı emes reńi kirip, betine qan júgire bastaǵan balanyń Aqannyń ózine uqsaǵan qalyń kirpikti otty kóziniń qarashyǵy úreılengendeı, jasqanǵandaı júgire berdi. "Osy, shynymen ákemsiń be, múldem keldiń be, endi tastap ketpeısiń be, álde taǵy bir kórinip, erteń joǵalasyń ba" degen syńaı bar. Jel qaǵyp jarylyp, mezgilimen jýylmaı kústengen saýsaqtarymen ákesiniń kópten bastyrmaǵan saqal-murtyn, betin sıpalaı beredi. Erkelegeni, jaqsy kórgeni. Qoıny-qonshynan kóktemniń yzǵyryq ókpek jeli úrlep, buryn-sońdy baǵyp kórmegen qoı sońynda erteden qara keshke deıin salpaqtap, ara-tura taıaq jegen kútimsiz beıbaq áldekimderdiń qorlyǵyn ymmen jetkizip, ákege shaǵynǵan joq. Ákege túri ǵana emes, minezi de tartqan qaısar ul bar taýqymetti ishte túıse kerek. Bar shaǵym, bar qýanysh eki kózdiń ashyq janarynan ǵana ańǵarylǵandaı edi.

Qas qaraıa, tamaqty da umytyp, kópten kórmegen meıirimdi, ystyq qushaqta endi bireý ózin jetimsiretip ursyp-zekise, julqylaı, túımishteı jumsasa, ara túser tegeýrindi qamqor adamnyń aldynda tamaqqa da zaýqy soqpaı buıyqqan ash bala sharshap, talyqsyǵandaı maýjyrap jatyp uıyqtap ketti.

Ólerdeı saǵynǵan jalǵyz ulyn aldyna alyp terbegen Aqan seri óz-ózinen yńyldap tereń oı qamaýynda otyrǵanda, jer oshaqtaǵy ot sáýlesimen ǵana tamaqtanǵan qarakóleńke qos ishinen anda-sanda daýryǵa túsip, talasa ursysqan daýystar emis-emis estilip turǵan. Tegi Muhammet pen Qaınykesh áli de kelise almaı, birin-biri betten alyp, sharpysyp jatsa kerek.

Álden ýaqytta qostan Muhammet te, Qaınykesh te julyna shyqqandaı boldy. Aqan aldyndaǵy ulynyń uıqysyn buzbaıyn, Ramazan kelgen soń báriniń basyn qosyp sóılesermin dep ornynan turmady.

— Cepi aǵa-aý, júrińiz tamaq ishińiz, dala salqyn ǵoı, tońǵan joqsyz ba... Ybantaı uıyqtap qalǵan ba, — dep kelin báıek bolyp qasyna kelgende de, Aqan salqyn ǵana:

— Rahmet, aınalaıyn. Tamaq ishiler, Ybannyń uıqysyn buzbaıyn dep otyrmyn, — dedi de qoıdy.

Bul kezde atqa qonǵan Muhammet keshkilik túsken sýyqtan qaıtadan qata bastaǵan toń jerdi at tuıaǵymen dúńkildete keldi de:

— Áı, qatyn, jetti endi munda otyrýyń. Anda balalar ne bop jatyr, bir shaınam aqyl bolsashy basyńda! Nemeneńe jetisesiń. Ana aǵash baýyrynda qaqtaǵan etter ilýli, sodan ala ket. Bol, tez, áıeline ákireńdedi de, sol et qyzýmen qarańǵyda Aqanǵa tarpa bas saldy.

— Al, Aqan, aıtyp-aıtpaı ne kerek! Armanyńa jettiń. Áke-sheshemizdiń zıratyn da kápirlerge kótertip, jaman yrymǵa bastap ediń. Arty ne boldy? Bir aýyl jurtty tentiretip jiberdiń. Endi basyn qosam dep áýre bolmaı-aq qoı. Saǵan eshkim ermeıdi endi. Báriniń de qarǵystan basqa aıtary joq. Aq patshamen aıtysyp, el ulyqtarymen tartystyń. Kóresini bizder kórdik. Qasyńa ergen joldastaryńnyń biri joq. Bárin bezdirdiń, sottattyń, áıteýir túbine jettiń. Endi bizge maza ber. Enshimiz bólek basqa adamdarmyz. Bala-shaǵamyz bar. Tynyshtyq ber bizge. Qazir bir jigitten qara taıdy jiberem Ybanǵa. Ana qoıdan alam deseń, al, eger aıdaýyńa jarasa. Endi seniń malyńdy baqpaq túgili óz malym qyrylyp jatyr. Osy kúnge deıingi eńbegime de rıza shyǵarsyń. Úıde ol-pul dúnıeleriń bar. Ana, enshige bergen ákemniń qara páýeskesine artarsyń. Ákeıden qalǵan azyn-aýlaq aqshany ustap qoıdym, myna jatqan jerimizdiń japa-jarmysy orys-kazaktardyń jeri, soǵan úsh jylǵa árindaǵa tóledim. Ana Qarataldaǵy úılerimizge qazyna tarapynan aqsha beremiz degen, sony alǵanda qaıtararmyn. Endi sóılesetin ne sóz bar, sol — aıtarym!

Muhammet baǵanadan beri qos ishinde jattap alǵandaı ústi-ústine tópeleı sóılep, atynyń basyn buryp, álgindegideı, toń jerdi dúńkildete jortyp Jylandyǵa qaraı uzaı berdi.

Aqan da, kelin de únsiz. Qarańǵy túnde qara jamylǵan adamdardaı, nemese kúnuzyn jem izdep sharshap dóńbekke qonaqtaǵan qyrǵaýyldaı tómen qaraǵan kúıi otyr.

Aqan osylaı bolaryn bilip edi. Biraq, bulaı bolǵan kúnde qaıda baryp, kimge panalaryn oılamap edi. İnisi aıtar ashshy sózdi jobalap edi, biraq joǵaltqan joldastaryn, bezgen eldi betine salyq eter dep oılamap edi. Muhamettiń túsi de, sóz saptasy da quddy Birjannyń inilerinen aınymaıdy. Aqannyń tula boıy titirkenip ketti.

Tuńǵysh ret shyn kiriptar bolyp, qula túzde ekeýden-ekeý sostıyp: mylqaý dalada mylqaý balasymen jeke kún kesher, keshegi ataǵy jer jarǵan seriniń jalǵyz qalar muńdy keleshegin oılap nalyǵan Qaınykesh, qaınaǵasyn ýatar sóz taba almaı, jubaıynyń noqaılyǵyn jýyp-shaıǵysy keldi.

— Seri aǵa, Muhammetke ókpelemeńiz. Qaıtsin. Ata meken, týǵan jerinen qýylyp, kóringenniń qolyna qarap, onyń ústine maly shetinen topalańdaı qyrylyp jatqan adamda ne aqyl bolsyn. Bárimizdiń de esimiz aýyp, máńgirip qalǵan joqpyz ba. Áli-aq es jıarmyz. Qansha aıtqanmen týys emes pe, qaıda keter deısiz. Kúıinishtiń saldary ǵoı. Jaqyn adam áli-aq tabysyp keter... Ókpelemeńiz, Seri, aǵa!.. Qaıteıin, mende de dármen joq. Bárinen... Ybantaıdyń kúni ne bolar eken?.. — dep sóziniń aıaǵyn jylamsyrap bitirdi.

Túngi sýyqtan boıy tońazyǵan Aqan aldyndaǵy ulyn qymtaı túsip, basy salbyrap yńyldap otyrǵan. Álden ýaqytta baryp kelin sózin jańa estigendeı, selk etip basyn kóterip aldy. Úńireıgen qarańǵy toǵaı jaqqa, Muhammet ketken betke qarap daǵdarǵan Seri áldenege myrs etip kúldi. Kúlkisinde zil joq, kekesin bar. Óziniń osy otyrysyn ózi mazaqtaǵandaı taǵy da myrs etti de, kelinine burylmastan:

— Qaınekesh, myń da bir rahmet saǵan! Osy mańdaǵy kóp jurttan, aǵaıyn týǵannan qalǵan jibi túzý adam sen ekensiń. Kisiligińe rahmet! — dep, taǵy da Ybanyn áldılep, terbetkendeı yńyldap otyrdy da, baıaý ǵana bir aýyz óleń aıtty. Taban aýzynda shyǵarǵan arnaıy áni bolmaǵandyqtan ba, álde ónerli dosyn oılady ma, nemese osy otyrysyn sol dosynyń haline uqsatqany ma, — Birjannyń "Al dúnıe" ánimen aıtty:

"Bul kúnde kók dónenmin,
arqam jaýyr,
Ókpe joq
mendeginiń bári baýyr.
Dushpannyń dáldep salǵan naızasynan,
Jaqynnyń ınemenen túrtkeni aýyr!..

Aqynǵa keıde qýanǵan da, qaıǵyrǵan da bir: ekeýinde de kókiregine tolyp, kómeıine tirelip, tiline oralatyn aldymen óleń. Aqan da bul joly kúıi tasyp ishke syımaǵan soń aıtqan joq, tegi ashshy zapyrandaı ishki sherin tarqatqany bolar, nemese, álginde "Muhammetke ókpelemeńiz" degen Qaınykeshke, búginde "eser aqynnan" syrt aınalǵan jaqyn-juraǵatyna bergen jaýaby bolar.

Baılaýly Kókbesti pysqyrdy. Taǵy da alys jolǵa, belgisiz saparǵa júretinin sezgendeı, jaryqtyq jylqy balasy aýyr kúrsinip, qaıta-qaıta jer tarpyp pysqyrady.

Jylandy taýynyń qubyla betindegi qalyń qaraǵaı jaqtan ishin tarta ulyǵan qasqyr úni talyp estildi. Uzaq ulydy... Alystan taǵy biri qosyldy... Álden ýaqytta jaqyn toǵaılardan shýlaǵan qasqyrlardyń úni kóbeıe tústi, ulǵaıa tústi. Tap irge tustan sarnap qoıa bergen bóri úni saı-súıekti syrqyratqandaı. Tegi dala jyrtqyshtary osynaý keń ólkede shetinen qıraı qulap, ıistene bastaǵan ólekselerdi sezedi-aý. Birin-biri shaqyryp, túngi jortýylǵa toptana shyǵar úıir-úıir bóriler jaıraǵan ıesiz ólimtikti ǵana emes, nekensaıaq kezdesken júrginshini de ordasymen qamap, jaıratatyn tilsiz jaý-aý.

Jut jaılaǵan qutsyz jerge tesile qarap, Zerendi taýynyń yǵynan týǵan, betinde samuryq qus bederi bar patshanyń altyn ımperıalyndaı qyzyl shubar sýyq aı qazaq aspanyna kóterilip keledi.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

KEŃ DALA, TAR DÚNIE.

Namaz ben meshit jetim — oqylmasa,
Dáriske bilsin qaıdan otyrmasa.
Ekinshi, bul dúnıede áıel jetim,
Kezinde teńin taýyp qosylmasa.
Er jetim — aqylsyzdan áıel alsa,
Otyryp ot basynda taqymdasa.
At jetim — eren júırik shabylmasa,
Boıynan ashshy teri alynbasa.
Qus jetim — erte túlek salynbasa,
Salatyn saıatshysy tabylmasa.
Sahara, jaılaý jetim, kólder jetim
— Qasyna munarlanyp el qonbasa.
Taýsylǵan kirer úı joq — kári jetim
Jarasar teń qurbysy tabylmasa.
Onynshy, bul dúnıede ǵalym jetim
— Qur bosqa altyn sózi alynbasa.
Taǵy da, on birinshi, qalam jetim
— Jazatyn erleri onyń tabylmasa.
Taǵy da, on ekinshi, qaǵaz jetim,
Aıshyqty, altyn sózder jazylmasa,
Bárinen, on úshinshi, qazaq jetim,
Qorqaqtap jan-jaǵyna alańdasa.

Aqan seri

1

Qonysynan aıyrylǵan Aqan cepi Qoramsanyń eski qystaýy Qısyqaǵashta Ybanmen tirshilik etti.

Bolys Nurtazanyń qıanatyna qansha qany qaınasa da, esh jerge qaıtyp barmady, eshkimge shaǵynbady. Beti qaıtyp, taýy shaǵylǵan seri kimge barsyn: "Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy". Tek sońǵy kúnderi ǵana taǵy bir úmit oty jyltyraǵandaı boldy. Bul eki arada Nurtaza shar talasynda ótpeı, Shalqarǵa Aqannyń qudalary Baıalynyń Janbolaty bolys saılanǵan. Apasyn uzatqan jerge ózimsinip te, ári úlkendik minezben de á degende digirdi sala kelgende, qudasynyń shıratyla otyryp aqyl aıtqansyǵany-aq batyp ketti.

— Aý, Aqan, osy týysqa da, jatqa da aıǵaıyńdy sala, tilindi jumsaı kelesiń. Ne ótkizip qoıǵanyń bar. Sheshen til, sulý ánińnen de ne paıda taptyń. Ylǵı dostan da, basqadan da ózińe dushpan, jaý kóbeıtkennen basqa, mysqaldaı septigin kórdiń be? Jerińdi bergen men emes, ana Nurtaza. Ol da qaıtsin. Aq patshadan myqty bop pa. Kazak-orystarǵa, pereselenderge jer kerek dedi. Erteń alam dese, óz qonysymyzdy da berip júre beremiz, aq patshanyń quryǵy uzyn, oǵan kim qarsy keledi. Óle almaı júrgemiz joq. Endi ol qonysyńnan saǵan bult jýyq. Odan da aqylǵa kósh. Turam deseń, bizdiń aýylda tur. Eshkim qýmaıdy. Qazaq jeriniń bári bir emes pe.

— E, borannan qorǵalaǵan sýyq torǵaıdaı búrisip, endi kúlimsi qoltyǵymnyń astyna kir, sasyq qoramnyń astyna tyǵyl demekpisiń. Qolyńa bılik tımeı býlyǵyp-aq júr ekensiń. Jaraıdy, senen qaıyr tilegenshe, Alladan qaıyr tilegenim artyq shyǵar. Óńkeı qarǵybaý taqqan bolystar birińniń aýzyńdy biriń jalaǵan uıalas ıtter sıaqtysyńdar-aý. Qudaıdyń keń jeri jetpegendeı alaqandaı meniń ata mekenime quryq salǵan Nurtazany sen de jaqtaıyn degen ekensiń. Meniń qonysymdy alyńdar degen patsha bolsa, onyń da tuqymyn... — dep, dármensiz Aqan kijinip tura bergende Janbolat qudasynyń sózine ashýlanǵan joq.

— Seri aǵa, sál bógelshi, — dep baısaldy otyryp, sońǵy aqylyn aıtty. — Meıli, meni ne dep kustanalasań da, ne dep balaǵattasań da kóterem. Biraq, baıqa, qorqytqanym emes, dos bop, týys bop eskertkenim — búginde jurt sóz kóterýden qalǵan. Qazir zań bılegen patsha zamany kirdi aýylymyzǵa. Eger jerimdi daýlaımyn dep, kóringenge baryp aptyǵar bolsań, bireý bolmasa bireý: "aq patsanyń sıasatyna qarsy, patsa aǵzamyna qarsy pont shyǵaryp júr", — dep túrtip jiberýden taıynbaıdy. Qazir jurt qanyna qaraıǵan. Ágár, ondaı sóz týa qalsa, men de qarap otyra almaımyn. Aq patsaǵa aıtqan álgi sózińdi men ǵana estıin, artyq, artyq sóz, qaıtyp al, qalǵan ǵumyryń abaqtyda shirimesin deseń, ǵadettenbe ol sózge, Alla saqtasyn! Jáne buryn da sózge ilikken adamsyz...

— Á, endi meni de ıt jekkenge aıdatamyn deseıshi. Qolyń jetken eken aıǵa!

— Ne deseń de, cepi aǵa, meıliń. Men jasyrmaımyn, patsa adamymyn, soǵan berilgen ekenmin, onyń degeni degen. Adaly sol, — bir Shóbekten taraǵan baýyrym Mámbetálini de erteń arashalaı almaımyn. Ol da arystan aıǵa shaýyp mert bolyptynyń kebin kıip júr, — dep aýzyn jıǵansha bolmady, bolys úıine ury ıtshe jylmań etip pesir Karaganov kirdi.

Bul — Aqannyń qonysy Qaratalǵa túsken Komarovkada turatyn kazak. Janbolattyń pısmovodıtel Túz eli pesir deıdi. Kelgeli qazaq sózin shala aralastyryp sóılep úırengen bul sekildi pesirler basqa bolystarda da bar. Bastaryna bir-birden "qut" qonǵan. Oryssha saýatsyz bolystardyń is-qaǵazyn júrgizetin osylar. Mór bolysta da, qalam pesirde. Kózine jyltyraǵan pensine taqqan qara beshpentti Karaganov:

— Aman, gospodın volostnoı ýpravıtel, — dep sálemdesip, Aqanǵa urlana qarap edi, Janbolat osy arada óz bıligin bir kórsetip qalǵysy keldi me;

— A, aıta otyr, aıta ber, bul adam ózimizdiń aǵaıyn, tamyr, — dep shala orysshalap pesirdiń qolyndaǵy jýan sómkesine qarady.

— Dela kóp, gospodın ýpravıtel, ýeznoı nachalnık kóp delalar suraıdy. Ásirese álgi Serdalın Mambetalı... — dep sóziniń aıaǵyn jutyp qoıdy.

— Bul da bir lań boldy ǵoı, qane ákel dıalalardy, — dep, bolys qolyn soza bergende, pańsyǵan qudasyna oqty kózin qadaı qaraǵan Aqan:

— Qalaı, pesir Karaganov, meniń jerim jaqsy ma, astaryńnan sý shyqqan joq pa? — dedi de, ári qaraı ne aıtaryn bilmeı tyǵylyp, únsiz shyǵyp ketti.

Sol joly Beǵalynyń úlken uly Erǵalıǵa uzatqan apasy Aısha Aqannyń shylbyryna oralyp, baıaǵy qyz kúnindegisindeı inisin erkeletip:

— Aqanjan, basqaǵa bıligim júrmese de, kúıeýime bıligim júredi. Ana ıesiz qorada ekeýden ekeý qalaısha kún keship, ómir súresińder. Odan da meniń qolymda bol, Shóbek áýletiniń baılyǵy Ybanjan ekeýińnen kemimeıdi. Rızyq jetedi. Bastaryńa jeke úı saldyryp berem, — dep, jalynsa da, Aqan ılikpedi. "Senderdiń bosaǵalarynda otyryp, baıdyń ıtaıaǵynan sarqyt isherim joq" dep aıtqysy kelse de, kúni bireýge qaraǵan, joly jińishke apasynyń kóńilin jasytqysy kelmedi.

— Jo-oq, men úshin qam jemeı-aq. El bar emes pe, kún kórý degen de sóz bolyp pa, — dep ótirik kúlgen boldy.

Shynynda osy eki jyl Aqan úshin tamuqtaı kórindi. Alǵashqy jyly aıdaladaǵy ıesiz qoraǵa keıbir kóńili jaqyn adamdar anda-sanda ádeıilep jolaýshylap kelýshi edi, keıin azaıa kele múldem tıyldy. Muhammet pen Ramazannyń bala-shaǵasy da qatynaýdy qoıdy. Bar qaıǵydan qusalanǵan Aqan uly Ybanmen ǵana qalyń qaraǵaı baýyryndaǵy eski qystaýdy mekendep, jurt kózinen tasa jeke ómir keshti. Jaz jaılaýda da burynǵy saltanatpen qalǵan seri tiri pendege kórinbeı, sol qoranyń astynda jabaıy adamdarsha jalǵyzdyq taýqymetin únsiz tartty.

Sol jalǵyzdyq áseri me, álde seriniń dinge senbese de, pirge senetindiginen be, keıingi kezde kesh tússe-aq óz-ózinen elegizip, qaısybir túnderdi uıqysyz ótkizetin boldy. Ejelden Qısyq aǵash mańy jyn-shaıtan uıalaǵan oryn dep, el ishinde talaı úreıli áńgimeler aıtylatyn edi. Bala kezinde estigen sol áńgimeler endi osynaý jalǵyz qulazyp qalǵan shaqta qaıta esine túsip, mazasy kete bastaǵan sıaqty. Ondaı túnderde qalyń aǵash baýyryndaǵy shókken nardaı japyrylǵan jalǵyz jer úıdiń pesh moıyndary gýildep, tysta toǵaı ishi yzyndap, aýyl shýynan jyraq, el tirshiliginen kereń jerde qulaǵy bitip shyńyldap shyǵady. Múldem zerigip, ishi pysqan Aqan amalsyzdan eki-úsh ret Yban men kórshi aýyldarǵa qonalqylap, túndelete qaıtqanda óz úıiniń terezesinen ot kórgen. Alystan jyltyraǵan jaryq qasyna taıaı bergende ólýsirep baryp sónip qalady. Esik-terezesi úńireıgen ıesiz qora tóńireginde tyrs etken dybys estilmeıdi. Bári jym-jylas joq bop ketedi. Aqan alystan kóringen shyraq pa deıin dese, onyń qısynyn taba almaı basy dal bolady. Shyraq áýlıe atanǵan adamdardyń zıratynda jaǵylady deýshi edi. Qarasha úıde ne áýlıelik bar. Cepi "múmkin, meniń kózime solaı kóringen shyǵar" dep sońǵy joly Ybanmen ymdasyp edi, ol da óz úıinde janǵan otty kórip keledi eken. Biraq, maqaý bala, dúnıede jyn-shaıtan bolady degennen bıhabar edi, eshteme túsinbeı ákesine qaraǵyshtaı bergen. Ózi de jarymjan balanyń oıyna qorqynysh salmaıyn dep, Aqan endi otty elemegen bolyp, Ybanyn úreılendirmeı, sonymen aıaqsyz qaldyrǵan.

Sońǵy kezde el arasynda "Aqan seri Qısyq aǵashta jyn-shaıtandarmen birge turady eken, balasy ekeýi de qaǵyndyǵa shaldyǵypty" degen ósek dúr ete qaldy. Birde, Barataı aýylynyń bir aqsaqaly, seriniń otty kózinen kózin almaı, úreılene turyp aqyl aıtqan:

— Qaraǵym Aqan, renjı kórme, halyq aıtsa, qalpy aıtpaıdy, — anaý Qısyq aǵashta japadan-jalǵyz qalaı turasyń. Jyn ıektep alǵan deıdi ǵoı ózińdi. Aı, atamzamannan beri sol ara saıtan-sapalaqtyń mekeni edi. Talaı jolaýshyny sol arada jyn soqqanyn qulaǵymyzben estip ek. Onyń ústine ol jerkepeni ákeń tastap ketkeli ne zaman. Iesiz úıdi sodan beri jyndar ordasymen basyp, ıemdenip alǵan shyǵar-aý. Qaraǵym-aý, sol aradan nege qonys aýdarmaısyń, basyńdy shyr aınaldyryp alǵannan saý ma?! Qaraǵym, janym ashyǵasyn aıtam, bıtke ókpelep tonyńdy otqa salma, qaıteıin, jalǵyz-jarym júrip qor bolmasyn dep, bir-eki kóılek buryn tozdyrǵan úlkendigim bar, aıyl ǵyp aıtamyn. Apyraı, shyraǵym-aı, kózińniń janary ózgerip ketken eken!

Shaldyń sózin únsiz tyńdaǵan Aqan:

— E, qarıa, osy kúngi aǵaıynnyń dostyǵynan, jyn-shaıtannyń dostyǵy artyǵyraq kórinedi, olardy renjitip qaıda baram, — de qaljyńǵa aýdarǵan. — Kózim jyn qaqqan esalań adamnyń kózi sıaqty shyǵar, á?

Qanshama qaljyńǵa bassa da, osy sózden soń seriniń de boıy túrshigip, ishtegi úreı údeı túskendeı edi.

2

Sońǵy eki jumada tynymsyz soqqan daýyl jazǵy dalanyń da, adamnyń da mazasyn alyp tur. Tań ata teriskeıden shyǵyp soqsa, túste qubylyp shyǵystan soǵady. Kóshpeli bult birde ońǵa, birde solǵa jóńkilip, qýalaǵan jel baǵytymen yǵyp, dóńbekship, aýnap júr.

Jaz merziminde Kókshe dalasynda kúzgi qara daýyldaı ulıtyn mundaı jeldi kúnder jıi ushyraıdy. Keı jyldary surqaı dala kúzge deıin jelden aıyqpaı, aqyry súmbileniń qalyń jaýynyna baryp ulasady.

Qatty jel turǵaly kól betinen jyrtyla aıyrylatyn qustar da sap bolǵan. Anda-sanda qalbań oınap qoǵa arasynan kóterilgen neken-saıaq qaraqus, ıtelgiler, nemese mańaıdaǵy basqa kólderden tobymen, sypyldaı ushyp Qoskólge soǵar shúregeıler bolmasa, aqqý, qazdar qalyń qamys arasyndaǵy yqtasyn aıdyndardan shyqpaı, balapandarymen kún uzyn baldyr súzedi. Kóp ushyp meken aýystyrmaıtyn súńgýir qasqaldaqtar kemer soǵyp tolqyndanyp jatqan jaǵaǵa taıaý saıaz jerlerge deıin kelip, kól túbiniń saz balshyǵyn sylpyldatyp, qurt-qumyrsqa, sý qońyzdaryn teredi.

Mundaı kúnderi Aqan men Yban qus salmaıtyn. Qansha dabyl qaǵyp úrkitkenmen, jelden qorqar jeńil qustar qamys basynan joǵary bıiktemeı, kól betin janaı ushyp, bir aradan ekinshi araǵa oryn aýystyra beredi, ne kóldiń qalyń ortasyna tereńdeı kirip, múldem kórinbeı qoıady. Jeldi kúnderi tuzaqqa túsken qustardy ǵana almasa, qarshyǵany mundaı qara daýyldarda aspanǵa ushyrý qaýip.

Aqan ulyn ertip, kún uzaq kól jaǵalap kelgen. Eki baryldaýyq qońyr úırek pen bir suqsyr túsipti tuzaqtaryna. Jel turǵaly Kókjeńdetin qusqa sala almaı, kópten beri sorpa-sýdan taryqqan áke men bala qýanysyp, qos ishinde eki jaqta qustardyń júnin julyp otyr edi, Aqannyń kózi kóldiń arǵy qabaǵynan osylaı qaraı lekitken úsh salt attyǵa tústi. Ekeýiniń ıyǵynda myltyqtary shoshaıady. "Bular túneýkúngi kazak-orystar-aý. Taǵy da ne bop qaldy? Júristeri tym sýyt eken", — dep úreılengen Aqan tysqa shyqpaı qostyń esiginen qarap otyr.

Úsh attyly jaqyndaǵanda, ortadaǵy jorǵasyn taıpaltqan qazaqty jazbaı tanydy. At ústinde syryqtaı bop sereıgen burynǵy bolys Nurtazanyń aqı poshtabaıy Jánibek. Eki jaǵynan qaptaldaı shoqytyp, sý jorǵaǵa zorǵa ilesip, ózderi de shoqyraqtaı túsken túneýgilerden basqa murtty kazaktar eken.

— Kim bar qosta. Shyq beri! — dep aıǵaı saldy. İshten dybys bilinbegen soń, atyn tebine túsip qostyń esiginen kári terekshe ıile berip qarady da taǵy eleýredi. — Qańyrap bos qalǵan ba, ishińdi uraıyn, munyń adamy qaıda? Aý, kim bar ishte?!

Aqan tysqa shyqty:

— Iá, ne bop qaldy sonshama bórigetindeı? Amandyq-saýlyq joq...

— E, amansyń ba? Amandasýǵa ýaqyt bolyp túr ma? Qane júr, seni ulyqtar kútip otyr.

— Qaıdaǵy ulyq?

— Surama, barǵan soń kóresiń. Ana qyrdyń astynda jandaral, oıaz, maıyrlar jatyr. Bolystar bar. Seniń qarshyǵań bar deıdi, sony kórmekshi, tez alyp shyq ta, júr. Bol, kútetin ýaqyt joq.

— Oıazyń ne? Qarshyǵań ne? Aptyqpaı, jónińdi aıtshy, jarqynym.

— Jón deıtin ne jón kerek. Aıtpadym ba, qarshyǵań kerek, qarshyǵań. Kóremiz deıdi. Qusqa salamyz deıdi. Ǵumyrynda qarshyǵa kórmepti.

— Áı, Jánibek, qusqa salamyzyń ne? Osyndaı kúni qarshyǵaǵa qaı atań qus ildiripti. Ne aıtyp tursyń?

