InfoHub Logo

PROLOG

Ákem Nurmaqqa, anam Maǵrıpaǵa arnaımyn.

Avtor

Eski jurt — kórshiles salǵan on shaqty úıdiń orny. Shymnan qalaǵan qabyrǵalary uzaq jyldar boıy jel ótine mújilip, qulaı-qulaı jataǵan tómpeshikke aınalǵan. Kisi boıyndaı alabota, jýsan aralas óli qýraı basqan úı oryndary ótken ómirden qalǵan kóne belgi ǵana.

Kóktemniń alǵashqy shýaǵy qary ketip, degdı bastaǵan jalpaq óńirdi sáskege qaraı qyzdyra týsti. Áli de tas tóbege jaqyndamaı oraǵyta jyljyǵan kún kirpigi eski jurtqa kólbeı qadalyp, dymqyl búıirin jylyta bastady. Qar sýy sińgen kári tómpeshikter shýaqqa býsanyp, ár jerinen syzdyqtap dem shyǵady. Máńgi buqtyryp qoıǵan alyp qara qazanǵa uqsaıdy.

Mashınadan túsken úsh adam eski jurttyń qasyna taıanym, únsiz qarap tur: «Bul arada da buryn adamdar turǵan, ózderinshe qaraket jasap, tirshilik etken. Talaı qart, talaı qyrshyn jas osy jurtta demi taýsylyp, dúnıe salǵan. Olar da kóz jumǵansha adam balasyna tán arman, qıal arqalap, qadarı halinshe jaqsy turmysqa umtylǵan. Múmkin jaıly ómir keshken bolar. Bálkim, ámirleri óksýmen ótken shyǵar». Bul ólkeniń tabaldyryǵyn tuńǵysh attaǵan Fedor Morgýnǵa ol arasy bımaǵlum. Bar syryn baýyryna basqan qalyń jýsandy tómpeshikter únsiz, tilsiz. Tomaǵa-tuıyq, sýlyq jatyr.

Tómpeshikterdiń astynda qalǵan ótken ámir tek Raıhanǵa ǵana aıan. Qazir onyń kóz aldynda myna ıesiz meńireý jurt emes, qatar qonys tepken úıler tur. Budan tabany jalpaq otyz-qyryq jyl buryn irgesi kóterilgen úıler. Talaı jas, talaı qart qulaǵyna sybyrlap, sóılesip turǵandaı. Neshe bir tanys kózder ózine tańyrqaı qadalyp, áldekim estiler-estilmes kúbirleıdi: «Aınalaıyn-aı, keldiń be?! Óz kózime ózim seneıin be, senbeıin be?! Osy sen shyn Raıhanbysyń? Áziń múldem ózgerip ketipsiń ǵoı. Samaıyńa aq kiripti. Óńiń synyq. Kózińde muń bar. Seni kórmegeli talaı jyldar ótti. Qaıda júrsiń ? Nege kelmeı kettiń? Jaqsylyqtan kúderińdi múldem úzgeniń be! Sen jasyńda qandaı pysyq ediń. Laýlap turǵan ot ediń-aý. Zatyń áıel bolǵanmen, er jigitke bergisiz qajyrly, qaısar eń. Endi baqsam, ashshy ómir zardaby jasytqan ba, qalaı? Óziń jylap tursyń ǵoı. Jaraıdy, jylap al. Uıalma, jyla. İshińdeginiń bárin aqtar. Bilem, sen qýanyshtan jylap týrsyń. Qaıta oraldyń, qaıyrly bolsyn. Bar aýyrtpalyq kózińdegi osy jaspen birge ketsin. Biraq osydan soń qaıtyp jylama. Al qazir jyla, jylap al!»

Raıhannyń kóńili bosap, qarashyǵy mol úlken kózderinen yrshyp shyqqan bir túıir monshaqtaı jyly jas kirpigine iline bere úzilip tústi. Qaırat qylyp kóz jasyn tyıaıyn dep edi, ishi qaltyrap yryq bermedi. Bıik shyń basynda máńgi jatqan qarǵa ystyq kún aýnap túsip arqasyn tiregendeı, uzaq jyldar boıy muz bop qatqan kóz jasy erı jóneldi. Raıhan ernin tistep, únsiz jylap tur.

Qasyndaǵy joldastary jańa ańǵardy. Á degende ne derin bilmeı, bir-birine únsiz qarap, jaýtańdap qaldy. Kóz jasynda tereń bir syr baryn suramaı-aq uqty. Bul arada kóldeneń sóz shyqsa, erkin aqqan kóz jasy úreılenip, tyıyla qalatyndaı kórindi.

Myna jer yqtasyn ba, qalaı? Jańa ǵana ıen dalany baıaý jelpigen jel de tym-tyrys tyna qaldy ǵoı. Álde ol da Raıhannyń kóz jasyn kórip, eleń etip qulaq túrdi me?

Raıhan basqa jolaýshylardan jyrylyp, eski jurtty aralap keledi. Orta tustaǵy jalpaq tómpeshik syrtynda jańa qyltıyp, tebindegen balapan kókke bir jambastaı otyrdy. Mańaıdaǵy jýsan ıisi, balanyń eńbegindeı bylqyldaǵan jer ıisi — bári, bári tanys. Bári baıaǵy qalpy. Átteń qushaǵy jetse, osy aýmaqty túgel baýyryna basyp qushar edi. Mańaıda bógde adamdar bolmasa, jalań aıaqtanyp alyp, qos tulymy jelkildegen sonaý qyz kúndegisindeı týǵan jerdiń topyraǵyn ystyq tabanymen basyp, júgirer me edi.

Qap, myna bir jetim qarǵa qaıdan shyqty? Barq-barq etip, oıyn bólip jibergenin qarashy. Á, anaý jalǵyz úı jaqtan qylt etken attylyny kórgen eken ǵoı.

Kebeje qaryn qara bıege mingen tórtbaq adam jaı búlkekpen jaqyndaı berdi. Qara sanynan keletin saptama etik, syrtyn keńirek qara barqytpen tystaǵan túlki tymaq kıgen adamnyń betindegi jalpaq qap anadaıdan kórinedi. Quıryǵyn shart túıgen semiz tý bıe taıanǵan saıyn úzeńgiles turǵan qos mashınaǵa qulaǵyn qaıshylaı úrke qarap, tanaýy deldıip, taǵy maldarsha oıqastaı basady. Bireý oqys jótelip qalsa-aq, ala qashatyndaı eleń-eleń etip oınaqshyp keledi. Óńkeı kisi moıyn qara ıtter eki jaǵyna alma-kezek shyǵyp, úzdik-sozdyq sýmań-sýmań etedi.

Bul — «Maljan aǵashy» deıtin bir shoq qaıyńnyń baýyryndaǵy jalǵyz úı ıesi — Qarasaı. Jańa úıiniń tap tusynan óte shyqqan jeńil mashınalardy kórgen. Aýdan basshylarynyń biri bolarsyń-aý dep, jazbaı tanyp, bıesin ertteı sıla osylaı qaraı bettep edi.

Tizgindi erdiń úırek bas qasyna tas qyp orap, qara bıeni kekjıte qańtardy da, anadaıdan jaıaý keldi. Aldymen raıkomnan kelgen ókilge sálem berip, sosyn Morgýnnyń qolyn aldy.

— Aǵaıyndar-aý, bularyńyz qalaı, bizdiń úıdi attap ótip, eski jurtqa sálem berip turǵandaryńyz.

— Eski jurt deımisiz... Biz jer qarap júr ek. Osy araǵa ornaıtyn bolashaq sovhoz dırektory — Morgýn joldas. Al myna aqsaqal — Qarasaı Taljanov, osy aranyń táńiri, — dep ókil qaljyńdaı tanystyryp, jemtik ańdyǵan quzǵyndarsha shoqıyp otyrǵan bir top uıalasqa qarap kúlimsiredi.

— Bul mańǵa sizder kelgeli de biraz ýaqyt boldy-aý deımin. Úıge júrińizder. Alystan kelgen qonaqty qarsy alý, ata dástúrin kórsetý paryz emes pe. «Kelinniń betin kim ashsa — sol ystyq» deıdi. Jalǵyz úı bolsaq ta, jolaýshyǵa boranda pana, ystyqta saıamyz. Júrińizder.

— Ol durys. Shynynda da as ishetin mezgil boldy-aý deımin. Qarsy emespiz. Qazaq dalasynda ashana tabyla bermeıdi, Fedor Vasılevıch. Biraq qonaqjaı jóninde qam jemeńiz, — dep ókil endi Raıhanǵa qarap, Qarasaıǵa kóz qıyǵyn tastady. — Ana kele jatqan kisi osy sovhozdyń bas ınjeneri. Negizi osy jaqtyń adamy. Biletin de bolarsyz.

Ústinde jelbegeı qysqa qara kók plash, aıaǵynda kúreń bylǵary etik, basynda buryn-sońdy kórmegen, tigisi bólek jupyny qundyz bórik kıgen, qyryqtardyń ishindegi denesi kesek, uzyn boıly mosqal áıeldi Qarasaı anadaıdan tanyǵan joq. Myna usqynyn alystan jaratpaı: «Bul shópjelkesi kim ? Kıim kıisi, syrt qıapaty kelissiz eken», — dep bórik astynan buıralana shyqqan suıyq shashyn da unatpaı qalǵan.

Kózin qol oramalmen súrtip, sál eńkishteý basyp kele jatqan Raıhan jolaýshylarǵa eki-úsh qadam qalǵanda basyn kóterip, qalshıyp turyp qaldy. Tereń ájim kómkergen juqa qabaqtyń astyndaǵy muńdy kóz bir sát sabyrlylyǵynan aırylyp, áldeneden úreılengendeı Qarasaıǵa tesile qarap, jylap arbaǵan torǵaıdyń kózinshe eshqaıda bultara almaı, sharasynan shyǵyp barady.

Jańa ǵana kúlip, bıpazdap sóılegen Qarasaı da Raıhandy kórgende tili kúrmelip, tap aldynan aıaq-qolyna jan bitken tiri arýaq shyǵa kelgendeı áp-sátte óńi ózgerip ketti. Ústine qudıa sorǵalaǵan búrkitten záresi ushyp, kirerge jer taba almaı, ár tal qylyna deıin qaltyrap, bir ýys bop jer baýyrlaı dármensiz kójekshe, kóziniń janary sónip, jasaýrap, qas qaqqansha múshkil halge endi.

Raıhannyń kózi baıaý jyljyp Qarasaıdyń betindegi kók baýyr tústes jalpaq qalǵa tirelgende, Qarasaıdyń kózi taıǵanap baryp Raıhannyń aq qyraý shalǵan samaıyna tústi. Totıaıyn aralastyrǵandaı talaýraǵan jalpaq qaldyń boıaýy óshpepti. Baıaǵy qalpy. Tek ústindegi sırek úsh tal qara qyl ǵana kúzgi boz shópteı qýaryp, qylaý tartqan. Búkil kárilik taýqymeti sol úsh talǵa kep jınalǵanda, Raıhan tartqan batpandaı aýyr jyldar júgi samaıdaǵy shashqa túsken sekildi.

Ekeýi de bir-birine til qatyspady. Tek kózder ǵana sóıledi. Erkektiń kózi! «Sen ólgen joq pa ediń», — dep tursa, áıeldiń kezi: «Sen áli tiri ekensiń ǵoı», — dep turdy.

BİRİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

Kún besindige taıana tańerteńnen beri japalaqtap jaýǵan qardyń arty boranǵa aınaldy. Mana bir kezde qop-qoıý qarly bult búrkengen zeńgir aspan az ýaqyt kógildir túske boıanyp ysqaıaqtana ashylǵan da, endigi kezekti arqanyń jelinen kútip tym-tyrys montansı qalǵan.

Dál osy mezetti ańdyǵandaı kesheden beri demin ishine tartqan yzǵyryq ótkir jel de baıaý kóterilip, urtyn tompaıta qoıdy. Alǵashqyda sulyq jatqan jalpaq óńirdiń aq kórpesin qaı jaǵynan túrerin bilmeı, myń qubylyp turdy da, teristikke qaraı birjolata jonyn bere burylyp alǵan soń, ishin tartyp, zor ýilge basty. Jańa túsken ulpa qar en dalanyń betinde jylansha ıreleńdep, jer baýyrlaı timiskilep kezip júr. Jel gúlegen saıyn qarly jylandar bastaryn qaıta-qaıta kóterip alyp, esteri shyǵa oınaqshyp mıdaı aralasa jóneledi. Kókke shapshyp shanshylyp, bir-birine aıbat shegip ysyldap, arbasyp turady da, jerge sylq etip qulap, myń buratylyp, umar-jumar domalanǵan kúıi qaıta joǵary shıyrshyq atylady. Boran kóterilip ketti.

Qysqa kún etekke qaraı jaqyndap, tútegen aqshańdaq borannyń arasynan qyzyl kúlgin túspen kómeski syǵalap turdy da, uıqyǵa maýjyraǵan sary mysyqsha kózi kilbıip baryp, birjola jumyldy.

Sabalaq júndi jumsaq terimen qaptaǵan qaıqy bas jeńil qashabaǵa jegilgen par at bul kezde alǵashqy qarqynynan aıyrylyp, búlkekke túsken. Táýet basyn bir jaǵyna buryp tastap, moınyn sadaqsha ıip julynyp kele jatqan paraıdaǵy aqbaqaı tor dónen, endi qarǵa jıi ombylap, qabyrǵasymen jetekti syqyr etkize qaǵyp, tar jolǵa talasyp keledi. Ortadaǵy jal-quıryǵy tógilgen qabyrǵaly bıik qara at ońaı oıysa qoımaı, jeńil lyqsytyp jiberip tor dónendi kúrtikke qaıta túsiredi.

Jastaıynan jylqy baǵýmen kózi shyǵyp kele jatqan atshy qysqy joldyń syryna da kánigi. Joldaǵy «Birlik» kolhozynan ótkeli qos attyń júrisin ańdyp otyrǵan. At qulaǵy kórinbeıtin dúleı borannyń ishinde syralǵy tor dónenniń boldyra bastaǵanyn sezip, attardy toqtatty:

— Tr-r-r!

Qalyń qardy taspasha tilip kele jatqan temir tabannyń bir qalypty syryly tóbege urǵandaı tyndy da, jolaýshylardyń aldy-artyn oraı soqqan burqasyn shananyń qýys-qýysyna lap qoıdy. Kózi bir ashylyp, bir jumylyp uıqy býyp maýjyrap otyrǵan ekinshi jolaýshy selk etip, basyn tumshalap alǵan qasqyr ishiktiń jaǵasyn ashyp jiberdi. Salaly sabalaq júnniń ishinde býlyǵyp turǵan qapastaǵy araq ıisi múńk ete qalyp edi, uıtqyǵan esirik boran kóz ilestirmeı qaǵyp áketti. Jyp-jyly jaǵanyń tereń qýysynan:

— Keldik pe? — degen qarlyqqan ún shyqty.

— Joq, áli on-on bes shaqyrymdaı jer bar, — dedi atshy shanadan eńserile túse berip.

Qasqyr ishik solǵa qaraı ıkemsiz aıýsha qısaıyp, shananyń aldyna qolyn sozdy.

— Aý, álgiler qaıda, salyp pa eń?

Qos attyń túndikshe jelpildegen jyly tanaýyna turǵan súńgini alyp jatyp, atshy selsoq jaýap berdi:

— Shananyń aldyńǵy jaǵynda, kilemniń astynda. — Qasqyr ishik kilem astyndaǵy shópke qolyn úńgı tyǵyp jiberip edi, shyny shólmekter syńǵyr etti.

Atshy paraıdaǵy tor dónendi túsirip, shananyń artyna baılady da, kúmis shilıaly qamyt-saımanyn shananyń aldyndaǵy qýysqa ákep tyqty. Qalyń ishiktiń salaqtaǵan uzyn jeńinen qolyn shyǵara almaı, qorbańdap jatqan álgi jolaýshydan bótelkeni alyp, aýzyn alaqanymen basyp turyp, shoqpardaı kústi qolymen túbinen bir qoıǵanda tyǵyn atyp shyǵyp qolyna keldi...

Baǵanadan beri jas dónen joldyń eki ezýine alma-kezek bultyńdap, tıtyqtatqan omyraýly qara attyń arqasy keńip, mańdaıynan qarsy soqqan ótkir jeldi qaıyqsha súzip, josyltyp keledi.

Jalpaq jatqan qazaq dalasynyń teristik jaǵyn mekendegen Qyzyl jalaý aýdanynyń qysy ejelden qatty. Aq deseń túkirik jerge túspeıtin bet jalaǵan qyzyl shunaq sary aıaz ben eki úıdiń arasy kórinbes alaı-túleı tútegen aq boran — osy ólkeniń enshisi. Eki júz, úsh júz shaqyrymǵa sozylǵan mıdaı en dalada shashyla qonǵan aýyldarǵa qysty kúni alys saparǵa shyǵý jolaýshy úshin úlken ábiger. Bul jolǵa kózsiz batyrlyqtan góri kıim men kóliktiń myqtylyǵy ǵana tótep beredi. Sondyqtan da osy jaqtyń halqy jylqy malyn qadirlep, jaqsy at bolsa kútimin taýyp, babymen minýge mashyqtanǵan.

Qyzyl jalaý aýdanyndaǵy maqtaýly jylqynyń biri osy qara at. Alyp-julyp bara jatqan aqpa, ushqyrlyǵy bolmasa da, bir qonalqy jerge qulaǵynyń túbi de jipsimeı jetetin naǵyz uzaq joldyń aty. Onyń ústine kózge túrtse kórgisiz aısyz túnde de, tútegen boranda da bir adaspaı, kózdegen jerine salyp otyryp alyp baratyn jolshyl, senimdi mal.

Osy qasıetine qanyq atshy tor dónendi paraıdan alǵan soń-aq tizgindi bos qoıa berip, qara atty óz erkine jibergen. Jol ústine túsken jal-jal oqapty burqyratyp, bort-bort jelip kele jatqan tizeli atqa qarap, «janýarym-aı, bir jigitke serik bolarlyq malsyń-aý» dep ishteı rıza bolyp otyr. Tilersekten keler ombyǵa maltyǵyp, joldan múlt taıyp ketse-aq, qara at shoq basyp alǵandaı orǵyp túsip jol tabanyna qaıta shyǵady.

Bir stakandy tastap alǵan soń, shanamen birge shaıqatylyp manaýrap otyrǵan qasqyr ishik, qulaǵan tamdaı jaqtaýǵa qısaıa beril qalǵyp ketken. Tosynnan sháýildeı qalǵan ıtterdiń daýsy qulaǵyna tunshyǵa jetkende baryp boıyn túzedi.