— Ata-matany qaıtesiń, ony ana dókeılerge aıt, maǵan seni alyp kel dedi, sharýa sol, qane, qusyńdy al da tez júr,dep poshtabaı qasyndaǵylarǵa qarap edi, olar da: "Ne, kónbeı tur ma? Ne isteıik", — degendeı kózderi shatynap, attaryn tebine, jaqyndaı tústi. — Aıtqandaı dabylyńdy umytpa. Qane tez, kóp kútetin ýaqyt joq. "Apyraı, munyń aıtyp turǵany Kókjendet-aý? Mynalardyń kelisine qaraǵanda, almaı ketpeıtin syńaılary bar. Barmasa, kúsh kórseteri kórinip tur. Poshtabaı ymdap qalsa-aq boldy, ámir kútip turǵan ana eki ásker qazir bas salyp, julmalap, ulyqtardyń aldyna jaıaý aparýdan taıynbaıdy. Kókjeńdetke qyzyǵyp, alyp ketpekshi me! Onda, turymtaıdy aparsam qaıtedi? Ana el ulyqtary "qarshyǵa ornyna turymtaı ákeldiń kimdi mazaq etkiń keldi?" — dep, oıaz aldynda taǵy masqaralap, dúrelep ketse, ne istemekpin. Qoı, ne de bolsa kútip aldym" dep ishteı tolqyǵan Aqan kókbestisin erttep, Ybanǵa áldenelerdi ymdap túsindirip, Kókjendetti qolyna qondyryp júrip ketti.

Qostan tórt-bes shaqyrym jerde, — general Losevekııdi tóńirektegen kóp ulyq, stanısa atamandary, oıaz Konovalov bastaǵan qazaq bolystary. Qoskóldiń yǵyndaǵy shoq aǵashtardyń baýyryna attaryn doǵarǵan.

Kóp ishis, kóp áńgime arasynda ańshylyq saıatshylyq sóz bolyp, ańǵa, qusqa salatyn búrkit, qarshyǵa, turymtaı, qyrǵı jaıynda kóp áńgime tyńdaǵan general osy mańda, jalǵyz qosta qarshyǵasy bar bireýdiń turatynyn estip, ony tez osynda alyp kelýdi buıyrǵan. Aqannyń atyn aıtpasa da, onyń "Kókjendet" deıtin qarshyǵasynyń baryn aıtqan Nurtaza.

Qazir Nurtazanyń eki ezýi eki qulaǵynda.

Bıyl bolystyqqa saılanbaı, ákesi ólgendeı qan jutyp jatyp alǵany qaıda? Bir jyldyń ishinde kádimgideı taralyp, júdep, kóńili oısyrap, jasyp qalyp edi. Onyń ústine myna elge jetken jut buǵan da jetip, malynan shashaý shyǵa bastaǵan. Ol az degendeı ash aýyldar burynǵy barymta emes, endi ózdi-ózine aýyz salyp, bardyń malyn joq jalmaǵan kesapat ker zaman týǵan. Maly bar basqalardan kóri ury zaýalyn kóp tartqan — osy Nurtaza. Bolystyqtan qaǵylǵan jandy basynǵandaı, jyǵylǵanǵa judyryq — Nurtazanyń malyn urylar kóp talady. Alǵashqyda esiginde júrgen jarly-jaqybaılar olarǵa qarsy turyp baǵyp edi, aqyry olar da bettemeıtin bolǵan. Bıyl bir jylqyshysy men jamaǵaıyny Ydyrysty qazir elge atyshýly qaraqshy jalǵyz kóz atyp, jaralap ketkeli urylardyń sońynan qýýǵa eshkimniń júregi daýalamaıdy. Arasyna bir apta, ári ketse eki apta salyp soǵar jalǵyz kóz jylqyǵa kelse-aq boldy, az jylqyshy qostaryna kirip, qashan ol ketkenshe in túbine kirgen sýyrlarsha bas saýǵalap jatyp alady. jalǵyz kóz únemi qasynda júretin aýzy-murnyn tańyp alar qapsaǵaı serigi ekeýi jylqylardy óz malyndaı aralap, soıýǵa jaraıdy-aý degenderin aldaryna salyp aıdap, kete barady. Budan artyq qorlyq bar ma?!

Súleımenniń estimeıtini jer astynda. Kúz aıynda murager Nıkolaı Alekseevıchtiń táj kıý-saltanatyna baılanysty el aralap shyqqan general Losevskıı Kókshe jerinde júrgenin estisimen inisine aqyl aıtqan. "Qyrǵyz-qaısaq elin basqarý tártibinde jańa zań shyǵypty. Ol zańda bolys saılaýmen ǵana emes, endi general-gýbernatordyń óz yqylasymen-aq saılaýsyz taǵaıyndalatyn bolypty". Buǵan senerin de, senbesin de bilmeı ári daǵdaryp, ári úzilgen jipti qaıta jalǵaýǵa bolatynyna úmittenip, kózi alaqtaǵan inisine Súleımen "Dala ýalaıaty" gazetin usynǵan. Nurtaza arab árpimen qazaqsha aýdarylǵan betterinen taba almaı, oryssha betin inisi qaıta-qaıta ejelegende, júregi jarylardaı qýanǵan.

— Endi, — dedi Súleımen, — bolystyqtan áli de úmitiń bolsa, Losevskııdiń el aralaýy tegin emes, osynyń aýzyn alyp qal. Ol general-gýbernatordyń ózine maqtap barsa, taǵy da taqqa qondym deı ber.

— Shirkin-aı, ondaı kún endi qaıta týa ma, shirkin-aı... a Qudaı bere gór tileýimdi, — dep, sol kúni aq sarbas shalǵan.

Losevskıı ashtyqqa ushyraǵan qazaq aýyldaryna kóziniń qyryn da salǵan joq, kazak-orys stanısalaryn aralady. Keıingi jyldary eginderi shyqpaı, shyqsa, qara bulttaı qaptap, myń, mıllıondap tobymen ushar atbas shegirtkeler jym-jylas jaıpap ketip, ásirese 91-jyly taqyr qoıannyń jutyna ushyraǵan hýtorlarda bolyp, kazaktarǵa koronasıa aldynda taǵy da kóp jerlerdi keskizip berdi. Jandaraldyń júrgen jolyn ańdyǵan Nurtaza aqyry qybyn tapty. Eski dosy, Aryqbalyq stanısasynyń atamany, ýrádnık Fedor Tútın bir kúni Losevskııdi mańyndaǵy kóp adamdarymen Nurtaza úıine qonaqqa ákeldi. "Bergen perde buzady" demekshi, bergendi kim jek kórsin, as ta tok taǵam, mol araqtyń qyzýymen shalqyp otyrǵan baısaldy jandaral da jeńiltek minezben Nurtazanyń jaýyrynan qaǵyp:

— Teginde, siz bolystyqqa jaralǵan adamsyz, óńińizden el basqaratyn adamnyń nyshany ǵana kórinip turady, máseleńizdi qaıta qaraý kerek eken, — dep qalǵan.

Ábden zyǵyry qaınap, ister amaly bolmaı, tóbesine oınaqtatyp qoıǵan jalǵyz kóz ury jaıyn aıtyp, oǵan ergen basqa, urylardyń el ishindegi buzaqylyqtaryn baıandaǵanda, Losevskıı:

— Ondaılardyń kózin qurtý kerek. Olarǵa myltyqty kim berip júr, osy kúnge deıin bularyńyz qalaı?dep Konovalovqa zilsiz qaraǵanda, buryn Nurtaza qansha shaǵynyp, kómek surasa da, kóńil burmaı júrgen Tútın men vahmıstr Voronkın ekeýi oıazdy arashalaǵandaı, onyń aldyn orap jarysa sóılegen:

— Vashe vysokoprevoshodıtelstvo, biz qyrǵyzdardyń isine kóp aralaspaǵan soń, mundaı urylardyń qylyǵyn estimep ek, erteńnen bastap olardyń kózin qurtqyzaıyn!

— Bizdiń eki-úsh kazak jetedi. Myltyq atýdyń qalaı ekenin úıreteıik ondaı naısaptarǵa, — dep Tútınniń sózin Voronkın qostaǵan.

Qazaq bolystary joǵarǵy jaqtan orys ulyqtary kelse, eldiń jaı-kúıin baıandap, halqyna mysqaldaı paıda tıer sóz aıtýǵa, kómek suraýǵa olaq bolsa da, qonaǵasy berip, qarsy alyp, shyǵaryp salýǵa sheber-aq. Qazir de, Losevskıı Ombyǵa keter kúni, Kóksheniń bar bolystary jınalyp, qol qýsyryp shyǵaryp salý qamynda. Kıiz úı men aǵash úıden jalyqqan generaldy sońǵy ret Qoskóldiń baýyrynda, dalada otyryp, dastarqan jaıyp qoshtasyp qalmaq. Bul otyrystary sol jolaıaq. Túneýgiden beri Nurtaza bolys bolmasa da, janamalap qalmaı júr. Úıindegi mol qonaqasydan soń, qazaq dástúri dep at mingizip, oramal tonǵa jaramasa da jolǵa jaraıdy deıtin saltpen Ombydaǵy zamandastyń sybaǵasy dep shaıy oramalǵa túıgen bir deste aqshany qaltasyna salǵan Kemelulyna general da jyly qarap, kóbinese sonymen shúıirkelesedi...

Aqan jolda kele jatyp esersoq Jánibektiń áli de taýy shaǵylmaǵan áperbaqan qylyǵyna qaıran qaldy.

— Apyrmaı, zaman aýmaly-tókpeli degen yp-ras, keshe ǵana Aqan cepi atanǵan el tuzdyǵy ediń, búginde Qoskóldiń jaǵasynda shoshaıyp qalǵan kúıgen tomardaısyń. Baıǵustar-aý, aıdalada ashtan ólmeı qaıtyp tirlik jasap jatyrsyń. Myna qarshyǵanyń qanatyna qarap otyrsyńdar-aý. Erteń qys túskende nemdi qorek qylasyńdar, sorlylar-aý, — dep, jaıdan-jaı tıisken Jánibekke Seri jaýap berý ornyna, oǵan qarsy suraq qoıdy.

— Osy sen, Nurtaza bolystyqtan alynǵanda, poshtabaılyqtan qaǵylmap pa ediń?!

Keńirdegin kerikshe sozyp, mańǵazdana qalǵan Jánibek bul sózdiń mysqyldy astaryn onsha uqpaı, at ústinde bir jambastap, Aqanǵa úzeńgi qaǵystyra jaqyndady:

— Álgi, atańa nálet, seniń qudań Janbolat pa, bolys bolysymen meniń ornyma aýzynan sózi, qoınynan bózi túsken óz juraǵatyn qoıǵan joq pa? Jákendi áli-aq ózi shaqyrtyp alady. Mendeı poshtabaıdy tabý ońaı bop pa... Biraq, onyń shaqyrǵanyna Jákeń endi barsa ıgi etti, — dep, at ústinen ıilip, qatarlasa sary jelip kele jatqan kazak-orystar estip qoımasyn degendeı seriniń qulaq tusynan sybyrlady. Aýzynan samogon ıisi múńkıdi. Nurekeń ana Aıyrtaýdyń kóksaýynyń ornyna bolys bolmaq. Myna jandaral sol úshin kelipti.

— Saılaý ótkizbek pe?

— Qaıdaǵy saılaý?.. Osy qarańǵy qazaqqa saılaý ne kerek, óńkeı kisi qadyryn bilmeıtin já-á-ámen nadandardy adam sanatyna qosý... — Jánibek ózi-ózinen tarqyldap kúldi de, tez doǵaryp, áldekimge kijingendeı qamshysyn bilemdedi, — Tura tur, erteń-aq sybaǵalaryńdy berermin!..

Aqan "eser poshtabaımen sóz talastyryp, esil sózdi qor ǵyp qaıtem" dep, endi sóılespeske bekip edi, biraq mynanyń úrlegen qýyqsha jarylardaı keýip, osynsha maqtanýy aıtqyzbasqa qoımady:

— Osy seniń atyńdy áke-shesheń nege Jánibek dep qoıdy eken?

— Qaıdan bileıin.

— Qazaqta on jeti Jánibek ótken. Sonyń hany ma, batyry ma eken tilegenderi.

— Batyry shyǵar.

— E, onda sen poshtabaılyqtan basqany oılamaıtynyń qalaı?

— Qazir batyryńnan poshtabaıyń artyq emes pe?

— Durys-durys, endeshe men aıtaıyn — ata-anańnyń tileýi durys, Qudaı taǵala kóz jasyn ıgen eken. Ertede búkil úsh júzge maǵlum Jánibek degen shabarman bolǵan, — dedi Aqan ótirik.

— Á — á?! — Jánibek shyn ılandy.

— Aq sútin kókke saýyp tilegen anańnyń, saqalynan sorasy aǵyp eńirep, namazǵa jyǵylyp, qulshylyq etken ákeńniń tileýin Haq taǵala shyn bergen eken. Týra sol Jánibek shabarmannan aınymaısyń. Bar minez, bar qylyǵyń soıyp qaptaǵandaı!

Myna sózge masattanǵan shala mas Jánibek at ústinen Aqanǵa ıilip:

— Qandaı bolypty, aıtyńyzshy?! El estisin, osyndaıda aqyn degen óleńge qosyp aıta júrmeı me? — dep qolqa saldy.

— Ol — Jánibek, — dedi Aqan atynyń basyn tejep, — tyńda. Sosyn óziń jaıarsyń elge. Ol Jánibek — halyq ústinen kún kórgen, ulyqtar ulysa birge ulyp, bóri bolǵan, aıtaqtasa, dalaqtap shabar alańǵasar ıt bolǵan, jazyqsyz jandardy dúrelep, qanyn súlikshe sorǵan naǵyz surjylan, áperbaqan, keppe, qýys keýde, esalań, zerdesiz, mıǵúla bolypty!

Aqan atyn tebinip júrip ketti. Jánibek jerge kirgen qazyqtaı at ústinde soraıyp, máńgirip turyp qaldy...

Aqandar Qoskólden árirek shoq aǵashtyń baýyryna jetkende bala qaıyndardyń yǵyndaǵy kógalda otyrǵan ulyqtar arasyndaǵy kazaktar daýyldy kúndeı gýildegi, ánge basyp jatqan. Birneshe daýyspen qosyla salǵan ádemi ándi buzyp, baryldaǵan, gújildegen josyqsyz daýystar da estiledi. Araqqa, qymyzǵa toıǵan Losevskıı de, onyń aýzyna qarap, túsinbese de, qazaq bolystary da án yrǵaǵyna tóteden qosylyp, dar-dar dedi. Aǵash baýyryna tósegen tórt-bes kilem ústinde shashylǵan — súıretpe shynylar, shala mújilgen jampas, toqpaq jilik, qabyrǵalar, kózi úńireıgen qoı bastary. Túımeleri aǵytylǵan almaq-salmaq, qaısybiri kóıleksheń, jalań aıaq etpelegen ýrádnıkter, bir janpastap qısaıyp, endi biri bir tizerlep júginip qyzmet etken bolystar da — qalaı bolsa solaı shashylǵan súıek-saıaq, ishilgen shólmekter sıaqty.

Poshtabaı Aqandy qyzyldyń ekinshi jaq baýyrynshy kóp tarantastardyń qasyna ákeldi de:

— Osy arada kúte tur, — dep bulardyń kelisine mán bermegen qonaqtarǵa qaraı jaıaý tartty.

Bul jerde de án. Aǵash tasasynda jeke saýyq qurǵan qyzyl lampasty kazaktar ózderinshe iship, ulyqtardan bólek dýmandatyp jatyr. Ógiz sý ishse, buzaý muz jalaıdynyń keri.

Anadaıda, alańqaıda tusaýly kóp at. Bytyraı jaıylyp júr.

Aqan tarantastardyń biriniń dońǵalaǵyna atyn baılap, arba jaqtaýyna súıenip turyp qaldy.

Jánibek sol ketkennen mol ketti. Mastarǵa Aqannyń keregi bolmady ma, álde aqı kóz samogonge súńgip tunshyǵyp jatyr ma, jýyq arada kele qoımady. Kókjendetin baýyryna qysyp, qanatynan, moınynan sıpalaǵan seriniń zyǵyry qaınady. Elirip, esirgenderdiń ózin shaqyrtyp alyp, endi kereksiz etkenderine nazaalanyp, erikkenniń ermegine aınalǵan dármensiz haline nalyp, jymyn bildirmeı ketip qalǵysy da keldi. «Qoı ne de bolsa shydaıyn, sońymnan qýyp jetip mert qylsa, kim meni joqtaıdy, Ybanymnyń kúni ne bolmaq" degen seri selk etkendeı basyn kóterip, qazaqtarǵa moınyn burdy. Olar dúr etip tobymen ushqan qyrǵaýyldardaı bári qosyla ánge basty. Ana ulyqtar jaqtaǵydaı emes, myna jas kazaktardyń ánderi bir bólek. Aqan qumarta tyńdady. Birneshe daýyspen kótere salǵan án dala tósin terbegen samaldaı, aǵash basyn teńsegen jeldeı. Keıde kók júzinde qalyqtaǵan aıdaı jeke daýysty bireý jalǵyz shyrqasa jan-jaǵynan jóńkilgen alasapyran bulttaı basqalary ile-shala qosyla jónelgende, qara jer solqyldap, birge dirildegendeı bolady. Bar tabıǵat, bar tirshilik maǵynasyn, kóp daýyspen kóp maǵyna bildirgen úndiligine qaıran aqynnyń tula boıy shymyrlap, ánshi júregi ánmen birge soqqandaı uıyp otyr.

"Soberemtes my, kazachenkı,
Vo edınyı vo krýjok,
Zapoemte my, kazachenkı,
Pesnú nový pro sebá.
Horosho jıte kazachenkam,
Tolko slýjba tájela,
Hodá naedımsá, stoıa vypımsá"...

dep, bir-birine súıene qısaıyp, qylysh qynaptaryn qushaqtaı jatqan kazaktar áninde jastyq serpin de, syrly muń da bar. Cepi án sózine de qulaq túrip otyr. Endi birde qaıǵyly, zarly án aıtylǵanda, aqyn júregi de eljirep, shymyrlaǵandaı boldy:

"Pogaslo solnse za goroı,
Sıdıt kazachkı ý dvereı.
Ona detı ı gorko plachet,
I lútsá slezy ız ocheı"...

"Apyraı, — dedi Aqan ishteı, — myna kazak-orystaryń tek jambasyna salaqtatyp qylysh taqqan áýmeser, ur da jyq áperbaqandar ma desem, tula boıy tunyp turǵan ónerli jurt eken-aý... Qarý-jaraq asynyp, qalaǵanyn istep, erkin júrgen essiz esirikter me desem, bularda da muń men zar, qaıǵy men qasiret bar eken-aý. Qaıran án,ne degen qudirettisiń, alysty jaqyndatyp, jatty baýyr etetin, tili men dinine túsinbeıtin eldiń bar jaratylys bitimin, qýanyshy men sherin aıtyp, zerdege quıyp berer ne degen bar ǵalamǵa ortaq shejire eń". Buryn, Ombyda, jármeńkelerde jınalǵan kazaktardyń aýzynan:

"My davno sjılıs s stepámı
I davno prıvyklı k nım,
Pered dıkımı ordamı,
My ne v pervyı raz stoım".

sıaqty órkókirekteý ánderin ǵana qulaǵy shalyp, júre tyńdaıtyn Aqanǵa kazaktardyń myna ánderi kóp oı saldy...

Anda-sanda ózara qaljyńdasyp qoıyp, kazaktar taǵy da bir kóp daýysty ánge qosyla bergende, daýystary kilt úzildi. Ústindegi mýndırin júre túımelegen vahmıstr Voronkın yrǵala basyp kele jatyr edi, kózi shalyp qalǵan ánshiler oryndarynan atyp-atyp turdy. Ataman áldeneni aıtyp, buıyrǵandaı boldy — kazaktar syrttaǵy attarǵa qaraı júgiristi.

— Áı, Aqan, — dedi, aqynnyń tý syrtynan poshtabaı. Baǵanaǵydaı emes, eki kózi eki jaqqa atysyp múldem shapyrashtanyp ketipti. Aıaǵyn shalys basyp, teńselip tur. — Júr, sha-shaqyryp jatyr... Tez, tez... bassańshy aıatyndy, s-seni... sh-shaqyrad deımin!

Yqylyq ata toıynǵan aqı kózdiń sońynan aıaǵyna tas baılaǵandaı, Aqan zorǵa ilbidi.

Qolyna qondyrǵan qarshyǵasy bar cepi kelgende, bolystar boılaryn túzeı otyryp, ýrádnıkterdiń biri kıimderin kıip, endi biri etikterin shulǵaýlanyp jatqan. Aqanmen eshkim sálemdesken joq. Nurtazanyń tizesine basyn salyp, shalqasynan túsken Losevskıı ǵana tóbesinen qarady:

— Á-á, ohotnık, otyr, otyr! Tamaq berińder, samogon, kýmys...

Tize búkpeı óńkeı mastarǵa tesile qadalǵan Aqan:

— Rahmet, tamaq ishkemin, — dedi salǵyrt qana.

Qudasynyń júzine qaraýǵa ımengendeı, ornynda búgejektep, basyn kótermegen Kenjebolat poshtabaıǵa:

— Áı, Jánibek, qymyz quısańshy Aqanǵa. Ana bir buzylmaǵan jambasty tartsańshy aldyna, — dep edi, aqı kóz, yqylyq atqany kúlgenge uqsap, tili kúrmele aqshań etti:

— Nemene, o-ol, bala ma, qo-qoly bar quıyp ishsin. Ana tý-týralǵan et te bir jeýge je-jetedi.

— Óı, sarań neme, baıdyń asyn baıǵus qyzǵanady, — dep tizesindegi Losevskııdiń shashyn sıpap, áldılegen baladaı generaldy aıalaǵan Nurtaza Aqanǵa jany ashyǵandaı jumsaq sóılep, shymshyp aldy. — Kedeıdiń bir toıǵany, shala baıyǵany. Quısaıshy qymyzdy, jutqan jutamas dep, jutaǵan elińniń bir jutqanyna yndynyń taryla qalady-aý, kózińniń ishin,.. aqı neme!

— Á-á, Nurtaza, yqylasyńa rahmet. Jutqan jutamasa, men de jutap júrgem joq, jutyp júrmin. Qoskól aman bolsyn, jerimniń sýy da maǵan bal. Al, elim jutady dep qaıǵyrmaı-aq qoı, óziń jutamasań bolǵany da, sharýashylyǵyń jaman kórinbeıdi...

— Oıpyrmoı, ekeýiń bir-birińdi kórmegeli kóp bolǵan-aý, saǵynysyp qalypsyńdar-aý, — dep Azynabaı sharpysqan sózdi qaljyńǵa aınaldyrdy.

— Qonaqtar attanǵan soń-aq qushaqtasyp súıisetin ýaqyt tabylar. Áı, baýyrlar-aı, shydamaı jatyrsyńdar, shydamsyzdarym-aı.

— Toqta, toqtaı qal! — dep Konovalov Aqanǵa talaýraǵan kózin syǵyraıta qadady. — Osy men seni bir jerde kórgen sıaqtymyn.

— E, bul ózińizge óleń shyǵaratyn, uly mártebeli murager aldynda poltaıt etetin pontar emes pe!

Nurtaza sózine qulaq qoıǵan Losevskıı atyp turýdy yńǵaısyz kórip, basyn sozalań kóterdi. Qalyń býryl saqaldy óńi qýań tartqan, kózi ótkir adamǵa general qabaǵynyń astynan synaı qarap, melshıip otyryp qaldy.

— M-da... Men ol joly kóre almaı qalyp edim sol aqyn, dala j-jaýyngeri osy ma edi, — dep Losevskıı sóziniń sońǵy jaǵyn tistene sóılep, buryn-sondy kórmegen túz taǵysyna qaraǵandaı súzildi. Araqtan zeńgigen basyn silkip-silkip, kózin bir jumyp, bir ashady.

Mártebeli generaldyń ár qımylyn baǵyp, ol ne istese sony istep, ol ne ishse sony iship, endi sypyra masaıǵan kazak, qazaq ulyqtary Aqandy jańa kórgendeı bári de qyzyl kózderin Losevskııshe serige qadady. Óńkeı esirip alǵan qorqaý qasqyrlar jan-jaǵynan antalap qamaǵandaı, esirik mastardyń myna qylyǵynan Aqan qorlanyp, namystan jarylardaı bolsa da, kópke topyraq shashýǵa batyly barmady. Artyna deıin qyzyp alǵan kúshtilerge urynbaı, ózderi soqtyǵar bolsa, barynsha kishireıip, ýytty sózdi qaljyńǵa almastyrýdy oılady.

Losevskıı mýndırin túımelenip otyryp:

— Óziń oryssha da biletin kórinesiń, sonda uly mártebeli Sesarevıchke ne dep júrsiń óz aýzyńmen aıtshy, — dep, endi júzi sol jibigendeı jymıyp, sóıte tura aqyndy qaqpaqylǵa alyp kelemejdegendeı, jurtty bir kúldirip alaıyn degen syńaımen ashshy mysqyldady. — Muragerge biraz aqyl aıtypty desedi. Kóne, óz aýzyńmen aıtshy, bizge de biraz aqyl kerek bop júr.

Otyrǵandar dý kúldi.

— Qazir seni Peterbýrgtaǵylar izdeý salyp jatqan kórinedi. Sizdi patsha aǵzamyna aqylgóıshi keńesshilikke alyp ketse, bizdiń kúnimiz ne bolady, sorlap qalamyz-aý! — dep, ashshy mysqylmen keketip, araq qyzýymen joq sózdi kóıitken generaldy qolpashtap, qarqyldaı kúlgen kazak-orys atamandary da shaýjaıdan alyp jatyr:

— Áıtse de kúzde bolar koronasıaǵa ala baryńyz!

— Iá, uly mártebeli patshamyzǵa biraz aqyl-keńes berip qaıtsyn!

— Qoı, onda muny memlekettik keńesshi etip alyp qalar da, qaıtyp kóre almaspyz, ýh-ho-ho!

— Vashe vysokoprevoshodıtelstvo, bul qyrǵyzdy onda Peterbýrgqa jibermeýdiń qamyn jasaý kerek, hoho-ho!

— Bizge de aqylshy adam kerek emes pe, aıyrylym qalmaıyq, ah-ha-ha!

— Báse bul qyrǵyzdan aqyl shyǵady, shyǵady...

Sanasyz bolystar da qosyla kúlip, keńkildesip qaldy. Ásirese Nurtaza máz. Sóz astaryn jetik uǵynatyn, keıingi kezde ulyq, chınovnık ataýlynyń qazaq shonjarlaryn kekete, muqata sóıleıtin mazaǵyna ishteı kúıinip júretin, bir basyna zymıandyǵy da jeterlik Azynabaı ǵana sarań jymıyp.

— Taqsyrlar, búgingi aıtqan Kókjendet deıtin qus anaý. Endi, kún keshkirmeı, qyzyǵyn kórmeımiz be,dep, áńgime betin basqaǵa aýdaryp edi, Aqandy tanyǵannan beri tistenip, jep jibererdeı oqty kózin qadap, tynysy tarylyp ytyrynyp otyrǵan Konovalov aǵash butaǵyna ilgen syńar shulǵaýynyń qaǵyn yzalana úgip:

— Qane, aıtpaısyń ba, báldenbeı. Aýzyńa sý urttap alǵannan saýmysyń? Senen ne aıtqanyńdy surap otyrǵan joq pa ego vysokoprevoshodıtelstvo! — dep, Aqanǵa zirkildedi. — Maǵan aıtpaı-aq qoı. Qajet bolsa, ózime aldyryp aıtqyzarmyn. Asyqpa, sóılersiń meniń aldymda da, sóıletermin!

Zyǵyry qaınaǵan Aqan ishtegi ashýyn sezdirmeı, ulyqtardyń mysqylyna ájýamen jaýap bergisi keldi. Mámbetáliniń orys dostarynyń ishinde Gorbýnovtyń sózi qatty unap, jadyna toqyp alǵan edi. Patsha muragerine aıta almaı qalǵan bul sózdi keıin el arasyna da jaıa almaı, qundy jerine jumsaı almaı júretin. Tap osy tusta Gorbýnovtyń sózimen qyljaqbas generaldy muzǵa otyrǵyzbaqty oılady.

— Muragerge ne aıtqanym bárińizge de aıan emes pe, qaıbir jibi túzý sóz sóıledi deısizder, meniki ásheıin sandyraq qoı! Nurtazanyń tilimen aıtqanda, ásheıin, qur poltaıt!

Jurt taǵy da dý kúldi.Nurtazanyń eki shekesine qan teýip, qyzaraqtady.

— Da, sonda ne poltaıt ettiń, biz de estıik, — dep ýrádıık Tútın gúrildep, kúlkiden sózin zorǵa qurady.

— Ne poltaıt bolsyn, orys, qazaq ulyqtarynyń kurttan aqsha-para alatynyn, eldi qanaıtynyn aıtyp poltaıt ettim, — dep, ezýleri jıylmaı otyrǵan myrzalar kúlkiden lezde tıylyp, surlana bastaǵanda, Aqan sóz syńaıyn búgingi halge tirep, odan saıyn údete tústi. — El ashyǵyp, jutqa ushyrap, orys mujyqtarynyń egini shyqpaı, qazaq sorlylardyń maly jutap, tıtan qyrylyp jatqanda, el ákimderi — qapteserler, egeý quıryq kirister shoshala, klette qalǵan sońǵy qaptarynyń túbin tesip, isi túsip aldyna kelgen jannyń aldymen qaltasyn tintip, dorbasyn aınaldyryp, tazalap jiberedi dedim. Sóıtsem, para, urlyq, qanaý, tonaýsyz kúneltý múmkin emes, meniki bos sóz poltaıt eken!

— Nege poltaıt! — dep bul suraqty qalaı qoıǵanyn da ańǵarmaı Konovalov taǵy da zirk etti.

"Para" degende Nurtaza Losevskııge qaraǵyshtap, óziniń para bergenine máz bolǵandaı, kúlimdep otyrǵan. Endi sony taǵy da esine salaıyn degendeı, mastyqpen josyqsyz byljyrady:

— Sen nemene, para bergenderdi kórip turmysyń, qazaq para bermeıdi, syılaıdy, qonaǵasy beredi, at mingizip, shapan jabady.

Aqan Nurtazaǵa kóz qıyǵyn da salmaı, Losevskıı men Konovalov jaqqa kúlimsireı qarap, Gorbýnovtyń sózin aınytpaı aıtyp berdi:

— Sizder buryn da estigen bolarsyzdar: Birinshi Nıkolaı patshaǵa bir jandarm bylaı degen eken:

— Nıkolaı birinshi Patshaǵa?

— Jandarm?

" Ný, ný?

— "Uly mártebeli ımperator, búkil Reseı ımperıısynda eki-aq gýbernator para almaıdy: bireýi — Nılendik Radıshev; óıtkeni ol ákesiniń abuıyryn saqtaıdy, ekinshisi — kıevtik Frýndýkleı — óıtkeni ol shylqyǵan baı" depti.

Losevskıı tóbesine muzdaı sý quıyp jibergendeı titirkenip ketti. Oryssha sóılegen aqynnan buryn kazak dalasynda aıtylmaǵan mynadaı soraqy sózdi estip, ol sózdiń shyqqan jerin, úıretýshi tórkinin oılaǵanda, mastyǵynan aıyqqandaı boldy. Ne derin bilmeı Aqannyń júzine kózin syǵyraıta, súzile qaraǵanda, seri anada Novıkovtan estigen bir sózin taǵy da kóldeneń tartyp, odan saıyn esinen tandyra tústi:

— Orysta Karamzın degen aqyn bolypty. Bireý sodan "Rossıada eń jıi bolatyn hal-ahýaldy bir sózben aıtyp bere alar ma edińiz?" degende, ol bylaı depti: "Kradýt!"...Uly orys jerin osyndaı urlyq, paraqorlyq jaılaǵanda, qazaq dalasyndaǵy jymqyrmany aıtýym ásheıin poltaıt eken! — dep Aqan óziniń "balalyǵyn" ajýalaǵandaı mysqylmen kúlgende, orys ulyqtary qostamady, uqpasa da, orys ulyqtarynyń júzinen sekem alǵan keıbir bolystar únsiz tymyraıyp surlana tústi.

— Attar daıyn! — dep, osy sátti kútkendeı syrtta bata almaı turǵan jas kazak shpory syldyrlap ókshesin tyq etkizdi.

Losevskııdiń aýzyna qaraǵan ulyqtar únsiz. Aspannan jaı túsip, bireýi qaza bolǵandaı túneredi. Álden ýaqytta baryp general:

— Poltaıt, poltaıt! — dep, zyǵyrlana qaıtalap otyryp, óz-ózinen qarqyldap kep kúlgende, bári de tarq etip qosyla jaryldy. Dalany basyna kótere kúlgen top oryndarynan qoparyla turyp, bir-birimen syńǵyr-syńǵyr etkizip kese, shyny aıaq soǵystyryp, kómeılerine sylqyldatyp araq, samogon quıdy. Asyqqandyqtan ba, masyqqandyqtan ba, álde toıynǵandyqtan ba, ezýlerinen aqqan ishimdik semiz buǵaqtarymen sorǵalap, tamaqtarymen jorǵalap, ashyq omyraýlarynan ishterine quıylyp jatyr. Aıaq, tabaqta týraýsyz úıilgen jambas, jilik, omyrtqalardyń kez kelgenin túregep turǵan qalyptarynda alyp, aýyzdaryn toltyra bir asap, dastarqanǵa qaıta laqtyrady. Urtyndaǵy jemin jeı almaı tolǵap, qaısybiri túıilip yqylyq atsa, endi biri shala shaınaǵan silekeıli etti aǵash baýyryna qaraı túkirip, kekiredi. Mol jemtik, kóp ólekseniń ústinen túsip meldeginen kelgen quzǵyndar sıaqty, nemese tamaqtap ákelgen kóp qoıdy apanda talapaılap jep, oınaq salǵan úıirli qasqyrlar sekildi. "Ne degen las, ne degen jerkenishti edi!" — Júregi loblyǵan Aqannyń qabaq shytqannan basqaǵa dármeni joq...

* * *

Bular uzyny alty, kóldeneńi eki shaqyrymdaı Qoskóldiń yq jaq jıegin jaǵalap uzaq júrdi.

Keshke qaraı kún burynǵydan da jeldetip, qara daýyl shaqyryp tur. Jıektegi qamys-quraqtar, belýarynan sý keshken qara qoǵalar jelden japyrylyp, sybyzǵynyń neshe túrli ánine basyp, sýyldaıdy, ysyldaıdy, ysqyrady. Qarshyǵa salar birde-bir beısaýat qus joq. Adal qustyń bári kól ortasyndaǵy aıdyndarǵa ketken.

Sán-saltanatpen yrǵala basqan salt attylardyń betterin jel qaǵyp, kádimgideı mastyqtarynan aıyǵa bastaǵan sıaqty. Endi bári de Aqan men Konovalovtyń ortasynda órtekeshe orǵı basqan qara kók arǵymaqtaǵy Losevskııge qashan qarshyǵa qyzyǵyn kórsetkenshe asyq.

Álden ýaqytta teriskeı betten eki-úsh shúregeı sýyldaı ushyp, týra bulardyń ústine tónip kelip, qarshyǵaly qusbegini jańa kórgendeı shoshyp, jalt berip, kólge qaraı quıylǵanda:

— Jiber, jiber! — dep, genaraldyń da, Konovalovtsh da jan daýystary shyqqan. Arttaǵylar da lekitip, qatarlasa berip:

— Nege jibermeısiń?!

— Nege salmadyń?! — dep ákimderdiń aldynda jámpeńdesi, Aqannyń jan-jaǵynan shyǵyp, jan alqymǵa aldy:

— Oý, sender bala bop kettińder me? Jeldi kúni qańǵyrǵan shúregeıge qaı atań qarshyǵa salypty? — dep, qazaq ulyqtaryna Aqan zekip tastady.

Nurtaza bir top kazaktardy, arasyna Jánibekti qosyp, Aqannyń qolyndaǵy dabylymen kóldiń jel jaq ótine jibergen. At ústinde olaı-bulaı tyraǵaılap shaýyp, qoldaryn kókke jaıa aıǵaılap, sirimen qaptaǵan dabyldy torsyldata qaǵyp, dalany bastaryna kóterip, qur dalaqtap júr. Jıekke jaqyn qoǵalardyń baýyrynda, tolqyndy jaǵalarda baldyr súzgen qasqaldaqtar bulardy anadaıdan kórip, qamys arasyna qaraı súńgise, dabyldan úrikken basqa qustar kóldiń tereń tusynan ushyp, asa bıiktemeı, qaıta tómendep, oryn aýystyra beredi.

Osyndaı dabyldyń, aıǵaı-shýdyń kezinde kóldiń tap ortasynan beri qaraı bir top qońyr úırek ushyp edi:

— Al, jiber, jiber!

— Ne de bolsa jiber!

— Sal qusyńdy, ushyr! Qashanǵy salpaqtaımyz, — dep saltattylar tegis aıǵaılap edi, Aqan Kókjendettiń basynan, betegesinen alaqanymen sıpap:

— Bolmaıdy, bolmaıdy! Kól ortasynda júrgen qusqa salatyn meni jyn uryp pa! — dep, analardy mazaqtaǵandaı óz-ózinen qarqyldap turyp kúldi.

— Losevskıı de, Konovalov ta baǵanadan beri Aqan cepi qarshyǵasyn jibermeı, ádeıi qyńyrlyqqa basyp kele jatqandaı kórip, myna qylyǵyn unatpaı tizginderin oqys tartyp tura qalyp edi, muny ańǵarǵan Nurtaza men ýrádnık Tútın attaryn omyraýlata Aqannyń eki jaǵynan kımeleı kelip qarshyǵaǵa saldy qoldy. Qanatynan, quıryǵynan julǵan adamdardyń sheńgelinde talapaıǵa túsken Kókjendet júni burqyrap, shyr-shyr etedi. Keýdesine qysyp, boı bermegen Aqan, qanaty dalaqtaǵan qusynyń basy julynar bolǵan soń, baryp, qoıa berdi.

— Nemene, sonshama, já-á-man bir qusty áldeqandaı qylatynyń, senen basqa adam qus sala almaıdy deppediń, kóreıin qazir, — dep Nurtaza úlken bir alys-julystan shyqqandaı entigip, qarshyǵanyń qanatyn dalaqtata kóterip, aspanǵa qarap, alaq-julaq etedi. Kókjendet, baıǵus, eresek adamdardyń mundaı jat minezin qaıdan uqsyn, ol da Nurtaza qusap, moınyn jan-jaǵyna qylqıta sozyp, bıikten kóriner jem izdep, ótkir ımek tumsyǵyn taqyldatyp, kózi aqshań-aqshań etedi.

— Ekeýiń jańa jarastyńdar. Kók jendet pen qara jendet! — dep dármensiz Aqan zyǵyry qaınap, myrs-myrs etkende, qosyla kúlgen Azynabaı men Janbota oıazdyń kózinen jasqanǵandaı yqtasyndap, qaltalarynan shaqshalaryn aldy.

Mastyǵynan shala aıyǵyp, at ústinde qazdıǵan Losevskıı ózin qurmet etkisi kelip jantalasyp, aqyn qolyndaǵy toqpaqtaı qusqa balasha jarmasyp julqylasqan Tútın men Kemelevtiń ozbyrlyǵyn jýyp-shaıyp:

— Siz tym qusjandy ekensiz. Álde bizdiń qusqumarlyǵymyzdy unatpaı kelemisiz? — dep Aqanǵa qarady. Áne, ana bir qus kól betinde baǵanadan beri ushyp júr, jeldi kúni ushpasa, qus qalaı qorek etpek. Jaratylys, ol jaratylys!

Kól betinde najaǵaıdaı jarqyldap, árli-berli oqtaı zýlap júrgen lashyn edi.

— Siz durys ańǵarypsyz, ol qus baǵanadan beri júr, — dep, Aqan endi ǵumyrynda birinshi ret jat qolda talpynǵan Kókjendetine qaramaı, kóńili buzylyp, ózimen sypaıy sóılese bastaǵan generalǵa iltıpatpen jaýap berdi. — Ol qustyń aty, — qazaqsha Lashyn. Ol jemin osyndaı alasapyran jeldi kúni ańdıtyn — jel qusy. Qarshyǵa sıaqty aspandaǵy qusqa atylmaıdy, jeldi kúni kól betinde qalbań oınap kóteriler neken-saıaq jemin kóz ilestirmeı qaǵyp, sol ekpinimen jaǵaǵa, qurǵaqqa jetip qulap jáýkemdeıtin alǵyr qus. — Aqan kóp sózin tili jetpeı qalǵan tusta qol qımylymen, jetik ymmen uǵyndyrady. — Halyq qustyń osyndaı qasıetine, ushatyn merzimine, júretin mekenine qaraı jel qusy, daýyl qusy, jaýyn qusy, kóktem, kúz, qys qusy, tań qusy, tún qusy, taý qusy, kól qusy, boz, quraq, tal qustary dep bóledi. Máselen jumyrtqasyn inge salatyn, jerde jaratylar ıtala qazdy jer qusyna, aýyl, eldi mekenge uıa salar aıyr quıryq úı qarlyǵashyn el qusyna jatqyzady. Eger osyndaı qasıetterin elemeı jumsaǵan qus ta, aty jyrtqysh demeseńiz, jemine túse almaıtyn sorly beıbaq bolmaq.

Losevskıı kól betine, Aqan júzine tańyrqaı qarap, ataqty qusbegi, saıatshydan kóp nárse surap, uzaq turyp qalǵan. Aqan tili oryssha aıtýǵa jetik kelmese de, qus attaryn baıandap, qarshyǵa, qyrǵı, kúshigenderdiń, ańǵa salar iri búrkit qasıetterin qadarı halinshe túsindirdi.

Losevskııdi aýzyna qaratyp uıytqan Aqan endi Qoskólge betin burdy:

— Marhabbatty taqsyr, eger osy kólge kún men túnde, jyldyń ár merziminde kelseńiz, neshe bir qyzyqty kórer edińiz. Bul da bir — qaınaǵan ómir. Bir qyzyǵy sýǵa qona almaı, ústinde aınalǵan jyrtqysh qustardyń eti jeýge jaramaıtyn sasyq, aram bolady da, kól betine qonaqtar momyn qustar adal bolady. Áıteýir, aramdar adaldarynyń etin qybyn taýyp, amaldap jep jatady, — dep sóziniń aıaǵyn eki ushty etip kúlgen Aqan mańyndaǵy ulyqtarǵa qarady. — Marhabbatty taqsyr, ǵapý etińiz, jyrtqyshtary — osy tirshiliktegi ákimderge uqsaıdy da, jýas, momyndardy, haqysy, esesi ketkenderi — qarashaǵa uqsaıdy. Qarańyzshy, myna tóńiregińizdegi ýrádnık, bolys, strajnıkterińizge, bılerge...

— General Aqanǵa kóńil burǵan soń, amalsyz jel ótinde turyp, qalǵan ulyqtar, aıtylar sózdiń syńaıyn boljap, yńǵaısyzdana jótkirindi.

— Myna bolystaryńyz kól ústinen kún kórgen tuıǵyndardaı el ústinen kún kórgen adamdar emes pe?

Losevskııdiń de ishi múzdap ketti. Áıtse de, kózi qyzara qantalaǵan Konovalovqa onysyn sezdirmeı kúlip, Aqan sózin qaljyńǵa aınaldyrǵan boldy. General búıtip turǵanda, basqalarǵa ne joryq, olar da endi eshteme sezbegendeı, elemegendeı yrjalaqtap kúle beredi.

— Ta-ak, sonda myna ýrádnıkter kimge uqsaıdy?

— Eger dala ańyna balasaq, usaq ańdardy qýyp salyp, bireýdiń jyly, daıyn inine zorlyqpen kiretin qarsaqtar sıaqty ǵoı...

— Jo-o-oq! Qusqa balap aıtyńyz.

— Onda qaraqustardyń uıasyn tartyp alatyn ıtelgiler, — dep Aqan sál oılanyp, kúlimsiredi de:

— Bular qazaq jerine alys jerden kelgen qustar ǵoı. Shyqqan tegine qaraǵanda, qarshyǵa men tuıǵynnyń arasynan jaratylǵan tunjyr sıaqty. Al júrgen júris, qylǵan áreketine qaraǵanda... bir orys joldasym aıtyp edi, sherýshi álbatros degen qus bar eken. Sol sıaqty qaıda daýyl, soıqan bolsa, sonda júredi. Ózi júz jyl jasaıtyn qaraqus, alpys-jetpis jyl jasaıtyn qarǵalardaı emes, bar-joǵy qyryq jas álhaldap ómir súredi. Al qazirgi kúılerine qarasań, aýyldyń taýyǵyn urlaıtyn qaraqustar sıaqty.

Losevskıı myna dala aqynynyń, dala oıshylynyń sózine ekinshi ret qaıran qaldy. İshteı oılanyp, tas jutqandaı únsiz qylǵynyp turyp qaldy. "Stranstvýıýshıı álbatros?" — kazaktar — patsha úkimetiniń jasaqshylary, qaıda jiberse sonda kóship júretin avangardy, avanposty. Ermaktar! Al, daýyl, soıqan bolsa, — Stepan Razınder, Pýgachevtar shyqpaq pa bulardan? kóp jasamaıtyny qalaı? Qazir patsha úkimetiniń otarlaý kezi Jetisý jaqqa túskeli osy Kókshetaý, Qyzyljar óńirindegi kazaktardyń kóbi kresán-sharýaǵa aınalyp, kópshiligi úkimetten alatyn burynǵy qarajattarynan aıyrylyp, usaqtap, aýyl, selo mańyn qaraýyldaıtyn qaraqustardyń kúnine kóshpedi me? Myna aqyn dál aıtty-aý! Shyǵys halqynyń astarly sózinde qashanda tereń mán jatady. Salystyrýǵa, teńeýge sheber halyq!"

Ýrádnıkter "biz — álbatrostarmyz" dep máz.

— Eı, aqyn, sonda myna kırgızdiń jýan bıleri, myna mesqaryndary kim? — dep, Tútın qasyndaǵy Bekbolat bıdiń qampıǵan qarnynan uzyn qolqamshymen túrtip, qarqyldady. Aqyn qabaǵyn shyta qarady da, óz aıtar sózine ózi kúlip jiberdi:

— Bulardy, — jalpy bılerdi, qazaq buryn el ishindegi ádil qazyǵa, el arasyna kesimdi sóz aıtatyn elshige baǵalap, tilinen maı tamǵan qus patshasy aqqýǵa, úni bir kólden ekinshi kólge jeter qazǵa teńeıtin. Qazir bulardyń da qolynan bılik, tilinen bereke ketip júnjimedi me? Bular da búginde urlyqqa-qarlyqqa basypty. Túk almadym, túk kórmedim dep, kúndiz kózderin jypylyqtatyp, qarny qampıyp butaqqa qalǵyp, túnde urlyq jasaıtyn japalaqtar ǵoı. Al ana aǵash arasynda qalǵan, bolystardyń atyn erttep, arbasyn jegip berip júrgen aýylnaılar men poshtabaı, shabarmandar da ózderinshe jegishter, olar tyshqan aýlaǵan, aýyl arasynda tyshqanshylaǵan kez quıryq, kúıkentaılar!

Aznabaılar men Janbotalar "olardy da qur qaldyrmadyń áıteýir" desip, ishek-sileleri qata kúlip, álgi qustardyń atyn zorǵa aýdaryp, jasqanshaqtaı turyp, kózin ala berip Konovalovty ıekterimen nusqap ymdaıdy.

Mańyndaǵylarǵa sezdirmeı sarań kúlgen Losevskıı de olardyń meńzegenin baıqap qalyp, qyzyp alǵan aqyndy qyzdyra tústi:

— Jaraıdy, áıteýir aıtqan soń, bárin aıt, myna ýeznoı nachalnık, statskıı sovetnık Konovalov kim? — dep edi, atynyń basyn buryp, kete berýge generaldan qaımyqqan oıaz, jymıyp kúlgen boldy. Kúlki emes, jaı ásheıin kúlkiniń yrymy. Soıǵan qarsaqtaı erni yrjıǵanda, murty tikireıedi, túlki betiniń ushy kúlgende, azý tisteri urtynda aıqasyp, jaǵy búlkildeıdi. Tistenip tur.

Aqan endi qalǵan myqtylaryn bir-aq qosaıyn degendeı generaldyń ózin de ile ketti:

— A-a, sizder iri qussyzdar ǵoı. El ústinen bıikten qaraıtyn búrkitsizder. Jemniń úlkenine, semizine tandap túsetin "qyransyzdar". Ego blogorodıe oıazdyń keıbir minezi kúnde jemin shashyp jeıtin bylapyt quladynǵa da uqsaıdy. Qurt-qumyrsqamen qosa, keıde usaq qustardy da júndep jep qoıatyn meshkeı taǵanaqqa da uqsaıdy.

Losevskıı:

— Qalaı, qalaı? — dep, syrt jaǵynan kelip baǵanadan beri Aqannyń bógelip baryp, qazaqshalap keter tustaryn orysshalap turǵan tilmash Karaganovqa buryldy.

Karaganov ta taǵanaq pen quladynyń atyn taba almaı qınalyp:

— Vashe vysokoprevoshodıtstvo, kýladýn... — rod hıshneı ptısy, vrode krechet, ılı orel-stervátnık, — deı saldy.

— Al endi, aıaýly Aq patshamyz, kózimiz kórmegen ertegide estigen Samuryq qus! — degende, bári kúlkisin tıyp tyna qaldy. — Onyń eki basy bolady. Otyrǵanda dúnıeniń tórtburyshyn tinte súzip, ushqanda eki basyn eki jaǵyna qaıyryp ushady. Sýyldaı ushqanda, jarty álemge jeter qanatynan teńiz, ózen, kól ataýlyǵa qar aralas qan jaýady. Tańdaǵan jemin, jerik jemin aıshylyq jerden alyp, eshkimniń kózine kórinbeı, qıa-qıa jartastardyń, adam aıaǵy baspaıtyn máńgi muz, quzarly shatqaldardyń ishin qandy kóz balapandarymen qanattaryn jelpip, oınaq salyp júrip qan sasytty. Onyń tamaqtanǵany — oıyn, oıyny — nóser!

Búkil qustyń, ań ataýlynyń kóz jasynan jınalǵan nóser!

Jeldi-jelkemdi dalada bir arada kóp aıaldap tońǵandiki me, aqyn sóziniń salqyn lebi me, Losevskıı ishi qaltyrap, tulaboıy tońazyp, dirildep ketti.

— Qaıttyq endi, bolmas, qarshyǵanyń qyzyǵyn kóre almadyq, — dep,Aqan sóziniń sońyn aıaqsyz, eskerýsiz qaldyryp, qarakógin oınaqtatqan general alǵa túse berdi.

Keıde shoqytyp, keıde atyn aıańdatqan Losevskııdiń yńǵaıymen aldyna bir eli túspeı, sońynan ergen kóp ulyq endi únsiz. Bári de qan jutqandaı, tereń oıda. General da oıda: "Eger kırgız-kaısak orys oqýyn oqyp, orys bilgenin bilse, aralarynan shyqqan mynadaı aqyndary bar elden óz soıqandary, óz dekabrısteri, óz halyqshyldary shyqpasyna kim kepil! Jo-oq bulardy oryssha basqaryp, kırgızshe sóıletip qoıý kerek. Til úırendi degenshe-aq betten alyp tura keletin ne degen aýa jaıylǵan el... Óz aldyna derjavasy joq, memlekettik apparaty joq el baǵynýdyń, boısunýdyń da ne ekenin durys túsine almaıdy eken-aý!.. Meıli, in túbinde jatyp qyńsylaǵan dala andarynda ne qýat bar, adamǵa túsiniksiz tilmen qyńsylaıdy da qoıady".

Losevskııdiń jabyrqańqy kóńilin qalaı kótermekti oılap, qus saldyra almaǵanyna, qyzyq kórsete almaǵanyna qynjylǵan Nurtaza:

— Áı, myrzalar, myna qarshyǵany qaqpa salyp, jandaraldyń kúımesine tastaıyq. Ombyǵa jetkenshe, áıteýir bir qus kóriner aspanda, salsyn, qyzyǵyn kórsin, — dep mańyndaǵylarǵa at ústinen aıǵaılap edi, Aznabaı:

— Qoı, ólip qalmaı ma... baby bolmaǵan soń... — dep qabaq shytty.

— Áı, Nurtaza, ákel Kókjendetti, oıynshyq etkiń kelgen eken. — Aqan Nurtazaǵa qatarlasa qolyn sozyp edi, anaý qarshyǵany ekinshi qolyna aýystyryp, atyn tebinip, Konovalovtyń qataryna jetti:

— Nemene mártebeli jandaraldan jaman qusyńdy aıaıyn degen ekensiń. Ózińe aqsha kerek pe, aqsha. Qanshaǵa satasyń? Tóleımin aqshasyn. Jandaraldyń bir kórgen qyzyǵy nege turady.

Nurtazanyń sózin basqalary da qoldap ketti.

— E-e, bul bazar emes qoı, qus satatyn...

— Alsyn-alsyn jandaral...

— Jolda qyzyǵyn kórsin, — dep sońyndaǵylar da alda únsiz jortqan generalǵa estirte, áýlekilene aıǵaılady. Jambasynda sarala qylyshy salańdaǵan ýrádnık Tútın serige janasa kelip, kózin aqshandata qarady. "Bermeseń, zorlyqpen alamyz, nemdi qylasyń?!" degen ses bar júzinde. Ulyqtardyń myna qıanatyna qorlanǵan Aqannyń kóz aldyna, qanaty dalbańdap, qap ishinde alasuryp jatqan qusy, aıdalada aspanǵa ushyryp, qańǵyp, adasyp qalǵan músápir Kókjendeti tústi. Túneýkúni Qarataıdy atyp óltirgen joly, kazak-orystar Aqannyń eki myltyǵynyń birin jasaýly, jasaýsyz, oq-dárilermen qosa alyp ketken edi. Endi Kókjendetinen aıyrylsa... Ybanyna ne dep barmaq? Joq, namysshyl Aqan bul jaǵyn ulyqtarǵa aıtyp, kishireıgisi kelmedi. "Alyrym-aı ıesiz túzde, kól jaǵasynda kúneltken pendeniń de mazasyn alyp tynysh otyrǵyzbaǵandary-aý bulardyń. Qaıda baryp, qaıda sińip, bulardyń kóz aldynan ketip tirshilik etersiń?!"

— Qaz, qaz!

— Áne, qazdar-qazdar! — dep shý etken jurt attarynyń basyn tejep, aspanǵa qarasyp tura qaldy. Jabyrqaǵan Aqan kóńilin sergiteıin degendeı, oıda joq jerde, sonaý aspan tórinde bir top qaz tizilip ushyp keledi. Kókjıektegi tańdaı-tańdaı bult arasymen qatqan kúnniń alqyzyl shapaǵyna malynǵan qazdardyń baýyry josamen boıaǵandaı qyp-qyzyl. Aspanǵa shalqalaı qaraǵan salt attylardyń kózi qazdarda. Anda-sanda qıqýlap, álde bir alys sapardan sherý tartqan qazdar ótkir jeldi qaq aıyryp, bulardyń ústine de taıap qaldy. Tap astynan ajal oǵyndaı atylar qarshyǵany qaıdan bilsin. Nurtaza qolyndaǵy kópten qusqa salmaı zerikken Kókjendet te endi dúr silkinip, qıqýlaǵan qaz daýysyna eleńdep, basyn kóterip, kózi shegireıip alaq-julaq etedi.

— Jiber, jiber?

— Bol endi, jiber!

Tyqyrshyǵan at ústindegi adamdar da bir shoǵyr qarǵalarsha shýlaıdy.

Qustyń babyn da, minezin de bilmeıtin jat adamdardyń qolynda erteń mazaq ólimmen óler Kókjendettiń endigi azattyǵyna Aqan da qýanǵandaı:

— Jiber, jiber, táýekel! — dep, qosyla aıǵaılaı berip, ah urdy. — Balaqbaý shyjym! Qap áttegen-aı!

Aqannyń sońǵy sózin eshkim ańǵarǵan joq. Nurtaza bul kezde shıqyldap, júni dúrdıip, yzaly talpynǵan qarshyǵany tolǵaı berip, aspanǵa atqan. Sonda baryp Aqannyń da, basqalarynyń da kózi shalyp qaldy: Kókjendettiń qysqa balaq baýy shalqyp, shyjym birge ketti.

Toqsan tolǵap, shirene tartqan jebeli sadaq oǵyndaı qunjıa atylǵan Kókjendet sonaý kóz kórim bıikten alystaǵy kólge qaraı tómendeı bergen qazdardyń tap astyna zymyraǵan boıy jetip-aq bardy. Qas qaǵymda týra aldynan qadalar ajal oǵyn kórip qalǵan qazdar qańq-qańq etip, qaıta kóterilgenshe bolǵan joq, býlyǵyp ushqan qustyń birnesheýin qatarymen kóz ilestirmeı túıip túsirer ákki qarshyǵa orta tusyndaǵy bireýiniń dál topshasynan uryp ótti. Qańq etken beıshara aspanǵa dalbalaqtap qaıtyp kóterile almaı, tómen qaraı sorǵalap keledi. Qyzyl ala qazdar alasapyran, dalaqtap, juptary ajyrap byt-shyt boldy. Naǵyz qan maıdan. Jalt burylyp, naızaǵaıdyń oǵyndaı jarqyldap kep, Kókjendet taǵy biriniń qapysyn taýyp uryp ótti. Taǵy biri tómen sorǵalap, dalbalaqtap keledi. Aspanda shashylǵan qazdar da jan-jaqqa bezip, bet-betimen ydyrap, qıqýlaı jónelgen. Ábden qyzyp alǵan qarshyǵa endi aspanǵa qaıqań etip tik kóterilgen qazdyń sońynan buryla salǵansha bolmady, álsiregen qanaty jazyla berip, aspan tórinde óz-ózinen qalbań oınady. Qaıta túzelip, egeskendeı bolǵan jeńil Kókjendetti qatty jel yqqa qaraı qaqpaqyldap, alyp ketti. Endi túzelmesine kózi jetken qarshyǵa jel baǵytymen yǵyp, tómen qaraı, alystaǵy toǵaılarǵa qaraı sorǵalaı jóneldi.