Qara at úırenshikti bıik qaqpaǵa kelip bir-aq tirelipti. Uzynnan-uzaq sozylyp jatqan kól-kósir aranyna záýlim bir maıa shóp úıilgen shatyrsyz bákene jer úıdiń mańy alaı-túleı. Dala da appaq, úı de appaq. Esik aldyna toqtaǵan shananyń syrylyna eleńdep, tarbaq butaq qadaǵa uılyqtyra qańtarǵan úsh-tórt jylqy qatarymen oqyrandy. Anadaı jerde basyn kekjıte baılaǵan shana arystarynyń basy ǵana qyltıady. Ústinen qar júrip ketken. İshin úńgı alǵan shóptiń jyly qýysynda buıyǵyp jatqan ala moınaq kóri qanshyq bar kúshigimen óre túregelip, qoranyń ústin basyna kóterdi. Kún-tún demeı qatynap, aǵylyp ótip jatatyn jolaýshyǵa ábden eti úırengen sary toqash muryn kóse jigit shilterli qol shammen yrǵalyp-jyrǵalyp shyqqanda baryp jym bolǵan uıalastar endi syrttaǵy júrginshide jumystary bolmaı, kúnde jyly sorpa, jýyndy quıatyn ıesine dámelene umtylyp, aldy-artyna asylyp, keskestep aıaǵyna oraldy. Qara shana at-matymen keń qoraǵa kirgende ǵana jol soǵyp tastaǵan qasqyr ishik óz-óz bop ornynan sozalań turyp:

— Ay, Dıkamysyń, munyń ne, osynshama bıpazdanyp. Bizdi sýyqqa ustap synaıyn dediń be... — dep tilge keldi.

Sary jigit ernin bir jalap alyp shamyn kótere jolaýshyǵa tóne qarady da, lez qaıta tartyp aldy. Jaýap qatpastan yrjyń etti. Ne mazaqtaǵany, ne kinásin moıyndap uıalǵany belgisiz. Tek jolaýshynyń tulybyn alyp jatyp qana murnynyń astynan estiler-estilmes kúbirlep júr.

— Men basqa bireýler me desem. Qaıdan bileıin... Bul úı — osy japan túzde qalqıǵan jalǵyz qora.

Budan bóten bul mańda qybyrlaǵan tirshilik joq. Arasy alpys shaqyrymdaı jyraq jatqan eki kolhoz aýlynyń tap ortasynda «Maljan aǵashy» dep atalatyn shoq aǵashtyń baýyryna salǵan, jolaýshylar at shaldyryp, túneıtin qonalqy beket. Jergilikti halyq muny «postaıal» deıdi.

Qora astynda úsh úı bar. Biri — Qarasaı turatyn úlken úı de, ekinshisi — Qarasaıdyń úlken balasy Jáleldiń otaýy. Endi biri qazanaspasyn ishine birge salǵan keń bólme. Qonaq úı. Qazir bul úıdiń ishi lyq toly adam. Áńgime shertip dýyldasyp otyrǵan jolaýshylar jańaǵy sary jigit bir qushaq aıazdy ala kirgende bastaryn kóterip eleńdep:

— Kim ol kelgen?

— Qaı aýyldyń adamy, — desip, Dıkaǵa qarady. Dıka jurttyń suraǵyna ile jaýap bere qoımaı, murny pyshyldap júrip qol shamyn eki-úsh ret úrlep zorǵa sóndirdi de, beti oıdym-oıdym jilinshik bez, tobylǵy tústes qaq ashaǵa qaıta ildi. Jolaýshylardyń aıaq jaǵyn ala áńgime tyńdap otyrǵan jerine qaıtadan kelip etpeleı túsip jatty da, jymyń etip, tómen buqty.

— Oý, qaraǵym-aý, aıtsańshy, kim ol kelgen, — dep tórde otyrǵan balýan deneli, qalyń qabaqty adam gúr ete qalǵanda baryp Dıka:

— Náshándik, — dep taǵy da jymyń etti. Jaryqqa jasqana qaraıtyn mysyqtyń balasynsha otyrǵandardan betin buryp áketedi. Úı ishindegiler:

— Qosımanov shyǵar qaıyndap júrgen, — dedi de áńgime aıtyp otyrǵan qalyń qabaqqa buryldy.

Jasy qyryqtarǵa taqaǵan alyp tulǵaly kesek murynnyń óńi qaıtadan jylyp sál ezý tartyp, áńgimesin jalǵaı tústi. Bylaıda shógendeı qara qoshqyl túsi jelge totyǵyp, qarakúreńdenip ketken. Onyń ústine alaqandaı-alaqandaı bop úsik shalǵan shıli beti óńin alyp tur. Ózi jymıǵanda olar da qosa jıyrylyp, bir bettiń ústinde birneshe aýyz ezý tartqandaı bolady.

— Sodan «Besterek» kolhozynan on-on bes shaqyrymdaı shyǵa bergende bolý kerek, — dep qasyndaǵy jambastaı jatqan shoqsha saqal sharqy shalǵa eńserile buryldy.

— Shamasy sondaı bolar. Ana bir qalyń shiliktiń tusy ǵoı, — dep shal da ornynan bir qozǵalyp qoıdy.

— Kóz baılana bastaǵan kez. Dalada alaǵanshyq jaıaý borasyn ǵana bar. Biz kólikterimizdi tizbekteı tirkep ilbip kele jatqanbyz. Bir mezette artymyzdan gúrildegen daýys shyqty. Mashınanyń gúriline uqsamaıdy. Jaqyndaı bergende ańǵardyq. Traktor eken. Traktor bolǵanda da bizdiń aýyldardaǵy kádimgi Nátıdiń tyryly emes. Búkil dalany jańǵyrtyp kele jatqan joıqyn birdeme.

— Tipti qara jerdi qaq aıyrǵandaı. Jer solq-solq etedi, — dep shal da ásirelep qoıdy.

— Bir kezde aq tútek boran ishinen jyltyraǵan ottary da kórindi. Álgindeı bolmaı búkil jon kúndizgideı jap-jaryq bolyp ketti.

— Ine tússe kóriner!..

— Kele jatqan bir traktor emes, adam aıtqysyz kóp traktor eken.

— Jer qaıysady-aý. Osy ómirimde ondaı kóp mashına kórgen joq shyǵarmyn.

— Iá, olar kimder eken? — dep tyńdaýshynyń biri estigenshe asyǵyp, kıip ketip edi:

— Asyqpasaıshy, aıtady ǵoı, — dep ókinishti jolaýshy onyń aýzyn qaqty.

Dáý qara da olarǵa kóńil bólgen joq, áńgimesin sabaqtaı berdi.

— Qasymyzǵa jaqyndaı bergende-aq, biz de shanamyzdan túsip, kólikterdi joldyń oń qaptalyna buryp toqtadyq. Bir kezde úıdeı-úıdeı alyp traktorlar qaıtqan qazdaı tizbektelip ótip jatyr, ótip jatyr. Árqaısysynyń artynda eki-ekiden tirkegen dáý shanaǵa qondyrǵan aǵash úı...

— Úı bolǵanda qandaı deısiń. Oımaqtaı etip jasaǵan, — dep shoqsha saqal syǵyraıǵan tyshqan kózi jaınap ornynan túregeldi. — Shirkin-aı, oıynshyq sekildi-aý, oıynshyq... Kádimgi terezesi bar. Tóbesinen shyǵarǵan temir týrbasynan tútin býdaq-býdaq shyǵady. Soǵyp turǵan boranyn da eleń qylatyn emes. Jerdiń túbine jiberseń de, qyńq etip káperine kirip shyǵatyn túri joq. Jyp-jyly úıdiń ishinde qyz-qyz qaınap, syrnaı-kerneıletip ótip jatqandarǵa aýzymyzdyń sýy quryp, sýyqqa búrisip biz turmyz.

Osy arada dáý qaranyń áńgimesin kıip, aǵat ketkenin ańǵaryp shoqsha saqal kinásin moıyndaǵandaı sylq etip qulaı ketti.

— Endigi sózdi saǵan berdim, shalym, — dep dáý qara da qaltasynan shylymyn alyp shegine berdi. Biraq júzinde, sózin bólip kımelep otyrǵan bákene shalǵa degen renish izi joq. Qaıta, jasy alpystan assa da kómirdeı shashyna áli bir tal aq kirmegen toqpaqtaı osy bir pysyq qarttyń sábı minezin qyzyqtaǵan nyshan bar. Jáne ózderi ańǵarmaı otyrǵan, tek syrt kezge ǵana kórinetin ekeýine de tán bir ortaq qasıet seziledi. Ol — el ishine kelgen qýanyshty habardy aýyl arasyna tez jetkizýge degen qushtarlyq. Ózi tustas adamdardan sál buryn kórgen jańalyqqa balasha maqtanatyn adal, taza júrekten shyqqan aq jarqyn minez.

Short kesilgen áńgimeniń sońyn estigende úzdigip otyrǵan jolaýshylar da «qap» dep ókinip qaldy. Áıtse de endi sózdi qaıta tiriltpekshi bolyp, bári de jamyraı sóılep ketti.

— Sonda, úıdiń ishine pesh ornatyp alǵan-aý, tegi.

— Endi she! Ol kádýilgi úı ǵoı.

Sonaý oblys ortalyǵynan selponyń júgin túıemen tartqansha, ár kolhoz sondaı bir-bir úı jasap traktorǵa nege tirkep almaıdy deseıshi?!

— Qashanda ár nársege kesh qımyldaıtyn ádetimiz emes pe, — desip, ótken ókinishterin aıtyp, jańaǵylardyń kim ekenin tap basyp suraı almaı, áńgimeni oraǵytyp ketti.

— E, ondaıdy bizdiń myqtylar bile me. Ógiz ben túıe bolsa bolady, — dep dáý qara úndemeı otyrýǵa shydaı almaı qaıta kiristi. Bul joly qalyń qabaǵy túıilip, qıaq qasy tikireıip ketti.

Bul — osy postaıaldan jıyrma bes-otyz shaqyrym turatyn kolhozdyń Ospan degen shoferi. Aýyl ishinde ony «shopr Ospan, orys Ospan» dep ataıdy. Onyń sebebi bar. Birinshiden, sol kolhozda úsh Ospan bar. Úsheýin bir-birinen ajyratý úshin olardyń minez-qulqyna, qyzmetine qaraı jeke-jeke at qoıyp alǵan. Kolhoz uıymdasqaly brıgadır, polevod bolyp eki aıaǵy salaqtap únemi at ústinen túspeı shapqylap júretin uzyn tura, qaz moıyn Ospandy jurt keńirdek Ospan deıdi. Keńirdek dese keńirdek. Moınynyń rabaısyz uzyndyǵyn bylaı qoıǵanda, qashan kórseń jumystaǵy adamdarmen kerisip qyzyl keńirdek bop qatqany. Ekinshi Ospan — mańaıdaǵy kolhozdardyń teri-tersek, jún-jurqasyn jınaıtyn agent. Sondyqtan da ony ágint Ospan deıdi. Al myna Ospannyń jóni bir bólek.

Osy óńirdegi eń bir sharýashylyǵy da, mádenıeti de tómen kolhoz osy Ospan turatyn «Jańa talap» kolhozy. Aty dardaı bolǵanmen kolhoz turmysy áste alǵa jyljyp, ósý, órkendeý degendi bilgen emes. Atam zamanda salynǵan shym úıler men saban úıler jyldan-jylǵa shógip, myjyraıyp, beti qara-qojalaq, satpaq-satpaq bolyp turǵany. Kolhoz aýlyn erteden basqaryp otyrǵan Salyq ta, aýyl adamdary da buǵan mán bermeıdi. Tek eki-úsh úı ǵana álgi megejin úılerdiń arasynda eńseli, bıik kórinedi. Solardyń biri — Ospannyń úıi. Tyrnaqtap jıyp júrip, tóbesin de qańyltyrlatyp alǵan. Anda-sanda el arasynda Ospannyń úıi jaıly sóz bola qalsa-aq: «E, ol pysyq neme emes pe», — dep keıbireýler maqtaı sóılese, endi bir kúnshilder: «Ol sekildi qolymda mashınam bolsa, men de kórer em», — dep syrttan kijinedi. Mashına deıtini Ospan júrgizetin kolhozdyń polýtorkasy. Eń alǵash kolhozǵa osy mashınany alǵan kúnnen bastap, onyń bıligi Ospannyń qolyna tıgen. Hat tanıtyn ǵana shala saýatty bolǵanmen, kókireginde sańylaýy bar, ár nárseden habardar Ospan kóp uzamaı-aq ony ıgerip ketken. Áli kúnge deıin onyń bólshekteriniń atyn jarytyp bilmese de synyp qala qalǵandaı jaǵdaıda eshkimniń kómeginsiz-aq ózi jóndep ala beredi. Tipti motorynyń zirkilin tyńdap turyp, onyń qaı jerinde aqaýy barlyǵyn qolmen qoıǵandaı anyq tanıdy. Sol sebepti de álgi polýtorkany úzdiksiz júrgizip kele jatqanyna, mine, tabany kúrekteı on bes jyl. Búkil aýdan boıynsha álgi qańqasy súıretilip júrgen de jalǵyz osy polýtorka. Ana-myna jeńil-jelpi bólshekter tabylmaı qalsa, temirden soǵyp, qaıyspen baılap júrgizip kete barady. Onyń «mańdaıyna jazylǵan» shopr Ospan deıtin aty osydan.

Al orys Ospan deıtini minezine qaraı qoıylǵan bolý kerek. Kóńiline jaqpaǵan nársesin betiń bar, júziń bar demeı jaryp salatyn tik minez. El arasyndaǵy qysyr áńgime, qaq-soqta jumysy joq. Óz jumysyn bilip, sharýasyn tyndyryp júre beretin eńbekshil bir jan. Jaz shyksa-aq mashınasymen kún-tún demeı jolǵa shyǵyp, úıinde bir kún bosqa otyrǵanyn kórmeısiń. Al qys túsip, jol jabylysymen kolhoz túıelerimen eki júz, úsh júz shaqyrym jerdegi oblys ortalyǵynan selponyń júgin tasıdy. Osy joly da bes-alty kún jol júrip kele jatqan beti.

Ospan áńgimege de sarań bolatyn. Biraq qazir óz-ózinen serpilip, kóńildi sóılep otyr.

Áıteýir qanaǵatshyl bir halyqpyz ǵoı. Qolda barǵa toqmeıilsip otyra beremiz. Ózderiń oılashy, bizdiń kolhozdyń qanshama jeri paıdaǵa aspaı, jaı jatyr.

— Esil jer-aı. Bizdiń Salyq sekildi bastyqtarymyz baıaǵynyń baılarynsha jerge tasbaqasha jabysyp aıyrylmaıdy. İske asyratyn basqa kórshi kolhozdarǵa bergisi kelmeıdi. Shamasyna qarap ton pishý degendi bilmeıdi.

Ospan shylymyn qomaǵaılana soryp, tunjyrap otyryp qaldy. Osydan birneshe jyl buryn kolhoz jerlerin qaıta bólis bolǵanda, Sileti teńizine qaraı jatqan «Jaman túz» alqabyn Zeren aýdanynyń mal sovhozdaryna berý kerek degen uıǵarymǵa kelgen-di. Sonda Salyq basqarma «joq, ol jer ózimizge kerek, sasyry mol, tatyrly qyrattyń qary qashanda juqa bolady. Qysqy tebinge qolaıly» dep mańaılatpaǵan. Ospan bastaǵan biraz kolhozshynyń «osy tıesili jerdiń teń jarymyn iske asyryp alsaq ta qanaǵat. Berý kerek» degenine qulaq aspaı, Salyq jaǵy kópshilik daýys alyp, Zeren aýdanyna bolmashy ǵana úles bergen. Ospannyń aıtyp otyrǵany — osy jer bólis.

— Endi jerdi qalaı iske asyrýdy kórsin bizdiń Salyqtar. Jańaǵy kele jatqandardyń bári de qylshyldaǵan jastar...

— Poı-poı, bári de bir betterinen qan tamǵan súırikteı jigit pen qyzdar, — dep jańaǵy bákene shal Ospannyń endigi aıtar sózin túsinip, taǵy da kıip ala jóneldi. Ospan maquldamasa da «maquldatyp» qoıyp jónep berdi. — Biz olarmen aýdan ortalyǵyna taıaý «Jańa jolda» kezdestik. Týra sol kolhozdyń Qaraoı jaǵy qaıda, solaı dedi bilem, Ospan, á? Iá, sol tustan jańa sovhoz ashatyn kórinedi. Áı, jaınap tur-aý, jaınap tur. Qyzyl shunaq aıazyń túk emes, asyr salyp, bılep, jumys qaıdasyń dep julynyp tur...

— Kelesi jyly... — dep Ospan shalǵa taǵy da eskerte qarady. Ol qaıtadan tizesin baýyryna alyp qısaıa ketti. —... Bizdiń aýdannyń bir ózinde 14 sovhoz ashylmaqshy. Neshe myńdaǵan adamdar kelip, tyń jatqan jerdi kótermekshi.

Úıde otyrǵan adamdardyń aldynda saýattyraq shopr Ospan bolǵan soń, gazet, radıodan habary az túkpirde jatyp aýyl shaldary jańalyq jóninen eshteme qosyp aıta almady. Tek bastaryn shulǵysyp:

— Iá, ıá.

— Tamasha, tamasha! — dep quptaı tústi.

* * *

— Aý, Dıka qaıda osy, Dıka, — dep jastyqqa jambastaı túsip shaı iship otyrǵan Qosımanov eki-úsh qaıtalaǵansha bolǵan joq, kilbıe qarap jymıyp, Dıkanyń ózi keldi.

— E, jańa durys boldy ǵoı. Otyr. Kóne, Dıkaǵa quıyp jibereıin, — dep Qosımanov qazaqy dóńgelek stoldyń shetindegi aq moıynnan stakanǵa toltyra quıdy.

Úı ishinde qaımyǵatyn Qarasaı bolmaǵan soń, Dıka stoldyń shetine uıalshaq qyzdarsha búgilip kelip otyra ketti.

— Al, káne, osy úıdiń mal-basynyń amandyǵy úshin tartyp jibereıik! — Baǵanadan beri ózine serik taba almaı eki beti narttaı qyzaryp jalǵyz iship otyrǵan Kleımanov qyrly stakandy Dıkanyń qolyna ustata berdi.

Tuńǵysh ret zorlap otyryp Dıkaǵa araq ishýdi úıretken osy Qosımanov. Sodan beri dánigip alǵan Dıka, bul úıge kúıeý keldi degenshe, murny jybyrlaı qalatyn.