Qanattary qaıyryla, bótegesimen dúrs-dúrs qulap, jan-dármende qaıta turyp, dalbalaqtap jatqan qazdarǵa qaraı ulyqtar ekige bólinip, tasyrlata shaýyp barady.

Attardyń tuıaǵynan dúńkildegen jerdeı alyp-ushyp dúrsildegen júregi keýdesine syımaı Kókbestisin tebingen Aqan Kókjendetiniń sońynan aıǵaılap, toǵaı jaqqa qaraı quıyndaı ushty.

"Shyjymyna oralyp, ıtjemede óletin boldy-aý", — dep, Kókjendetin aıaǵan Seri: "Bopym, Bopymdap" shaqyryp, kóringen toǵaı qusynyń shańqyldaǵan daýsyna elegizip júre-júre, tas qarańǵy ormanǵa qalaı boılaı kirgenin de ańǵarmady.

Jel tynyp, maýjyraǵan jyly túnde alystan alaýlaı janǵan bıik ottar kóringen. Kókshe jerinde kóship júrgen qalyń syǵandar keshi eken...

3

Kún álginde ǵana batyp, qyzyl shapaǵy áli tarqamaǵan keshki beıýaq, ala kóleńke shaq.

Aqan úsh taǵanǵa ilgen baqyr astyna kebý qaıyń tutatyp, úırek etin asyp otyrǵan. Yban ákesiniń ıyǵyn julmalap, toǵaı jaqty nusqady. Kózinde úreı. Aqan balasy nusqaǵan jaqqa qarap edi, qalyń aǵash baýyrynan jalǵyz qaraıǵan kórinedi. Malǵa da, attyly adamǵa da uqsamaıdy. Aqan uzaq qarap otyryp jobalady — jaıaý júrginshi eken. İlbip keledi. Ara-tura boıy kishireıip, bir túp shoqshadaı bolyp, shoqshıyp otyrady. Álden ýaqytta qaıta turyp, qaıta jyljıdy. Daýys jeter shaqyrym jerdegi toǵaıdan shyqqaly qanshama ýaqyt ótti. Qybyr-qybyr etip jete alar emes. Dalaǵa ymyrt túsip, qoıý qarańǵylyq búrkegen saıyn buldyrap baryp, múldem joǵaldy. Tastaı qarańǵy tún birjola jutyp qoıǵandaı, kózden tasa boldy.

Yban ákesiniń ıyǵynan tartyp, taǵy da ymmen surady: "Kim ol? Qaıda ketti? Osynda kele me?"

Aqan ıyǵyn qozǵap, "kim ekenin qaıdan bileıin, qaıyrshy shyǵar", dep ıinine dorba salǵan adamnyń keıpin kórsetip, tilenshilershe alaqanyn jaıdy. "Qazir osynda keledi, otty kórdi ǵoı" dep, ıegimen laýlaǵan otty meńzep, suq saýsaǵymen jerdi túrtkiledi".

"Apyr-aı, bul kim boldy eken? Ashtyq zardabynan áli qutylmaǵan bul qaı beıbaq? Jurt jaz shyǵa tomarlar men byqyǵan kól ataýlyny aralap, jumyrtqa alyp, qus aýlap sál kóterilmep pe edi? Qys qaharynan qysylyp, áli aıyqpaǵan bul qaı baıǵus?" dep otqa qaıyń butaqtaryn tastap otyryp oıǵa qaldy.

Qara baqyr saqyrlap qaınap jatyr. Aqan qolyna maılyq alyp, aǵash qaqpaǵyn kótere bergende Yban ákesin bas salyp, úreılenip, artyna tyǵyldy. Qolynan qaqpaqty túsirip ala jazdaǵan Aqan, baqyrdy jartylaı jaýyp, qarańǵylyqqa úńilgende, otqa qarap úńireıgen bireýdi kórdi. Jaqyndaýǵa qoryqqandaı, ne aıdalada tamaq pisirgen eki erkekke tańyrqaǵandaı melshıip tur. Kózi úırene kele anyq baıqady, saqal-shashy aqqýdaı, ústi jalba-julba moınynda dorbasy bar, jalań aıaq qaıyrshy.

— Búgim áı, kimsiń óziń? — dep Aqan da úreılene surady.

— Qy-qy-qydyr-myn, — dedi beısaýat daýysy qarlyǵa.

— Qaıdaǵy Qydyr? Maǵan baıaǵyda Qydyr bir ret qonyp, aıan bergen sonyń salaýtynan jalǵyz qaldym, endi janymdy ala kelgen ázireıil shyǵarsyń? — degende úni bitken qaıyrshy kemsendep.

— Aq Aqan, Aq-a-an-jan! — dep, umtyla bergende mosy astyndaǵy qaıyń shytyr etip, shoq ushyp edi, anaý "Alla!" dep otyra ketti.

"Ay, mynaý meni biletin bireý boldy ǵoı, tanydy". Aqan ushyp turyp qaıyrshyny demep, turǵyzaıyn dep edi, ol sińiri tartylǵan adamdaı aıaǵy sereıip jatyp aldy. Órim-órim shapanynan tartyp otqa qaraı súırelep edi, irip turǵan kıim qolǵa ilikpeı dar-dar aıyryla berdi. Qoltyǵynyń astynan alyp súıregen Aqan, ólgen tekedeı dyryldatyp ákep shaı qaınatqan jer oshaqtyń qasyna jetkizdi de, qos túbinde jatqan er-toqymǵa Ybandy jumsap, basyna jastandyrdy.

Aqan ot sáýlesinde óńi qýaryp, talmaýsyrap jatqan aryq adamnyń júzine uzaq qarap otyryp, zorǵa shyramytty. Kezbe Qusaıyn — ataqty Sý Qusaıyn. Eki betiniń ushy qyzaryp, kókshil kózi oınaqshyp otyryp áńgimeni sýdaı sapyryp, ertegilerge óz janynan qosyp qoıyp, mánerlep kósiletin jylmaqaı jannyń júzi adam tanyǵysyz ózgeripti. Bitıip ketken kózdiń aldy qaltalanǵan isik. Beti de kúltildep tur. Ashtyqtan basy ice bastaǵan eken. Endi birer kúnnen soń isik tula boıyna jaıylǵaly tur. İsik maı tabanǵa jetip, adam júrýge jaramaǵanda, sarǵaıyp óledi deýshi edi.

Seri jalma-jan úırek sorpasyn tostaǵanǵa quıyp, sýytyp, aǵash qasyqpen Qusaıynnyń aýzyna tamyzdy.

Áýeli ezýinen aqqan jyly sorpa tam-tumdap kómeıine de ketse kerek, Sý Qusaıyn kezergen ernin qımyldatyp tamsandy. Aqan eki-úsh qasyq maısyz jeńil sorpany jórmelete quıǵanda, endi bir tamshysyn aǵyzbaıyn degendeı, ash baıǵus torǵaıdyń qyzylshaqa balapandarynsha aýzyn arandaı ashyp, ózeýreı tústi. Budan soń keńirdegi tarsyldap juta berdi, juta berdi.

— Bolady endi, ishińdi aıdap keter, — dep Aqan qasyqty tartyp alǵanda:

— Ó.ólip, ólip baram ju-jutqyz-shy, alda rıza, alda, alda, — dep kózin ashqan Sý Qusaıynnyń denesine qaıtadan jan bitip, tirileıin dedi. Endi sózge aınaldyrmaqshy bolǵan Aqan:

— Oý, Sý-Qusaıynbysyń, qaıdan júrsiń? — legende, qolyndaǵy qasyqqa umtylǵan ol, bárin keıin aıtam degendeı, basyn ızeı berdi.

— Aı, óle almaı júrip, sýaıttyǵyńdy qoımaısyń-aý. "Qydyrmyn" deıdi. Súıekpen birge bitken ádet kórge birge ketedi-aý, dep Aqan kúlgende, sý Qusaıyn da ezý tartyp jymıǵan boldy:

— Aqanjan, s-seni tanymaı q-qaldy-ym.

— E, bóten bireý bolsa, Qydyrmyn dep aldap, qonaǵasysyn jep ketpekshisiń ǵoı. Biraq, seniń barmaǵyńnan tanymaı ma, Qydyrdyń bas barmaǵy býynsyz, súıek bolmaıdy, deýshi edi, qane kóreıikshi, — dep kúlgen seri úırektiń bir butyn qolyna ustata saldy, — Má, mynany shamań kelse je. Búginshe osy jetedi.

Babymen pisken semiz úırek etin aýzyna salyp, tisin batyra jeýge jaǵynyń shamasy kelmegen Sý Qusaıyn qomaǵaılana soryp, anda-sanda myljyńdap jatyp uıyqtap ketti...

Erteńinde kún arqan boıy kóterilgen eken. Aqan ornynan turyp, kólge jýynyp, shaı qoıdy, ishinde eti bar sorpany jylytty. Sý Qusaıyn keshegi jatqan jerden tapjylmapty. Kún qyzdyrǵandiki me, ash ózekke tústi me, mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp, ezýinen silekeı aǵyp jatyr. Anda-sanda kıiminiń kezkelgen jyrtyǵyna qolyn suǵyp jiberip, dyr-dyr qasynady. Soıaýdaı bop ósken tyrnaq osqylaǵan tamaǵynyń asty qyp-qyzyl, keı tusyn jaralap, soıyp ketipti.

Býy shyǵa bastaǵan úırek etiniń ısi bardy ma murnyna, Sý Qusaıyn bir-eki ret murnyn tartqylap, mazasyzdana qyshyndy da, erden basyn kóterdi. Keshegideı emes, ájeptáýir áldenip qalypty. Shıraq turyp úsh aıaq oshaqqa jaqyndady.

— Aqanjan, men bir surapyl tús kórdim, — qolyn denesinen aıyrmaı, tula boıynda óshi bardaı tyr-tyr qasynǵanyn jaqtyrmaǵan Aqan qabaǵyn shytynyp.

— Ózi súıegine ilinip áreń turǵan teriń jyrtyldy ǵoı, baıǵus-aý, qoısańshy bir mezgil, — dep edi, anaý:

— E, Aqanjan, álgi aq jorǵalar ǵoı, ashtyq bir jaǵynan sorsa, bular bir jaǵynan soryp, qanymdy iship boldy. Ana baqyryńdy oshaqtan alyp mosyńa ile turshy, kóılek-kónshegimdi myna otyńa bir qarsalap alaıyn. Sosyn shaıyń bar ma, tańdaıym kebersip, ólip baram.

Aqan qolyn siltedi.

— Ári otyr onda, ári otyr.

— Osy mańda, Aqanjan, qumyrsqanyń ıleýi bar ma, Ay mynaý Ybanjan ba, ózi dardaı azamat bop qalypty-aý, tipá-tipá, — dep qostan maýjyrap shyqqan uıqyly-oıaý Ybanǵa qarady. — Bul mandy túgel sharlaǵan shyǵar-aý, balalar bárin biledi, osy mańda qumyrsqanyń ıleýi bar ma? — dep endi Ybanǵa qarap, qolymen tómpeshik jasap, saýsaqtaryn ústimen jorǵalatty.

— Ony qaıteıin dep ediń?

— Oý, Aqanjan, sen bilmegen jer astynda ǵoı, áıtse de qumyrsqanyń bir keremetin aıtaıyn, áýeli bir kese sháı bershi qaınap qalypty ǵoı, — dep taǵy da qyshynyp, sharshap-shaldyǵyp kele jatyp, aı dalada uıyqtap qalyppyn. Ústim jybyr-jybyr etkenge, oıana kelsem, qoıny-qonshym qujynaǵan qumyrsqa. Jan talasyp atyp turyp, qaǵyndym-saǵyndym. Ne kerek bıeniń bir saýymyn bezektep, áreń taýystym-aý. Sodan, jolǵa túsip taǵy júrip kettim, aıtqandaı nege jaıaý qalǵanymdy aıtpaǵanda ekem ǵoı. Aqanjan-aý, Qudaı uryp, jalǵyz atymnan aıyryldym ǵoı. Bul qý kedeılik...

— Járáıdi, keıin aıtarsyń álgi qumyrsqalar ne boldy?

— Ne bolsyn, bári túsip-túsip, bet-betimen zym-zıa ketti. Adamdy shaqpaıtyn qara qumyrsqa ǵoı.

— Bary sol ma?

— Jo-jo qyzyǵy bar tura tur. Sodan, saǵan ótirik, maǵan shyn, batyr-aý, bul ne boldy, ne boldy deımin: denem bir túrli jeńileıip, ózime qanat bitkendeı kóńildenip, qara jolǵa tabanym bir tıip, bir tımeı ushyp kelem. Qur atqa minsem, mundaı masaıramaspyn.

— Iá, ne bopty?

— Aqanjan-aý, áli túsinbediń be? Buryn qoltyǵymnan yshqyrymnan ketpeıtin qolym bosap, qyshyný degendi bilmeımin sóıtsem, ras aıtam, ózime-ózim senbeı, keıin eshkim joq qoı dep, aıdalada kıimderdi sheship te qaradym.Allań kimge tısin, qaraǵym-aý, kıimimde, tipti qyryq jamaý, shoqpyt-shoqpyt tigisinde yrymǵa bir aq jorǵa joq.

— Iá, olar qaıda ketipti?

— Álgi qumyrsqalar bir-birden úlestirip alyp ketipti.

Aqan jańa túsinip, qarqyldap turyp kúldi. Kópten kúlgeni osy shyǵar, ishegi túıilgenshe kúldi. Yban ǵana túkke túsinbeı, jaýtańdaı beredi.

— Aqanjan, kúlme, kúlme bir ótirigi joq. Oǵan kózim jetti ǵoı. Keıin taǵy bir kóbeıgende, ádeıi izdep qumyrsqanyń ıleýin taýyp alyp, "ap bálem" dep áýeli kóılegimdi sosyn dambalymdy tastaı berdim. Aınalaıyndar, qujynyp kep bas saldy. Qudaı-aý, merzimin bilip alaıyn dep aınalasy eki aýyz óleń aıttym yńyldap. Umytpasam, "Eki jırendi" aıttym-aý deımin. Bappen aıtylatyn aıshyqty án bolǵanmen, eki aýyzdyń aty eki aýyz ǵoı. Óleńdi aıaqtasymen endi bir koreıin dep, kóılegimdi taıaqshamen sýyryp alyp qaǵyp-qaǵyp jiberip qarasam, oı shirkin degen, bir jerinde jorǵabaılardyń alasy da, qulasy da joq.

Joq deımin-aý, álgi móldiregen jabysqaq sirkege deıin joq — qulan taza.

— Olar bir ketse, qaıdan shyǵa beredi, ar jaǵynda óziń salaqsyń ǵoı, Qudaıdyń sýy, saqardyń sabyny bar emes pe, qartaıǵan saıyn ne bop ketkensiń, bir basyńa quntyń joq, — dep Aqan endi keıı sóıledi. Baıaǵyda birge júrgende muntazdaı ediń, sabynyń da qaltańnan túspeıtin...

— Oıboı, Aqanjan, qazir sabyn túgili bas qaıǵy bop ketken joq pa. Bul jaryqtyqtar adam aryǵan saıyn shyǵa beretin kórinedi. Bular da basynady-aý.

— Qoı endi, qaıdaǵy syltaýdy aıtpaı?

— Tura tur, senbeseń taǵy bir qyzyq aıtaıyn. Bıyl ashtyqta jutap, sonaý Teke jaǵynyń bir aýyly túgel qyrylyp qalypty.

— He deıdi?

— E-e, áli estimegen ekensiń ǵoı. Áńgime kóp áli. Tamaq iship áldenip alaıyn, sosyn bárin aıtam. Ana keptirgen úırekteriń bar kórinedi, kóbirek salmadyń ba, basyn da tastamaı sal, qustyń basyn jegen adam qaltaq bas bop ketedi deýshi edi. Ásheıin, toqtyqta myjyǵan bylshyl eken. Iá, ne aıtyp otyr em...

— Jaraıdy, jetti endi, — dep Aqan tyjyrynyp, Ybanmen ymdasty: qolymen sandyqtyń nusqasyn, kıip otyrǵan kóılegin, basqa kıimderin kórsetip, qosqa jumsap jiberdi, — Al, Qydyr aqsaqal, qane sheshin, túgel sheshin, tyr jalańash.

— Uqtym tútinińnen, — dep jymyńdady Sý Qusaıyn, — kıim bermeksiń ǵoı, mynalarymdy onda orap alaıyn ba?

— Ol shoqpyttaryńdy qaıtpeksiń, endi ıyǵyńa kaıta ilýge jarar deımisiń, onyń ústine... otqa tasta, sodan soń kólge baryp jýyn...

— Qoı, Aqanjan, obal da odan da kóldiń jaǵasyna tastaıyn da.

— Nemene, kóldi lastaıyn dep pe ediń. Tasta qane, shesh tez.

Yban kóneleý bolsa da, tap-taza aq kóılek-dambal, eskileý shapan, balaǵynyń oqasy jyrymdalyp toza bastaǵan shalbar alyp shyqqanda, Sý Qusaıyn qýana sheshinip, óz jyrtyǵyn otqa tastarda qımaı turyp qaldy.

— Tasta, tasta. Ana butyńdaǵyny da tasta.

Qabyrǵasy arsa-arsa, omyrtqalary shodyraıyp qý súıegi qalǵan Sý-Qusaıyn dambalyn sheshpeı, Ybanǵa jaltaqtap qaraı berdi:

— Uıat bolady-aý baladan, kórinip qalady-aý!

— Nemene, balada joq dediń be. Shesh, shesh, tez otqa tasta.

— Bary bar-aý, biraq meniki elde-kúnde joq neme... — dep qybyjyqtaı bergen Sý Qusaıyn shynyn aıtty, — Aqanjan, aıta almaı tur edim — jaryq edim.

Qaıdaǵy jaryq, qoı syltaýdy, kólge báribir jibermeımin sorǵalatyp... Qashannan beri jaryq bolyp júrsiń.

Senbeısiń, Aqanjan? Keshe óziń kórmediń be oshaqtaǵy qaıyń shatyr etkende jaryǵym týspedi me... Qazir eldiń bári bilip alǵan. Qaısybir erikken baılardyń qatyndary úılerine barsam áńgime suraǵan bop, qazandyq aýzyna shaqyryp, kózimdi ala bere otqa túz tastaı beredi. Allań kózge tımesin, túz shytyr-shytyr ete qalǵanda... Úıbaı-aı, tipti esime alsam janym shyǵyp kete jazdaıdy. Úıbaı-aı, ne boldy, taǵy túspese ıgi edi... túıilip qalǵany nesi... Oıbo-oı, Aqanjan, áńgime kóp, bul mundardyń menen aıaǵany bar ma. Tura tur, qalaı sorlap qalǵanymdy aıtaıyn, muny tiri pende bilmeıdi, meni aıasań aýzyńnan shyǵara kórme. Baıaǵy barymtadan soń álgi Nurtaza bolys...

Jaraıdy-jaraıdy, ony keıin aıtarsyń. Áýeli kólge baryp jýyn, tazalan, sosyn shashyndy alyp berem, tyrnaǵyńdy al soıaýdaı qylmaı, myna kúıińmen tamaqqa otyrý obal. Qane, tez, dambalyńdy tasta! — dep Aqan sózdi kóbeıtip ketken Sý Qusaıynǵa sál qatqyl únmen ámir ete sóıledi de, "Ybanjan, ári qarap turshy" dep ymdady.

Teris qarap tura berýge shydamaǵan Yban kóz qıyǵy Sý Qusaıynǵa túskende, saqyldap kep kúldi. Betperdesi buzylyp, ólgenshe kúldi. Sańyraý adam óz daýsyn ózi estimeıdi. Yrjalańdap ishegin tarta, qıqyldap, baqyldap kúlgen ulyn aıaǵan Aqan "bar, kólge ba, sabyn ala bar" dep ymdady.

— Jaraıdy, sozbalaı bermeı, bar endi kólge.

Appaq saqalyn samal úrlep Qoskólge bettegen tyrjalańash Sý Qusaıynnyń tý syrtynan qarap qalǵan Cepi, óz-ózinen muńaıyp, sherli oıǵa ketti: "Terisi etine jabysyp, omyrtqalary shodyraıǵan qart, býyn-býyny syrtyldap, zorǵa jyljyǵan kóterem tekedeı. Qatty jel tursa, qırań etip qulaǵaly barady. Qýshıyp, ájimdengen kári quıryǵy da búrisip, bir tal etsiz qabyrǵasy yrjyń-yrjyń etedi. Aldynda kese kóldeneń shybyq jatsa súrinip, omaqasa túsetin sıaqty. Qaıran, qazaǵym-aı, qolyń keń, yrysyń mol, jeriń jannat-aý. Átteń bir jut daýyly soǵyp ketse, qıralańdap qalatyn Sý Qusaıyn sekildisiń-aý. Ólgeniń ólip, qalǵanyń qalyp, aýzyń aqqa tıse, keshegińdi búgin umytyp keter ne degen jaıbaraqat halyqsyń. Jatyp iship, jalqaý jyljýǵa úırengen, tóteden keler qıametqaıym, qysastyq pen qıanat bolsa, qudaıdyń jazýy dep, kónbistikke tóselgen ne degen terisi keń salǵyrt jurtpyz"...

4

On shaqty kúnniń ishinde qus etine aýzy jaryǵan Sý Qusaıyn kádimgideı tyńaıyp, qońaıyp qaldy. Qoskóldi jaǵalap, tuzaq quryp, turymtaıǵa qus ildirip, Ybanmen ilesip júrýge jarady. Aq jarqyn qarttyń qosylǵanyna Yban da máz. Otyra qalǵan jerde balaǵa neshe túrli ertegilerdi sýdaı sapyryp aıtqan bolady. Ymmen sóıleýge shorqaq shaldyń burynǵy ertegilerdi buzyp aıtyp, janynan qosyp mánerlegenine Aqan da ishek-silesi qata kúledi. jalǵyz kózdi dıýdy kórsetkende, bir kózin basyp, mańdaıyn shuqyp, tuzdaı kózin baqyraıta qadaǵanda Yban shynynda da qorqynyshty dáý aldynda otyrǵandaı úreılenedi. Endi dıý men batyrdyń alysqan jerin kórsetkende, ózin-ózi julmalap kep bir aıaǵymen ekinshi aıaǵynan shalyp jyǵyp, kógalda bir bıe saýym domalaıdy. Birese dáý ústine shyǵady, Ne kerek, qara terge túsip, óz janyn ózi julyp jep, ábden zoryqqanda baryp, moldasoqyna entigip entigip otyrdy da, aspandaǵy kúndi nusqap, on saýsaǵyn kórsetedi. Onysy — "on kún, on tún alysty" degeni Yban mundaıda suraq qoıǵysh-aq. Alaqanyn jaǵyna tósep, kózin jumady, aýzyn ashyp, qarnyn kórsetedi. Onysy — "sonda olar uıyqtamaı ma, tamaq ishpeı me?" degeni, Tamaqsaý Sý Qusaıyn as týraly sóz qozǵala qalsa, qosqa qaraı jóneledi.

"Oı-boı, áńgime buzaý emizedi, buzaý taıaq jegizedi, ertegimen otyryp, tamaqty umytyp ketippiz-aý" dep, shógen astyna ot jaǵa bastaıdy.

Eki jyldaı ulymen ymmen uǵynysyp, anda-sanda kezdesken adamdarmen bolmasa, tilmen sóılesýdi umyta bastaǵan Aqan Sý Qusaıyn kelgeli sheshile sóılep, boı jasaǵan adamdardaı bir serpilip qalyp edi, ne kerek bir kúnniń ishinde qart sabyndaı buzyldy. Tún balasyna kirpik ilmeı, uıqysyz mazalanyp shyqqan Sý Qusaıyn tań aldynda ǵana qor ete qalyp, sandyraqtap sóıleı bastady. Áldekimmen urysqandaı, ózi aıtatyn dáýmen alysqandaı aýnaqshyp, dóńbekship, anda-sanda qıqyldap, demi bitkendeı qyryldap jatty da, bir mezette baj etip oıanyp, ornynan atyp turdy. Jan jaǵyn sıpalaqtap, birdeme izdegendeı biraz áýre boldy da, kórpesin qymtana túsip qos buryshyndaǵy kebejege arqa súıeı otyrdy. Bozarǵan tańnyń sáýlesi túskennen be, nemese áldeneden záresi ushyp qorqyp otyr ma, óńi de bop-boz bolyp, quty qashyp, aıatty shubyrta beredi. Kózin sańylaýlaı ashyp, endi, qaıter eken dep uzaq baqylap jatqan Aqan kún shyǵa basyn kóterdi.

— Aqanjan-aı, jaman tús kórip, janym qınalǵany. Apyrym-aı tamaǵym kebisip barady, shaı qaınatyp ishpesem, — dep kózi ýdaı ashyp, jaǵy sýalǵan Sý Qusaıyn ornynan turdy.

Keptirgen jıdek japyraǵynan qaınatqan ystyq shaıdy mańdaıy jipsip, soraptap otyryp:

— Túsimde marqum ákemdi, ájemdi kórdim. Jaryq tyq ákem jerden alyp, jerge saldy. Neshe jyl el aqtap, tentirep júrip, maǵan bir kelip ketseń nem ketetin edi. Musylmanshylyqty umytqanyń ǵoı dep, tóne tústi de, jalǵyz kózdi dáý bop ketti. Ájem saqyldap kúlip, tamaǵymnan ala tústi.Tyrnaqtary saýsyldaǵan jez tyrnaq bop, búrdi-aı kelip... Arýaqtar jebep júr ǵoı, solardyń basyna baryp quran oqymasam, endi mende maza bolmas dep, Sý Qusaıyn kórmegen túsin kórgendeı etip soqqanda, onyń ótirik aıtqandaǵy jası qalatyn kózinen, ár qımylynan andap qalatyn Aqan tapjyltpady:

— Qashannan beri duǵashyl, quranshyl bolǵansyń. Ájeń túgili sheshemdi de, ákemdi de kóre almaı kishkentaıymnan jetim qalyppyn deıtiniń qaıda? Kórmegen ájeńdi, qalaı tanı qoıdyń?

— Apyrym-aı, Aqanjan-aı, bireýdiń ótirigin de jazbaı tanıtyn sıqyryń bar ma, nemene, — dep Sý Qusaıyn Serige kóziniń astymyn urlana qarady. Myna gúrinde Aqannan da jasqanyp, úrkip otyrǵan adamnyń syńaıy baıqalady. — Aqanjan-aý, senimen endigi qalǵan jasymda birge tura berýge barmyn. Azdap sergip keleıin dep em. Júrip qalǵan taban jybyrlap, aıaǵym uıı berdi. Jáne de qus etinen shyǵaıyn dedim be. El aralap, qurt-murt, irimshik degen sıaqty birdemeler alyp kelýime de...

— Áı, quseke, esińde bolsyn, bul aradan ketseń qaıtyp kelme demeımin. Biraq, Aqan men Yban úshin eshkimnen qaıyr suramaı-aq qoı. Baram deseń jolyń ashyq, biraq bizdi músirkeme.

Sý Qusaıyn Aqannyń zilmen aıtqan sózinen jasqanyp qaldy.

— Jo-oq, Aqanjan keshe óleıin dep kelgende, tiriltip alǵan senen ketip kimniń bosaǵasyna telmirer deısiń. Ásheıin... — dep kúlimjigennen basqa qaıyryp sóz aıta almady.

Shynynda da keshe el aqtap, jutqa ushyraǵan aýyl-aýyldy aralap, ózi jutap otyrǵan jurttan aýzy jaryp eshteme ishe almaı, baspana kórmeı aıdalada jalǵyz kezip, beti kónekteı isip ólim qalyna kelgende, osy Aqan emes pe edi tiri alyp qalǵan. Endi toıǵasyn jonyn biraq berip ketpekshi me. Ózi de jarym kóńil Serini tastap, kóńili marqaıǵan adal jannyń renishin qalaı arqalaı ketpek. Qol úshin bergen adamǵa alǵysy ma ol. Sý Qusaıyn osyny oılaǵan edi. Endi, ne bolsa da Aqanǵa serik, eshqaıda ketpeske bekingen.

Biraq... Sý Qusaıynda maza joq, uıqy qashty. Buryn kól jaǵalap uzaq júrgende bir sharshamaıtyn jel aıaq, endi aıaq astynda káriligin syltaý ǵyp Qoskól jaqqa baspaıdy. Bara qalsa, áldeneden úreılenip, alaqtap, mazasy ketedi, kún eńkeımeı qosqa qaraı bezedi.

Bir túnniń ishinde ózgergen Sý Qusaıynnyń myna qylyǵyn Aqan alǵashqyda sezbegen, keıin uqty.

Sol túni kúni boıy otyn ákep, qus aýlap bes-alty úırek etin qaqtap, Qaratorǵaıdy toıattandyryp, jańa jeroshaq qazyp kóp sharýa tyndyryp keshki astan soń erterek jatyp qalǵan bular, kóp ýaqytqa deıin qos ishinde áńgime qurdy. Sý Qusaıyn bıylǵy ashtyqqa ushyraǵan eldiń múshkil jaıyn, kórgen-bilgenderin aıtyp, aqyry búgin, kóp júrgendiki me, jaryǵy túse jazdap úreılengenin sóz etip, neden múgedek bolǵanyn uzaq áńgimelegen. Aqan únsiz tyńdap jatyr.

— Sodan, — dedi, baıaǵy Nurtaza barymtalaǵan jylqylardy qalaı kórip, aqı poshtabaıdyń qalaı alyp kelgenin túgel baqaıshaqtap aıtqan Sý Qusaıyn, — "bolystyń tamaq ber" degeni "taıaq ber" degeni eken. Jánibek Nurtazalar otyrǵan úıden shyǵysymen qashyp ketpesin degendeı oń qolynan qarystyra ustap aldy da, at shaptyrym qarańǵy qoranyń ishimen dedektete jóneldi. Byqyrlaǵan kóp ashanyń arasymen ımıip alyp tartqanda bir soqtyqpaıtynyn qaıtersiń. Qatar kele jatqan men qaq ashaǵa basymdy talaı soǵyp, kózim aldy jarq etip qan qaqsadym. Mańdaıym aǵashqa soǵylǵanda-aq shodyraıyp isip shyǵa keldi. Sol qolymmen sıpap, jan daýsym shyqsa da, aqı poshtabaı qarar emes, dyryldata súırep, qoranyń bir qaltarysyna ákeldi. Tóbede tesik bar-aý dedim. Daladan ala sáýle túskendeı bozamyq tartady. Álde kózim úırengendiki me, júregim sý ete qaldy: eki adam aldymyzdan qarań etip shyǵa kelgendeı boldy. "Áý, qaıda ákeldiń, ne isteıin dep tursyńdar" dep daýysym dirildep, jalbarynǵanymsha bolǵan joq, álgiler bazardaǵy qasapshylarsha bas salyp ústime mine tústi de, kıim-keshegimdi sypyryp alyp, tyr jalańash qaldyrdy. "Áý bularyń ne, qarǵalarym-aý" deýge ǵana tilim keldi, qalaı jalp etip qulaǵanymdy bilmeımin, tepkiniń astynda qaldym. Yńq-yńq etip, basymdy qorǵashtaı berdim. Bir kezde tap shaptyń tusynan bireýiniń aıaǵy sart ete qalǵanda, esim aýyp ketti... Sodan qaı mezgil ekenin bilmeımin, eki qarym talyp, tynysym tarylyp barady. Kózimdi ashsam, Qudaı-aý mundaı da qıanat bolady eken-aý, aldynda qaıda turǵanymdy túsine almadym. Sóıtsem, álgi jaýyzdar tepkiniń astyna alǵany azdaı, eki bilezigimnen qyl arqanmen baılap, tyrjalańash qalpymda qoranyń mátkesine asyp qoıypty. Kádýilgi, terisin irep túsirip, eki qoldan ilgen baýyzdalǵan óli qoı sıaqtymyn. Áıteýir bir jaqsysy, basym ornynda, tulaboıymda jan joq. Tilim túkke kelmeı qyryldasam kerek, sol-aq eken, týra jaýyryn ortam-aý deımin, qamshy ma, shybyq pa, osyp-osyp jiberedi. Birdeme dep ursatyn sıaqty, birdeme suraıtyn sıaqty. Ony túsiner es qaıda?! Taǵy da talyp, uıyqtap ketkendeı boldym.

Sý Qusaıyn kórgen taýqymeti qaıta esine túsip, kúrsinip, uzaq únsiz jatty da, qaıta jalǵady.

— Sodan, ne kerek, bir malaıynyń úıinde jatqanymdy bir-aq bildim. Tulaboıym kótertpeıdi. Qaı jerim aýyryp, qaı jerimniń syrqyraǵanyn da aıyra almadym. Áıteýir on eki múshemde saý qalǵan jer joq-aý dep joramaldaımyn. Nurtazanyń bir-eki kúńderi kezekpen kelip, aýzyma sý tamyzyp, nár tatyrady. Sóz túsinedi-aý degen shaqqa jetsem kerek, bir kúni solań etip aqı Poshtabaı keldi. Qolynda búktep ustaǵan qamshy, aldymda júreleı otyryp, qamshysyn selteńdetip zekip, ursyp otyr. Qorqytyp otyr. "Áı, sýaıt, keshe óltire salaıyn dep edim, aıadym. Al, esinde bolsyn. Sen Qyzyljar jaǵynda eshqandaı ala jylqy da, qula jylqy da kórgen joqsyń. Eger budan bylaı tiri janǵa ondaı ótirigińdi aıtar bolsań, shybyn janyńmen qoshtasa ber. Túsindiń be, aı, silimtik neme!" dep, tónip-tónip qoıady. "Túsindim, endi aýzymnan shyqsa kápir óteıin!" dep jalynyp, jylap ta jiberdim-aý deımin. Áıteýir ol joly qamshy jumsamaı ketti-aý. Sodan, eki aıdaı malaı úıinde eshkimge kórinbeı, dalaǵa dáretke kirip shyǵyp qana jatyp, aqyry kettim-aý. Keterde taǵy eskertti. "Eger osy úıde kórgenińdi tisińnen shyǵarar bolsań, múrdem ketesiń" dep nyǵarlap jiberdi. Noǵala kóz shabdarym, eki aıdyń ishinde yńyrshaǵy aınalyp, ábden aryp, zoryǵypty. Ne istegenderin kim bilsin. kóp uzamaı serigim óldi... Tepkiniń astyna alǵanda, kók etim jyrtylyp, bir tamyry úzilip ketse kerek. Aqanjan-aı, aýzymnan shyǵyp otyrǵany osy, qaıteıin jaryq bop qaldym... Ólimge boısuný ońaı emes eken, sodan beri taltańdap, shatqaıaqtap jaıaý el kezip kúneltip júrmin. Qaıteıin kimge shaǵynaıyn, kimge álim keledi. Bar bolǵany sodan beri, andap sóıleıtin jasqanshaq, qor adam menmin!

Sý Qusaıyn qarańǵyda kózinen aqqan jasyn jutyp únsiz jatty.

Aqan da únsiz.

— Ne degen aıýandar edi, — degennen basqa eshteme aıtpady. İshteı tynyp jatyr-aý.

Osylaısha ekeýi de "dem alaıyq endi" degendeı sózdi doǵaryp uıqyǵa ene bergen edi, kól jaqtan syńsyǵan on estildi. Sý Qusaıyn, aldynda, uıqysyraǵan aqqý úni me dep edi...

Aıdaladaǵy kól tirshiligi de qyzyq qoı. Keıde tún ortasynda qamys ishinen neshe syrly ún estiledi. Kól kúrsinedi, kól jylaıdy, kól sybyrlaıdy, kól kúledi. Kún bata uıqyǵa enetin qustar keı túnderi tym-tyrys buıyqsa, qaısybir túnderi mazasyzdanyp shyǵady. Aldymen ashshy shańq etetin qyzǵysh. Oǵan qosyla tereń kóldiń orta tusynan qańqyldaıtyn qaz daýsy estiledi de, áldenege talasqandaı úıirli qazdar baq-shaq bolady. Sodan keıingi kól ishiniń shýy qyzyq. Bar-bar etken qońyr úırek, qyrqyldaǵan qasqaldaq, tobymen ushyp qashan qaıta qonǵansha shıq-shıq eter ógiz shaǵala, qara bas shaǵalalar qosylyp, Qoskóldi bastaryna kóteredi. Tegi, áldeneden úrketin bolar-aý. Bularǵa qosylmaı óz betinshe ándetetinder kóldiń qoǵasy mol, saıazdaý, qorystaý jaǵalaýlaryndaǵy myń-myń kólbaqa. Kesh túsisimen tamaqtary búlkildep quryldap jatqandary. Keıde tap qostyń ústinen baqyldaǵan eshki qusap, jerge qaraı quldılaǵan taýqudiret qanatynyń dybysy estilse, tún balasyna ózinshe jylqy aıdap máz bolatyn jylqyshy ysqyryǵy, tumsyǵyn taqyldatyp jarbańdaıtyn japalaq, qalyń káde arasynan "bytpyldyq-bytpyldyq, qaıda barsam, bytpyldyq" dep, tań atqansha jaǵy tynbaı saıraıtyn bódene, qalyń toǵaı jaqqa qyrq-qyrq etip ushyp bara jatqan tarǵaq únderi qoıý túndi jaz ánine bóleıdi. Kúndiz uıyqtap, túnde jortatyn qosaıaq, qarsaqtar da qos túbine, jer oshaqta sóne bastaǵan qolamtaǵa taıap, shıq etip, ishin tartyp tura qashady. Anda-sanda toǵaı jaqtan qosyla ulyǵan qasqyrlardyń da ishegińdi sýyrardaı sozǵan zary estiledi.

Bul joly án salǵan adam daýsy. Adam daýsy bolǵanda syzylyp shyqqan qyz daýysyn Sý Qusaıyn jazbaı tanydy. Batyr-aý qandaı on? Aıdalada, kól jaǵasynda japadan-jalǵyz júrgen neǵylǵan qyz? Jalma-jan ornynan turyp qarańǵyda Aqan alas-kúles kıinip jatyr. Sý Qusaıyn demin ishinen alyp, qybyr etpedi. "Qaıda barasyń?" dep suraýǵa oqtala bergen shaldyń óz-ózinen úni bitkendeı, daýsy shyqpady.

Aqan qos ishinen aıaǵynyń ushymen basyp tysqa shyǵysymen, Sý Qusaıyn da býyn-býyny syrtyldap, qısalańdaı ornynan turdy. Seri kólge júgire basyp, jaryq aı asynda buldyrap ketip barady. Sý Qusaıyn jeroshaq otynan aýlaǵyraq turyp tyń tyńdady. Álden ýaqytta syńǵyrlap kúlgen qyz kúlkisi men qońyr daýysty Aqan úni qosyla estilgende, Sý Qusaıynnyń júregi múzdap qoıa berdi. Záresi ushyp býyn-býyny uıyp táltirektep, qalaı qosqa kirgenin bilmedi. Júregi keýdesine syımaı atsha týlap, dúrsildep, qalyń kórpemen basyn tumshalap búrkep aldy, kórpeden shyqqan aıaǵyn da baýyryna tyǵyp, búk túsip jatyp qaldy.

"Shynymen ras bolǵany ma, ras bolǵany ma?" dep tań atqansha uıyqtaı almaı, oılaýmen basy qatty.

Byltyr "Aqan seri ákesi Qoramsanyń eski jurtynda jyn-shaıtandarmen qosylyp óleń aıtyp, solarmen jyn-oınaq salady eken" dep jurt jaǵasyn ustasa, bıyl, atyǵaı, qaraýyl aýyldary "Aqan seri Qoskóldiń jaǵasynda sý perisiniń qyzdarymen túni boıy saýyq qurady eken, adam syıqy joq deıdi ózinde, ábden azynyp, perilerdiń arbaýyna túsip ketipti" dep dúńk-dúńk ósek qylyp edi. Apyr-aý ósek emes, shyn bolǵany ma? Álgi syńsyp án salǵan, sylqyldap kúlgen peri qyzy emeı, nemene? Báse, áni de adam únine kelmeıtin sý túbinen shyqqandaı shymyrlaǵan birdeme edi?

Tań ata kelgen Aqan únsiz jatyp qalǵan Erteńinde kózi qyzaryp turǵan seriniń shúńireıip ketken sýyq kózine qaraı almaı, kóńiline keler dep eshteme suraı almaı Sý Qusaıynnyń mazasyzdanǵany sol edi. Sodan beri uıqysy qashyp, qarańǵy qosta kózin jumsa-aq aınalasynda jez tyrnaqtary saldyrlaǵan qoltyǵynan qyp-qyzyl ókpeleri kóringen, quıryq jaǵy balyq taqylettes, qap-qara tógilgen shashtarynyń ár taly taspadaı ıreleńdegen sý jylandar, tula boıynan shyrysh ısi ańqyǵan óńkeı peri qyzdary qaptap, kózi iline berse-aq ústine qonjıyp basyp alady da, demin shyǵarmaı qylǵyndyrady. Shaldyń appaq shashyn órip, keıde jabylyp kep qytyqtaıdy. Muny da arbap, qosyp almaqshy-aý aralaryna.

Peri qyzyna Aqannyń arbalǵanyna eki-úsh kúnnen soń Sý Qusaıynnyń kózi ábden jetti. Kúndiz sharshaǵanyn, shaldyǵyn syltaýratyp qosta jalǵyz qalatyn Sý Qusaıyn azdap myzǵyp alatyn, sonda da kúndizgi uıqy túndegideı bolmaı, kesh tússe-aq ot basynda otyryp múlgı beredi. Osylaısha qalǵyp-shúlǵyp, qashan tamaq piskenshe kórjerdi áńgimelep otyrǵan.

Kól uıqyda. Qamys basyn teber samal da joq. Dúnıe tym-tyrys. Alysyraqta qaýdan arasynan bódene bytpyldyqtaıdy. Alysyraqta ottaǵan tusaýly Kókbesti ara tura pysqyrady. Qyp-qyzyl aı týdy. Ol da dúnıege jaryǵyn pysqyrady. Qyp-qyzyl aı týdy. Ol da dúnıege jaryǵyn tógip, kók kúmbezge únsiz jyljyp, kóterilip keledi. Toǵaı tasasynda qyzyl aı alaýlaǵanda qalyń aǵash órtenip janyp jatqandaı bolyp edi. Endi kóterilgen saıyn qaıyńdardyń aqbaltyrlaryna sheıin kórinip, bıik aǵashtar jerbaýyrlap tómendeı berdi. Qamysty kóldiń ashyq aıdyndary da aı sáýlesine shaǵylyp, jaltyldaı bastady.

Bular aldaryna jańa ǵana as qoıyp, shógendegi sháı sýyldap qaınaı bastaǵanda, kóldiń toǵaı jaq qyrqasynan at dúbiri estilgendeı bolyp edi, Aqan da, Sý Qusaıyn da eleń etti. Artynsha-aq, áneýkúngi tanys án estildi. Shalǵa estirtpeıin degendeı Aqan dabyrlaı sóılep, álde ne qısynsyz sózderdi aıtyp, án aıaqtalǵanda Sý Qusaıynǵa qarap:

— Sender tamaq iship jata berińder. Kókbesti uzap ketti bilem. Keıingi kezde qasqyrlardyń ulyǵany jaqynnan estilip júr, jaryp tastap masqara bolarmyn. Sosyn, kól jaǵalap, biraz serýendemesem júregim de birtúrli órekpip tur, dep ornynan turyp, shıraq adymdap kete bardy.

Sý Qusaıynda záre joq. Maqaý Yban ǵana eshteme túsinbedi me, ákesinen qaıda barasyń dep suraǵan da joq. Shógendi ottan alyp, qumanǵa shaı salyp jatyr. Sý Qusaıyn birazdan soń júregin basyp, úırek etin jegen boldy, soraptap shaı ishti. Sodan soń syr tarǵaıyn degendeı, Ybanǵa qarap, ymmen sóılesti:

— Aqan qaıda ketti? Kólde ne bar? — degendi zorǵa túsindirdi.

Yban áýeli jymyńdady da, bir kezde yrjalaqtap, daýsy shyǵyp oqys kúldi. Tegi bul da buryn kórgen-aý! Basyn sıpap, tógilgen shashty kórsetip, tósine qos judyryǵyn túıip, uzaq kúldi, taǵy birdemelerdi ymdap, aýzyn tompaıtyp, kózin baqyraıtyp otyrdy da, qolyn sermep, tomsyraıa qaldy. Sý Qusaıyn sońǵy ymyn uqpasa da, jáı nobaıyna túsinip, Ybannyń qoryqpaı, jaıbaraqat aıtqanyna boıy úırenip, úreıin basaıyn dedi. "oý, osy men nesine sonsha qorqam, Qudaı alatyn janyn ózi alady" dep batyldanǵan Sý Qusaıyn tamaq iship bolǵan soń, Ybanmen taǵy ymdasty. "Júr, sońynan baraıyq" dep edi, anaý ymmen, "joq ákem ursady. Men aıtty demeńiz, renjıdi. Meıli júre bersin" dep, qosqa kirip, jatyp qaldy.

Sý Qusaıyn kóp oılandy, kóp tolǵandy Aqyry, "qoı, saqaldy basymmen neden qorqamyn, ber jaǵynan baryp qaraıyn, múmkin peri qyzy dep júrgenim, kórshi aýyldardaǵy bir kelinshek shyǵar serige ózi izdep kelip júrgen" dep, júregin toqtatyp, túneýgúngi dorba ilgen qısyq taıaǵyn alyp, Aqan ketken jaqqa tartty.

Ústine Aqan bergen jeńil shapanyn jamylǵan Sý Qusaıyn kári býyndary syrtyldap uzaq júrdi. Kól jıegine jaqyndaýǵa qorqyp, alystan oraǵytqan ol, álden ýaqytta Qoskóldiń beshpenttiń qoltyǵyndaı ıilip kelgen tusyna jetkende dem alyp, otyrdy. Bul ara qamyssyz jaltyr. Túneýkúni qus aýlap kele jatyp, Aqanmen birge osy arada sýǵa shomylǵan. Móp-móldir sýdyń astynda bir túıir balshyq joq, tańdaılanǵan qum qaıraq. Kisi boılamaıtyn tereńge súńgip, úırekshe maltyǵan seri, árirektegi qalyń qoǵajaıǵa deıin baryp, sý betinde oınaq salǵan edi.

Bul ýaqytta aı bıiktep, dala sútteı jaryqtanǵan. Sý Qusaıyn ornynan tura berem degende, qalyń qoǵajaıdan syńǵyrlap kúlgen qyz daýsy, oǵan qosylǵan Aqan daýsy shyqty. Tóbesine muzdaı sý quıyp jibergendeı shoshyp, Sý Qusaıyn qalaı qıralań etip, qısaıa ketkenin bilmedi. Tula boıy dirildep barady. Etpetteı jatqan boıy sý betinen kózin almady.

Bir kezde qoǵa jaqtan aıdynǵa qaraı dabyrlasa maltyp, birin-biri qýǵan eki bas qyltyńdap shyǵa berdi. Jıekke qaraı jyljyp keledi. Sý Qusaıynnyń tyrp eterge murshasy joq, záre-quty qalmaı júregi alqymyna tyǵyldy. Kórer kóz ǵana saý sıaqty, basqa múshesinde jan joq.

Kóldegi ekeý jaǵaǵa jaqyndady. Qurǵaqqa shyqpady. Ekeýi de áý deskendeı qatar súńgidi de, belýardan keletin tusqa jetkende sý astynan qatar shyǵa keldi.

Sý Qusaıynnyń mańdaıynan sýyq ter shyqty: Aldymen sopań etip sý astynan qylt etken peri qyzyn anyq kórdi. Dirildegen qos anaryna deıin kóringen peri qyzynyń ıyǵyn japqan qalyń shashy jartylaı betin búrkep, aı sáýlesine shaǵylysqan, appaq jony aq sazandaı jaltyraıdy. Tap qasynan shyǵa kelgen Aqan da álde nelerdi jarysa aıtyp, erkin kúlip, bas saldy. Ekeýi de bir-birine jylansha oratylyp, aımalasqanda Sý Qusaıynnyń kózi buldyrap, jasaýrap ketti. Sý betinde endi ekeý emes, birneshe peri qyzdary qaptap, bári qosyla shýlaǵandaı qulaǵy shyńyldaǵan qart, jan jórmende qalaı burylyp, qosqa qaraı jónelgenin bilmedi. Býyn-býyny talyp táltirektep, aıaǵyn basyn tik tura almady mańdaıymen jer súze birde qulap, birde basyn zorǵa kóterip, allalap, eńbektep keledi.

Júregi jarylǵandaı qoryqqan Sý Qusaıyn taǵy da jaryǵy túsip, qansha jer eńbektegenin de bilmedi. Álden ýaqytta tap tóbesinen at pysqyryp qalǵanda baryp, basyn kótergen. Eki-úsh adym jerde aıyl-turmany aı sáýlesine jarqyldaǵan, súlikteı, bıik qara arǵymaq tur. Eńbektegen adamnan úrkip, osqyrynyp, tanaýy pyr-pyr etedi. "At bop kelip, aldymnan oıqastaǵan peri ǵoı" dep, aıat oqýǵa murshasy kelmegen Sý Qusaıyn talyqsyp qulaı berdi...

Bul kúni Aqannyń túsi kelmedi. Uıyqtamaǵandiki me, peri qyzymen túni boıy essiz kólde oınaq salǵandiki me,eki kózi qantalap óńi qýaryp, qos ishinde shalqasynan túsip uzaq jatyp aldy. Kózi ilinip uıyqtamaıdy da, tek dóńbekship, anda-sanda ýhilep, kúrsinetin sıaqty. Bir túnde apsoqqandaı júdegen serige Sý Qusaıyn da batyp eshteme aıta almaı perilerdiń arbaýyna túsip qor bolǵan asyl azamatty aıap, ishteı qynjylady.

Kún sáskeden aýa Yban qos ishinde shaı jasaǵan, Aqan basyn kóterip dastarqanǵa jaıǵasty. Kún jelkemdeý edi, sypyń etip tobymen tartar turymtaıdy búgin qusqa salǵan joq. Saıatshylyqtan baıaǵyda qalǵan Qaratorǵaı anda-sanda esine óziniń búrkit ekendigi túskendeı, qalǵyp otyryp tumsyǵyn taqyldatady.

— Al, Aqanjan, — dedi shaıǵa qanǵan Sý Qusaıyn aqyn óńine týra qaraı almaı, — qońdanyp alǵan soń jonyn syrtqa berdi dep sókpessiń. Ras, túneýkúni ólýge bet buryp em, endi Qudaıǵa shúkir, senderdi kezdestirip jaman atqa jal bitti... Jal bitken emeı nemene, endi búginde bul aradan keteıin dep otyrmyn. Aqanjan, qımaımyn qaıteıin, luqsat bolsa... júreıin...

Aqan búgin kádimgideı shógip qalǵandaı qunysa túsip, bir-aq shyny aıaq shaı iship, jaǵy sýalyp, únsiz otyrǵan. Kópke deıin Sý Qusaıynǵa jaýap qatpady. Álden ýaqytta baryp, dúr silkingen qyrandaı eńsesin kóterip, ótkir kózin meımanyna týra qadady. Sý Qusaıyn sýyq kózden ımengendeı kúıbeńdep:

— Aqanjan, rahmet saǵan, ne aıtaıyn, endi-endi, — dep, kúlimjı berdi.

— Quseke, — dedi Aqan. Daýysynda qajyǵan belgi bar. — Jolyń bolsyn, luqsat. Jol túse qalsa, anda-sanda bir soǵyp ketersiń. Al, ne buıymtaıyń bar?

— Janym-aý, mende ne buıymtaı bolsyn. Eshteme... Men munda buıymtaı suraı kelippin be...

— Quseke, jasyń bolsa biraz jerge keldi. Onyń ústine atyńnan aıyrylyp qalǵan ekensiń. Sen ana Kókbestini minip ket.

— Kókbestini? — Sý Qusaıyn shoshyp oıanǵandaı, basyn kóterip aldy.

— Iá, odan basqa qoldan keler joq. Jaıaý jalpylap qalaı kún keshpeksiń. Al Kókbestini.

— Janym-aý óziń, óziń jaıaý qalmaqpysyń. Aqanjan, rahmet, alda rıza bolsyn mendeı beıbaqty músirkegenińe, alda rıza bolsyn, atama, atama. Sen jaıaý qalyp, men atqa mingende kimge tyǵyn bolam...

— Meniń jaıaý qalǵanymdy qaıteıin dep ediń. Endi Yban ekeýmiz Kókbestige mingestik ne, jaıaý júrdik ne.

— Oıpyrym-aı, Aqanjan-aı!

— Al, júrer bolsań aıtqanym sol. Kókbesti seniki, onsyz luqsat joq.

Sý Qusaıyn qýanǵannan, ári seriniń aıdalada jaıaý qalar erteńgi kúnin oılaǵannan balasha kemseńdep jylarmanǵa keldi.

— O ne degeniń, Aqanjan! Seniń joq-jitikti aıaıtyn janyńdy. Ashyq qol seriligińdi aıdaı álem biledi. Biraq, aınalaıyn. Qazir, bárin túsinem, túsinem, — dep kózine jas aldy.

Aqan endi Ybanǵa ymdady. Kókbestini ákep, ertte degen belgi berdi.

— Keshe Qarataıyńdy da kóz aldynda óltirip ketti! Qaıteıin, qaraǵym, saǵan degen Qudaı taǵalanyń zaýaly daıar turady! Endi Kókbestińdi men áketpekpin be!? Oıpyrmaı, qalaı boldy, qalaı boldy, qalaı ǵana jaıaý qalmaqsyń? — dep Sý Qusaıyn kózine jas alyp, shyn egildi.

Túneýkúni Aqan Qarataıdyń qalaı ólgenin aıtyp, qońyr únmen Qarataıyna shyǵarǵan muńdy ánin salǵanda, Sý Qusaıynnyń júregi ezilgendeı bolyp edi.

— Aqanjan; "Qarataıdy" bir aıtyp bershi. Saǵan salar qolqam da, buıymtaıym da sol bolsyn, el arasyna ánińdi ala keteıin, seni kórdim degende, jańa ánińdi aldaryna tartaıyn. Bir ret tym-qurymasa.

Sý Qusaıyn ornynan shıraq turyp, júk aıaq ústinde súıeýli qońyr dombyrany alyp, Aqannyń qolyna usyndy.

Kúndiz ystyq, keshke qapyryq tar qostyń astynda baby bolmaı, shanaǵy qańsyp, shegi keýip toza bastaǵan quntsyz dombyrany aldyna óńgergen Aqan qolyna oqtaý ustaǵandaı. Ánge zaýqy kelmeı, yqylassyz otyryp qaldy. Top aldynda, qyz oınaq, oıyn saýyqta delebesi qozyp alǵan aqyn jurttyń kótermeleı salǵan aıǵaıyna arqaly júırikshe kósilip, tań atqansha án salýdan jalyqpaýshy edi-aý. Aıtqan saıyn daýsy ashylyp, qońyr qazdyń únindeı jumsaq, qoıý ún barqyttaı jumsaryp, maıda samaldaı eser-aý. Ne bir aıshyqty, qubylmaly ándi aıtqanda da bir múdirmeı, ánniń ár qaltarysy, bultarysynda úni bir synbaı jas tobylǵydaı maıysyp, neshe buratylar edi-aý.

Sońǵy eki-úsh jyldan beri seri ánnen qalyp bara ma qalaı. Aıdalada jalǵyz zarlap, baqsydaı sarnap otyrýdy laıyq kórmeı me, tym qurymasa áke ónerin tyńdap selt eter, úırenip alyp áke murasyn ári jalǵar Ybanynda da estir qulaq, aıtar til joq, dombyrany qolǵa almaı tyńdaýshysy joq qajetsiz tul ánnen bezetin sıaqty. Uzaq jyldar kómeıde bitelip, kókirekte uıyǵan án túneýkúni ǵana ashylǵan bulaqtaı laq ete qalyp edi. Onda da burynǵydaı sulý qyz, kórkem jigit, jastyq bazaryna arnalǵan nazdy án emes, júrek túkpirinen shymyrlap shyǵyp, kózden jylap aqqan ashshy jastaı qaıǵyly, keı tusy býlyqqan yzamen tógilgen kekshil, ári zarly án edi. Ol án oılamaǵan jerden tez shyqty. Aqyn kókireginde tez jattalyp ta qaldy. Oǵan sebep bolǵan — sońǵy júırigi Qarataı edi. Ot basyndaǵy bir túnde Sý Qusaıynǵa Qarataı jaıyn kúrsine baıandap, ándi dombyraǵa qospaı, otty kóseı otyryp, yńyldap aıtqan. Sý Qusaıynnyń qolqalap otyrǵany sol án.

Yban kisenmen uzaı almaı, jaqynda ottaǵan Kókbestini ákep, páýeskeniń artqy dońǵalaǵyna baılap, erttep jatyr. Áke ámirin eki qaıyrtpaı oryndaıtyn tilalǵysh, tárbıeli bala qaıda barasyń dep suraǵan da joq, arba shatyrynyń astyndaǵy Aqannyń seri keziniń belgisindeı kúmis er-toqymdy at ústine salyp, bıik Kókbestiniń astynan eńkeıip ótip, aıylyn da shirene tartyp, jýas maldyń moınyn, ákesi qusap, alaqanymen anda-sanda qaǵyp qoıady. Oqpanyna deıin kúmis shegeler qaǵylǵan, toqymy qyzyl atanymen tastalǵan jeńil er-toqym Qarataıdyń er-toqymy edi. Ol ólgeli Yban Kókbestige salatyn bolǵan. Aqan únsiz qarap otyryp, yńyldap án aıtty:

"Qarataı qolǵa túsip arandadyń,
Suıylyp jal-quıryǵyń taramdandy.
Halqyńdy qabyrǵalap qashsań-daǵy,
Aıyryp bir musylman ala almady". —
degende, aqyn kózine móltildep jas kep qaldy.