Shúpildegen bir stakandy tastap alǵan soń, buıyǵy jigittiń basy kóterilip, qaptyń aýzy sheshildi. Qonaqtar kóp qınap, qolqa salmaı-aq óziniń kúndegi aıtyp júretin óleńderin murnynan tizip aǵyta jóneldi. «Aqqum», «Jaıdarmannan» bastap, aýyl arasynda aıtylyp júretin soǵys jyldary shyqqan óleńderge deıin tirkep, soǵyp otyr. Óleń aıtqan saıyn daýsy ashyla túsedi. Alǵashqyda óleńniń náshine qaraı yrǵalyp, basyn sál qozǵap otyr edi, qyza kele bar denesimen qoparyla teńselip, ızeńdep ketti.

— Páleý degen. Áı, myna dıirmenniń qudaıy qaıtedi-aı. Óziniń daýsy dál qyzdyń daýsyndaı. Qyz bolsań, ollahı, saǵan úılener edim, — dep Qosımanov shaı quıyp otyrǵan kelinine qarady.

— Jezde-aı, bir toıda eki jarlyq bolýshy ma edi. Bir apamyzdy azsynyp, endi Dıkaǵa aýyz salǵyńyz keldi me, — dep jas kelinshek sylq-sylq kúldi. Oryndy qaljyńǵa án tyńdap otyrǵan atshy da, Qosımanovtyń ózi de qosyla kúlisip, úı ishi máz bop qaldy. Áıtse de bir aýyz tildespeı jatyp sózden súringen Qosımanov, ásheıinde jópshendige jol bere qoımaıtyn aýyzdyqsyz asaýlyǵyna basyp, tosylyp qalýdy boıyna shaq kórmeı dórekileý jaýap berdi.

— E, Aqbópe-aý, bir apańa aldyryp qalatyn sińirine iligip óle almaı júr deımisiń. Jezdeńdi synǵa salyp kór, áli de bolat syndyratyn qaýqary bolmasa, múrdem ketsin. Ha-ha-ha..

— Ógizdiń ózi qartaısa da, murny qartaımaıdy deýshi edi, áıteýir murnyńyzdyń jaqsy ıisten qalmaǵanyna da shúkirshilik, — den kelinshek te ile qaǵyp tústi.

Qarq-qarq kúlgen Qosımanov «Aqbópe sekildi tamasha kelinshekter úshin kótereıikshi!» dep taǵy da quıdy.

Aqbópe burynǵy ádetimen búgin de birkıer táýirlerin kıgen. Qandaı qonaq kelmesin úı ishin, ydys-aıaqty kirshiksiz taza ustap, ózi muntazdaı bop qarsy alý onyń oń jaqta otyrǵanda-aq alǵan tárbıesi. Japyraq gúldi, kókshil krepjorjet kóılegi men basyna tartqan aq jibek oramal aq maraldaı kórikti áıeldi odan saıyn sulýlandyra túsken. Oramal astynan kóringen qoıý qalyń shashtyń bos órgen toqpaqtaı bir burymy moıynǵa orala kelip, aqqý tósti aımalap, tolqyndanyp tur. Aqbópe shaı quıýǵa eńkeıe berse-aq, úlbiregen balapan tamaqty qytyqtap, sıpap qalady.

Dıka taǵy bir stakandy aýdaryp tastaǵan soń, jymyń-jymyń etip otyrdy da:

— Endi oryssha óleń aıtaıyn ba, — dep úıdegilerge erkelegendeı basyn kótermesten murnyn ýqalaı berdi.

— Aıt, aıt. Sháýpále! Áı, oryssha da úırenip alǵan ba ózi? Dıka úırenbeıtin dúnıe júzinde eshteme bolmas, shirkin, zerek qoı bul, — dep Qosımanov mıyǵynan kúlip kıteliniń jaǵasyn aǵytty.

— Men qytaısha da aıta alamyn, — dep Dıka odan saıyn elirip, bıyl boranda eki kún túnep ketken orys jigitteriniń aýzynan «qaǵyp alǵan» óleńderin shyrqaı jóneldi. Úı ishi taǵy da dý kúlki. Qosımanov shegi túıilip, jastyqty baýyryna basyp domalap qaldy. Atshy jigittiń eki ıyǵy selk-selk etip, kózinen jasy aqty. Oryssha ánniń on ekide bir nusqasy kelmeıdi, anda-sanda keıbir sózderdiń nobaıyn áreń ańǵaryp qalmasań, basqa túk túsinip bolmaıdy. Biraq ony sezip otyrǵan Dıka joq. Qyzyp alǵan.

— Áı, osy Báıtóbetiń neshege keldi eken. Aı, bizdiń ókshemizdi basyp júrgen shyǵar-aý, qashanǵy Dıka bul...— dep Qosımanov kóse jigitke qarap oıǵa ketti. Onyń oıynda otyrǵan Dıkanyń jas mólsherin eseptep bilý emes edi, onymen qaljyńdasyp otyryp Aqbópemen betin birjola ashyp alý bolatyn. Sol oıyna jetken sekildi.

— Dıka, osy sen neshedesiń?

Jigit tómen buǵyp, jymyńdaı beredi.

— Áı, aıtsańshy.

— Sıyr jyly týypsyń dep júretin. Qaıdan bileıin...

— Jalaq bolǵanyń sodan eken ǵoı. Ha-ha-ha!.. Al sıyryń, qaı sıyr? Já, qoıshy sony. Óziń bir 30-40-qa kelgen shyǵarsyń, á?

— Keldik qoı, — dep Dıka baısaldana qaldy.

— Al endi, shynyńdy aıtshy, osy kúnge deıin óziń jigitshilik quryp kórdiń be? Ha-ha-ha!..

Dıkanyń sary tabaqtaı jalpaq beti túgel kúlip jaıalyqtaı bop ketti.

Aqbópe sál ǵana ezý tartyp:

— Jezde-aı, siz de suramasty suraıdy ekensiz, — dep shaı jınaı bastady.

— Suramaǵanda qaıteıin, ómirdiń eń bir shyrynyn tatyp kórdi me eken, bileıin degenim ǵoı. Shirkin, biz de bir kúni tuǵyrdan taıamyz-aý, — dep Aqbópege qısaıa jatyp qarap sóz tartty. Biraq bul joly jaýap bolmady.

Qosımanov Aqbópege qarap, shyn yntyǵyp jatyr. Kóz aldynan keshegi soǵys jyldaryndaǵy oqıǵalary da óte shyqty. Elde jigit joq. Qyz-kelinshek kóp. Qyrdyń qyzyl túlkisinshe, kóringen jerde kóldeneńdep, kes-kestep óte beredi. Qosımanov ókildikpen el aralap júrip, mundaı túlkilerdiń talaıyn-aq qarǵa aýnatyp, umar-jumar soǵyp alatyn. Tipti uzaq sonarǵa túsip qınalǵan kúni de kemde-kem. Kóbinese «qan sonar» men «kelte sonardan» asyrǵan jeri joq. Endi, mine, aldynda bulańdap, taǵy bir túlki otyr. Buǵan úlken aıla-qaqpan kerek. Shoshytyp alsa, túlkiden aıyrylyp qana qoımaı, kúlkiden aırylýy da haq.

Aqbópe osy úıdiń kelin balasy. Qazir jesir otyr. Kúıeýi Jálel boranda sýyqqa ushyp ólgeli, mine, tabany kúrekteı bir jyl ótti. Qarasaı ishtegi qudandaly adamdary men kórshi aýyldarda otyrǵan jaqyn juraǵattarynyń basyn qosyp, balasynyń jylyn berip attandyrdy. Ásheıinde qaıda jıyn-toı bolsa, taǵy buǵylarsha eleńdep otyratyn kári-qurtań, kempir-shal qaqaǵan qystyń sýyǵyn elemeı, jaıdaq shanaǵa talasa-tarmasa otyryp keldi de, asqa soıǵan kók bestiniń eti men asta-tók taǵamǵa dán yrza bop, elderine tarasty. Erteń ózderiniń de kóz jumary esterine kirip shyǵar emes, qaısybiri qýtyń-qýtyń etip, ómiri kórmegendeı astyń etin ólermendene, qunyǵa jep, kete-ketkenshe kári ezýlerine damyl bergen joq.

Bárinen de paıdaly oralǵan Táshim molla boldy. Osy mańda ólim-jitim bola qalsa-aq, kári quzǵynsha ushyp jetetin molla, osy joly da óziniń jýas tory bıesiris salt mine salyp, sáskede attyń basyn osy úıge kep bir-aq tiregen. Kópten bastary qosylmaı yndyny keýip, «sýsap» júrgen kárilerge kúni-túni sharıǵat aıtyp, shólderin qandyrǵan. Endi aýlyna qaraı uzaı bere-aq taramys qolyn qoınyna suǵyp jiberip, ishki qaltasyndaǵy «qudaı jolymen» dep tapqan bir býma aqshasynyń syrtynan sytyrlata basyp-basyp qoıdy. Ústine kıgen qarakól jaǵaly áli mini quramaǵan bir qaralyq qara kók drap paltosynyń etek-jeńine shúńirek kózin bir júgirtip ótip jymyń etti. Qalyń qaptal shapanynyń syrtynan tyrsyldata zorlap kıip jatqanda paltonyń qoltyǵy aıyrylyp, byrt-byrt sógilgen. Anadaı jerde kózi jaýdyrap qarap turǵan Jáleldiń tuńǵysh uly Bolat júgirip kelip, aıaǵyna oralyp, «aǵamnyń paltosyn shesh, bul aǵamdiki» dep óksip-óksip jylap jiberip edi. Bir jaǵynan qojalyǵy da bar Táshim molla balanyń basynan sıpap turyp, «oı azamat, ózi azamat bop qalypty, jylama, qaıtsin, paqyr, — dep jubata kelip, — taǵy birde ádeıi soǵyp, súndetke otyrǵyzam ózim», — dep endigi jyly-jumsaqtyń orny bolarsyń-aý degendeı, sábıdiń nasybaıyna suǵanaq kózimen emine qaraı qalǵan. Buryn da ol jóninen qulaqqaǵys bala shyr etip, qaıta burylyp, ájesiniń baýyryna tyǵylǵan.

Kisi aıaǵy basylǵan soń, «Maljan aǵashynyń» baýyryndaǵy jalǵyz úı burynǵy kásibimen kún keship, báz-baıaǵy qalpynda ózgerissiz tura berdi. Jyly qorada qanatyn qaǵyp-qaǵyp alyp, tamaǵy jyrtylǵansha qosyla shaqyratyn balapan aq átesh, aıaǵy úsigen shoınaq qyzyl áteshpen birge alakóbede oıanatyn osy úıde Dıka ǵana. Óziniń kúndegi ádetimen aýyz úıdegi qaq ashaǵa ilýli qol shamdy jaǵyp alady da, qap-qarańǵy at qoraǵa, sodan soń sıyr

qoraǵa baryp kún kóterilgenshe tyqyr-tyqyr mal jaılap júrgeni.

Abajadaı qoranyń ishindegi úsh-tórt bólmeniń birinde jibi túzý saǵat joq. Úlken úıdiń qolmen sylaǵan bujyr-bujyr qońyr qabyrǵasynda jıekterin tot basqan atam zamanǵy temir saǵattyń qańylshyqtaı tili toqtaǵaly qashan. Salmaǵyn arttyrý úshin vınt baılaǵan saǵat tasynyń shynjyry qarny jarylǵan qoıdyń isheginshe shubatylyp turǵaly, mine, tórt jyl. Jáleldiń qol saǵaty bolýshy edi, burnaǵy jyly otyn kesip júrip aǵashqa soǵyp alyp, betiniń kúlparshasy shyqqan. Sodan beri esh jóndeýsiz, abdyranyń túbinde jatyr.

Biraq sol úıge sol saǵattyń tipti qajeti de joq. Bul úıdegi Dıkadan basqa adamdar bastary iskenshe uıyqtap turady da, jaılanyp otyryp shaıǵa qanyp alǵan soń, árkim ózine menshikti jumysymen aınalysady. Shaı jınalyp bolysymen Jámish shesheı men Aqbópe qazandyqtyń astyna qıdy toltyra qalap, keshke deıin semirtip turǵan soǵymdarǵa jem daıyndaýmen bolady. Sonaý Maljan baıdyń úı múlkinen qalǵan eski kózi, berekeli jurtynyń quty — dáý taı qazan erteden qara keshke burq-tarq qaınap, býy aspanǵa shyǵyp jatqany. Dúnıege kelgeli tóńkerilgen mes qarnyn jalyn jalaı qaımyjyqtaı juqartyp, jylda shuryq-shuryq tesilse de, Qarasaı jylda qaıta jamatyp ottan bir túsirgen emes.

Mal jaılap kelgen soń Dıka óziniń qutty orny — qazandyq bólmeniń qara kóleńke buryshyndaǵy temir qursaýly tas dıirmenine otyrady. Tabıǵat qol dıirmenge laıyqtap bergendeı doǵal bitken qamyt aıaǵyn baýyryna yp-yqsham jınap alady da, arpa men bıdaıdy dıirmenniń úńgisine toltyra salyp, jarma ǵyp túsire beredi. Anda-sanda tamaq ishýge turǵany bolmasa, bólmeniń ishine lyq tolǵan qoıý býdyń ishinde dıirmenniń áýenimen birge yńyldap ánge salyp, qas qaraıǵansha yrǵańdaıdy da otyrady.

Jalǵyz úıdiń tirshiligi osylaısha aqyryn mımyrt jyljyp óte beredi. Qazandyq basynda kúıbeńdep mal qamymen júrgen áıelder men Dıka kúnderiniń qalaı ótkenin de baıqamaıdy. Áıteýir qas qaraıa ushyp jyǵylady. Kún shyqsa-aq boldy, kún batady» degen sóz osy úıdiń kesimdi ýaqyty, óz saǵaty sekildi.

Jálel qaıtys bolǵannan keıin de jylap-syqtap azynaǵan qaraly úı qaıta sabasyna kelip, kún kórisi birqalypty óte berip edi, biraq kúıeýiniń jylyn bergen kúnnen bylaı Aqbópe úshin bul turmystyń arqaýy úzilgendeı boldy.

Eń alǵash qalyń aýyl ortasynan shyǵyp, osy japan túzdegi jalǵyz úıge kelin bop túskende, Aqbópe «elsiz-kúnsiz jerde bul úı qalaı tur. Bul arada ish qusa bolyp jarylyp óletin shyǵarmyn» dep ishteı tolqyǵan edi. Biraq kún artynan kún ótip, ýaqyt ótken saıyn tipti elin, tórkinin saǵynýdy qoıdy. Tek Jálel jolaýshylap ketkende ǵana úı ishinde bir nárseniń orny joqtaı oısyrap, jas kóńil taǵat tappaı, áldeneni ańsap, saǵynyp qalatyn kezderi bolmasa, eri qasynda júrgende kóńiline tıtimdeı ýaıym-qaıǵy kelmeıtin-di. Jasynan qazaq aýylynda eski ádet-ǵuryptyń keıbir sarqynshaǵyna etene bop ósken qyz, kelinshek bop túsken soń da, sol saltty saqtap, qazaq ǵurpynyń tabaldyryǵyn attap ótken kúni bolǵan joq. Sondyqtan ba, jas kelinshek joldasynyń jylyn kútip, el ishinen bata oqı kelgen adamdar bolsa, daýsyn shyǵarmaı ǵana syńsyp jylap, erin joqtaǵannan basqa kóńiline bóten oı alǵan joq-ty. Endi, mine, sońǵy kezde óz-ózinen qońyltaqsyp, kóńili qulazyp, úı ishinde bir buraýdyń basyn syndyrmaı, tapjylmastan jatyp alatyndy shyǵardy. Buryn Jáleldiń súıegin kózi kórse de ólgenine kóńili senbeı, álde bir jaqqa jolaýshylap ketkendeı qımaıtyn ystyq sezimniń oty sónip, eriniń jylyn berisimen sońǵy aqtyq úmit birjola úzildi. Jáleldiń bar keskin-keıpi, ystyq jar qushaǵy árkim bólip áketken kıim-keshegimen birge ketip, endi kelmesteı, orny sýı qaldy. Tek qana qabyrǵada ilýli turǵan Jáleldiń úlkeıtilgen kártishkesi ǵana qańyraǵan úı ishine muńaıa qarap, qyrshyn ketken adal dostyń aıanyshty keıpin sezdirgendeı.

* * *

Jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, búgingi Qosımanovtyń qylyǵy Aqbópeni odan saıyn oıǵa saldy.

Qap-qarańǵy bólme ishi tym-tyrys. Tamaq piskenshe uıqy meńdep qalǵyp otyrǵan atshy basy jastyqqa tıisimen qor etti. Qonaq úıge lyq tolǵan júrginshilerdiń arasynan shopr Ospan bólinip, otaýǵa kelgen. Aqbópe salyp bergen tósekte biraz dóńbekship jatty da, ol da uıqyǵa kirdi.

Dalada boran kúsheıe túsken sekildi. Yshqyna soǵyp tur. Qıyrshyq qar qyraý basqan alasa terezeni urǵylap damylsyz ysyldaıdy. Tar qýysqa jınalǵan qar uıtqı soǵyp, muzdaı tilimen áınekti jalap-jalap alady. Tóbesi jabylmaǵan pesh moıny ishtegi jylýdy sýyra tartyp gýildep tur. Úı ishinde uıyqtamaı jatqan eki-aq adam. Qosımanov pen Aqbópe ǵana.

Appaq mamyq tósekte jatqan Qosımanov qalyń atlas kórpeni serpip tastap, jaǵyn taıanyp, shyntaqtaı túsip jatty. Bolar-bolmas aǵarańdap kóringen Aqbópeniń shymyldyǵynan kózin almaı, onyń árbir dem alysyn, tynysyn tyńdap, ańǵa túsetin búrkitshe qomdanyp-qomdanyp qoıady. Dúnıedegi bar qyzyq, búkil lázzátti sol shymyldyq ishine qamap qoıǵandaı jutyna qaraıdy. Baqandaı bir jyl boıy er adamnyń ystyq qushaǵyn kórmeı jesir otyrǵan kelinshektiń sozyla túsip jatqan appaq jumyr balǵyn denesi kóz aldyna elestep, qulaǵynyń túbinen, tamaǵynyń astynan map-maıda ystyq lebi sharpyp ótkendeı bolady da, ón boıy shym-shym shymyrlap, tamyr-tamyry solq-solq etedi. Sol mezette atyp turyp qasyna jetip barǵysy kelip umtyla beredi de, áldebir alpamsadaı qýatty qol eki ıininen basyp, shektirip tastaǵandaı bolady. Azdan soń bar oı, yjdahat tek shymyldyqtyń ishine birjola aýyp, qus tósektiń ústinde tizerleı túsip, in aýzynda kirpik qaqpaı tyshqan ańdyǵan mysyqsha shoqıyp uzaq otyryp qaldy.