Budan ári kóz jasyna ıe bola almaımyn da dep qoryqqandaı ónniń kelesi qaıyrymynda qomdanyp arýaqtana túsip, yzamen ashyna aıtty.

"Bul kúnde qaıran ıem qaıda eken dep,
Jaýdyrap bota kóziń alańdady"...
Orys penen qazaqtyń aldym nesin?!
Táńir bergen árkimniń nesibesin"...

Aqan án aıtyp otyr, kóz aldynda Qarataı. Úırenshikti mekenine qaıta-qaıta oralyp júrip bıyl shildede Ahmet saıynyń qyrqasyndaǵy kazaktardyń egistigi ústinen ótkende ustalǵan Qarataı. Qamshynyń astynda aýyr jumysta aryǵan Qarataı... Qapysyn taýyp aýyl-aýyldy saǵalaı qashqanda, sońynan úsh kazak-orys keshke deıin qýyp, ábden ustaı almaǵan soń, atyp óltirgen Qarataı... Mańdaıynan qan, jas sorǵalaǵan qaıran Qarataı...

5

Aqan shyryldaǵan daýystan kózin ashyp aldy. Shyryldap júrgen kári búrkit Qaratorǵaı eken. Qalyń oı tumanyna qamalǵan Aqan únsiz. Qaratorǵaı qos ústinen taǵy da shyryldap etti. Taǵy...

Bul joly qanatymen qosty janap ótti. Qaıtyp jolamady. "Qona almaı júr-aý. Qaıran Qaratorǵaıdyń qazir ne qýaty bar. Shúıkedeı bop shúmıgen kári qyranda kúıkentaıdyń álindeı ál joq shyǵar-aý. qus ta adam sıaqty:

Qartaıǵanda aldymen kóz janary taıyp, ytqym tolar temirdeı bulshyqtary bosap, sińirli etteri boljyraı berdi. Boıdan qýat ketken soń jyp-jyltyr júni de sáýlelenip, úrpıip boıaýy qashady eken. Bıyl burynǵydaı jyp-jylmaǵaı túlegen de joq. Kúzge jeıin óli júnderiniń ózi túsip bolmady. Óli jún túsýdiń ornyna qanaty taramdanyp, quıryq qaýyrsyny suıylyp, syptyryqtaı shómıip qaldy".

Domalanǵan tomaǵasyz búrkit kún uzyn esik aldyndaǵy jeroshaqtyń tóńireginde súıek-saıaqty shuqylap, saýysqansha sekektep júredi de, keıde jaryqtan qorǵalaǵandaı, qostyń qarańǵy buryshyndaǵy qol sandyqtyń artyna tyǵylyp jatyp alady. Qos qanatyn kerip jibergende qulash jetpeıtin Qaratorǵaıdyń sandyq pen qostyń japsaryna qysqa qanaty qaıyryla túsip qystyrylyp jatqanyn kórgende, Aqan eski dosyn aıap, ári nazalanyp, jaryqqa alyp shyǵady.

Búgin de syrttaǵy qara páýeskeniń erneýine qondyryp qoıǵan. Búrkit tas túlek kezindegideı zerigip, qaıraq tumsyǵyn taqyldatyp, talpynbaıdy. Buryn shyrqaý bıikte — kók zeńgerde qalyqtap júrip jer betindegi túımedeıdi jazbaı tanıtyn qyran kózdi Qaratorǵaı endi tap aldyndaǵyny shyramyta almaıtyn aıran kóz qarıadaı jerge qaıta-qaıta úńilip, moınyn sozady da, páýeskeden sekirip túsýge jaqyndaǵandaı saýsaq aralaryn bujyrmaq kús basqan álsiz tuıaqtarymen arba jaqtaýyn barynsha saǵymdaı túsip, múlgip otyryp qalady. Oty sóngen jasyq kózi bir ashylyp, bir jumylyp qalǵyp ketedi de, álden ýaqytta qulap bara jatqandaı, óz ózinen shoshyp oıanady. Basyn samarqaý kóterip, bir araǵa qarap, máńgirip otyrady da qaıta qalǵıdy.

Óz denesin ózi kóterip usha almaı músápir bolǵan qusty qanatyn jazyp bir sergisin dep, Aqan búgin de kúndegisinshe arba jaqtaýynan alyp, tolǵap-tolǵap turyp aspanǵa atqan. Eriksiz talpynyp, qanatyn dalaqtaı qaǵyp, aýany qarmanyp qalǵan búrkit zamatta kókke kóterildi. Asa shyrqamasa da, bir qaýym aspanǵa bıiktegen Qaratorǵaı qanatyn jazyp jiberip, qara qussha qalyqtap aınala berdi. Bul da kúndegi ádeti. Kesh túse tómendep, qosqa qaıta oralady.

"Qazir qanaty talyp qonǵysy kelip júr-aý. Biraq qonýǵa qorqyp, júregi shaılyqqan qus shyr-shyr etip bir-eki tónip keldi de, qaıta kóterilip ketti-aý, tegi".

Arada sút pisirip ýaqyt ótti. Aqan únsiz jatyr. Sonaý bir jastyq shaǵynda Álibek bergen qyranymen ótkizgen serilik jyldar alystaǵy saǵymdaı taǵy da kóńili qulazyp, jabyrqaǵandaı boldy. Kóńilinde kópten beri umytylǵan án yrǵaǵy júrýshi edi. Búrkittiń shyrylyn estigende taǵy da esine tústi. Biraq bas-aıaǵy joq, ásheıin bir esirik bolmashy áýresi ǵana:

"...Bıshara, shyryldaısyń jerge qonbaı..." — deıdi de án yrǵaǵy úzile beredi. Bul joly da qanatty qustaı qalyqtaǵan baıaý muńdy áýen shym-shymdap ánshiniń kókiregine uıalaı bergendeı bolyp edi, taǵy da basy birikpeı alystap ketti. Qulaǵyna yzyndap kelgen án saryny álde bireýlerden tyńdaǵan, buryn aıtylǵan bóten adamnyń enshisindeı estiledi de, óz júregi selt etpeıdi. Biraq, án múldem iz-túzsiz joǵalyp ta ketpeıdi, túngi jarǵanattyń jelpigenindeı anda-sanda kókirek tusynan bir jalt etip janaı ótip, qaljaqtaǵandaı áýrege salady.

"...bıshara, shyryldaısyń jerge qonbaı..."

Aqan yza boldy. Maǵynasyz, qajetsiz kúıikti ánniń basynan shyqpaı qoıǵanyna, óziniń qutyla almaǵanyna kúıinedi. Joq jerde japan túzde, ne kelmeı, ne qoımaı mazasyn alǵan kári dosyna yzalanady.

Aıadaı qosta ishine shoq túskendeı án kúıiginen dóńbekship, áýre bolǵan aqyn qulaǵyna bir kezde shańq etken qyran úni keldi. Týra Qaratorǵaıy ushyp júrgen aspan tusynan estildi. Týra Qaratorǵaıynyń babynda júrgen jas shaǵyndaǵy suńqar úni. Kúzgi móldir aspandy tilip túskendeı ashyq, óktem ún. Aqan ornynan qalaı tilip túskendeı ashyq, óktem ún. Aqan ornynan qalaı atyp turyp, syrtqa umtylǵanyn bilmedi. Kóńilinde bir qýanysh, bir qorqynysh. Qýanyshy kári dosynyń sońǵy ret qyransha kók aspanda jar salǵany bolsa, qorqynyshy — shyn qyran dúnıemen qoshtasarda, ıesimen baqyldasarda bir shańq eter edi de, qaıtyp kózge túspes edi.

Joq, bul jolǵy shańqyldaǵan basqa qus boldy. Aqan ashyq aspanǵa shalqaıa qarap edi, óz Qaratorǵaıynyń qasyna zýyldap kelip, qanatymen sıpap ótip, qaıqaıa kóterilgen bóten ushqyr qusty kórdi: "Tirnek qyran-aý, tegi. Erigip kelgen taǵy qyran-aý, tegi". Qaratorǵaıdyń jas kúnindegisindeı qos qanatyn sart etkizip, jebeli oqtaı sýyldap tómen quldılaıdy da, zamatta qaıqań etip qaıta kóteriledi. Móldir aspan betindegi qara meńdeı kóz ushynda uzap ketken tirnek sońynan óziniń álsizdigine nazalanǵandaı Qaratorǵaı da bar kúshin salyp samǵaı berdi...

Kún talmaý tús. Kúzgi dala jelsiz. Qoskóldiń beti tymyq. "Jaıylymnan qaıtqan qustar Qoǵaly kóldiń orta tusyndaǵy aıdyndarda baldyr súzip júr-aý, dybystary estilmeıdi". Qaýyrsyndanǵan saıaq balapandardy ańdyǵan eki-úsh kezquıryq, quladyndar ǵana kól betinde qalyqtap árirekte bolymsyz aınalady.

Kóldiń bergi jıeginde Yban otyr. Jalańash arqasy jaltyrap, ızeń-ızeń etedi. "Kir jýyp otyr-aý baıǵus bala". Aqan aıandap ulynyń tý syrtynan kelip toqtady. Maqaý Yban ákesiniń kelgenin sezbedi. Kól jıeginde sabaǵy sola bastaǵan óleńniń ústinde kirler jatyr: Aqannyń, Ybannyń birer kóılegi, eski shaıy kórpe.

Yban keń astaýdaǵy taza sýdan shedrenmen tystaǵan qalyń kórpeni shyǵaryp otyr. Júzi jadaý, kóńili solǵyn balanyń qımyly da enjar. Shıdeı aryq qolynyń qalyń kórpeni buraýǵa áli jetpeıdi. Aqan únsiz kelip kórpeniń bir jaq shetin ustady. Ekeýlep aýyr kórpeni buraı bastady.

Aqan qostan shyqqanda kóldiń arǵy basyn aınalǵan bir top jolaýshylardy kózi shalǵan: Eki-úsh jadaǵaı tráshpeńke men kúımeli arba. Mańynda on shaqty salt atty. Qalyń kódemen jortqan júrginshilerdi joldan adasqan bireýler ǵoı dep, mán bermegen. Endi olar kóldi jaǵalaı kelip, jaqyn qabaqta kólikterin doǵaryp jatyr.

Kúımeden túsken úsheý osylaı qaraı bettedi. Biri áıel, biri erkek. Qastarynda tórt-bes jasar bala. "Apyr-aı, bular Aqandy tanymaıtyn, nemese jyn-peri jaılaǵan jerdi bilmeıtin jat jerdiń adamdary boldy ǵoı. Áıtpese esi aýysqan seriniń mańyna attaryn doǵaryp, qasyna jýymaq túgili, "bastan qulaq sadaǵa", — dep, kesirli jerdiń kesapatynan qashar edi-aý..."

Aqan keıingi kezde kóp nársege ózin jazyqty sanap jurt kózinen tasalanyp, jasyrynyp júrgen aıypty jandaı jolaýshy ataýlymen kezdesýden qorǵalaıtyn Mylqaý bala, tilsiz dalamen ǵana ymmen sóılesýge ábden tóselgen, soǵan eti de úırengen. "Assalaýmaǵaleıkým!" — dep jolaýshy sálem bergende de, kórpeni buraǵan kúıi basyn kótergen joq. Kópten estimegen adam daýsynan shimirkengendeı boldy.

— Luqsat bolsa, qostaryńyzdan aýyz sý alyp, tústenip ketsek dep ek? — degen áıel daýsy shyqqanda tula boıy múzdap qoıa berdi.

"Tanys daýys. Apyr-aı kimniń úni. Osy, jaqynda tipti keshe ǵana, kúnde-kúnde estip júrgen daýys sıaqty. Ne degen jaqyn, tanys daýys. Kim, kim boldy?"

Aqan basyn kóterip alǵanda, qolyndaǵy sýy tamshylaǵan kóne kórpedeı óńi qýqyl tartyp bozara berdi. Jeńil shapan syrtynan aq torǵyn sháliniń shashaǵyn tógilte tastaǵan symbatty kelinshek te qarsy aldynan meńireý arýaq shyqqandaı sileıip turyp qaldy. Ekinshi jolaýshy da tili kúrmelgendeı kelinshekke bir, bet-aýzyn saqal-murt basqan bop-boz Aqanǵa bir únsiz qaraı beredi.

— Aqan aǵa... siz... siz be edińiz? — degende dirildep, tyǵylyp shyqqan únmen birge, eki túıir jas ta kelinshektiń kózinen ytyp ketti.

Bul Aqtoqty edi. Bir kezde qaýyzy jańa ashylǵan gúl kezinde alǵashqy mahabbatynyń besigindeı terbegen serisi, qasyna ertken sal-serilerimen el ishiniń kórki, bar qazaqtyń ataqty uly bolǵan, keıde asqaq, keıde tákappar, tamaqty talǵap iship, kıimdi tandap kıetin, ústine qylshyq juqtyrmaıtyn muntazdaı kináz Aqandy, jigittiń jigiti, ardager Aqandy aıdalada kórpe jýyp, júdep otyrǵanynda kezdestiremin dep oılap pa? Saqal-murty ósken, eki ıini tómen túsken serini, anadan jetim, qulaqtan, tilden ada bıshara Ybandy kórgende, Aqtoqtynyń kóńili bosap ketti. Kóz jasyn kórsetpeı, ózine úreılene qaraǵan úsh-tórt jasar balasynyń eki ıyǵynan ustap:

— Jaılaýtaı, qulynym, sálem ber aǵańa. Bul Aqan aǵań, — dep serige qaraı demep jiberdi de, ózi Ybannyń kelip mańdaıynan súıdi. Jolaýshy da ıilip, Aqanǵa qol bergen. Bul Jalmuqan edi.

"Nege bul úsheýi únsiz qaldy? Nege Aqtoqty jylady? Bular týysqan adamdar ma? Álde Jalmuqan men Aktoqty japan túzde kir jýǵan eki jetimdi aıady ma? Álde bular bir-birine kináli adamdar ma? Nege?.." Ol arasy kóp nárseden marqum mylqaý Yban men adam basyna túser san alýan taǵdyr degennen áli bıhabar sábı Jaılaýǵa ǵana jumbaq. Bóten áıel mańdaıynan meıirlene súıgende, týǵan áje meıirin kórse de, ana qushaǵyn kórmegen Ybannyń tamyr-tamyryna jańa bir ystyq qan júgirip, tula boıyn áldebir jat ári jaqyn jyly lep sharpyp ótkendeı boldy. Tili shyqqaly úlkenge sálem bergizip úıretken Jaılaý buryn kórmegen jat adamǵa "Assalaýmaǵaleıkým, ata" dep qolyn berip, "Órkeniń óssin, úlken azamat bol!" dep saqaldy ata shashynan ıiskep, aldyna alǵanda, júzi jyly adamdy jatyrqamaı, burynnan biletin jaqynyndaı moınynan qushaqtady.

Únsizdikti buzǵan Jalmuqan:

— Al men jigitterge baryp, qazan kóterteıin. Júr, Jaılaýjan, — dep ózinen aınymaǵan qyzylshyraıly qyz taqylettes ulyn ertip, jolaýshylarǵa bettedi. Súıkimdi bala ákesiniń sońynan tompańdap barady.

Aqan da únsiz qalmady:

— Biz de qaraıǵan qos emespiz be, Ybanjan, — dep endi balasyna ymdap edi, ol da ákesine saýsaqtaryn, ernin qımyldatyp, tilin shyǵaryp, birdeme dedi. Aqan da basyn shulǵyp, áldenelerdi nusqap, Ybansha tez "sóıledi". Onysy "keptirgen qus etterin baqyrǵa tegis sal, az bolsa, turymtaıyńmen kól jaǵalap kel, múmkin, tuzaǵyńa da birdeme túsken shyǵar" degen sózder edi.

Aktoqty eki bilegin túrinip jiberip, jez shylapshyndy aldyna alǵan.

— Taǵy da kıimderińiz bar ma, — dep jýylmaǵan kirlerdi taza sýǵa salyp, buzaýshyqtaı ǵana domalanǵan qara sabynnyń judyryqtaı taýsynshaǵymen jýa bastady...

Sonaý bir jyldary qashan bir-birimen kezdeskenshe asyǵyp, amalyn taýyp jeke jerde ushyrasa qalsa, saǵynyshpen qushaqtasyp, uzaq turyp qalatyn ǵashyq jandar qazir únsiz. Qansha jaqyn otyrsa da, aralary qandaı alshaq. Arada neshe bir jyldar, neshe bir oıly, muńdy jyldar ótpedi? Átteń, bir kórisip, ishtegi sherdi taǵy bir aqtarar ma edi dep, ekeýi de neler uıqysyz, mazasyz túnderdi ótkizbedi?

Endi, mine, ekeýi jeke qalyp, ońasha otyrǵanda aýyzǵa ońtaıly sózdiń túspeıtini qalaı? Ǵashyqtyqtyń aıaǵy jasyqtyqqa soqqany ma? Álde jastary jetip, bolary bolyp, boıaýy sińgen, toqtaǵan shaqtyń nyshany ma bul? Endigi aqtarar syrda, shyǵarar sherde ne mán ber? Odan ne kelip, ne ketpek? — álde, osyny oılap otyr ma?..

At shaldyryp qana ketemiz degen jolaýshylar keshke qaldy. Aqan serini kórgen Jalmuqan ot ala kelgen kórshi-qolańdaı bolmaıyn dep jolǵa alyp shyqqan tý qoıdy soıdyryp, arba artyna tańýly sabalardyń birin qos basyna jetkizgen.

Kópten adam kórmeı zerikken Yban da myna jolaýshylardyń at basyn tiregenine máz bolyp, ákesi aıtqan soń qara kúımeniń ishindegi turymtaıyn alyp, eki-úsh jigitpen kól jaǵalap ketken. Qoskóldiń qalyń qamysyna kirip dabyl qaqqanda, jaıbaraqat júzgen bir top úırek dúrlige úrkip, aspanǵa kóterilgen. Jińishke shyjymynan bosatyp qoıa bergen turymtaı qunjıyp alyp atylǵan da, shybjyqaı ushqyr shúregeılerdiń baýyryna shalqalaı zýyldap kirip, eki-úsheýin kóz ilestirmeı tobyǵynan túıip túsirgen. Bir bıe saýymda bes-alty úırekti oljalap kelgen Yban men qasyna ergen jigitter qustardy ilezde júndep, jeke shógenge toǵytyp ta jibergen edi.

Jalmuqannyń atqosshylary burynǵy tanymal Qulmaqtar emes, keıin er jetken qylqandaı jastar. Bular — Aqan men Aktoqty jaıyn emis-emis qulaqtary shalǵany bolmasa, áńgimelep aıta almaıtyn, aqynnyń ózin kórmegen, estigeni bolmasa, cepi ánin aýylynda shyrqap sala almaıtyn keıingi lek. Olardyń kóbirek biletini japan dúzde jyndanǵan Aqan, peri qyzdarymen kól jıeginde túnde qydyryp, saýyq quratyn Aqan.

Qos basynda tamaq ústinde Aqanǵa urlana qarap, únsiz úreılenip otyrǵandary da sodan. "Aqannyń jyny qaı jerinde, basyn aınaldyrǵan peri qaıda uıalaǵan? — dep, onyń boıynan óreskel eshteme sezbegen jastar: "Shirkin-aı, bir ánin óz aýzynan tyńdar ma edi"dep qolqa salǵysy kep tyqyrshysa da, bata almaıdy.

Tómen qarap, tereń oıda túnerip otyrǵan Aqanǵa Jalmuqan da bata almaı, bir-eki oqtalyp qoıyp edi, kóp qalaýyn túsingen Aqtoqty ǵana sorpa sapyryp otyryp:

— Aqan aǵa, myna jigitterdi bilmeıtin bolarsyz. Keıingi ósken, aýyl jastary. Sizdi buryn kórmegen balalar. Qaısybiri estigenine erip, daýryqpa laqapty ǵana terip júrgen dalaqpaılar. Bularǵa da ne joryq, — dep túpten tartyp, eldegi alyp-qashpa ósekshilerge tıgize, serini arashalaı sóıledi de, aqynǵa qolqa saldy: — Jaqsy án, jyly lebiz estimegeli ne zaman. Myna balalar da kózimen kórip, qulaǵymen estigen soń aıta júrer bir lebizińdi tyńdaǵymyz keledi.

Aqan basyn kóterip alyp, Aqtoqtyǵa buryldy. Sózine, óńine qaraǵanda, burynǵy aqqýdyń kógildirindeı Aqtoqty emes, sońynan balapandaryn ertken mamyr qazdaı tolyqsyǵan kekse Aqtoqty. Keıingilerge bılik, ónege aıtýǵa jetken sabyrly ana. Al únine qaraǵanda, týra qyz kúnindegi qalpyndaı, serisine qıylyp: "Men úshin, maǵan arnap bir án aıtyńyzshy", — dep otyrǵan baıaǵy nazdy Aqtoqty. Uzatylar jolǵydaı: "Bir ánin aıtsa eken, jat jerge jyly qymtap ala keter edim, tym qurmasa, sol da dátke qýat, dertke daýa", — dep otyrǵan Aqtoqty.

Aqan tolqyp ketti. Aqtoqty únimen birge ózin mazalap júrgen án yrǵaǵy qaıta quıyldy kókiregine: "Qaratorǵaı... Qaratorǵaı, ushtyń zorǵa-aı..."

Aqyn kóńilin túsingendeı búgin uzaq qalyqtaǵan qyrany da osy kezde týra qosqa qaraı buryla salǵan edi.

— Myna qaraqusty qara, týra osynda kele jatyr.

— Áı, mynanyń esi durys pa?! — dep jigitter búrkitke qaraǵansha bolǵan joq, Qaratorǵaı jer baýyrlaı kelip, shyr-shyr etti de, qaıta kóterilip ketti. Taǵy da buryldy. Taǵy da baýyry betegege tıer-tımes bop jerdi sıpap óte berdi de, alǵashqydan ashyraq shyryldap, taǵy kóterilip ketti. Bul joly tym bıikke shyǵyp, qalyqtap júr.

— Ana qara, ana qara, — dedi taǵy da bir jigit,baýyry jylt-jylt etedi.

— Oı, Alla-aı! — desti bári de.

Bul kezde kún qyzara batyp bara jatqan. Qaratorǵaıdyń kókala qanatynyń astyna túsken kún shapaǵy jylt-jylt etedi, qyzyl-jasyl merýertteı qulpyrady.

— Ol marjan ǵoı, marjan!dedi Aqan.

— Mar-ja-an? — desti jigitter tańyrqap.

— Iá, marjan, Qaratorǵaıymnyń ár qaýyrsynynda bir-bir marjan,dedi Aqan kúrsinip. Búgin qusynyń uzaq ushqanynan ózi de qorqyp edi. Sońǵy ushýyń bolar dep sekem alyp, úreılengen. Joramaly durys keldi. Bir kúnde birneshe ret ańǵa salyp, uzaq ushyrǵanda bir býsanbaıtyn Qaratorǵaı ǵumyrynda birinshi ret qara terge túsken eken. Topshysynyń astynda marjandaı qulpyryp kúnge shaǵylysqan ter tamshylary ekenin qusbegi ıesi jazbaı tanydy. Biraq aqyn kózi ter demedi, marjan dedi. Jas qyranmen básekege túsip, búgin baryn salǵan qart qyrannyń sońǵy terin Aqan marjanǵa balady.

— Qaratorǵaı deımisiz?! — dep aqynǵa burylǵan Jalmuqan taǵy da aspanǵa qarady. — Bul baıaǵy Álibekten alatyn qyranyńyz emes pe? Men de qyzyl kórip aınalyp júrgen qaraqus pa dep em. Qalaı kishireıip ketken?!

— "At arysa týlaq, jigit arysa — arýaq" demeýshi me edi? Al qus arysa, jarǵaq eken. Qaratorǵaıdyń qartaıǵan, tozǵan shaǵy ǵoı, — dedi Aqan. — Jańa qona almaı shyryldap júrgen joq pa.

— Qona almaı deımisiz?

— Qus qanatymen ushyp, quıryǵymen qonady degendi estimep pe eń. Qaratorǵaıdyń quıryǵynda qazir bir tutam qaýyrsyn joq. Quıryǵy joq qustyń tıanaǵy joq. Quıryqsyz Qaratorǵaı jerge kep ekpinimen urǵanda, keýdesimen soǵylyp, tońqalań asyp, neshe domalap túsedi. Sodan zárazap bolyp qalǵan. Jerden tıanaq taba almaǵan adam da qonaqtaı almaǵan qus sıaqty ǵoı, — dep Aqan taǵy kúrsindi.

Aktoqty da kózi jaýdyrap Aqanǵa bir, Qaratorǵaıǵa bir qaraı berdi.

Kún batyp ketti. Osy kezde qalyqtap júrgen qyran da qatty bir shańq etti. Bul jolǵy shańqyldaǵan Qaratorǵaı ekenin tanyǵan Aqan ornynan aıǵaılaı ushyp turdy.

— Ketti, ketti! Qaıran Qaratorǵaı! Qosh, qalqam Qaratorǵaı-aı-aı! — dep Aqan eki qolyn aspanǵa kótergende, jolaýshylar da úreılenip, óre túregeldi. Ymyrtta aıqaılaǵan Aqandy olar jyny ustaı bastaǵan shyǵar dep, jamandyqqa joryǵan edi.

Qaratorǵaı taǵy bir shańq etti de, alystaǵan Kóksheni betke alyp, tuńǵıyq aspanǵa súńgı jóneldi.

— Dombyra, dombyramdy ákelińdershi, júkaıaqtyń ústinde, — dep dombyrasyna jumsaǵan Aqannyń kóńili buzyla berdi, — Ketti, ketti! Qaratorǵaı endi joq. Qaıran kishkentaıyńnan qolymda ósken qyranym! Qaı qıaǵa baryp soǵylar ekensiń. Baqyl bol, baqyl, baqyl! Jaqsy ıt te ólimtigin kórsetpeıdi. Sen shyn qyransyń, Qaratorǵaıym! Jaraıdy, baqyl!

Qas qaraıyp barady. Jelsiz maqpal tún Kókshe jerin baıaý búrkep keledi. Qos ishekti baıaý shertip ýildegen seri álden ýaqytta baryp maqpal túndeı jumsaq, qońyr únmen qustaı qalqyǵan jańa, jibek ándi tolqyta saldy:

"Ba-a-ra-ady, Qaratorǵaı qanat qaǵyp,
Astyna qanatynyń marjan taǵyp..." —
dep eki joldy uzaq, qalqyta sozdy da, endigi eki joldy bógelip baryp qaıta jalǵady.
"Birge ósken kishkentaıdan qaraǵym-aı,
Aıryldym qapıada senen naǵyp?!
Qaratorǵaı,
ushtyń zorǵa-aı,
Bıshara-aı, shyryldaısyń
jerge qonbaı!"

Keshqurym maıda samal terbegen Qoskóldiń tolqynyndaı jumsaq ári tuńǵıyq "Qaratorǵaı" áni qyrandaı qalyqtap, Kókshe dalasynan búkil qazaq jerine qanat qaǵyp bara jatqandaı. Ár býynyn soza tebirene salǵanda qanaty talmaıtyn jeńil, syrly án tula boıdy shym-shymdap shymyrlatyp, qorǵasyndaı balqytady. Tobylǵydaı maıysqan án yrǵaǵynda baýyr basqan dosynan, ǵashyq bolǵan súıgeninen qapıada aırylǵan, usynǵan qol, umsynǵan júrek jetpeı, amalsyz artynda qalǵan tiri pendeniń armany, búginde alqyny basylyp, jastyq qyzyǵymen qoshtasqan muńy bar. Sol muń, sol sherdiń ýhilegen qaltarysynda qolynan ushyp ketken armanynyń azattyǵyna, erkindigine degen tilek, dostyq nıet te bar. Tún qata jol shekken jolaýshylar sazdy ánniń ár naqyshynan, Aqan úninen osyny sezdi. Kúıme ishinde kókiregin kere ah uryp, ana jylǵy uzatylǵan sapardaǵysyndaı ishteı únsiz egilgen Aqtoqty kól basynda, tym-tyrys múlgigen mylqaý dalada mylqaý balasymen japadan-jalǵyz toryǵyp qalǵan serini serpilter eshteme aıta almady. İshteı tebirenip barady: "El erkesiniń, el sulýynyń árqaısysyn ánge qosyp, umytylmas duǵadaı támám jurtqa jattatyp, árqaısysynyń ólmes atyn qaldyrǵan aqynǵa bular ne syı tartty?! Qaıǵysyna qaıǵy, muńyna muń jamaǵannan basqa, tym qurmasa, bir sát qýanta alar, jubata alar dármenderi de joq eken-aý. Dos-jarany, súıgeni men súıingeni sıregen saıyn, seri áni de suıylyp, sýalmasa netti. Áne, aqyn janyna medeý tutqan, jastyqtyń, seriliktiń bir belgisi — Qaratorǵaı da Aqanynan birjola ketti. Án týǵyzar seride endi ne qaldy? Qaıran Aqan aǵa! Asyl aǵa! Oqshaý jaratylǵan, dara bitken daryndy aǵa! Endi kórem be, kórmeımin be? Kergende menen ne dármen? Bar qolymnan keleri — "Qaratorǵaıyńdy" erteń-aq elge taratarmyn. Jaqsy ánińdi jaqsy ánshige ǵana enshilikke berýshi eń ǵoı. Ol dostaryń da joq qasyńda. Myna ánińdi endi men enshileıin. Bir túıirin buzbaı jetkizeıin jurtyńa. Buzbaımyn. Men aıtpaımyn, júregim" aıtady ánińdi. "Júrek aldamaıdy, júrek jańylmaıdy" deýshi ediń ǵoı, Aqan aǵa. Balamnyń balasyna úıretermin ánińdi. Endigi qoldan keleri osy ǵana, Aqan aǵa!" — Aqtoqty júregimen án salyp keledi. Án salǵan saıyn kózinen jas parlap keledi.

Jalmuqan toby óz saltanatymen uzap barady: seri armany Aqtoqtymen qosa, aqyn júregin jaryp shyqqan "Qaratorǵaıyn" da birge ala ketti...

Qart qyran tas túnekte qalaı jyldam ushqanyn bilmedi. Áldenege asyqqandaı kári júrek alyp-ushyp samǵap keledi. Qansha jer ushty? Bilgen joq. Sap-salqyn aspan tórinde jalǵyz ózi. Búgin kókiregi ashylyp, baıaǵy tas túlek shaǵyndaǵy qýaty boıyna qaıta oralǵandaı. Qyran kózine de baıaǵy qyraǵylyq bitkendeı. Kúlge aýnaǵan túıelerdeı órkesh-órkesh sulaǵan qara qyrattardyń talaıynan kókteı ótip, aı týa Kókshege jetti. Tap astynda qalyń qaraǵaıǵa kómilgen taý jotalary, kemerin baıaý soqqan tereń aıdyn kólder jatyr. Naıza basy sostıǵan Oqjetpes kórindi. Sary aýyz balapan kúninde tumsyǵyn damylsyz taqyldatyp, osyndaı shyńnyń jaqparynda talaı ret anasy berer jemdi qomaǵaılana kútip jatatyn edi-aý. Beline arqan baılaǵan adam balasy órmelep jetip, osyndaı qıa tastan ózin qapqa salyp áketpedi me? Múmkin, munyń týǵan mekeni de osy Oqjetpes shyǵar.

Qaratorǵaı endi osy Oqjetpesti aınalyp usha berdi. Aınalǵan saıyn bıiktep barady. Bıiktegen saıyn kúzgi aspan ysqaıaq tartyp, boıyn sergite túsedi. Álden ýaqytta sonaý tómende tizilip ushqan bir top tyrnany kózi shaldy. Anda-sanda kósh basyndaǵy ata tyrna bir qıqý salyp, sońyndaǵylar qosyla ándetip, alysqa — jyly mekenge bastap barady. "Qaıran tirshilik, án ekensiń ǵoı!"

Qaratorǵaı taǵy da jalǵyz. Qaıraq mańdaıy aıǵa shaǵylysyp jaltyraǵan Oqjetpes te jalǵyz. Basqa shyndardan oqshaý.

Qyran sharshaǵanyn jańa uqty. Shyn qartaıǵanyna endi kózi jetti. Budan ári bıikteýge topshysy talyp, basy aınalatynyn sezdi.

Endi bir kezde júregi órekpigen búrkit shańq etip, aqtyq kúshin jıyp aldy. Qos qanaty shatyr-shutyr etip, aýany dar aıyryp, temen qaraı tas qıaǵa týra quldılady. Kári kózden jas parlap, mańdaıymen sýyldaǵan jeldi qaq jaryp, salmaqty súırik tastaı sorǵalaǵan qyran sońǵy ret tirshilik ánin salǵandaı zymyrap, tas qıaǵa kep qalaı soǵylǵanyn da bilmedi...

6

Beıýaqta Qoskóldi jaǵalap, qas qaraıǵansha júrgen Aqan óz-ózinen qulazyp, qara qosqa jaqyndaı bergende basyn kótergen. Denesi múzdap, shoshyp ketti. Jer oshaqtyń aldynda qalyń saqal basqan, beti shoq sáýlesine qyzarǵan eńgezerdeı bireý ot kósep otyr. Aýzynda tútini býdaqtaǵan trýbka. Aqan jaqyndap kele tanydy. Salýanyń ákesi, tobyr kósemi qart syǵan.

Júzi jabyrqańqy qart amandyqtan soń:

— Balańyz uıyqtap jatyr-aý, tegi, meniń kelgenimdi sezbedi, — dep jumsaq sóılep, áldeneden seziktengendeı ne kómeıine aıtar sózi tirelgendeı Aqan júzine qaraı almaı, jer oshaqqa qaıyń syndyryp saldy.

— Ol bala oıaý bolsa da estimeıdi... Túndeletip jaı júrsiz be?

Qart syǵan basyn kóterip, Aqanǵa synaǵandaı qarady. Jyly qoı kóziniń janarynda jyltyldaǵan jas bar sıaqty. Álde káriliktiki me?

— Jaı júrýshi me edim. Salýa saǵan ketse, mende uıqy da, maza da joq. Ol shyqqanda sońynan birge shyǵamyn, alystan baqylap, alystan kúzetemin. Ol qaıtqanda sońynan birge qaıtamyn. Sodan bolar, bizdi bir jaqqa birge ketti dep eshkim seziktenbeýshi edi. Endi keıingi kezde... — Shal trýbkasyn soryp, otqa qarady, — Qyzymnyń saǵan degen pıǵylyn alǵashqy kezdesken túnde-aq sezip em. Qaıteıin, betinen qalaı qaǵamyn... Ol da kináli emes... Sonaý bir jylǵy qysta, Súleımenniń aýylynda qystaǵan jyly buryn da qazaqshany jatyq sóıleıtin qyzym qazaq ánderin de tamasha aıtatyn boldy... Seniń óleńderińdi túgel biledi. Saǵan bir kórgennen qulaı berilgeni de sodan shyǵar. Qusyńnan aırylyp kelip, meniń qyzymdy taptyń.

Qart áldenege muńaıyp, únsiz otyryp qaldy. Aqan jer oshaq ústine úsh taǵan mosy quryp, sháınek ilip edi, ol "áýre bolma" degendeı basyn shaıqady. Aqan eshteme demedi, áńgime sońyn kútti.

— Qyzyma aǵymnan jarylyp, bárin aıtar edim... Joq, ol bolmaıdy. Bizde de óz zańymyz, saltymyz bar. Ony buzýǵa... joq, bolmaıdy. Jáne de antym bar...

Shal áldeneni aıtýǵa oqtalyp, Aqannan qaımyqqandaı taǵy da biraz únsiz otyrdy da, otqa tesile qaraǵan kúıi:

— Endigi aıtpaǵym... Aqan, sen qyzymdy mazalama. Báribir ekeýiń bir-birińe qosyla almaısyńdar. Taǵdyr solaı... Sońǵy kezde bizdiń adamdar Salýanyń túngi júrisinen sekem alǵan sıaqty. Bile tura eskertpeı, ekeýiń de mert bolsań, obaldaryńa qalar jaıym joq. Onymdy ata arýaǵy keshpeıdi. Endi kelse, osyny aıtarsyń. Meniń aýzym barmaıdy... Jaqynda ketemiz... Alysqa ketemiz... Múldem...

— Qaıdaǵy ol alys jer? — dedi Aqan basyn kóterip, áldenege elegizgendeı. — Salýa alys jolǵa shyǵatyndaryn aıtsa da, qaıda bararyn aıtpap edi. Tegi, bilmeıtin de shyǵar.

— O-o, ol óte alys. Bul aradan tym qashyq. Neshe jylda jeterimiz belgisiz... Áıteýir, jetemiz. — Shal endi áldenege qýanǵandaı kózi kúlimdep, otty kósep, trýbkasyn tutatty, — Anglıa degen jerdi estýiń bar ma? Ol da Reseı sıaqty úlken el bolsa kerek. Sonda Eplbı degen shahar bar. Sol shaharda jylda, sendershe aıtqanda, otamaly aıynyń sońǵy sembisinde, keremet jármeńke ótedi, keremeti sol, tek qana sherýshi syǵandar jármeńkesi. Osyndaǵy Qoıandy, Atbasar jármeńkelerindeı... Jo-oq, odan, qaıda-a, úlken bolsa kerek. Búkil jer-jerden, ár elden aǵylǵan syǵandar. Ony kórgen atalarymyz bul dúnıede armanymyz joq deýshi edi. Bir juma boıy ashyq aspan astynda, jasyl kógal, aq mármár tastardyń ústinde oıyn-saýyq quryp, túnegen adamdardyń neshe túrli ánge salyp, bı bılep, bóshke-bóshke sharap iship, aıtys, keris, áńgime, keńes quryp, bir-birine tańsyq zattaryn aıyrbastap almastyryp, bolmasa satyp, saf altyn aǵylshyn teńgesi — severendar kún astynda jarqyldap, qoldan-qolǵa kóship, oınaqshyǵan arǵymaqtaryn báske tigip ótkizgen kúnderine ne jetsin!

"Solardyń ishinde ózin bóten sanar Salýanyń esinen týǵan jeri keter me? Esine Qoskól túskende qulazyp, eki kózi jaýdyraıdy-aý!" — Aqan únsiz kúrsindi.

— Bizder erkin ushqan azat qustar sıaqtymyz. Túsinbegender bizdi qańǵybastar, kezbeler deıdi. Túsingender tabıǵat adamdary, tabıǵat pendesi, azat jandar deıdi.

— Eger búkil adamzat dúnıe júzin sharlap sizdershe... bosyp júre berse, ne bolar edi?

— A, onda jaqsy bolar edi. — Syǵan shalynyń kózi jaınap ketti. — Aho, sen oılashy: aspandaǵy kún de, aı da bireý. Adamzattyń bárine ortaq. Al jer de bireý. Biraq nege ortaq emes. Ana baılar maly kóbeıgen saıyn, yndyny tarylyp, jumyr jerdi qushaǵy jetkenshe baýyryna basyp, ala bergisi keledi, ala bergisi keledi. Eger qoly jetse, aıdy da, kúndi de qara jerdeı bólshektep, ıemdenip alar edi! Al biz jer de, aǵash ta, sý da, taý men tas ta — bári-bári ortaq bolsa eken, adam balasy bar qyzyǵyn, ıgiligin birdeı kórse deımiz. Sol sebepti bizge shekara, tosqaýyl, bóget kerek emes. Jerdiń o sheti men bul shetine sherý tartyp, keze bermekpiz. Bizde basy artyq dúnıe-múlik, mal da bolmaıdy. Basy artyq dúnıe nápsige jeńdiredi, qomaǵaılyqqa, meshkeılikke jeteleıdi.

— Onda sol azamattyqtaryńyzdyń qasynda aldaý, arbaý, aıla men urlyqtyń qatar júretini qalaı? — Aqannyń da kózi shoqtana qaldy.

Júzindegi kúlki taby birden seıilip, tomsyraıǵan qart, áldekimnen óshin alǵandaı trýbkasyn saýsaqtarynyń arasynda mytyp-mytyp únsiz otyrdy da, shoǵy sóner-sónbeste kúrekteı alaqanynyń aıasyna salyp, tors-tors urǵylap kúlin túsirdi.

— Qazaqtar óz ishinen shyqqan alaıaq qýlaryn, aldaýysh ótirikshilerin syǵan deıdi. — Qazaq arasynda kóp júrgen shal múlt jibermedi. — Biraq olardyń bir bilmeıtini — syǵan syǵandy aldamaıdy, basqany aldaıdy. Óıtkeni syǵan olardy aldamasa da, báribir olar birin biri aldaıdy. Sol sebepti álgi kúndi, jerdi qyzǵanǵan aramzalardy biz de aldaımyz. Bul — tirshilik amaly. Bı men án — jaratylys syılaǵan bizdiń qýanyshymyz jáne kúnkórisimiz. Eger búgin qamshynyń astyna alyp úıretpese, erteń turmys qamshysynyń astyna ózderi túsip, óle-ólgenshe qutyla almaıdy. Óıtkeni aınalamyz tolǵan aı men kúndi bólisýge qushtar álgindeı ynsapsyz jandar... Bul dúnıede bos jer, ıesiz kól, azat tabıǵat barda — syǵan da bar. Dúnıe jer bóliske túsip, ózen men taýdyń, toǵaı men saıdyń ıesi shyǵyp, qojasy tabylyp, dúnıe tarylǵan kúni syǵan da óledi, azat kósh, tabıǵat bal al ary da óshedi...

— Al azattyqtyń qasynda taǵy da qıanattyń qońsy qonýy qalaı?

— Ol qandaı qıanat? Biz adamdy aldasaq ta, qıanat etpeımiz. Al bizdiń aldaý, shyndap kelgende, qasiretke ushyratpaıtyn, balany, tipti óz balandy aldaǵanmen ǵana barabar.

Qart tunjyrap otyryp qaldy. Ot alaýynda júzi balbul jansa da, qabaǵy túsip ketken kóńilsiz shaldyń qolyna Aqan shaı quıǵan shynyaıaq ustatty. Shaıdy qyl jutqandaı soraptap zorǵa ishken qart endi, qınala otyryp, baısaldy, salqyn sózge kóshti:

— Sen shyn jigitsiń ǵoı, Ahon!

— Solaı sıaqty!

— Endeshe, sózinde turady dep senemin. Ekeýimizdiń aramyzda qalsyn. Keıin aıtsań da, qazir aıtpa Salýaǵa!..

— Endi kórispeımiz biz Salýa ekeýimiz.

— Jaraıdy onda... — dedi de, qart syǵan uzaq tolǵap, budan jıyrma jyl ótken oqıǵany keshe kórgendeı etip aıta bastady: Endik pen Kebektiń, Qalqaman men Mamyrdyń qasiretterindeı Jetisý jaǵyndaǵy bir elde úlken daý boldy. Eki eldiń atysyp-shabysatyn, búlinshilikke ushyrap, qan tógiske barysatyn daýy. Osy daý aıaǵy kináli jaqtyń kóp malmen qosa jesir ornyna kishkentaı sábı qyzdy tóleýimen bitimge keledi. Syǵan shaldyń jigit aǵasy kezi. Álgi sábıdi daýlap alǵan bir eldiń baıy bularmen jylqy,ol-pul aıyrbastasyp turady eken.

Tek syǵan jigittiń astyndaǵy súlik qara arǵymaqqa qyzyǵyp, qolyna túsire almaı júredi eken. Aqyry jańaǵy tıtimdeı beıbaqty arǵymaqqa aıyrbastaıdy. — Ol jaýlasqan eldiń saǵyn syndyraıyn, syǵandarǵa berip jiberdim dep elge taratyp, mazaq otyna kúıdireıin degen kekpen bıligindegi qyzdy maǵan berdi. Men, shynymdy aıtaıyn, birinshiden, áıelimnen bala kórgen joq edim, balaly bolaıyn, ekinshiden, daýmen, ashýmen alǵan baıdyń bosaǵasynda qashan kelin bop boı jetkenshe qorlyq kórer sábıdi qasiretten bosatyp, azat eteıin dedim... Sábı qyzdyń tili jańa shyqqan kez edi. Atyna zorǵa tili keledi. Sálýa deıdi atyn. Biz Salýa dep kettik. Baqsam, aty Sárýar bolsa kerek. Súıtip, Salýany tobyr kóseminiń aldynda óz dinimizge, saltymyzǵa túsirip, endi onyń qazaq qyzy ekenin tisimizden shyǵarmasqa ant aldyq. Sodan beri jıyrma jyl ótti. Jıyrma jyl boıy qazaq, ózbek jerinde kóship júrmiz... Salýanyń óńi bolmasa, júris-turysy, on salyp, myń buratylyp bıleýi, tipti, bar minezi syǵan qyzynan bir aınymaıdy. Jas jigitter qyzyǵady. Olardyń kóbi Salýanyń bizdiń kóshke qalaı kelgeninen beıhabar. Al biletin ata-analary oǵan qosqysy kelmeıdi. Biraq sebebin de aıta almaıdy.

Shal muńaıyp, qunysyp otyryp qaldy. Aqan da únsiz. Bul áńgimeni Salýanyń óz aýzynan alǵash tanysqan túni, qyz muny Qoskólge deıin shyǵaryp salǵan kúni estigen. Ol da bir ólmeshi kempirdiń aýzynan estigen eken. Óziniń qazaq qyzy ekenin bilgeli qusaǵa túsip júrgenin aıtyp egilip edi.

— Sonda, azattyq beremin dep, ózińizdi de, Salýany da azapqa salýyńyz qalaı?

— ...Iá, bul azapty qashanǵy arqalap júrer ekem?! Salýa bolsa bıyl jıyrma ekide. Qıyn, qıyn!.. Biraq... antymdy attaı almaımyn, eshkim de ol qupıany asha almaıdy. Ashsa — mert bolady... Bizdiń bar birlik, berekemizdiń ózi qupıa saqtaı alatyn, aıtqan sózde, alǵan antta tura alatyn beriktigimizde... Durys aıtasyń, bizdiń azattyǵymyz qataldyqtan jaralǵan. Jaratylysy solaı! Bar tabıǵat ataýly solaı!!.

Syǵan shal bul aradan keterde Seri qara páýeske men shilıasyna deıin kúmistetken qamyt-saımandy syıǵa tartyp edi, anaý teginnen tegin bergen munsha qymbat dúnıeni alýǵa tartynshaqtap:

— Qoıyńyz, Ahan, men bul araǵa syı ala kelgem joq, muńdasa kelgemin, — dep júrýge yńǵaılanǵan.

— Qarıa, bul sizge emes, Salýaǵa tartýym, shet jerde júrgende týǵan jerin, dalasyn ámanda esine túsirer! Eger siz almasańyz, ózim jetkizip beremin! — degen soń, atynyń erin alyp, moınyna qamyt kıgizdi shal. Kókbestiniń qamyt-saımany quıyp qoıǵandaı shaq eken...

Aqyraptyń sýyǵy túsken kezi edi bul. Kesh bolsa-aq qamys bastary qyraýytyp, Qoskól betten yzǵar esedi. qus ataýlyda jazdaǵydaı maza joq. Tún balasyna qańqyldap, shańqyldap, baryldap, kúrkildep, neshe túrli únmen kóldi basyna kóterip shyǵady. Kúzge qaraı qaýyrsyndary qataıyp, mamyq júnderi jabaǵydaı uıysyp, mamyrlaǵan semiz qustar qystyń taqap qalǵanyn sezip, sál maıdan arylaıyn degendeı qanattaryn qaıta-qaıta kól ústinde shapaqtaı qaǵyp, topshylaryn jıi jazyp, alys jolǵa qam jasaıdy. Aldy ketip jatyr. Qaısybiri jyly jaqqa kúndiz ushsa, qaısybiri túnde ushady. Qustar áni uıa salyp, balapandaryn shyǵaryp, órgizgen, jetildirgen, ózderi de burynnan qaraqanattanyp ósken jerlerimen qoshtasý áni. Qustar da baldyryn súzgen qoǵaly kólderin, aıdynynda júzgen káýsar sýlaryn qımaı, túni boıy kúrsinip shyǵady, týǵan mekenimen qoshtasyp, jylap shyǵady.

Aqan jer oshaqtaǵy shalqyǵan ottyń jel jaq ótinde qustyń qaıǵyly, muńdy ánin osylaısha tyńdap, ár dybysty, ár sybdyrdy ózinshe joramaldap otyrǵanda, Qoskól betten óz aıaýlysynyń únin estip, shoshyp oıanǵandaı boldy. Jyly jaqqa ushar kóp qustyń daýsynyń ishinen osy bir úndi — dombyrasynyń jalǵyz isheginiń sońǵy úziler sáttegi únindeı qaıǵyly, muńdy únin izdegeli qashan, kútkeli qashan. Endi úziler-aý, endi bitedi-aý dep, júregi bir ysyp, bir sýyp, qorqynyshpen úreılene kútýshi edi...

Iá, Aqannyń da óz aıaýlysymen qoshtasar sáti kelgen shyǵar.

Qoskól jaqtan ánmen asyǵys belgi bergen aıdalada tabysqan sońǵy aq qusy, túnde shyǵar "kól perisi" Salýa edi. Kókjendetinen aırylǵan joly alaýlaǵan ot tóńiregindegi túngi azattyq ánin salyp, tabıǵat jyryn jyrlaǵan, kógalda oınaq salǵan erkin kókqutandardaı maıysa, jarysa dóńgelep, shattyq bıin bılegen syǵandar kóshinde kezdestirgen, kóktemniń hosh ıisti bir shoq qońyraý gúlderindeı yrǵala jaıqalǵan, dala qyzdarynyń ishinde jaýqazyndaı jelbirep, qyzǵaldaqtaı úlbiregen Salýa edi. Sodan beri ashyq aspandaı minezi jarqyn, qushyrlana qushqany, aımalap súıgeni samaldaı túngi aıdynda qos myqyny yrǵalyp, qos anary dirildep, jas taldaı buralǵan sulý músindi, appaq táninen qymsynbaı, qara shashyn ıyǵyna silkip tastap, sý shashyp oınaǵany kúmis jaýyn astyndaǵy aq qaıyńdaı, bar jaratylys, bar bitimi tabıǵattyń ózindeı Salýanyń bir kelgeni myń kelgenge, bir tabysqany myń tabysqanǵa bergisiz edi-aý. Endi baqsa, bul da jyl qusyndaı, jyl maýsymyndaı bolǵany-aý!

Mine, kúz keldi. Jaınaǵan jazdyń sońǵy kúnimen, jadyraǵan jastyqtyń sońǵy belgisimen qoshtasar sát jetken shyǵar.

Buryn kól jıegine jan ushyratyn Aqanǵa bul eki ara qazir ortasynan omyrylyp túser ótkeldeı kórindi.

Buryn maqpal túndeı úırenshikti qara arǵymaǵyn qyrqaǵa bos jiberetin Salýa atynyń jalynan sıpap, muńaıyp turǵan. Anadaıdan Aqannyń qarasy kóringende, qara bulttan shyqqan tolyq aıdaı, qara buıra shashynyń arasynan aqsha mańdaıy jarq etip, ushyp keledi. Kele serisin qushaqtap, turyp qaldy. Serigimen, jerimen qoshtasqan sybyrlaýyq aqqýdaı appaq moınyn ıip, únsiz kúrsinedi. Aqan da muńmen aımalap, qyz betin betine basyp edi, qorǵasyndaı ystyq kóz jasy tıdi. Seri Salýanyń kózinen súıip, qyz qaıǵysyn jutqandaı ystyq jasty juta berdi...

— Al Aqan aǵa, keteıin, qoshtasýǵa... qosh aıtysýǵa keldim... Erteń júremiz... Aýamyz basqa jaqqa. Endi kórisemiz be, kórispeımiz be, — dep Salýa daýsyn qystyǵa shyǵaryp, eki ıini selkildep jylady. Buryn muńaıyp, jabyǵyp kórmegen, dalada erkin ósken erke qyzdyń bulaı egilýin Aqannyń túńǵysh kórýi. Qalaı jubataryn bilmedi. "Birge bolaıyq, keteıik, ne kórsek te, birge kóreıik", — dep jastyq shaǵyndaǵy jigittik áýenmen buryn bir aıtqany bar-dy. Onda Salýa: "Joq, Aqan aǵa, ákemdeı bolǵan adamnyń namysyna qalaı qanjar salamyn. Antymdy attaı almaımyn. Osy júrisim de bir basyma jetedi. Endi meni de, ózińizdi de jasytpańyz. Tatýlyqpen aırylysarmyz", — dep, qaıtyp ol týraly aıtqyzbaǵan.

Salýa basyn oqys kóterip aldy. Umytyp qalmaıyn degendeı, Aqannyń júzine qarańǵyda tesile uzaq qarap turdy da, qaıta bas salyp qushaqtady:

— Al qosh, Aqan aǵa. Endi ketpesem, bir pálege ushyrap qalarmyz. Andaǵylar sekem alyp júr sońǵy kezde. Qosh, aǵa. Armanymnan aryldym. Qaıda júrsem de, týǵan jerim de, sol jerdiń serisi de máńgi jadymda júrer. Budan basqa qolymnan kelmedi... Keshe gór, Aqan aǵa, qosh!

Salýa Aqan qushaǵynan bosap, qarańǵyǵa súńgı jóneldi. Bos júrgen atyn shaqyrǵan ysqyryǵy alystan estildi de, ile dúńkildegen at tuıaǵy uzaı berdi.

Aqan eshteme deı almaı, únsiz turyp qaldy. Jabyrqap, jalǵyzsyrap tur. Áp-sátte aınala-tóńirek qulazyǵandaı qur súlderi tur. Aıly túnderde balasha oınap shomylatyn asty qum qaıraq myna aıdyn túbi joq tuńǵıyqtaı úńireıip jatyr. Talaı syr shertisip, áńgime-dúken quryp, qosylyp án salyp, aýnap-qýnaǵan, masaty dala shańy burqyraǵan taqyr jerdeı. Erinderden bal jutqan lázzátti shaqtardy jurt kózinen búrkegen kógildir aspan salqyn, sýyq.

Kishkentaıynan syǵan shaly baýyryna basqan Sárýardy da qarańǵy tún birjola jutyp qoıǵan sıaqty.

7

Tas túnek. Dala tym-tyrys.

Qos bosaǵasyndaǵy oıýly súıek asadaldyń ústinde jyltyraǵan maı shamnyń ólýsiregen álsiz jaryǵy mańynan aspaıdy. Qostyń burysh-buryshy úńireıgen qarańǵy. Sýyq qostyń buryshyndaı úńireıip kıimsheń Aqan otyr. Maıy taýsylǵan syǵyraımanyń jylan tilindeı bolmashy qımyldaǵan qara tútin otyna qarap múlgıdi. Anda-sanda shytyr-shytyr etken sham sónip barady. Aqan ara-tura ornynan turyp, basy kúıe-kúıe bop óshe bastaǵan shýda jiptiń baýyryna qazdyń juqa toń maıyn jyljytady. Jalǵyz shyraq shytyrlap baryp qaıta mazdaıdy.

Aqannyń qulaǵy syrtta. Baǵana uıaly qarasha qazdar bir-birimen sóıleskendeı uzaq qańqyldasqan. Sodan soń jym boldy. Tegi, uzaq joldyń aldynda uıyqtap otyr-aý.

Aqan bir kezde basyn kóterip aldy. Qos kórpeniń astynda jatqan Yban álsiz qyńsydy. Ne jylaǵan emes, ne jalbarynyp jalynǵan emes, adam túsiniksiz bir dybyspen qınalǵan mylqaý bala aıazda tabany tońyp qyńsylaǵan jetim kúshikteı uzaq yńyrsyp jatty da, álden ýaqytta bireýmen talasqandaı órshelene-órshelene, byldyrlap, maǵynasyz birdemelerdi órekpip aıtyp ketti. "Bıssmılla, bıssmılla!" dep aýzynan áldekimge sıynǵan sózdiń qalaı shyqqanyn bilmeı ulyna umtylǵan Aqan, óz-ózinen aýzy jybyrlap, aıat oqydy. Ákesiniń kúbirin estimese de, buǵan eregiskendeı, nazalanǵandaı bolǵan Yban kórpesin serpip tastap, shoshyp oıandy. Aqan ulynyń qos ıininen basyp jatqyzam dese de, aýrý bala tyrmysyp kónbeıdi, — eki qolymen aýany qarmanyp, kózi alaqtap, sandyraqtaı beredi.

— Qulynym, jatshy, jatshy, qazir, qazir, — degennen basqa Aqanda dármen joq. Denesi ottaı kúıgen mylqaý bala sóz uqsyn ba. Ymmen túsindirerlik te jer emes. Qarańǵy qos ishinde ústindegi kıimin julmalap jantalasqan Ybanda ony baıqar es te, aqyl da joq. Ne isterin bilmeı sasqan syrqat balany birese keýdesine basyp, birese kórpemen qymtap, "qazir, qazir" deı beredi.

Maı sham sońǵy ret shytyr-shytyr etip turdy da, uıqyǵa maýjyrap jumyla bastaǵan úkiniń kózinshe kilbıip baryp birjola sóndi.