Aqbópe bolsa Qosımanov elestetkendeı alshaıa túsip, ashyq jatqan joq, kishkentaı Raýzasyn baýyryna qysyp, uzaq oıda búk túsip jatyr. Syrtta ysyldaǵan, sýyldaǵan aq boran ózin tumshalap orap alǵandaı óne boıy qaltyrap, búrise túsedi. Tútegen boran Jáleldi shyr kóbelek aınaldyryp, dedektetip ushyryp áketip bara jatqandaı bolady. Eki qoly kókke qaraı erbeńdeı berip Jálel súrinip qulaıdy. Uıtqyǵan esirik boran tunshyqtyra tap berip ústinen basa beredi. Aqyry Jáleldi jermen-jeksen etip kómip, ármen qaraı birin-biri qýalaı oınaq salyp uzap ketedi. Jan túrshiktirerlik osy bir eles boran bolsa-aq Akbópeniń kóz aldynan áste ketpeıdi. Jasynan ne isheıin, ne kıeıin demeı, erke ósken ashyq minezdi, aq jarqyn Aqbópeniń kóńili bul kezde jası qalady. Eteginiń ashylǵan, jabylǵanyn áli bile qoımaǵan búldirshindeı jas kúninen turmysqa shyǵyp, kele eki qursaq kóterip, analyq sezimi oıanǵan shaǵynda úlken baqytsyzdyqqa kezikkeni esine túsip, kózine móltildep shyq úıiriledi. Qudaıǵa ne qylyǵym jaqpaı osynsha baqytsyz bola qaldym dep, órtenip bara jatqan ishtegi dertti. syrtqa shyǵaryp qatty kúrsinip qaldy: «h-oh».

Sál sybysqa eleńdep jatqan Qosımanovtyń kózi shyradaı jaınap, uıı bastaǵan denesin lezde jınap aldy.

— Aqbópesh, áli uıyqtaǵan joqsyń ba?! — degen sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin de ańǵarmady.

Jas kelinshektiń ishinen shyqqan ashshy jalyndy, arzan nápsini ańsaǵan ystyq jalyn dep uqty.

Aqbópe dybys bermedi. Óziniń estirte kúrsingenine qysylyp, yńǵaısyzdanyp qaldy. Lezde kórpemen basyn tumshalap alyp, kózin tars jumdy.

Biraq Qosımanov muny da ózinshe jorydy: buryn aǵasyndaı kórip júrgen úlken adamǵa kóńilin birden sezdire qoıý da ońaı bolyp pa. Álgi belgiden artyq ne kerek.

Endigi jatystyń reti joq. Jasyqtyq. Reti kelgen yńǵaıly kezeńdi sýytyp almaý kerek.

Túni boıy ishken araq odan saıyn jeliktirip býyndary syrt-syrt etip ornynan turdy. Aqbópeniń tósegine qaraı Qosımanov batyl jyljydy.

* * *

Uıqysy sergek shopr Ospan Aqbópeniń ashyraq shyqqan úreıli daýsynan oıanyp ketti:

— Bu kim?!

— Men ǵoı, Aqbópesh, aıǵaılama, — dep sybyr etken Qosımanov kórpe syrtynan túrtip, Aqbópeniń denesin tinte bastaǵan qolyn lezde tartyp ala qoıdy.

— Ne izdep júrsiz?! Esik ana jaqta.

— Esik izdep júrgen joqpyn.

— Endi ne kerek?

— Aqyryn sóıleshi, Aqbópesh, jurt oıanyp keter. Aıaq jaǵyńa otyraıyn ba? — dep Qosımanov tósekke otyra bergende, Aqbópe kirpishe jıyrylyp kórpesin tumshalap aldy.

— Baryńyz.

— Aqbópesh, bir sóz aıtaıyn dep em.

— Osy jarym túnde ne qylǵan sóz?

— Endi... endi óziń bilesiń ǵoı.

— Men túkti de bilmeımin, baryńyz, erteń aıtarsyz.

— Aı, Aqbópesh-aı, bala emessiń, bilesiń ǵoı, tym qurymasa bilegińnen ustaıynshy, — dep Qosımanov kórpe astyna qolyn júgirte bergende, Aqbópe shorshyp ketti. Qosımanov «bul ásheıin úırenshikti qarsylyq» dep batyl qımyldaı berip edi, jas kelinshek tósekten qarǵyp túsip, esikke qaraı umtyldy. Qosımanov bileginen shap berip jibermeı tur.

— Ne degen uıatsyz edińiz, meni kim dep tursyz, — dep Aqbópe qolyn julyp alyp aýyz úıge shyqqanda, Qosımanov ta ilese ketti.

Shopp Ospan budan ári shydamady. Ornynan atyp turyp aýyz úıge umtyldy:

— Bul ne janjal?!

— Janjaly nesi, — dep mastyǵy lezde tarqaǵan Qosımanov tór úıge qaraı jylysa berdi.

— Ar, uıat qaıda? — dep shopr Ospan gúr ete qalǵanda kórpeniń astyna kirip te ketti. Tar úıdiń tórt qabyrǵasy birdeı jańǵyryǵyp, «ar, uıat qaıda!» degendi shopr Ospan emes, kómeıi keń, jalpaq pesh, Jáleldiń úlken sýreti aıtyp turǵandaı boldy.

Aıdalada ókshelep qyrǵı qýǵanda jan dármende jolaýshy adamnyń qoltyǵyna jyp berip panalaıtyn boz torǵaısha Aqbópe shopr Ospandy bas saldy. Jálel ólgeli aǵa-aǵa tyıylǵan jas qaıtadan sorǵalaı jóneldi. Yzadan, namystan shyqqan jas.

— Jesir dep basynatyn shyǵar. Jálel ólgen soń, endi meni bóten sanaǵany ǵoı. Ne degen mazaq, ne degen azap, eri joq adamdy qorlaýǵa bolady deıtin shyǵar, — dep kúıinip jylady.

Dir-dir etken jas áıeldiń ystyq, balǵyn denesin baýyryna basyp, jup-jumyr ıyǵynan qushaqtap, «janym, jylamashy!» — degennen basqa jubatý aıta almaı, óne boıy qalsh-qalsh etken shopr Ospan qalyń shashyna ernin taqaǵanda, bulshyq etti, som jaýyryndy, iri jigittiń lebinen Aqbópeni jalyn sharpyǵandaı boldy. Shopr Ospannyń aýzynan eriksiz shyqqan «janym» degen sóz Aqbópeni odan beter tebirentip jiberdi. Jálel osylaı deýshi edi. Yp-ystyq jas, temir tóske tamǵan qorǵasyndaı Ospannyń keýdesine quıyla berdi.

* * *

Erteńine, alagóbeden turǵan Qosımanov Aqbópege kórine almaı, betinen basyp orazasyn da ashpastan kete barǵan. Qaıyn jurtyna qaıtyp kelmesteı bop, jerge qarap ketti.

Osy túnnen keıin Aqbópe múldem ózgerdi. Japandaǵy jalǵyz úı mańaıdaǵy aýyl ómirinen qandaı beıhabar jyraq jatsa, bul da osy úı ishindegi turmystan alshaqtanyp jeke qaldy. Jálelmen otasqaly jastyq qyzyǵyn birge ótkizgen óziniń otaýy salqyn tartyp, bóten adamnyń úıindeı seziledi. Ózi erteń ketetin bir kúndik qonaq sekildi.

Onyń osy halin úı ishindegi úlkender de seze bastaǵan. Aqbópemen ashyq sóılespese de, onyń «buzylyp» júrgenin ishteı uǵynyp, árkim óz ishine túıip, endigi jaıdyń syńaıyn ańdýmen ǵana boldy. Jáne eriniń artynda baqandaı bir jyl tapjylmaı otyryp shańyraǵyn ustap kelgen jas kelinniń endigi «qubylýyn» eshqaısysy aǵattyqqa jorı almady. Basý aıtyp, aqyl berýdiń de reti joq. Onyń ústine, úı ishine qatal, tymyrsyq Qarasaıdyń aldynda Jámish te taıqaqsyp, Aqbópe jaıly tis jaryp sóılesýge batpady.

Óz semásyndaǵy adamdardyń qyms etkenin qas-qabaǵynan ańǵaratyn Qarasaı da otaý úıdegi salqyndyqty birden sezgen. Áıtse de, basyna qandaı aýyrtpalyq túsip, kóńiline nebir jaman oılar oralsa da, áste jamaǵatymen aqyldasyp isteýdi er adamnyń boıyndaǵy ezdik, qasıetsizdik sanaıtyn ol osy joly da Jámishpen lám dep sóılesken emes. Tek ishten tynyp, kún uzyn túnerip qana júretin. Tún bolsa-aq qashan kózi ilikkenshe áldebir oılar qamap, júreginiń qaltarysynda buǵyp jatqan jasyryn bir syr mazalap shyǵatyn.

Tereńinde jatqan osy bir syr búgin sýyrsha bas kóterip, batyl baılamǵa keletin kún týdy. Oǵan sebep bolǵan Aqbópeniń haty.

Túneýgi Qosımanov túnep shyqqan kúnnen beri tolqyp júrgen Aqbópe búgin belin bekem býdy. Qolyna qalam alyp múdirmeı jaza berdi.

«Áke, apa, — dep bastalǵan hattyń artynan kóńildegi bar oı birden aqtaryla ketti. — Taǵdyr salǵan iske ara túsýge bolmaıdy deýshi edińder. Ras, meniń basyma túsken sol taǵdyr salmaǵynan meni eshkim arashalap alyp qalýǵa shamasy kelmedi. Jáleldiń artynda qalǵan eki jetimekpen birge shyryldap men de qala berdim. Amal ne. Mine, sodan beri onyń ornyn joqtatpaıyn dep áli otyrmyn. Oǵan renjimeımin de. Ózi bolmasa da, arýaǵy rıza bolsyn dedim.

Tiri adam tirshiligin jasaı beredi eken ǵoı. «Ólmegenge óli balyq» degendeı. endigi oıym — eki kishkentaı bóbektiń qamy. Solar adam bolsa eken, jetim atanyp qaǵajý kórmese eken deımin. Mundaǵy ata-anasy da olarǵa Jáleldiń ornyn sezdirmeıdi. Áıtse de týǵan ákedeı qaıdan bolsyn. Jálel ketkeli men de ózimdi osy úıde otyrǵan bóten adam sekildi sanaımyn. Úı ishiniń maǵan degen kóńiliniń alalyǵy bolmasa da, tystaǵy adam jatsyna qaraıtyn sekildi. Tipti aıtýǵa da uıat, meni jurtta qalǵan jesirge ǵana balaıdy. Ras, taǵdyr salǵan soń, ony kóteremin de.

Endigi oıym kózge túsken noǵaladaı japandaǵy úıde jalǵyz otyra bermeı, elimdi tapsam deımin. Eki qolǵa bir jumys, el qatarly túrtinip eńbek etip, kishkentaı sábılerdi jetkizsem deımin. Elge barǵannyń endi aıyby joq shyǵar. Kópten beri qatynamaı da qoıdyńdar. Osy hatty alysymen, meni kóshirip alyńdar. Eldi de, jerdi de saǵyndym. Endi bul arada otyrýdyń esh reti qalmady. Tez, hat jetisimen kelińder. Munda mal da bar. Tiri adam bolǵan soń ony da oılamaı...»

Osy jerde hat short úzildi.

— Aqbópesh-aý, úı ishi azynap ketipti ǵoı. Balalardy aýyrtyp alarsyń. Qazirgi kez naǵyz jaman ýaqyt, — dep úıge Jámish kirdi.

Rasynda da tańerteńnen ot jaǵylmaǵan bólme ishi salqyn. Teristik jaqtaǵy kishkene terezege turǵan juqa qyraýdan yzǵar esedi. Tórdegi alasha ústinde oınap otyrǵan Bolattyń názik saýsaqtary qyzaryp, jelke shashy úrpıip, óńi bozarǵan.

Aqbópe pesh moınyn ashýǵa jer úıdiń tóbesine shyqty. İshine qum toltyryp tikken kıiz jastyqshany alyp, qalqan qoıý úshin jeldiń ańǵaryn baıqady.

Dalada úp etken jel joq.Tym-tyrys. Túneýgi qatty borannan keıin aıazdyń saǵy synyp, kúnge jan kire bastaǵan. Ábdikeı kúni qoı qumalaǵy qarǵa batty, endi qys uzaq bolmaıdy desip, tájirıbeli qarttardyń boljaý aıtqany shyn boldy. Bir-birimen boı talastyra sozylǵan jaljal qyrattar aq jaýlyǵyn jarym-jartylaı sheship tastap, qaraıyp jatyr. Buryn qaırańǵa jaqyndaı almaıtyn kemeshe alystan oraǵytyp jyljıtyn kún endi beri qaraı órmelep, kúmis qarǵa kirpigin shansha bastapty. Qystaǵydaı sezimsiz, salqyn qaramaıdy, reńinde jyly shyraı bar. Qazir kún uıasyna qaraı eńkeıip batýǵa jaqyndasa da, boıyndaǵy qyzýy ketpegen. Ústinen jaıaý borasyn arylmaıtyn siresken aq qardyń beti qabyrshyqtanyp, ár jeri setinep, sógile bastaǵan. Anda-sanda jerde soıaý qýraılar qyltıady.

Aqbópe Maljan aǵashynyń teristik jaǵyndaǵy taqıa tóbeniń basyna qoıǵan molaǵa qarady. Qystaı uıtqı soqqan tolassyz sapalaq boran ishinde appaq bop kórinetin tórt qulaqty zırattyń kúngeı beti erigen. Yq jaǵy qalyń qar. Bul — Jáleldiń beıiti. Únsiz qalǵyp turǵan zırattyń mańy bir kezde shyqylyq-shyqylyq ete qaldy. Qalaq quıryǵyn jypyń-jypyń etkizip shyǵa kelgen ala saýysqan zırattyń bir qulaǵyna baryp qonady. Jany shyǵyp bezektep júr. Bul nege shyjalaqtap júr dep Aqbópe kóz almaı qarap edi. Álden ýaqytta zırattyń tasasynan qylt etip qyrdyń qyzyl túlkisi shyqty. Zady aq tyshqan ustaǵan bolýy kerek. Tyshqandy qoıa beredi de, qap-qara súıir tumsyǵyn arasyna tyǵyp sozyla túsip ańdyp jatady. Ábden silesi qatqan tyshqan endi jyljı berem degenshe atylyp baryp bas salady. Tyshqan búlk etpeı esi shyǵyp jatsa, aıaǵymen qaqpaqyldap odan saıyn zyqysyn shyǵarady. Tipti bolmasa up-uzyn kúlte quıryǵyn ózi tistelep, aınala shaýyp asyr salady. Tońqalań asyp oınaıdy. Kúnge shaǵylysqan aq qardyń ústinde aýnap-aýnap, júni burynǵydan da qulpyryp, qaıtadan tyshqandy áýreleıdi.

En dalada emin-erkin jaıbaraqat júrgen osy túlki men ýaıymsyz ala saýysqannan bóten qybyrlaǵan qara-qura joq. Sonaý alystaǵy «Qyzemshek» dóńiniń baýyryna jetkenshe kórinip jatatyn aıdaý joldyń ústinde qatynaǵan birde-bir jolaýshy kórinbeıdi. Japan túz sulyq jatyr.

Aqbópeniń kóńili burynǵydan da jabyrqap, tóbeden tústi. Qarańǵy qoranyń buryshyna taqtalap úıgen kebý qaıyńnan bir qoltyq alyp úıge ene berip edi, tap aldynan atasy qarsy shyqty. Kelininiń júzine qaramaı, tuqyraıǵan boıy óz úıine baryp kirdi. Buryn otaýǵa sırek keletin Qarasaıdyń myna júrisinen seziktenip, Aqbópe qolyndaǵy otynyn peshtiń aýzyna tastaı berip, dóńgelek stolǵa júgirip keldi. Hat jazǵan qaǵaz jerde jatyr.

— Mynany túsirgen sen be? — dep hatty jerden kóterip alǵan Aqbópe Bolatqa bas saldy.

Ózimen ózi bop, oınap otyrǵan jazyqsyz balanyń kózi jypylyqtap, aýzyna sóz túspeı:

— Joq... bilmeımin... — dep, onda turǵan ne bar degendeı anasyna qarady.

— Endi kim, saıtan ba túsirgen?!

— Iá degen, saıtan emes, atam oqyǵan jańa. Aqbópeniń júregi sý ete qaldy. «Masqara-aı, oqyp qoıǵan eken ǵoı.

Dalaǵa shyǵarda bir jerge jasyryp ketpegenimdi qarashy. Uıat boldy-aý».

* * *

Qarasaı aýdan ortalyǵynda eki-úsh kún jatyp, Qosımanovtyń úıindegi Haleldi úıine alyp qaıtty. «Shesheń naýqastanyp jatyr, seni kórip kishkene kóńili kóterilsin» dep, ótirik syltaý aıtyp, byltyr mektepti birge bitirgen joldastarymen joǵarǵy oqýǵa daıyndalyp júrgen balanyń aıaǵyn jerge tıgizbedi.

Dúnıe júzinde Halel úshin bir ystyq jer — qurbylarymen qatar oınap-kúlip, birge ósken «Qyzyl jalaý» men óziniń úıi turǵan «Maljan aǵashy». Jazǵy demalys kúnderinde ózimen klastas joldastary keıde sol «Maljan aǵashyna» bara qalsa, bir-eki kúnnen keıin-aq zerigip, kete-ketkenshe asyq bolatyn. Darıanyń ortasyndaǵy meńireý aralda qalǵandaı alasuryp, jol tosyp, júrginshi kútip álekke túser edi. Al Halel bolsa jazǵy kanıkýlynyń qalaı zymyrap óte shyqqanyn da ańǵarmaı qalady.

Halel syrtta júrgende áke-sheshesin balasy esebinde saǵynsa, Aqbópe jeńgesi men Dıkany qurbysy, týysqany retinde saǵynady. Aqbópe onyń aldynda ózin jeńge esebinde ustamaıdy da, Halel ózin qaıny esebinde ustamaıdy. Bir-birimen jarqyldap ashyq oınap-kúlip máz-meıram bop alysyp-julysyp jatqany. Tipti, keıde bir klasta oqıtyn qatar qurbylarynsha joq nársege talasyp qalyp, lezde qaıta tatýlasady. Olardyń ashýynyń basy — alysyp júrip Haleldiń qoly batyp ketse, oınap otyryp Aqbópeniń sózi batyp ketedi. Aq jarqyn, aqyldy jeńge tilge de usta, aıtysa qalǵanda bir sózben shońqıtyp otyrǵyzyp ketetin. Ondaı jerde sóz kótere almaıtyn Halel qyzaraqtap murny qýsyryla qalady. Biraq qaıtymy shapshań aqkóńil bala artynsha-ak qaıta jadyrap, óziniń osal jerinen basqan Aqbópeni renjitip aldym ba dep, qashan kóńilin tapqansha qıpyjyqtap bitedi.

Al Dıka she. Halel úıde júrgende Dıkanyń eki qulaǵy ezýinde. Úı sharýasymen qanshama qajyp júrse de, Halelge qosyla qalsa sharshaǵanyn umytyp ketedi. Qysty kúnderi shóptiń qýysynda, jazdy kúnderi aǵashtyń baýyrynda qyp-qyzyl narttaı bolyp terlep, yrs-yrs alysyp júrgenderi. Qashan úlkender ústinen shyqqansha umar-jumar domalaıdy da jatady. Bulardy kóbinese ańdyp júretin kári ájesi. Dıkanyń oınap jatqanyn kóre qalsaq: «Oı esalań neme, balamen bala bolyp, jaman túıeniń jabýynsha jarbań-jarbań alysqansha, jumysyńdy isteseıshi», — dep úıge qýyp tyǵady. Máz-meıram bop arsalańdap júrgen Dıka, lezde ózgerip, qabaǵyna tún ornaı qoıady. Únemi myqynynan temen syrǵı beretin jamaýly shalbaryn bir kóterip, sharýasyna zytyp otyrady. Al jaqyn mańda Qarasaı júrse, Dıkamen oınamaq túgil, ony kúldire de almaısyń. Úı ıesiniń qabaǵynan-aq yǵyp júredi. Ondaıda Halel qasynda tursa da, oǵan kóz toqtatyp qaramaıdy. Tanymaıtyn adamyndaı onymen tildespeı, mıtyń-mıtyń óz sharýasymen bolady.

Eki-úsh kúnnen beri ońtústik jaqtan ókpek jel turǵan. Dala alaı-túleı. Qarasur bult jóńkı aýnap, baýyrymen jer syzyp, teristikke qaraı údere kóship jatyr. Aspan alasuryp dóńbekshigen sekildi. Jel keýlegen ulpa qar syǵymdalyp, shógip qalǵan juqa jerlerine sý túsipti.

Qaý shópti kópirte salǵan jalpaq shananyń oń jaǵynda otyrǵan Qarasaı tereń oıda. Jalbyr tonǵa uqsaǵan aspan astyndaı ishi alaı-túleı.

Sońǵy bir jyl Qarasaı úshin tóbeden jaı túskendeı, qudaı taǵalanyń ońdyrmaǵan jyly boldy. Talaı jyldan beri shashaý shyǵarmaı jıǵan mal, mańdaı ter, qyrýar eńbegi bir-aq kúnde esh bolyp, ot basy, búkil qara ormany ańyrap, adyra qalǵaly tur. Bar súıenishi, shańyraq ıesi eki ulynyń birin sum ajal tamyrymen sýyryp alyp ketti. Sońynda qalǵan eki sábı de erteń bul úıden múlde ketpekshi. Sheshesi olardyń bireýin de tastamaıdy. Arada bir-eki jyl ótken soń-aq, olardyń kóńili sýyp, jat baýyr bolyp ketetinine kúmán joq. Bárinen buryn Aqbópe bul úıden ketti degenshe, onyń ákesi Qapysh ta jonyn syrtqa salyp, aýlaqtaı beredi deı ber. Búkil Omby ishindegi aqshanyń kózin tabatyn áıgili saýdagerden aıyrylǵan soń, Qarasaıdyń sharýashylyǵynan da mán ketetinine shák joq. Qapysh — úlken qalaǵa baratyn ótkel. Qarasaıdyń saýdasynyń retin keltiretin sol. Qyzy bul úıden ketse, Qapysh pysqyryp ta qaramaıdy. Bárinen batatyny osy. Onyń ústine Aqbópe taǵy da bireýdiń eteginen ustaıtyn bolsa (basy jas adam jesir bop otyra berer deısiń be) balalardan kúderińdi birjola úze ber. Balalarymen ketse, Aqbópe oń jaqqa túskendegi ákelgen óz jasaýymen ǵana ketpeıdi. Jálelge, balalarǵa tıisti enshisin birjola alyp ketedi. Oǵan aıylyn da jımaıdy. Zań orny da ara túsedi. Al endigi senetini myna Halel bolsa, onyń da osy shańyraqtyń astynda malyn maldap, janyn jandap otyrar beti kórinbeıdi. Endiginiń balasyna senim joq. Erteń oqýyn bitirip alǵan soń, úlken qalalardyń birine bilim qýyp kete barady. Ony sheshesi de qoldaıdy. Eki jaqtap otyryp alsa, qansha adýyn bolǵanmen Qarasaıdan bıliktiń ketetinine ımandaı sen. Bala ýysyńnan bir shyǵyp ketti degenshe, oǵan sóziń ótip, degenińmen júrgizem dep oılama. Erteń óz qoly óz aýzyna jetip alǵan soń. ózi sekildi oqyǵan bir tik baqaıdy alady da, basy aýǵan jaqqa tartyp júre beredi. Sonda búgingi kúni shalqyp turǵan Qarasaıdyń turmysy ne bolmaqshy. Joq, ól, tiril, qaıtkende de Haleldiń aıaǵyna tusaý salý kerek. «Qulannyń qasýyna, myltyqtyń basýy» dóp kelip tur. Ári enshi alyp Aqbópe kete almaıdy, ári óz betimen qaǵýsyz Halel kete almaıdy. Quda da tynysh, qudaǵı da tynysh. Qyzyl jalaýǵa júrer túni Jámishpen kúńkildesip: «Aqbópege sezdirip qoı. Tosynnan estise, shorshyp keter. Qulaǵyna quıa ber»,— dep ketken. Biraq Aqbópe qarsy bolar deımisiń. Eger balasy kónbese she? Qarasaıdyń óne boıy qaltyrap, muzdap ketti. Tesigi keń, juqa kertpish murnynyń ushy dir-dir etti. Soıaýlanǵan sırek qyl basqan jalpaq beti jybyrlap, «shynymen ákeniń aıtqanynan shyǵar ma ekensiń» degendeı, úlken otty kóziniń qıyǵymen balasyna qarady.

Haleldiń kóńili — qamajaı.

* * *

Aqbópe jazǵan hatyn eline jibere almady. Tórkin jaǵyna qaraı júretin jolaýshyny kútip júrgende, oılamaǵan jerden ákesi Qapyshtyń ózi kelip qaldy.

Kóńili jarymjan bop, ózin dalaǵa tastaǵan shirigen jumyrtqaǵa balap, qaıǵy jutyp júrgen Aqbópe búkil úı ishi kóship kelgendeı qýanyp, bir jasady. Ásirese ákesimen ere kelgen kishkentaı baýyry Maratty qaıta-qaıta qushaqtap súıip, maýqyn basa almaı júr. Qyz kúninde týys qadirin bilmeıtin edi, endi on úsh jasar balany artynan izdep kelgen dardaı azamat kórdi.

Biraq bul qýanysh ta uzaqqa barmady. Jańa ǵana kóz baılana bere pesh moınyn jabýǵa tysqa shyǵyp, qabyrǵaǵa súıegen aǵash satyǵa aıaǵyn salar-salmasta qaıta tartyp aldy. Úı syrtyndaǵy japyraqsyz sıdam qaıyńdardyń ushar basynda qara quzǵyndar tym-tyrys múlgip, qujynap otyrǵan. Kenet daýyl soqqandaı bári dý etip ushyp, baq-shaq bolyp, keshki dalany basyna kóterdi. Qara bulttaı qaptap, shyr aınalyp júr. Súıtkenshe bolmaı aǵashtyń baýyrynan qylt etip shanaly jolaýshy shyǵa keldi. Tóbege urǵandaı ne isterin bilmeı ańyryp turyp qalǵan Aqbópe, úıdiń tusyna jete bergen at oqys pysqyrynǵanda baryp boıyn jıyp, úıge jyp berip enip ketti. Esikten sháýildep shubyra shyqqan bir qora ıttiń lezde únderi óship, shananyń aınalasynda jarysa sekirip, ıesine arsalańdap keledi.

Úıden shapshańdatyp Dıka da shyqty. Halel ústindegi tulybyn sheship úlgirmeı, bas salyp qushaqtap, qalyń jaǵanyń ishinen betin taba almaı aımalap jatyr. Uıalastar da ıesin tanyp, qara tulyptyń óńirin, arqasyn tyrnalap, qaıta-qaıta asylady.

Qarasaı bolsa qadaǵa bastaryn túıistire baılaǵan qos kúreńdi tanysa da, tanymaǵan adamdaı tosyrqap, kirpik qaqpaı qadala qalypty.

— Bular kim? — dedi álden ýaqytta. Dıka ne degenin estı almaı, qıpyjyqtaı basyp qasyna keldi. Biraq qaıtaryp suraı almady.

— Sen, nemene, kereń bolǵansyń ba óziń?! Attardy doǵar!

Dıka búgejekteı basyp, tas qyp oraǵan tamaq baýǵa bir, qulaq baýǵa bir júgiredi.

— Áýeli bojyny aǵyt, kótermeni túsir, dúleı. Qashan uǵar ekensiń!

— Aǵataı, úıge quda kelip jatyr. Búgin keldi. — Qarasaı Qapyshtyń kelgenin bilip tursa da, quda degen sózdi estigende, kirpideı jıyrylyp, qoınyna bir kesek muz tastap jibergendeı titirkenip ketti.

Qatal ıesiniń aldy-artyna sekirip erkeleýge bata almaı qashanda quıryǵyn butyna tyǵyp múláıimmen qalatyn kári qanshyq, osy joly da jol júrip kelgen Qarasaıdan qaımyqqanmen, jaratylysyndaǵy ıttigine baǵyp, tilersegi maıysyp kelip, aıaǵyna oralǵan. Qarasaı áli qata qoımaǵan qaz-qatar salbyraǵan boljyr emsheginiń tusynan teýip qalyp, qańq etkizdi.

— Áne bir silimtik kimdiki. Sulyny sen berdiń be, esýas! — dep úı aldyndaǵy bıik qardy shuńqyrlap oıyp, soǵan tókken sulyny kúrt-kúrt jep turǵan kebeje qaryn, megejin bıege qarap, zirk etti.

— Joq, men bergem joq. Suly óziniki. Táshim molla ǵoı, — dep Dıka kózi jypylyqtap turdy da qaıta jymyńdady. — Bolatty otyrǵyzyp koıǵan.

— Ne deıt?! — Qarasaıdyń óńi ózgerip sala berdi. — Attardy myqtap baıla. Qar jep qoımasyn.

Tysta qabaǵy qars jabylǵan Qarasaı úıge jaırańdaı engen. Tórde, qalyń bóstek ústinde mamyq jastyqqa shyntaqtaı jatqan qudasyna qushaq jaıa umtyldy. Qapyshtan tómendeý otyrǵan Táshim mollaǵa bas ızeı salyp, qudasynan qushaǵy ajyrasymen aq shymyldyq ustaǵan bolskeı aq kereýetke baryp, Bolattyń ústine túsip qulyndaı qaldy. Sup-sýyq taramys qolymen tizesinen basyp ústine mal baýyzdaıtyn qasapshydaı óńmeńdeı tóngen qojadan úreılenip, júregi qozǵalǵan bala, eki kúnniń ishinde qý shúberekteı bozara qalypty. Qanaty qatpaı turyp, terek basyndaǵy uıasynan qulaǵan qarǵanyń dármensiz saryaýyz balapanynsha eki kózi jaýdyrap jatqan músápir bala atasyn kórgende muńyn shaǵyp shyr ete tústi. Tyǵylyp-aq jatyr eken. Óksip-óksip jylaıdy.

— Óı, qarashyǵym sol, zeketiń keteıin, qurmaldyǵyń bolaıyn. Mine, endi azamat boldy degen osy emes pe, — dep asty-ústine túsip aınalyp tolǵanǵan Qarasaıdyń myna qylyǵyna qazandyq aýzynda júrgen Jámish tiksinip qaldy. Ásheıinde balalarynyń mańdaıynan da ıiskep, emirenbeıtin qatal ákeniń joq jerde ózeýreı ketkeni ersi, oǵash kórindi.

Halel syrt kıimin sypyryp tastap, júgirip otaý úıge kirgen. Jeńgesin saǵynypty. Teris qarap otyrǵan Aqbópeni bara bas salyp qushaqtady. Burynǵydaı alysa túspekshi edi, biraq Aqbópe tý syrtyn berip burylmady. Iyǵyn ishine tartyp, júzin alyp qashady. Halel áýelde ádeıi istep tur eken dep, julmalap júrip ózine qaratyp edi, muńdy kózin kórip seskenip qaldy. Júregi áldeneden sekem alyp, aýzyna sóz túspedi. Kópten kórmegendiki me, Aqbópeniń óńi ózgergen sekildi. Sál júdegen be, qalaı? Japyraǵy ashylyp, kúlip turatyn qyzǵaldaqsha únemi jaırańdap júretin jeńgeniń júzi jadaý. Qarashyǵy úlken aıaly kóziniń astyndaǵy ádemi meńi de sýyq. Shashyraı shyqqan kún shapaǵyna malynǵan kóktem dalasyndaı únemi nurlanyp, shýaqtanyp turatyn óńi, qazir sulyq jatqan bulyńǵyr kúz dalasyndaı da, ýyz bettiń tap ushyndaǵy qap-qara meń sol dalada, kóshken jurtta ıesiz qalǵan tóńkerýli eski qazan sekildi.

— Akbópe, men saǵan birdeńe ákeldim, kórseteıin be? — dep Halel qoınyna tyqqan zatty kólegeıleı asha berip, qaıta búrkedi. Burynǵy ádetinshe Aqbópe bas salyp, jarmasa túsedi ǵoı dep oılap edi. Ol úndemedi.

— Senbeı turmysyń. Qarashy óziń. — Aqbópede ún joq.

Budan óri Haleldiń shydamy taýsylyp, qoınynan búkteýli bir zatty sýyryp aldy. Aýdannan shyǵar aldynda: «Aqbópeniń kóńili jarym ǵoı, mynaý áıelderdiń jaqsy kóretin matasy, ala bar», — dep ákesi dúkennen panbarhyt ápergen. Halel jarqyratyp jaza bastady.

Aqbópeniń muńdy kózi jasqa tolyp, móldiregen eki-úsh marjan úzilip-úzilip tústi.

* * *

Qarasaıdyń adam turatyn úı sanynan mal turatyn qora sany kóp. Bir-birine tirkestire salǵan baspa qoralar qoıannyń jymy sekildi. Qýys-qýysyna qarańǵyda enip ketken bógde adam bir qaltarysynda qalyp qoısa, tań atqansha taýyp shyǵýy neǵaıbil.

Qazir aýyz qoranyń jýan arqalyǵyna qos tilerseginen qyl arqanmen asyp qoıǵan qara qoıdyń terisin Táshim molla jalaqtaǵan aǵash sapty bákisimen syryldatyp, judyryǵymen irep túsirip jatyr.

Jańa Qarasaı:

— Ýa, Jámish, qazanyńdaǵy ıisi shyǵyp jatqan neniń eti? — dep tór úıden dybys bergen.

— Neniń eti bolýshy edi. Shoshqanyń etin ákelgen joq eń ǵoı? — dep, ettiń ıisin sezse de sezbegendeı ádeıi qıastanyp suraǵan Qarasaıdyń sózinde bir kákir baryn túsine qalǵan Jámish te aldyn ala jumsaq kekesinmen jaýap berdi. Qashanda urys shyǵaryp, úı ishindegi adamdardy qýyrdaqsha qýyrar aldynda, Qarasaı osylaısha belgili nárseni túsinbegendeı jorta qazbalap surap, soqtyǵýǵa qara izdeıtin. Biraq bul joly ol Jámishtiń sózin sham kórmedi. Qaıta jaırańdaı kúlip:

— Bizdiń kempirdiń osyndaı ilmeshegi bar. Tili jaı til emes, shotaıaq qoı, shotaıaq! — dep, qudasynyń aldynda qaljyńǵa basqan. — Jámish-aý, qazanǵa jylqy etin salypsyń. Soǵymnyń sybaǵasy óz aldyna. Qudaǵa tartar basyń qaıda?

— Ýa, qoıyńyzdar. Sybaǵadan artyq ne kerek. Áýre bolmańyzdar, — dep Qapysh shynymen azar da bezer bop shorshyp túsip edi.

— Joq, ol bolmaıdy. Biz ózimiz sizdiń úıge barǵanda maı berseńiz de jeı beremiz, — dep Qarasaı onyń sózin qulaǵyna ilmeı, Táshimdi ertip qoraǵa shyqqan.

Qazir soıylǵan qoıdyń mańynda Qapysh ta, úıdegi bir-eki qonaq kempirler de tur. Sabalaq jún seńseń qara teri eki jaqqa túrilip, qoıdyń eti jalańashtana bere, qonaq kempirdiń biri qyzyl kózin sham jaryǵynan alaqanymen kólegeıleı túsip, ıne sabaqtaı almaǵan adamsha syǵyraıyp kep ústine tóne qarady da, basyn qaıta kóterip aldy:

— Túh, jaryqtyq-aı, ózi de appaq qardaı bolǵan eken. Baýyzdarynyń ózi maı ǵoı turǵan, — dep aryq qolymen bir-eki shymshyp qaldy.

— Yqylas túzý ǵoı, yqylas! — dep Qarasaı qoı qasynda endi aıaldamaı, Qapyshty ertip qol shammen qoralaryn aralap ketti. Shym-shytyryq qoranyń asty tolǵan asha. Ara-arasymen kele jatqan ekeýi áýeli sıyr qoradan ótti. Óńkeı kebeje qaryn mama sıyrlar saǵyz shaınaǵandaı bappen kúıis qaıyryp, yńqyldap-gúrsildep, qaısybiri pysyldap, jalpaıyp-jalpaıyp jatyr. Qabyrǵanyń uzyna boıyna tartyp, eki basyn qaıys ilmeshekke ilgen syrǵaýylda ıin tiresip, qaz-qatar qonaqtap taýyqtar otyr. Qasyna kelgen adamdardy sezgen keıbiri kózderin ashyp qyryldap, moıyndaryn sozyp-sozyp qoıady. Jyp-jyly uıadaı qoranyń ishi muntazdaı. Sıyrlar jatqan taqtaıdyń aınalasynda bir qıqym shóp joq. Tap-taqyr ǵyp sypyryp tastaǵan. Áıtse de, muqıat jınalǵan shashaýsyz dúnıeden bir kinárat tappaı qoımaıtyn ádetine basyp, Qarasaı Dıkany kinálap, kústanalaı jóneldi.