Uzaq sandyraqtap qınalǵan Yban ákesiniń baýyrynda otyryp, túnniń bir ýaǵynda mańdaıy jipsip, máńgirip uıyqtap ketti. Ystyqqa shydamaı, ústi-basyn julmalap sheship, jalańashtanǵan ulyn qaıtadan kórpe astyna tyqqan Aqan endi ózi de sheshinip, qatar jatty. Kórdeı qarańǵy qos ishinde shoshymaly bolar dep Ybanyn baýyryna qysa túsedi.

Yban tósek tartyp jatqaly bir juma. Kúzdiń qara sýyǵynda kól mańynda erteli-kesh júgirip qus aýlaǵan bala bir kúnde ushyp jyǵyldy. Tabanynan syz ótip, ókpesine sýyq tıdi me, alǵashqyda tyq-tyq jótelip, ekinshi kúni qalshyldap tońyp, dir-dir etip kórpe astynan shyqpady. Biraýyq boıyn úskirik alǵandaı qaltyrasa, biraýyq tula boıy kúıip-janyp, ústine japqan kórpe, kıimdi laqtyryp, alasurady. Tegi, bezgek bolsa kerek.

Bul eki arada Qudaı Taǵalanyń kúni de kúrt ózgerdi. Aspan astyn qalyń bult búrkep, kúnniń kózi bir shyqpady. Qoskóldiń jıegindegi bopanyn ushyrǵan sıdam qamys, óńi qashyp, óle bastaǵan bala quraq, keı tusy qopaǵa aınalǵan qalyń qaraqoǵa, tipti saıaz jerdegi qyrmatazdyń shashyndaı seldir qıaqqa deıin qara jelmen ysyldap, ár túbi bir-bir jylansha qaıqańdap aıbat shegetin sıaqty. Jel kúsheıgen saıyn, kóldiń áýeni de kúsheıip, saz sarynǵa, saryn saryýaıymǵa aýysqandaı tún balasyna tynbaı sýyldaǵan Qoskól tań atqansha talmaı myń-myń qobyzyn sarnatyp, sybyzǵysyn oınap shyǵady.

Kele-kele kúz dalasyna qys yzǵary da ıektep kirdi. Birde qarashanyń qara daýyly soqsa, birde jel basylyp, qylamyqtap qar jaýady. Áý deskendeı bir túnniń ishinde úırek ataýly zym-zıa joq boldy. Qıqýlap óter qaz, tyrnanyń úni de estilmeıdi. Túndeletip ushar qorqaq oqpaq qana anda-sanda qos mańynan bir shyr etip dybys shyǵarar edi, endi olar da jyly mekenge ketip bolsa kerek. Kól beti bir kúnniń ishinde jylan jalaǵandaı tazalandy da, kúzgi dala úńireıip, qańyrap qaldy. Bir kezde Qoıandy, Atbasar jármeńkelerindeı qaınaǵan tirshilik mekeni Qoskól qazir bazary tarqap, orny ǵana qalǵan taqyr jurttaı.

Aqan aýrý balasyn qos ishinde jalǵyz tastaı almaı, túneýkúni jel qaqtyryp keptirip alǵan eki-úsh úırektiń etin baqyrǵa qaınatyp, ózinshe sorpa-sýan jasap, únemdep, kúnde ulyna ystyq urttatatyn. Ol da bitti. Amaly quryǵan áke, syrqat ulyn qymtap, "kórpeńdi ashpa, qulynym, shyda" dep ymmen aqyl aıtyp, uzaq aıtyp, uzaq kúnge kól jaǵalady. Qanatty qustan kezdesken qyzǵysh pen bir-eki sháýkildek. Bir jeri qatyp, bir jeri qatpaı aqsaq oıylǵan sýdy tizesinen keship, Aqan jıilete tuzaq qurǵan qara qoǵany kún keshkirgenshe aralady. Bir de bir ilikken qus joq. Tuzaqtar bos jatyr.

Batpaqty shuqylap, basy qaltaq-qaltaq etip aldynan keskesteı bergen eki sháýkildek ábden áýrege saldy. Buryn qasyna kep qonsa, elemeıtin edi, endi osy ekeýiniń birin qolǵa túsirýdiń sharasyn qalaı oılasa da tappady. Tymaqpen uryp alar jerde sháýkildep otyrady da, uzyn bıshikti silteı bergende jyp etip ushyp ketedi. Alysqa uzamaıdy, tańdaılanyp jarylǵan kól jıeginiń batpaǵyna taǵy qonady. Shıdeı aıaǵy typyń-typyń etip adamǵa qarsy jorǵalaıdy. Basyn qısaıtyp, tarydaı kózin tóńkerip ataqty ańshynyń myna qylyǵyna tańyrqaǵandaı uzaq qaraıdy. Qaraıdy da, "týh shaıtan!" degendeı shıyq etip, jeńil kóteriledi.

Judyryqtaı sháýkildektiń osynsha mazaǵyna, óziniń dármensizdigne kúıingen Aqan qosqa kirip, qosaýyzyn alyp shyqty. Myltyq úńgisinde bir-aq oq. Dárisi, qorǵasyny taýsylǵan ańshy, sońǵy oǵyn áldenege qajet bop qalar degendeı, jumsaýǵa qımaı, saqtap júretin. Anda-sanda súrtip, maılap qoıatyn baıaǵy Urqıasynyń kúmis berenin oqtanǵan Aqan sháýkildekke taǵy keldi. Buryn myltyq degendi kórmegen sháýkildek seskengen joq, taıaq dep oılady. Úńireıgen myltyq aýzy ózine tóngende de úrikken joq. Basyn qısaıtyp otyra berdi. Aqan uzaq kózdep, tıtimdeı qusty óltirýge qımaı turdy da, sorpasyz jatqan Ybany esine túskende: "Qandy basyń beri tart, sende jazyq joq, mende azyq joq", — dep dáý dýadaqty ne túıequsty atqandaı basyp saldy. Basyp saldy da, Aqan qatty ókindi. Kópten myltyq únin estimegen kóldiń beti jańǵyryǵyp, qoǵalardyń baýyrynda múlgigen neken-saıaq qaraqustar men kezquıryq, quladyńdar qalbań oınap aspanǵa shyqty. Ár tustan "oıbaı" dep kóterilgen jesir qyzǵyshtar shańq etip, dalany basyna kóterdi. Jańa ǵana basy qaltaqtap otyrǵan sháýkildek atamzamanda ólgendeı qanaty qaıyrylyp, batpaqqa basy kirip jatyr. Qasqyrǵa arnap jasalǵan oq qoısyn ba, tıtimdeı qustyń mylja-myljasyn shyǵarypty.

Aqannyń ókingeni bul da emes.

Jańa myltyq daýsy shyqqanda alystan — kóldiń orta tusynan shoshynǵan qazdardyń qańqyly estilgen. "Qap, áttegen-aı, jalǵyz oqty solardyń birine jumsasam etti", — dep ókinip edi.

Sol kúni tún qatty sýytty. Beti qaımaqshyp kilegeılene bastaǵan kóldiń edáýir jeri túni boıy qatyp shyqty. Erteńinde adam kóterer muzben qamys-qamysty tasanala júrgen Aqan Qoskóldiń orta tusyna deıin bardy. Kisi boılamaıtyn tereń aıdyn tolqyndanyp jatyr. Qatpapty. Betinde bir uıa qarasha qaz otyr. Yq jaǵynan kelip, alystan qamys ishinde ańdyǵan adamdy olar sezgen joq. Tolqynmen jyljyp, muz jıegine qaraı toptana jaqyndaıdy da, qaıtadan aıdynǵa qaraı júzedi.

Mundaı ǵajapty Aqannyń túńǵysh kórýi. Búkil qus ataýly jyly jaqqa ushyp ketkende, myna bir uıa qarashanyń áli júrgenin alǵash túsinbep edi, keıin munyń tamasha syryna kózi jetip, qaıran qaldy. Qazdar jazǵy kúngideı baldyr súzip, júrgen joq. Uıabasarmen birge júzgen balapandar iri ata qazdy shyr aınalyp, moıyndaryn aıqastyra almaǵandaı ne kóriskendeı bolady. Ata qaz quıryq moınyn ıip, muńaıǵandaı únsiz otyrady da, balapandarynyń arqasyna basyn salyp, baıaý ǵana qıqań etip, muńyn shaqqandaı bolady.

Qusbegi Aqan jazbaı tanydy. Ata qazdyń bir qanaty qaıyrylyp qalypty. Bul — jaz basynda tuıǵynmen aıqasyp, topshysy synatyn baıaǵy qarasha qaz. Balapandary úshin jan berip, jan alysqan beıbaq. Syńar qanatpen usha almaı, óz uıasymen jyly mekenge bara almaı, mine, endi muzǵa aınalǵan sýyq kólde jalǵyz qalyp bara jatqan dármensiz, múgedek qus. Aıdyny tarylyp, jan-jaǵynan muz qursaý qysyp, qursaýlaǵan saıyn, óz balapandarynan tirideı aırylyp, túzdegi kólde japadan-jalǵyz óletinin sezgen qus ekesh, qustyń da qaıǵysy adam qaıǵysyndaı.

Kóz baılana tasadan shyǵa bergen Aqan qamys ishine qaıta jasyryndy: oqystan daýyl soqqandaı ne lashyn tıgendeı baq-shaq bolǵan qazdar jappaı qańqyldap, bári ata qazdy ortaǵa alyp, qanattaryn qaǵyp shapaqtap, ıesiz kóldi bastaryna kóteristi. Qosta qalǵan aýrý balasyna asyǵyp, tyqyrshyǵan Aqan ne de bolsa myna ǵalamattyń sońyn kúteıin, ne bolar eken dep, aıdynnan kóz almaı, buǵa túsedi.

Álden ýaqytta sol qańqyl, sol dabyrmen dúrlige ushqan qazdar aspanǵa bir-aq kóterildi. İrkis-tirkis biriniń sońynan biri ushqan uıalastarynyń sońynda qalyp bara jatqan ata qaz alǵashqyda máńgirip otyr edi, bıikteı berip, qatar túzeı tizilgen qazdardy kórgende, bir qańq etip, jan ushyra sý betimen júgirip, óz ekpinimen aspanǵa sál kóterile berdi de, bir jaǵyna aýyp, sýǵa jalp etti. Uıaly qazdar bolsa, muny kórip, uzaı almaı, atalaryn qımaı, kól betin shyr aınalyp júr. Jantalasqan ata qaz jalǵyz qanatymen sý sabalap, aıdynnyń oń jaǵyna bir, sol jaǵyna bir umtylyp, keýdesimen omaqasa qulaıdy. "Ala ketińder, qaldyrmańdar, balapandarym", — dep, syńar qolyn kótepip jalbarynǵan múgedek jandaı qańqyldaǵan músápir ata qazdyń halin kórgende, Aqannyń da ish-baýyry eljiregendeı boldy. Baǵana osy qazdy kolǵa túsirip, balama bir sorpa etermin degen oıdan da bezgendeı...

Endi tas qarańǵy qos ishinde balasyn qushaqtap jatqan Aqan sol ata qazdy taǵy oılady: "Báribir muz astynda qalyp óledi, odan da sý qatqanda ustap alyp, Ybanǵa nár eteıin. Qaz maıynan qarańǵyda jatqan aýrý balanyń basyna shyraq jaǵaıyn. Múmkin, qaz sorpasynyń shıpasy tıer. Aıaǵyn basyp, áldenip, júrýge jarar".

Yban men Aqan nár tatpaǵaly ekinshi kún. "Uıaly qazdar áli ketken joq. Ata qazdy qımaı, aıdynǵa qaıta qonǵan. Biraq báribir ketedi. Saǵat saıyn jan-jaǵynan kók muz qysyp, sý otaýy tarylyp keledi".

Búgin namazdyger kezinde Yban ájeptáýir sergip, ystyǵy basylǵan sekildi edi. Qaltyratqan bezgek zardabynan aıyqqan sıaqtanǵan. Aqan buǵan ishteı qýanyp, jol qamyna kirisip edi, aýrý bala qaıǵysyna qaıǵy jamaǵandaı boldy. Ákesine muńaıa qarap jatyp, kórpeden qolyn shyǵaryp: "Aǵataı, tamaq ishkim keledi, qarnym ashty, tamaq, birdeme bershi", — dep ymmen aıtyp, óz týǵan ákesine jalynyp qyńqyldaıdy. Aqannyń eki beti ottaı kúıdi. Jalǵyz ulynyń ál ústinde jatyp suraǵan tilegin oryndaı almaı telmirtkenin oılaǵanda, tirliginde kórgen bir qusadan myna qusanyń zapyrany ashshy sekildi. Jer basyp kelgen óz ǵumyryna, pende bop kórgen tirshiligine nalydy.

Óz balasyna týra qaraýǵa júzi shydamaı, teris aınalǵan áke qasiretin syrqat ústinde jatyp mylqaý Yban uqty. Qaıtyp dármensiz ákeni mazalamady. Qolynan túk kelmeıtin sorly ákeniń jarasyn tyrnap, qaıta qajamady. Únsiz, qımylsyz búk túsip jata berdi. Bezgek arasyndaǵy tolastaı az ýaqyt es kirgen shaǵynda, beıbaq ákeni aıaǵan kezindegi muńyn da kórsetpeı, irgege qarap búrkenip alypty.

Endi, mine, uzaq sandyraqtap, denesi ottaı qyzyp álsiregen balanyń as suraýǵa da murshasy joq. Maıy taýsylǵan jalǵyz shyraqtaı oty syqsıyp baryp, múldem óshpese neǵylsyn.

Aqan ulyn baýyryna qysa tústi. Aryq Ybannyń ystyq táni áke qushaǵyn kúıdirip barady. Aıdalada jalǵyz ulynan, endigi tirliginiń belgisi Ybanynan aıyrylyp qalam ba dep záresi ushqan Aqan endi ózi bir essiz sandyraqqa túskendeı, ishteı kúbirlep áldekimmen sóıleskendeı, áldekimnen keshý suraǵandaı, áldekimmen salǵylasyp, salysqandaı ara-tura daýsy da shyǵyp jatty: "O, Jasaǵan, endigi kórsetpegeniń osy ma edi. Bul aqyry ma, álde taǵy da bar ma maǵan arnaǵan azabyń? Tym qurmasa, mazaqtamaı, azaptasań etti. Neden jazdym? Aldyma ákep qolaqpandaı qorlyǵyńdy kese-kóldeneń tastardaı ne jazyppyn? Bireýge qıanat etip, jamandyq ekken kúnim bolyp pa edi? Basqa bilmese de, ózińe aıan edi ǵoı. At jalyn tartyp mingeli qyr sońymnan qalmadyń. Bir Bátımany azsynǵandaı, jańa kórgen aıaýly Urqıamdy — ony ákettiń sýyq kórińe súırep. Artyma ergen kózimniń qarashyǵyndaı altyn Áıbergenimdi taǵy juttyń, ajal oǵyńmen bir-aq túırep. Neden ǵana maǵan degende qomaǵaı bop kettiń?! Súıgenimdi bir áketesiń qolymnan, júırigimdi bir áketesiń jolymnan. Serik-dostarymdy da qaǵasyń ońymnan, solymnan. Aǵaıyndy araz ǵyp, atalasty jaý, qońsylasty dushpan etip salyp qoıdyń sońymnan. Neden ǵana meniń aldymnan óńkeı bir ishýge jaramas laı sý, ótkel bermes tereń, súrleý túspes jyńǵyl shyǵa beredi?! Tańdaıyma án ǵana emes, zar qosyp bergen ekensiń, kókiregime kúı ǵana emes, ý da aralastyryp bergen ekensiń. Odan da kereń, saqaý etip nege jaratpadyń?! Sulýdyń túsin, jaqsynyń atyn atamaı, qanatty, azatty tirlikti jyrlamaı júre beretin em ǵoı! Nege ǵana dúmbilez, topas, qatygez etip jaratpadyń?! Názikti úzip, túzýdi syndyryp, jurttyń kóz jasynan sýsyn iship, qaıǵy-qasiretinen shekpen piship, shen taǵyp júre beretin!.. Nege ǵana keshshe, mıǵula etpediń?! Aqty qara, qarany aq dep, quıryqty jal, adamdy mal dep, búginim men erteńimdi, kúnim men túnimdi aıyrmaı kún keshetin; nege ǵana jyndy, naqurys etpediń?! Jaqsy men jamandy, jumsaq pen qattyny sezbeı júre beretin; nege ǵana cepi etip jarattyń, seri eteriń bar, qunymdy túsirip, peri eter sergeldeń zamanyńdy nege aldymnan kese-kóldeneń tarttyń?! Nege, nege jarattyń?! Haq Taǵala, seniń bar usqynyń, jaratylysyń osy ma? Kórer kóz berip — tirshiligińdi buldyratyp, kóz maıyn taýsar bolsań, bezengen til berip — bezbúırek better men kúrmeýi kóp shylbyryń men shynjyryńdy qosarlap tosar bolsań aldyma! Nesine áýre boldyń? Pándeńniń keýdesine jan, zerdesine aqyl bergende, ǵumyr boıy sheger qasiret pen sherdi, mańdaıynan arylmas sordy, kókiregine aıyqpas zardy shegelep-aq bergen ekensiń. Jo-oq, sen sheber ekensiń, sheber Qudaı. Sheber ekensiń!..

Qańqyldaǵan qazdar daýysynan Aqan kózin ashyp aldy. Shedren kórpe ustaǵan esik tusynan bozamyq sáýle kórinedi. Tań aǵara bastaǵan eken. Tegi, qar qalyń jaýyp tursa kerek, tańnyń atysy bólek... Uıqysy shaıdaı ashylǵan Seri qazdar daýsyna qulaq túrip uzaq jatty.

Qarashalar bul joly birinen biri daýsyn asyrardaı qatty qańqyldap, jaqtary sembedi. Álden ýaqytta baryp uıaly qaz qosyla qańqyldap, aspanǵa kóterildi. Aqan bárin kózben kórgendeı anyq ańǵaryp jatyr. Qıqýdy sala qoshtasyp, kól betin eki-úsh ret aınalǵan qarashalar bir mezette qatar túzep tizilip, jyly jaqqa qaraı bir-aq tartty... Daýystary birazǵa deıin estilip turdy da, álsirep baryp túpsiz aspanǵa sińip, birjola úzildi. Keshegideı qanatymen kól sabalap qala bergen jalǵyz qazdyń tynymsyz daýsy tula boıdy túrshiktiredi: "Qaz da jylaıdy, qaz da jalbarynady eken. Qaıran tirshilik-aı, úlpildegen sary balapandaryn qorǵaımyn dep arashaǵa túsip, qanaty qaırylǵan ata qazdy qaýyrsyndanyp, qanattanyp er jetken úıiri, kishkentaıynan baýyr basyp juptasqan uıabasary endi tastap ketti. Japalaqtap qar saýlaǵan qula túzdegi sýyq kólde taǵdyrǵa tapsyryp, jalǵyz qaldyrdy. Ne istesin? bul da bir dármensizdik, bul da bir ózinshe tirshilik jelisi. Bireý óledi, bireý keledi ómirge.

Biraq qalaı óledi? Ólýdiń de ólýi bar-aý! Ana jyl qusynyń ólimi ne degen qorlyq ólim. Jan saraıy saý, jemsaýy bútin qarashany qazir kózin baqyraıtyp qoıyp kók muz qysyp keledi. Asyqpaıdy. Shaǵatyn jylansha aınalasynan qorshap, baıaý jyljyp jaqyndaı beredi. Baýyrymen basqan qus mekeni sý kólemi birte-birte tarylyp, aldymen mamyq tósin, quıryq qaýyrsyndaryn muz sirestirip, qatyrady da, jumsaq qyzyl tabanyna jetip, sodan qos aıaqtan ustap, tapjyltpastaı etip tusaıdy. Meıirimsiz, dúleı kók muz osylaısha júregine deıin jetip, bolat tuıaqtarymen únsiz syǵymdaı beredi, syǵymdaı beredi, qashan tiri qaz baýyrlap qatqansha toqtamaıdy"...

Aqannyń tula boıy túrshigip, endi qaz emes, aıdyny tarylǵan sýat ornyndaı ǵana sýda, kók muz ortasynda ózi otyrǵandaı qaltyrady. "Apyr-aı, myna dúleı tirshilik te kók muzdaı tasbaýyr eken-aý. Meıirimi túspese, seniń kóktem ákelgen jyl qusyndaı jańa tirshiligińe, qanatyndy jazyp, kók júzinde erkin qalyqtap ushar azattyq tilegińe qulaq asyp, aıamaıtyn, qapylysta súriner bolsań, omaqasa qulaǵansha qara jerge nuqı beretin qarajúrek qatygez eken-aý".

Japan túzde aq qar astynda shoshıtyn jalǵyz qos ta qazir qarasha qaz sıaqty. Japalaqtap jaýǵan ulpa qar da asyqpaıdy, búrkeı beredi, basa beredi. Aq boranymen orap alyp, aqyry bútindeı sylaı salady.

"Joq, ketý kerek. Tez ketý kerek bul aradan. Tirshilikke qarsy shabar adam balasynda dármen joq. Tek onyń yńǵaıyna qısaıý kerek. qus ekesh, kús ta jyly mekenderine ketti. Týǵan jerin, ósken elin tastap ketti. Sonda aýrý balamen Aqan qaıda barmaq? Kimge syımaq? Aǵaıyndarǵa baryp sýyq bosaǵasynan oryn suramaq pa? Aǵaıyn deıtin qaı aǵaıyn qaldy? Búgin bir jaqsylyq etse, erteń qulaǵyńnan óle-ólgenshe mindetsip kergir qıqý qalmaıdy. "Óleıin dep jatqan ólekseni tiriltip aldym, jyndanǵan eselańdy saýyqtyryp, qatarǵa qostym" deıtin namysqa tıer qańqý qalmaıdy sońynan. Sonymen, bireýdiń qolyna qarap kiriptar bop, qas-qabaǵyna qarap, músápir halmen ólmeshiniń kúnin kórip, ıtqorlyqpen tirshilik etý ǵana qalǵany ma? Apyraı, namys, namys qaıda?! Átteń, namysqa shabar qazir ne qaldy? Qara qosta, aıdalada óleıin dep jatqan jannyń namys nesin alǵan! Bárinen de Ybanjanǵa obal-aý. Tirshilikke búıtip kelmese etti. Dúnıege keltirgen áke balasynan ala almaǵan óshi bardaı qor, mazaq ólimge tirep, kóz aldynda aıaýsyz kómbek pe?! Joq, sońǵy ret azamatsha serpilip, saqtaý kerek balany. Qaz da balapanyn qorǵap, qanatynan qaıryldy-aý. Adamnyń qus qurly bolmaǵany ma?".

Jalǵyz qarasha qaz túni boıy qańqyldaı-qańqyldaı sharshady ma eken, álde tirshilikten endi kúder úzdi me eken, taǵdyryna moıynsunyp, tónip qalǵan ólimdi moıyndaǵandaı anda-sanda bir qıq etip, álsiz ún qatady. "Saý qanatynyń astyna basyn tyǵyp buıyǵyp, jylandaı jyljyp jaqyndaǵan ólimdi sabyrmen kútip jatyr-aý".

Yban taǵy da yńyrsydy. Ákesiniń tósin aımalap, bir-eki ıiskelegendeı boldy da, qoltyǵyna murnyn tyǵyp, buıyǵa tústi. Anda-sanda tamsanady. İshtegi qyzýly aptap tańdaıyn keptirip, shóldep jatyr-aý. Átteń, til joq surarǵa. Ekinshi kún ash jatqan bala endi ákeden eshteme suramasqa bekingen de sıaqty.

Aqan baýyryndaǵy ulyn mazalamaı, aqyryn turyp, baqyrashpen sý almaqqa kórpesin keýdesinen jyljyta berip edi, qolyna dym bilindi. Alaqanymen aqyryn ǵana súrtti. Shalqalaı jatqanda saqalyn boılaı aǵyp, Ybanyn qysqan ystyq keýdesine quıylǵan óziniń kóz jasy eken...

Tań ata jaýǵan saýlama qar túske deıin Kókshe dalasyn aq ulpaǵa bóktirip, kómip tastapty. Áli japalaqtap qar jaýyp tur. Jelsiz, tymyq dalada tyrs etken dybys estilmeıdi. Dala meńireý. Qoskóldiń qyrqasynda shoshaıǵan jalǵyz qostan shyqqan jalǵyz adam izi tizeden keler omby qardy oppylap, shyǵys jaq betkeıdegi toǵaıǵa qaraı shubatylyp barady.

Bul — únsiz múlgigen reńsiz mylqaý dalada mylqaý balasyn arqalap, otyz jyl joldas bolǵan án serigi — dombyrasyn, saıatshy, serilik belgisi — myltyǵyn japan túzde jalǵyz shoshaıǵan qara qosta qaldyryp, adýyndy jastyq shaǵymen, orny tolmas armanymen, týyp-ósken mekenimen únsiz qoshtasyp, alystaǵy saǵymdaı elestegen buldyr tirshilikti betke alǵan Aqan...

Býrabaı. Medeý. Peredelkıno.

1975-1976 jyldar.

Ekinshi kitaptyń sońy

TÚSİNİKTER

"Aqan cepi" romanynda Aqan Abaı sıaqty ómirge kózqarasy jańa qalyptasa bastaǵan kezden emes, az da bolsa, ómirdegi teńsizdik máselesin ańǵaryp qalǵan kúıde júzdesedi oqyrmanǵa.

Jalpy alǵanda, shyǵarmashylyq adamdarynda ózgeshe bir erekshelik bar: olar da ózge pende sıaqty kádimgideı ómir súredi, al qıaldarynda olar beıne ekinshi, basqa bir álemniń adamdary sıaqty kún keshedi. Aqyn — óner adamy. Ol ózin kúndelikti kúıki turmys-tirshilikten aýlaq, kerbez, syrdań ustaıdy, ómirden sulýlyq izdeıdi, ádemi órnek, symbattylyq kórse, ómirdegi joǵaltqan joǵyn tapqandaı, balasha qýanady.

Tarıhtan bilemiz, halyq sózin sóılegen, halyqqa bir taban jaqyn turatyn Aqan, Jaıaý Musa, Mádı sıaqty óner adamdary zulmat zamanda óktem kúsh ıelerinen ozbyrlyq kórdi. Olaı bolýy zańdy da edi. "Imegen ıtterge bas cepi, darhan" dep aqyn jyrlaǵandaı, olar bolys-bı, atqaminer baılardyń shashbaýyn kóterip óleń aıtqan joq. Kerisinshe, sol ozbyrlardyń halyqqa istep otyrǵan qylyǵyn aıaýsyz betterine basty.

Patsha murageriniń aldynda sóılegen sózi — Aqan kúresiniń eń shyrqaý shyńy desek, eldi soryp, ólsheýsiz qıanat jasap otyrǵan Nurtazaǵa qarsy kúresi — qalyń eldi sońynan ertip, Nurtazadan kek almaq bolyp umtylýy — romannyń úlken jetistigi. Aqannyń Sesarevıch aldyndaǵy kúresindeı bolmasa da, iri kúreskerlik rýhyn tanytyp tur. Abaı da oıazǵa óshigip, qalyń buqara jurtty sońynan ertip, oıaz úıin soıyl astyna alyp, Bazaralyny bosatyp alýy bar edi ǵoı. Seriniń qalyń jurt aldynda halyqty Nurtaza sıaqtylarǵa qarsy bastap, sóz sóıleýi óte utymdy sheber shyqqan.

Aqandaı el erkesiniń kúshti top ókilderine otty tilin qarý etip, general Losevskıımen kól jaǵalap júrgende patsha ýrádnıkterin ıtelgige, bolystardy kól ústinen kún kórer tuıǵynǵa, bılerdi tyshqanshylaǵan kúıkentaıǵa, oıaz, generaldyń ózin bylapyt quladynǵa, al aq patshany eki basty, búkil qustyń, ań ataýlynyń kóz jasynan jınalǵan nósermen oınaıtyn jyrtqysh Samuryq qusqa teńeýi — bas keıipkerdiń tulǵasyn kúres ústinde daralap tur.

Asyly, tarıhı adamdar jaıly jazylǵan týyndylardy sóz qylǵanda: sol tarıhı adam ómirde qandaı, ádebıette qandaı bop shyqqan, kórkem shyndyq tarıhı dáldikten aýytqymaǵan ba? — degen problemalarǵa basa nazar aýdarý oryndy nárse. Jáne osy romandardy sóz ete otyryp, dástúr men jańashyldyq problemasyn da esten shyǵarmaǵan jon. Prozaık Júnisov ómirdegi Aqannyń júrgen jolyn, ómir súrgen ortasyn ol týraly materıal tapshy bolsa da, erinbeı izdenip, qyrýar naqty materıal taýyp, ómirdegi Aqannyń ádebıettegi Aqandaı tamasha obrazyn jasap shyǵardy. Tarıhı dáldikten aýytqymaı, árbir oqıǵa, Aqan basyndaǵy jáıtti óz maqsatyna — seriniń kúreskerlik rýhyn tanytýǵa jumsaǵan.

---