— Myna qarashy endi, istep qoıǵanyn. Maldyń astyndaǵy kóńge shóp jiberme, jiberme dep neshe qaqsasa da qulaǵyna kirmeıdi. Sıyrlardyń astyna deıin shópti kópirtip salady, álgi dúleı. Jylda shóptiń teń jarymyn rásýá ǵyp júrgen bir sý mı.

— E, Qareke, sonda da shóbińiz qashanda murty qısaımaı artylyp qalady. Kolhoz aman bolsyn, — dep Qapysh jymyń etti. — Erteń ol tezek bolady. Áıteýir, úıge qaıta kiretin kiris qoı.

— Ol ras, — dep arqasyna batyp, beli qaıyspaıtyn dúnıege qaıta oralmaı, Qarasaı jylqy qorasyna bettedi.

Qysqy túgi qalyńdaǵan atandaı jylqylar býy burqyrap kúrt-kúrt jem jep tur. Tebisip qalmasyn dep árqaısysyn bir-birinen alshaqtap, aralaryn aǵashpen bólgen. Ásheıinde adam qasyna kelse oqyranatyn attardyń ádeti joq bularda. Kisi keldi-aý dep moıyn da burǵan joq. Toqmeıil.

— Shirkin, jylqy balasy basqa maldan erekshe-aý. Kúni-túni aýyzdarynda damyl joq. Bıylǵy tógip alǵan tórt mashına aq suly qazir bitýge taqady. Qısapsyz jeıdi ǵoı jylqy maly, — dep Qarasaı bir kóterilip qoıdy.

— Myna bir turǵan qaısy, men kórgem joq bilem, — dep Qapysh dóńgelengen semiz baıtaldy nusqady.

— E, bul anada Maltaıdan satyp alatyn aryq kók emes pe.

— Batyr-aý, sol ma?! Qysqa qaraı kók tartyp qulpyrýyn qarashy patshaǵardyń.

— Aıtqandaı, siz ishi qabysqan osy da mal bop keter me eken dep kúmándanyp edińiz-aý. Jem shirkin qoısyn ba. Jáne ózi bir túrine qaramaı jemqor neme eken. Aldyna ne tókseń de shydatpaıdy, naǵyz qazanat bolyp shyqty. Bir ishkende bes-alty shelek sýyńdy bir-aq syńǵytady.

— Quda-aý, osynyń ózin qanshaǵa alyp edińiz.

— Bir jarym surap, mágereshin aıtyp, araqtyń ıisin sezdirgen soń, birge túskeni qaıda. Ashshy sýdyń atyn estise keıbireý ot kórgen kóbelekteı jalp etip ýysyńa túse ketpeı me. Endi, kóre qalyńyz. Jurttyń qysqy soǵymy azaıyp, jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵynda bul tórt jarym, beseýińe sóz aıtqyzbaıdy, — dep Qarasaı kúrekteı alaqanyn ysqylap-ysqylap aldy. — Bıyl tórt-beseýin toǵyttym. Qalǵanyn jaqynda oryndaımyn. Osy joly kelisip kelgen jerlerim bar.

— Paı-paı, myna býyryl at ta jarylaıyn dep tur eken. — Qapysh óziniń ańǵarmaı suqtana sóılegenin seze qoıyp, qudasynyń kóńiline kelmesin degendeı, bir-eki túkirip, býryldyń jalyna saldy qoldy. Atandaı bıik attyń ústine qonǵan masa taıyp jyǵylarlyq jup-jumyr. Shoqtyqtaǵy bir ýysyn ǵana qaldyryp, qalǵanyn kúzegen kerege jal bylq etpeıdi. Búkil moıyn etpen tutasyp ketken. Tastysyna qol batpaıdy. Uma maıy kindikke tirelipti.

Qarasaı da attyń aldyndaǵy naýaǵa qarap jeýsiz turǵan sulyny kerdi.

— Keıingi kezde bul jemnen de qaldy. Sere shyǵaryna kúmán joq, — dep endi qudasyn qoı qoraǵa bastady.

Eki quda biriniń úıine ekinshisi kele qalsa, baılyqtaryn kórsetip, sharýashylyǵyn maqtan etetin ádetteri. Bir-biriniń aldynda baılyǵymen ǵana bedeldi ekenin ekeýi de ishteı uǵynady. Ózderiniń óresi, jeter jeri osy jıǵan-tergen malynyń, saýdasynyń tóńireginen aspaı jatsa da ony mesheýlik emes, ótkerilgen pysyqtyq, istiń oıy-qyryn biletin, ár nárseniń kózin tabatyn ónerlilik dep túsinedi.

Qoı qora — tóbesin qoldyń salasyndaı etip balapan qaıyńmen jaýyp, maıamen tirkestire salǵan keń albar. Malǵa shóp salatyn jalǵyz Dıka bolǵanmen, ishin qýystaı alǵan maıanyń ár jerinde aǵash sapty julǵyshtar salbyrap tur. Shópti mal basyn taptamas úshin aldyn syrǵaýyldarmen bekitken. Jıyrma shaqty qoı uzyn jáshiladan ottaıdy.

Qarasaı men Qapysh tóńkerýli jatqan úlken naýaǵa kep otyrdy. Ekeýi qashanda osy araǵa kelip aqyl qosýdy unatatyn. Qapysh kúzenmen astarlaǵan qarakól jaǵaly paltonyń óńirin aıqara túsip jaıǵasty. Elýlerdiń mol ishindegi onyń betinde osy kúnge deıin bir syzat ájim joq. Bir kezde Omby tóńiregine aty málim bolǵan qaraǵaıdan qıyp salǵan on eki bólme úıi bar aty shýly Ǵabıbolla saýdagerdiń Sálımá atty sulý qyzynan týǵan Qapysh ta aq sarynyń kóriktisi, túgel altyndatqan kúrek tisteri sham sáýlesine jaltyldaı túsip, qudasyna kúle qarap otyr. Tamaǵyn kenep alyp, áńgimeni Qarasaı bastady.

— Iá, Omby ishinde ne jańalyq bar?

— Omby ishi báz-baıaǵy qalpy. Jaqynda ǵana baryp qaıttym. «Kazachııde» eki kún boldym. Osy sońǵy bir jumanyń ishinde ettiń qany jerge tımeı ketti. Másokombınattyń qory azaıyńqyrasa kerek. Kolbasany kóp shyǵarady da, etti dúkenderge baıaǵydaı mol túsire almaıdy. Onyń ústine qazir qalaǵa kelýshiler kóbeıip ketipti. Tyń kóterý úshin Altaıǵa, Qazaqstanǵa tilenip shyqqan jolaýshylardan kóziń súrinedi. Vokzal basy qujynaǵan halyq. Sodan bolar, másokombınattyń eti ashanaǵa, restoranǵa túsedi de, dúkenderdiń sórelerine jaıylǵan azyn-aýlaq et qala halqyna shaq kelmeıdi. Túskenin túskeninshe bólip áketedi.

— E-e, bazardaǵy ettiń kóterilýi de sodan eken ǵoı, — dep Qarasaı bazar narqyn estigenshe asyǵa tústi.

— Kóterilgende qandaı, kúıip tur. Semiz qoılardyń eti 30-35-terdiń ústine shyǵyp ketti. Saýdanyń der kezi. Átteń jol buzylǵaly tur, áıtpese, — dep Qapysh basyn shaıqady.

Jaratylysynda kerbez, pań Qapysh qazir qudasynyń aldynda óz-ózinen asyǵys sóılep, tym jaıdary kúledi.

Kómeıine tyǵylyp, jumyrlanyp otyrǵan bir syryn búgip, shyǵara almaı otyrǵan adam sekildi. Qarasaıdyń júzine kóziniń qıyǵymen urlana qarap, syńaıyn ańdyp otyrǵan qalyp bar. Mundaı arbasýdyń talaıyn basynan ótkergen ákki Qarasaı da muny sezip, qashan aıtar eken dep júregi daýalamaıdy. Onyń oıyndaǵy tek Aqbópe jaıy.

Qazaq ǵurpynda erin bir jyl kútip otyrý áıel zatyna shart bolsa, ol synnan Aqbópe ótti. Endigi Qarasaıdyń kútetini kelininiń ruqsaty bolmaq. Myna alasapyran kezde qudasynyń aıaq astynda kele qalýy da tegin emes. Ot ala kelgendeı, erteń qaıta júrem deýi de sol bolsa kerek.

Biraz áńgimeniń basyn shalyp, oraǵytyp kep, aqyry Qapysh qudasy úreılene kútken sózge aýysty.

— Al, Qareke, men endi amandyq bolsa, erteń júremin. Óte asyǵyspyn. Sizge úlken bir qolqa sala keldim, — dep qaltasynan altyn jalatqan jaltyraǵan juqa portsıgaryn alyp, shylym tutatty. Qarasaı bireý jutqynshaǵyn syǵyp jibergendeı, úni shyqpaı demi bitip surlanyp otyr. Qudasyna aıtar sózdi aldyn ala daıyndasa da, á degende ne derin bilmeı, álden ýaqytta baryp tilge keldi:

— Iá, ruqsat, aıt qolqańdy. Ár nárseniń ýaqyty bar degen. «Qudaı saldy, biz kóndik». Biraq bizdiń de aıtar bazynamyz bar. Bizdiń de oıymyz...

— Sizdiń bazynańyzdy kótermegen kúnimiz bar ma, Qareke. Al bul joly shyn salmaq sala keldim. Shyn senip kelip otyrmyn. Jaǵdaı bylaı, — dep Qapysh endi, tóńiregin ustaramen qyrǵandaı minsiz sulý qasynyń ushyn odan saıyn shalqaıta kerip, áńgimeni jaı bastady.

Osy kúni, qarap otyrsańyz adam balasynyń dúnıedegi bar óneri az ǵana ǵumyryn qyzyqty ótkize bilýinde eken ǵoı. Buryn jigittiń qanaty at dep nebir júırik jylqylardy ustaýshy ek. Qazir mashına shyqty. Ana bir mashınany alǵannan beri barmaǵan jerim, baspaǵan taýym joq. Tipti sharýashylyqqa da izdeseń taptyrmaıtyn dúnıe. Baram degen jerińe dyz etkizip jetip barasyń.

— Týh. Mashınaǵa ne jetsin. Men de Halelime bireýin alyp berem be dep júrmin. Aqbópesh ekeýi saırandy salyp júrer edi, — dep Qarasaı Qapyshtyń tamyryn bir basyp ótti.

Quda sóz syńaıyn ańǵarmady ma, ańǵarsa da qolaısyz áńgimeni aınalyp ótkisi keldi me, buǵan mán bermedi.

— Biraq, sol mashınamyz kóne tartyp eskirińkirep te qaldy. Onyń ústine, Qareke, bir istiń sáti túsip tur, — dep Qapysh bir toqtady. Shylymyn bappen soryp, tútinin syzdyqtata shyǵardy da, sózin qaıta jalǵady. — Osy kúni mashına alý da ońaı emes. Ombyda mashınanyń óshiretine turǵan adamda qısap joq. Byltyr Kýlomzınodaǵy Jumabaı inishek ekeýmiz óshiretke jazylyp ek, qazir jetippiz. Eski mashınany satyp jiberem. Taban aýzynda jańa kúnindegi qunyna qaǵyp áketedi. Ondaılar órip júr.

Qarasaı: «Osynyń bárin nege aıtyp otyr. Aqbópe jaıyna kóshpeı me», — dep ishteı shydamy taýsylyp, sózdiń artyn taǵatsyz kútti.

— Al, endi... Soǵan... Qareke, birer aıǵa azbynshy aqsha kerek. Sol úshin at sabyltyp ádeıi keldim, — degende baryp Qarasaıdyń júregi ornyna tústi.

— Qansha kerek, — dedi ol julyp alǵandaı.

— Bir, jıyrma myńdaı bolsa, jetedi. Kóp uzamaı qolyńyzǵa qaıta salam.

— Óı, ol ne degeniń. Ekeýmizdiń aramyzdaǵy aýys-túıis qudaı joly emes pe. Qalta túbin qaǵyp kóreıik.

— Eh, báse. Aı, Qareke, ólsem arýaǵym yrza. Sizdeı qudasy bar adamnyń armany ne?

— Ilahı amın! Alla-taǵala osy quda degen sózińnen jańyldyrmasyn. Jálelim ketse de, sen degende kóńilim baıaǵydaı.

— Oıbaı-aý, o ne degenińiz, quda myń jyldyq emes pe.

— Onyń ras. Aqbópe de ózimizge Jálelden artyq bolmasa kem emes, ishten shyqqan baladaı bolyp ketti ǵoı.

— Árıne, árıne...

Ádeıi kelgen sharýasy tap osylaı jyldam ońǵa basa qoıar dep Qapysh oılaǵan joq edi. Sózdi alystan oraǵytyp, qarmaqty tereńge salyp otyrǵanda, toq eterin aıtýy muń eken, Qarasaı ýysyna túse ketti.

Qarasaıdyń óz esebi ózinde. Qudaıdyń des berisi — Qapyshtyń ózi kelip qolǵa qondy. Endi osy arada amal qoldanyp qalý kerek.

Sharýasyn tyndyryp, kóńili jaı tapqan soń:

— Al, endi úıge kirmeımiz be, — dep Qapysh ornynan kóterile berip edi, Qarasaı eteginen basty.

— Qapysh, sál bógelshi. Endi sen meni tyńda. Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵady degendeı, qudaı ońdap, dál kele qalýyńdy kermeısiń be. Ózim ádeıilep baram ǵoı dep otyr em. Óz úıimde aıtýǵa týra keldi.

Qapysh: «Taǵy da saýda jaıy bolar», — dep basqa eshteme káperine kelmeı shylym tutatty.

— Qulaǵym sizde, quda.

— Basqa tússe baspaqshy deıdi. Pánde basyna ne tússe de jumyr bas kótere beredi eken ǵoı. Byltyr Jálelim sýyqqa ushyp ólgende men endi uzaq jasamaspyn, sary ýaıymmen balamnyń sońynan men de aıańdaıtyn shyǵarmyn dep oılap em. Biraq «ólgenmen birge ólý joq» degen ras eken.

— E, qansha qıyndyq bolsa da tiri adam tirshiligin jasaı beredi de. Qaza joly bir basqa.

— Jálelimniń óliminen de, mine, tún jamylyp otyrmyn, bir allaǵa aıan, maǵan aýyr tıip júrgen bir nárse bar edi. Ol Aqbópe jaıy bolatyn. Shynym sol, endi Aqbópe qaıter eken, bizdi tastap keter me eken dep ishim ýdaı ashyp júrýshi edi, kóńilim jaı tapty.

Qapyshtyń jińishke qasy dir etti.

— Úıde júrmiz demese, káriler ne bile beremiz. Jámish sezip maǵan osydan bir aı buryn aıtty. Ana kishkentaılardy jetimsiretpeıik, jat jurttyń qolyna qaratyp júdetpeıik degen bolýlary kerek, — dep Qarasaı áńgimeni alystan oraǵytyp, byqsytyp otyrdy da, álden ýaqytta baryp lap etkizdi. — Balalar bizden de zerek, bizden de aqyldy ǵoı. Ózderi qorytsa kerek. Tek bizge aıta almaı júripti. Olardyń qolyn kim qaǵady. Baqytty bolsyn degennen bóten ne deıik. Halelim de er jetip, aqyly tolysty. Otaý ıesi bolatyn shaqqa kámil jetti. Ámeńgerlik qudaı jolyn túsingen eken. Aınalaıyn Aqbópe ekeýi, aman bolsa, eldiń aldy bolatynyn ózim sezem. Betterinen jarylqasyn, batańdy ber. Ilahı amın!

Qarasaı betin sıpady. Shoqyraqtatyp sóılep sóziniń sońyn shala-pula bitirip, qolyn jaısa da Qapysh ısharat jasamady. İshteı qarsy da emes. Áıtse de Halelden mundaı áreket shyǵar dep oılamaǵan Qapysh tili kúrmelip ne derin bilmedi. Onyń únsiz otyryp qalǵanynan qysylǵan Qarasaı taǵy da jýyp-shaıyp jelpeldete tústi.

— Al endi, jer degdisimen Málıke ekeýiń tez jetińder, balalardy qyzyqtap, toıyn toılaıyq. Osy keterińde oń batańdy ber, Aqbópe de, Halel de ózińnen uıalyp, ne isterin bilmeı júr. Estigenińdi bildirip, rızalyǵyńdy berip ketkeısiń.

Qapysh basyn únsiz ızep, úıge bettedi. Ol ketisimen Qarasaı qarańǵy qoranyń túpkirine, jańa Qapysh otyrǵan orynǵa Haleldi alyp keldi.

— Otyr myna araǵa, — dep shilterli qol shamnyń kómeski jaryǵynyń astynda qasynan oryn usyndy.

Qatal áke kenje ulymen buryn-sońdy bulaı jeke otyryp, jasyryn sóılesip kórgen joq edi. Halel endi ózin tuńǵysh ret úlken azamatqa balap qupıa áńgimege shaqyrǵanyn sezip, baısaldy qalyppen qulaq túrdi.

— Sen osy myna qudanyń mezgilsiz ýaqytta nege kelgenin bildiń be?

Halel áńgimeniń basy bulaı bastalar dep oılamap edi. Onyń aıaǵy qaıda saıyp, nege tirelerin de túsinbedi.

— Bilmedim, kóke... Jaı ásheıin qydyryp kelgen shyǵar, — dep Halel sóz tórkinin ańdamaı salǵyrt jaýap bere saldy.

— Joq, balam. Jaı kelmepti ǵoı. Jálelim ólip, bir jaq qabyrǵam túgel sógilip otyrǵanda, jyǵylǵanǵa judyryq dep, taǵy da osy úıdiń ornyn oısyrata kelipti...

Qarasaı qarańǵy qorada túnere túsip, aýyr kúrsindi. Shóp qýysyna qaraı ıilgen iri kóleńkesi mańdaıyn súıep jylap otyrǵan sekildendi.

— Ol ne, kóke, oısyratqany qalaı?! — dep ańǵal balanyń kózi sharasynan shyǵyp, úreılenip qaldy.

— Qapysh Aqbópeshti kishkentaılarymen qosa osy úıden múldem alyp ketýge kelipti.

Haleldiń tóbesinen jaı túskendeı boldy. «Aqbópeshti», «múldem» degen sózder búkil ón boıyn sýyq kesirtkeshe aralap ótti. Buryn Aqbópeni ózimen birge týǵan qyzdaı kórip baýyr basyp, onyń jeńge degen atyn sarapqa salmaýshy edi. Endi ańdasa, Aqbópe osy jurttan múldem ketýi de múmkin eken ǵoı. Halel tuńǵysh ret Aqbópeniń qasıetti ornyn jańa sezdi. Japandaǵy jalǵyz úıdiń bar qyzyǵy da, qýanyshy da osy Aqbópeniń boıynda eken-aý. Eger ol bolmasa bul úıde ne qasıet, ne jaqsylyq qalmaqshy. Bári de jaıdaq tóbedegi soraıǵan pesh moınynan shyǵatyn tútinshe suıylyp, tap-tuınaqtaı jınalǵan jyp-jyly bólme ishi azynap bos qalatyndaı kórindi. Haleldiń kóńili de bir sát qulazyp, júregindegi bar aıaýlysyn bireý alǵandaı sileıip otyryp qaldy.

Iá, Qapysh Aqbópeshti ǵana alyp ketýge kelmepti, osy úıdegi bar qyzyq, bar jylylyqty túp ornymen julyp áketýge kelipti. Biraq oǵan qarsy turar ne aıla-amal bar? Taǵdyr salǵan iske kim ara tura alady? Qarasaı Haleldiń balalyq sezimine osylaısha ot tastap aldy da, endi namysyna tıe sóıledi.

— Qapyshtyń nıetin erteden-aq sezgem. Byltyr Jáleldiń jambasy jerge tıer-tımeste, qabiri qurǵamaı jatyp-aq ishtegi jaqyn juraǵattary Aqbópege quda túsip qoıypty dep óz qulaǵymmen estigem. Biraq seni júdetpeıin dep aıtpap edim. Túrine aqyly saı Aqbópedeı adamǵa kim qyzyqpaıdy. Moldabaı degen Omby ishine aty shýly bir saýdagerdiń jalǵyz ulyna beredi eken dep jaqynda ǵana bireýler ósektep júr edi. Aqyry shyn boldy. Ony búgin Qapyshtyń kómeıinen sezdim. Erteń Bolat pen Raýzany Qapysh óz baýyryna salyp, Aqbópeni uzatady da qoıa beredi... Shirkin-aı, Moldabaıdyń da tasy órge domalap tur-aý, — dep Qarasaı qynjyla otyryp, shyrt túkirdi.

— Onda balalardy biz alyp qalsaq qaıtedi, — dedi Halel. Biraq osyny aıtaryn aıtsa da shynymen Aqbópe múldem ketpekshi me, bóten úıdiń kelini atanyp, az kúnde jat adam bolmaqshy ma? — degen oı túskende kóńili jasyp qaldy.

— O-oı, qaraǵym-aı, osy kúni balalaryn qaı áıel tastap ketýshi edi. Jálel bolmaǵan soń, qaıyn jurttan góri tórkin jaqyn emes pe. Ony atama. Odan da basqa amalyn oılastyrý kerek, — dep Qarasaı taǵy da shyrt túkirdi.

— Endi qandaı amal bar?.. — Halel shyn qynjyldy. Eń bolmaǵanda áli de biraz kúnge deıin ketpeı, Aqbópe tura tursa eken dep, sol az kúnniń ózin medeý kórip qımas kóńil tolqı berdi. «Shynymen alyp qalar amal bar ma, shirkin-aı, tabylsa ǵoı, sol amal», — degendeı ákesine úmittene qarady. Qarasaı da Haleldiń aýzynan osy sózdi kútip otyrǵan.

— Amal bar. Ol amal seniń qolynda. Eger sen bel sheship kirisseń, Qapyshtyń aýzyna ózim-aq qum quıam, — degende, Halel:

— Meniń qolymda? Meniń qolymda ne bar, men ne isteımin? — dep tań qaldy.

Qaıran, móldir bulaqtaı taza kóńil. Qazir ákesi aıtar sumdyqqa onyń aýzy barmaq túgil, úsh uıyqtasa oıyna kirer me. Áli qaımaǵy buzylmaǵan adal kóńil ondaı oıdan aýlaq edi ǵoı. Eger áke qolynda ǵana talaı qýlyqty jadyna toqyp, basqa taza dúnıeni kórmeı jyryndy bop ósse, salǵan jerden-aq áke sózin emeýrininen biler edi-aý.

— Al, Haleljan, kópten beri kómeıimde tirelip júrgen bir sózim bar edi. Ol — meniń de, aq sútin bergen anańnyń da tilegi, — dep Qarasaı etpetinen súıeýli tyrnaýyshty alyp, jer tyrnap otyryp sóıledi. Jáleljan bizdiń balamyz bolsa, seniń bir qursaqtan, bir sharanadan shyqqan baýyryń. Eń jaqynyń. Ekeýiń tel qozydaı birge ósip, birińe-biriń arqa súıep ótetin edińder. Biraq sum ajal degenderińe jetkizbedi. Ana kishkentaılary da tiri jetim. Endi olardy bireýge telmirtip, jaýtańdatyp qoıýdyń reti bolmas. Olaı bolǵan kúnde Jáleldiń de arýaǵy yrza emes. Endigi aıtarym, olarǵa aǵa ǵana emes, Jáleldiń ornyna qamqorshy bol. Qanatyńnyń astyna al. Aqbópeshteı bala ilýde kezdeser. Atadan qalǵan mıras bar. Ony da tentiretip jiberý atymyzǵa laıyq emes.

Haleldiń denesi muzdap, júregi úreılenip, toqtap qalǵandaı boldy. Sózdiń syńaıyn túsinse de, ondaı jamandyqqa burýǵa dáti shydamaı Halel únsiz qaldy. Aýzyna laıyqty sóz túspedi. Ákesi soıaý tis tyrnaýyshpen jer emes, onyń quıqa tamyryn tyrnalap otyrǵandaı boldy.

Onyń únsiz qalǵan qalpyn keliskenge joryp, Qarasaı endi ashyq sózge kóshti.

— Oqımyn deseń oqy. Oqýyńa Aqbópesh te, biz de qarsy emespiz. Tek aıaýly jeńgeńdi jat jurtqa jiberme. Ómir baqı jylaýmen ótpesin. Búgin Qapysh kónse kóndi, kónbese Aqbópeniń ózine aıtyp, alyp qalam, bul úıden jibermeımin. Endi óziń adam et.

Halel jańa ǵana uıqysynan oıanǵandaı selt etip, kúrmelgen tilden ashshy ún atylyp shyqty:

— Joq, joq, kóke! Munyńyz masqara ǵoı. Atamańyz, ne dep otyrsyz?

Oqys shyqqan daýystan eleń etken qoılar da bastaryn kóterip alyp, kúıisterin doǵara qoıdy. Qarańǵy shóp qýysynda juldyzsha jyltyraǵan jap-jasyl kózderin beri buryp, olar da úreılene qarady. Tek azdan soń baryp, á jaı ásheıin eken ǵoı degendeı súıir tumsyqtary qaıta qısańdap, byrt-byrt kúıiske aýysty.

Baǵanadan máımóńkemen otyrǵan Qarasaı da endi daýsyn kóterip, balasyna zekı sóıledi.

— Masqarasy ne? Men seni jarǵa ıterip otyrǵam joq. Áke sózin tastaıtyn qaıdan shyqtyń. Jáleldiń balalarynan sen bezgende bóten jurt ne istemeıdi. Sen túgil, jer ortasy jasqa kelgen mosqal adamdar da áıelin tastap, basqa bireýdiń áıeline úılenip jatqan joq pa. Ondaılar az ba. Sen nemene, solardan áýlıemisiń?!. Álde Aqbópeshti qorash kóremisiń. Áne, ana Moldabaıdyń óziń syqyldy altyn asyqtaı balasy qystaı Qapyshqa sóz saldyryp qoly jetpeı otyrǵan joq pa. Qıqańdy qoı. Qolda barda altynnyń qadiri joq. Aqylǵa sal. Aqbópesh óz adamyń, — dep Qarasaı taǵy shyrt túkirip, qaıtadan jýası sóıledi. — Tap osy joly Aqbópeshten aırylýdyń jóni kelmes, balam. Erteń-aq oqýǵa ketesiń. Eger unamasa keıin ruqsat berersiń. Onyń eshqandaı aıyp-shamy joq. Saǵan jabysyp qalatyn talaq emes. Ázirshe Jáleldiń ornyn joqtatpa. Onyń úıdegi orny da kórdeı bop sýyp, qańyrap bos qalsyn demeseń, balalyqty qoı! Keıingisin kóre jatarmyn. Ázir osy aıtqanym bolsyn. Sońǵy tilegim. Endigisin ózim-aq jaıǵastyramyn.

Qarasaı ornynan shıraq turyp, taltańdaı basyp qarańǵyǵa súńgip ketti. Haleldiń eki beti dýyldap shóp qýysynda qala berdi. Ne oılap, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıdi: jańa ákesi tastap ketken tyrnaýyshtyń basyn basyp qalyp, saby mańdaıyna saq ete qalǵandaı meń-zeń.

Kelesi kúni Aqbópe erte turyp, muzdaı kıinip aldy. Shaı qoıyp, túngi asty jylytyp júrgen Jámish ony kórgende ne derin bilmeı, shymshýyrmen otty qaǵystyra bergen.

— Apa, — dedi Aqbópe. — Ákem búgin júretin shyǵar.

— Iá, qarǵam, qazir tamaq ishe salyp attanady. Tańǵy qatqaqpen ketpese, kesheden beri dalanyń qary kúrt eridi ǵoı.

Jámish odan ári eshteme demedi. Qazandyq qasynda únsiz sileıip turǵan Aqbópe:

— Apa, renjimeseńiz, men de... — deı bergende:

— Janym-aý, ne deısiń. Qalaı ǵana qıyp seni jiberem. Shynymen osy úıdi tastap ketpekpisiń, — dep Jámishtiń erni dirildep qoıa berdi. Belin jazyp, ornynan ushyp turǵan Jámishtiń qolynan shymshýyry da túsip ketti. Uzyn boıly, aqsary eneniń bozara qalǵan óńinde, jasaýraı qalǵan meıirimdi qoı kózinde qyzyndaı tárbıelegen aıaýly kelinin qımas belgi bar. Aqbópe de anasyndaı bolǵan Jámishti ókpeletip alǵandaı qıpaqtap kep, moınynan qushaqtaı aldy.

— Apa-aý, qaıtyp kelem ǵoı. Meni múldem ketedi dep turmysyz. Eshqaıda da ketpeımin. Tek qar ketip, jer aıaǵy keńigenshe, biraz elge baryp, sergip qaıtsam deımin.

— Óı, qarashyǵym sol. Bara ǵoı onda, bara ǵoı, — dep Jámish appaq sazandaı Aqbópeniń móldiregen kózinen súıdi.

— Onda myna asty qamdaı ber. Men qudaǵıdyń qysqy sybaǵasyn salaıyn. Qapshyq qaıda eken, qapshyq?

Báıek bolyp, shoshalaǵa qaraı umtylǵan Jámishtiń cońynan Qarasaı da shyqqan. Jarma esiktiń syrtynan kelin men eneniń sózin tyndap turǵan Qarasaı shoshalanyń kiltin asha bergen Jámishtiń bileginen ustaı alyp zirk etti:

— Óı, esýas neme! Mı bar ma sende ózi. Myna basyńda bir shaınam aqyl bolsa buıyrmasyn. Nemenege apyń kirip, kúpiń shyǵyp aptyǵyp júrsiń. Qaıda jibermeksiń Aqbópeni?

— Qaıda jiberýshi em, úıine baryp keledi.

— Eshqaıda da barmaıdy. Otyr ári, jeliktirmeı.

— Jeliktirgeni nesi, — dep Jámish shyrt etkizip kiltti ashyp jiberdi. — Bir jyl boıy qara jamylyp otyrǵany da jeter. Barsyn. Biraz serpilip qaıtsyn.

— Serpiletin ne sonsha, osy úıde bireý ony qamaýda ustap otyr ma eken. Túnde ǵana sen sý mıǵa aıtpadym ba. Halel ekeýin búgin ǵana qosyp otyrǵanda, arasyn sýytaıyn dep pe eń. Biraz baýyr basyp úırenip alsyn, sosyn meıli.

— Keıin de úırener. Birin-biri unatsa, ózi de qaıtyp keledi. Zorlap qosaıyn dep pe eń.

— Óı, óziń ne aıtyp tursyń, — dep shoshala ishinde kúńgirlep, áıeline digirleı jónelgen Qarasaı, Qapysh úıden jótelip shyqqanda baryp tyna qaldy. — Osydan, Akbópeden qol úzip, Qapysh sekildi qudadan aıyrylaıyq, sonda bolsyn saǵan!..

Qarasaı qansha shyjalaqtaǵanmen kelinge tosqaýyl bola almady. Kishkentaı qyzyn kıindirip, shanaǵa orap otyrǵyzǵan Aqbópe tórkinine kete bardy. Jasynan erke ósken, birbet qyzyna Qapysh ta eshteme deýge bata almady. Tek bir qaǵa beriste Qarasaıǵa kúńk etken:

— Qareke, Aqbópe meniń qyzym bolsa, seniń de qyzyń. Qudaı qosqan balany bul úıden áketip, qaıda aparady deısiń. Baram dese barsyn. Sheshesin saǵynǵan shyǵar. Keıin Halel ekeýi bir-birimen jarasyp ketse, mende bóten oı joq.

— Olaı bolsa, Halel de birge barsyn. Shanaǵa syımasa atqa salt miner. Jer qaraıyp degdigenshe birge bolyp qaıtsyn. Toılaryn keıin jasarmyz, — degen edi Qarasaı, biraq ol aıtqany da bolmady. Halel ornynan turǵan joq. «Eshqaıda da bararym joq, aýyryp jatyrmyn» depti sheshesine.

Par at jekken jeńil qashaba úı aldynan jyljyp bara jatqanda ǵana Halel ish kıimimen ornynan atyp turyp, terezege jabysty. Juqa qyraýdy demimen úrlep, aıaýly, aq jarqyn jeńgesi qashan kózden tasalanǵansha oımaqtaı tesikten syǵalap uzaq qarap qaldy.

EKİNSHİ TARAÝ

Qys boıy tútegen aq boran kómip tastaǵan dalanyń qalyń qary bıyl kúrt eridi. Bir juma udaıy soqqan ókpek jel qardyń ókpesin tesip, shógip jatqan túıe buırattardy az kúnde jalańashtap ketken.

Tek kesheden beri ǵana jel raıynan qaıtyp, aspanda siresken qorǵasyn tústes zildeı bult ydyrap, kúnniń kózi jyltyrady. Kóktemniń alǵashqy shýaǵy bul. Az kúnde dúr silkingen Saryarqa shýaqqa maýjyrap, býsanyp tur. Zári synǵan yzǵarly qar qyrattardyń kóleńkesin panalap, jyralardyń qýys-qýysynda buǵyp jatyr. Tereń saılardyń ishi shala uıyǵan aırandaı irk-irk etedi.

Qyzyl jalaýdan shyqqan on shaqty traktor jubyn jazbaı aýyr jyljyp keledi. Jańa buzylǵan laısań joldy baýyrymen syzyp, kún sáskege kóterilgenshe edáýir jerdi utyp tastady. Árqaısysynyń sońynda tirkegen alyp shanalar aýyr tabanymen jibı bastaǵan tońdy kók baýyrsha tilip keledi. Shanalardyń ústine jasyl vagondar ornatylǵan. Alystan qaraǵanda úılerge jan bitip, qımyldap kele jatqan sekildi. Jylan baýyr temir tabany shaqyr-shuqyr etip, jerdi solqyldata gúrildep, qyrqadan kóterile bergen on shaqty traktordyń arasynan eki «Gaz-69» sytylyp shyqty.

Aldyńǵy mashınada otyrǵandar — bolashaq jańa sovhoz dırektory Morgýn, bas ınjener Raıhan, shofermen qatar otyrǵan ókil artyna bir jambastaı burylyp, ekeýimen sóılesip keledi.

— Sizder Sibirdiń qaqaǵan sýyǵyna urynbaı, naǵyz kóktemde, jyl qusymen birge keldińizder. «Lenıngrad», «Chernıgov» sovhozdarynyń jańa ornyqqan kezimen salystyrǵanda qazirgi kúndi aıt pen toıdaı deýge bolar edi. Naǵyz aqpannyń úskiriginde qurylǵan sovhoz adamdary talaı kóresini kórdi. Sýyqqa ushyp, úsikke shalynǵandar da kezdesti. Endi ne kerek, sonyń bári bir kúngideı bolmaı umyt boldy.

— Ol ras, — dep Raıhan quptaı berip edi, jaratylysynda qaljyńshyl aq jarqyn Fedor Vasılevıch ile sóılep ketti.

— Osy kóktem bizge ár kezde aldymyzdan shyǵyp, salmaq sala bermese ıgi edi. Biraq álgi ózińiz aıtqan jyl qusyn da ámse umytpaǵaısyz. Jyl qusymen qatar kelgenmen aramyz jer men kókteı-aý. Tabıǵat ózenniń seńin, kóldiń muzyn buzyp, qyrdyń qaryn sógip, kógoraı shalǵynyn olarǵa aldyn ala daıarlap, dastarqanyn jaıyp otyrǵan joq pa? Bizdiń qolymyzdaǵy barymyz mynaý ǵoı, — dep qolynan tastamaı otyrǵan boıaý qaryndashpen qoldan syzylǵan jańa sovhoz jeriniń kartasyn jaıa berip, úsheýi de rahattana kúlisip aldy.

Osy arada, baǵanadan beri sózge aralaspaı barankege jabysyp, alǵa qadala qarap otyrǵan shoferdyń shegir kózi kúlimdep, arttaǵylarǵa bir kóz tastady da, oılamaǵan jerde oqys sóz taýyp, otyrǵandardy odan beter kúlkige batyrdy.

— Fedor Vasılevıch, jyl qusyna tabıǵat kóli men qamysyn daıyndaǵanymen, súzip alar baldyryn, uıa basar ornyn ázirlep qoımaıtynyn da ámse jadyńyzdan shyǵarmaǵaısyz.

— Sóz tapqanǵa qolqa joq, — desip mashınadaǵylar biraz kúlisip alǵan soń, endi áńgimeniń betin basqaǵa burdy.

— Shynynda, sizder jylyna kelip bir jaǵynan utsańyzdar, ekinshi jaǵynan keshteý qalyp utylyp otyrsyzdar, — dep aýdandyq ókil qar sýy sińip, degdı bastaǵan jonǵa kóz tastady. Jel qaǵyp kepken sary qaýdan seldireı shaıqalyp, búkil óńir dirildep tur. Ár oıpańǵa jınalǵan jaıylma sýlar jumsaq samal ótinde, tereń kóldershe tolqyndanyp jatyr. — Qysta ashylǵan sovhozdar osy ýaqytqa deıin qurylys materıaldaryn tasyp, turǵyn úıler salýǵa biraz ázirlenip aldy. Al sizder úshin bar naýqannyń basy bir kelip otyr. Qurylys jumysymen qosa, erteli, búgin bıylǵy egistik jerdi jyrtýǵa kirispeseńizder bolmaıdy.

— Ras, traktorshylardy erteńnen bastap brıgadaǵa bolý kerek, — dep bıylǵy qaýyrt kelgen kóktem dalasyna qarap otyrǵan Raıhan da jeńil kúrsindi.

Sosyn, esterińizde bolsyn. Tyń dalasyn kóterýge sizderden az da bolsa bir kóılek buryn tozdyrǵan tájirıbemiz bar, myna jaǵdaıǵa kóńil bólińizder: jańa turǵyndar úshin eń qajetti nárse — ashana. — Ókil mashınadaǵylarmen qosa ezý tarta kúldi. — Ony kishigirim nárse dep oılamańyzdar. Qazaqta «as — adamnyń arqaýy» degen sóz bar. Kóktemdegi qara sýyqta jastar jaǵy toń-teris bop júrmesin. Keı adamdardyń shı shyǵatyn osal jeri sol.

Bul jerge alǵash sapar shegip shyqpas buryn-aq, Fedor Vasılevıch Tyń óńirinen qulaqqaǵys bolyp, talaı nárseni shet pushpaqtap estigen. Sondyqtan da sovhozǵa attanar aldynda eń birinshi oıǵa alyp, kelisken jeri de — saýda orny. Qazir artta kele jatqan bir traktordyń júgi de túgelimen sol ashana jabdyǵy.

Bolashaq sovhozdyń rabkoop bastyǵy: «Myna adam ashana bastyǵy. Buryn úlken qalanyń restorandarynda zal meńgerýshisi bolyp istegen, sharýashylyqqa kózi qanyq», — dep tyǵyrshyqtaı dóńgelek, sulý kelinshekti tanystyrǵan.

— Agafıa Nıkanorovna, — dep býyndary shuńqyraıǵan súırikteı appaq saýsaǵyn usynǵan, qyryqtarǵa taqaǵan kórikti áıel, ushy qaıqıǵan ádemi kirpikterin jıi qaǵyp, kózin tóńkerip-tóńkerip tastaǵan. Egde áıel bolǵanmen áli jyp-jyltyr betinde shar tartqan adamǵa tán ájim syzaty joq. Tek bókse tusy artyq shodyraıyp, shymyrlana tolǵan músininde ǵana sál mosqaldyq sezilmese, qyz kúnindegi oınaqy qylyǵy da, kelisti bádeni de taımaǵan. Esimi qulaqqa ersi estilgeni bolmasa, bet perdesin kelistire boıaǵan boıaýymen, túrpimen kóbesin muqıat tazalaǵan shymqaı qyzyl tyrnaǵyna deıin áli talaı dámdiden dámesi bar qala kelinshekteriniń qalpyn ańǵartady.

Ózinen múshel jas úlken bolsa da, salǵan jerden qurdasyndaı qaǵyta sóılep, kózi býaldyrlana turyp, emine qaraǵan áıel Fedor Vasılevıchke unamaı qaldy. Salǵyrt tanysyp, salqyn sóılesti. Biraq bylaı shyǵa bere osy minezin ózi de unatpaı, ishteı minep, synǵa aldy. Bir kórgen adamnyń ishine tereń súńgimeı jatyp, kústanalaı qoıýdy aǵattyq dep eseptedi.

Mine, qazirde sóz oraıyna qaraı Aǵafıa Nıkanorovna Iapıshkına esine túskende, erteń qaramaǵynda jumys isteıtin adamdardyń san qıly minezi, turmys jaıy, ómir etkeli jumbaq ekeni, sol sebepti olarmen shapshań aralasýdyń qıyndyǵy oıyn mazalap, kósilip jatqan keń dalaǵa kóz tastady.

Fedor Vasılevıch Morgýn Tyńǵa kelgen sovhoz dırektorlarynyń ishindegi eń jasy. Sondyqtan da onyń ómir tarıhy onsha uzaq emes. Budan on shaqty jyl buryn Tımırázev atyndaǵy Akademıany bitirisimen Ýkraına jerinde agronom bolyp istedi de, keıingi ýaqytta syrttan aspırantýrada oqyp, Kıev qalasyndaǵy aýyl sharýashylyq mınıstrliginde júrgen jerinen Qazaqstan tyńyna attandy. Buryn mektepte júrgen kezinen sportpen shuǵyldanǵan Fedor Akademıa qabyrǵasynda júrgende gımnast-akrobat bolyp, sport masteri ataǵyn alǵan. Bertin kele jumys basty bolyp sporttan qol úzdi de, birer jyldyń ishinde taldyrmash denesi tolyp, semirip ketti. Áıtse de buryn symdaı tartylǵan ıyqty, kelbetti jigittiń syrt tulǵasy onsha buzylǵan joq. Qaıta jasy ulǵaıǵan saıyn qulaqtyń túbinen moıynǵa qaraı jyljıtyn, kózdiń quıryǵyna juldyzdana syzyq tartatyn ájimder tolyqtyqtan bilinbeı, burynǵydan da sulýlanyp, jasara túsken sekildi. Qyryqtarǵa taqaǵan Fedor Vasılevıchtiń otyzdaǵy jigitteı kórinetini de sodan.

Mine, endi júıtkigen mashınamen shyr kóbelek aınalyp jarysqan mıdaı dalanyń bir pushpaǵy sonaý Ýkraına dalasynda ósken kishkentaı sary bala — Fedányń jaýapkershiligine berilmekshi. Buryn soqa tili tımegen, týsyrap jatqan quıqaly tyń jer Fedor Vasılevıch úshin de qaqpaǵy ashylmaǵan syr sandyq tárizdi. Buryn qarys qadam attap baspaǵan jeri.

Tyń sovhozǵa keletin adamdar da jańa. Tili de, salty da bólek jandar. Tek maqsaty, izgi armany ortaq jandar. Erteń jas ta, kári de, jýas ta, tentek te, elgezek te, jalqaý adam da kezdesedi. Sovhozǵa keletin adamdardyń kópshiligi jastar. Báriniń tilin taýyp, ustaı bilý úshin úlken parasattylyq, óner kerek. Aqyl surap, súıenish tabar eń jaqyn adamy myna qasynda otyrǵan Raıhan Sultanovna.

Fedor Vasılevıch bas ınjenerdiń ózin anyq bilmeıdi. Keshe raıkom sekretarynyń kabınetinde tuńǵysh ret kezdesip, jańa sovhozdyń qurylysy, sharýashylyǵy jaıly eki-úsh saǵat keńesken. Ol eki arada onyń minez-qulqy, ishki saraıy qandaı adam ekenin tanı qoıý qıyn-aý. Biraq sol az merzimniń ishinde Morgýnnyń anyq kózi jetkeni Raıhannyń eki qasıeti: Ana tilinde qalaı sóıleıtinin kim bilsin, bas ınjener orys tiline meılinshe jetik. Aksentsiz Sóıleıtini oz aldyna, logıkasy baı, sabyrmen otyryp, aıtatyn oıyn mánerlep jetkizedi. Sóıleı tússe eken, aıta tússe eken derlik. Buryn Shyǵys halqymen kóp aralaspaǵan, tarıh, qaısybir ádebıet kitaptary arqyly syrttaı ǵana biletin Morgýn Raıhan alǵashqy sóılegende tańyrqap qaldy. Shyǵys erkekteriniń bári Fedor Vasılevıch úshin jasynda oqyǵan Hadjı Murat sekildi ójet, qaısar, at qulaǵynda oınaıtyn batyr tulǵaly adam bolyp kórinetin de, al áıelderi ómiri aýzynyń jigin ashyp sóılemeıtin buıyǵy, tipti turmys aýyrtpalyǵynyń bári bir óziniń moınyna túsip ezilgen, bóten adamnyń kózine tike qaraı almaıtyn jasqanshaq bolyp elesteıtin. Bul bala kúninen beri qalǵan eles. Al myna Raıhan Sultanovnany kórgende, jas dırektor jańa bir dúnıege kelgendeı, baıtaq dalanyń áli de bile bilmeıtin myń qaqpasynyń birin ashyp kirgendeı boldy. Keshe ǵana Kıev aýyl sharýashylyq Akademıasynda aspırant bolyp júrgende, óz eliniń tarıhyn, geografıasyn bes saýsaqtaı biletin sıaqty edi. Sóıtse, ol — mektep, ınstıtýt qabyrǵasynda oqyǵan kóne tarıh qana eken. Búgingi tarıh qandaı tez ózgerip ketken. Klass qabyrǵasynda ilýli turatyn Sovet jeriniń kartasynan on alty respýblıkanyń shekarasyn oqýshy Fedá kóz jumyp turyp aıyryp beretin. Qaı jerde qandaı ken — kómir, temir, munaı shyǵady — oǵan múdirmeıtin. Biraq sonyń bári saıaz bilim eken. Taý-tasyn, ekonomıkalyq baılyǵyn bilý — adam basyndaǵy baılyqty bilýdiń shıregine kelmeıdi eken. Jalǵyz Raıhannyń ózi Morgýn úshin shetsiz-sheksiz mıdaı dala ómiriniń de tereń syry baryn megzegendeı boldy.

Bas ınjenerdiń taǵy bir qasıeti bul ólkeniń saı-salasyn, ózen-kólin, oı-shuqyryn jatqa biletindigi óz aldyna, jer qyrtysyna, topyraǵyna deıin bes saýsaqtaı aıyrady. Keshe egistik jer men mal jaıylymynyń kartasyn jasap, qaǵaz betine túsirgende, raıkom sekretarynyń ózi onyń aldynda shákirt sekildi bas ızep otyrdy. Úsh-tórt jyl agronom bolǵan Morgýn, jeti qat jer astynyń topyraǵyna deıin biletindeı kórinip, endigi jetpeıtini tek ǵalymdyq ataq qana dep oılap edi. Endi qarasa, myna kósile jatqan japan túz aspırant Fedor Vasılevıchke taǵy da jańa kitaptardyń betin ashty. Tuńǵysh ret qazaq dalasynyń tabaldyryǵyn attaǵanda Morgýn qıan túkpirde jatqan elge, týsyrap jatqan jerge bilim taratyp, úlgi berem dep, bıikten qarap kelip edi, endi aldynan shyqqan aq shashty ana-Raıhan men aq seleý japqan myna jer-ana da jańa bir ustazdaı kórindi. Endi ózi tómende turyp, bıikke, alysqa kóz tastady.

Ne degen ushy-qıyrsyz keń-baıtaq dala. Taýy da, toǵaıy da joq taqtaıdaı keń jazyq. Bir qyrat pen ekinshi qyrat arasy kóz jetkisiz. Anda-sanda oń jaq búıirden, sol jaqtan aınadaı jarqyraǵan kólder kórinedi. Aınalasy tunyp turǵan qamys. Qaısybiriniń orta tusynda oıdym-oıdym ǵana jaltyry bolmasa, bıik qoǵa basqan qalyń qopa.

BİRİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

Kún besindige taıana tańerteńnen beri japalaqtap jaýǵan qardyń arty boranǵa aınaldy. Mana bir kezde qop-qoıý qarly bult búrkengen zeńgir aspan az ýaqyt kógildir túske boıanyp ysqaıaqtana ashylǵan da, endigi kezekti arqanyń jelinen kútip tym-tyrys montansı qalǵan.

Dál osy mezetti ańdyǵandaı kesheden beri demin ishine tartqan yzǵyryq ótkir jel de baıaý kóterilip, urtyn tompaıta qoıdy. Alǵashqyda sulyq jatqan jalpaq óńirdiń aq kórpesin qaı jaǵynan túrerin bilmeı, myń qubylyp turdy da, teristikke qaraı birjolata jonyn bere burylyp alǵan soń, ishin tartyp, zor ýilge basty. Jańa túsken ulpa qar en dalanyń betinde jylansha ıreleńdep, jer baýyrlaı timiskilep kezip júr. Jel gúlegen saıyn qarly jylandar bastaryn qaıta-qaıta kóterip alyp, esteri shyǵa oınaqshyp mıdaı aralasa jóneledi. Kókke shapshyp shanshylyp, bir-birine aıbat shegip ysyldap, arbasyp turady da, jerge sylq etip qulap, myń buratylyp, umar-jumar domalanǵan kúıi qaıta joǵary shıyrshyq atylady. Boran kóterilip ketti.

Qysqa kún etekke qaraı jaqyndap, tútegen aqshańdaq borannyń arasynan qyzyl kúlgin túspen kómeski syǵalap turdy da, uıqyǵa maýjyraǵan sary mysyqsha kózi kilbıip baryp, birjola jumyldy.

Sabalaq júndi jumsaq terimen qaptaǵan qaıqy bas jeńil qashabaǵa jegilgen par at bul kezde alǵashqy qarqynynan aıyrylyp, búlkekke túsken. Táýet basyn bir jaǵyna buryp tastap, moınyn sadaqsha ıip julynyp kele jatqan paraıdaǵy aqbaqaı tor dónen, endi qarǵa jıi ombylap, qabyrǵasymen jetekti syqyr etkize qaǵyp, tar jolǵa talasyp keledi. Ortadaǵy jal-quıryǵy tógilgen qabyrǵaly bıik qara at ońaı oıysa qoımaı, jeńil lyqsytyp jiberip tor dónendi kúrtikke qaıta túsiredi.

Jastaıynan jylqy baǵýmen kózi shyǵyp kele jatqan atshy qysqy joldyń syryna da kánigi. Joldaǵy «Birlik» kolhozynan ótkeli qos attyń júrisin ańdyp otyrǵan. At qulaǵy kórinbeıtin dúleı borannyń ishinde syralǵy tor dónenniń boldyra bastaǵanyn sezip, attardy toqtatty:

— Tr-r-r!

Qalyń qardy taspasha tilip kele jatqan temir tabannyń bir qalypty syryly tóbege urǵandaı tyndy da, jolaýshylardyń aldy-artyn oraı soqqan burqasyn shananyń qýys-qýysyna lap qoıdy. Kózi bir ashylyp, bir jumylyp uıqy býyp maýjyrap otyrǵan ekinshi jolaýshy selk etip, basyn tumshalap alǵan qasqyr ishiktiń jaǵasyn ashyp jiberdi. Salaly sabalaq júnniń ishinde býlyǵyp turǵan qapastaǵy araq ıisi múńk ete qalyp edi, uıtqyǵan esirik boran kóz ilestirmeı qaǵyp áketti. Jyp-jyly jaǵanyń tereń qýysynan:

— Keldik pe? — degen qarlyqqan ún shyqty.

— Joq, áli on-on bes shaqyrymdaı jer bar, — dedi atshy shanadan eńserile túse berip.

Qasqyr ishik solǵa qaraı ıkemsiz aıýsha qısaıyp, shananyń aldyna qolyn sozdy.

— Aý, álgiler qaıda, salyp pa eń?

Qos attyń túndikshe jelpildegen jyly tanaýyna turǵan súńgini alyp jatyp, atshy selsoq jaýap berdi:

— Shananyń aldyńǵy jaǵynda, kilemniń astynda. — Qasqyr ishik kilem astyndaǵy shópke qolyn úńgı tyǵyp jiberip edi, shyny shólmekter syńǵyr etti.

Atshy paraıdaǵy tor dónendi túsirip, shananyń artyna baılady da, kúmis shilıaly qamyt-saımanyn shananyń aldyndaǵy qýysqa ákep tyqty. Qalyń ishiktiń salaqtaǵan uzyn jeńinen qolyn shyǵara almaı, qorbańdap jatqan álgi jolaýshydan bótelkeni alyp, aýzyn alaqanymen basyp turyp, shoqpardaı kústi qolymen túbinen bir qoıǵanda tyǵyn atyp shyǵyp qolyna keldi...

Baǵanadan beri jas dónen joldyń eki ezýine alma-kezek bultyńdap, tıtyqtatqan omyraýly qara attyń arqasy keńip, mańdaıynan qarsy soqqan ótkir jeldi qaıyqsha súzip, josyltyp keledi.

Jalpaq jatqan qazaq dalasynyń teristik jaǵyn mekendegen Qyzyl jalaý aýdanynyń qysy ejelden qatty. Aq deseń túkirik jerge túspeıtin bet jalaǵan qyzyl shunaq sary aıaz ben eki úıdiń arasy kórinbes alaı-túleı tútegen aq boran — osy ólkeniń enshisi. Eki júz, úsh júz shaqyrymǵa sozylǵan mıdaı en dalada shashyla qonǵan aýyldarǵa qysty kúni alys saparǵa shyǵý jolaýshy úshin úlken ábiger. Bul jolǵa kózsiz batyrlyqtan góri kıim men kóliktiń myqtylyǵy ǵana tótep beredi. Sondyqtan da osy jaqtyń halqy jylqy malyn qadirlep, jaqsy at bolsa kútimin taýyp, babymen minýge mashyqtanǵan.

Qyzyl jalaý aýdanyndaǵy maqtaýly jylqynyń biri osy qara at. Alyp-julyp bara jatqan aqpa, ushqyrlyǵy bolmasa da, bir qonalqy jerge qulaǵynyń túbi de jipsimeı jetetin naǵyz uzaq joldyń aty. Onyń ústine kózge túrtse kórgisiz aısyz túnde de, tútegen boranda da bir adaspaı, kózdegen jerine salyp otyryp alyp baratyn jolshyl, senimdi mal.

Osy qasıetine qanyq atshy tor dónendi paraıdan alǵan soń-aq tizgindi bos qoıa berip, qara atty óz erkine jibergen. Jol ústine túsken jal-jal oqapty burqyratyp, bort-bort jelip kele jatqan tizeli atqa qarap, «janýarym-aı, bir jigitke serik bolarlyq malsyń-aý» dep ishteı rıza bolyp otyr. Tilersekten keler ombyǵa maltyǵyp, joldan múlt taıyp ketse-aq, qara at shoq basyp alǵandaı orǵyp túsip jol tabanyna qaıta shyǵady.

Bir stakandy tastap alǵan soń, shanamen birge shaıqatylyp manaýrap otyrǵan qasqyr ishik, qulaǵan tamdaı jaqtaýǵa qısaıa beril qalǵyp ketken. Tosynnan sháýildeı qalǵan ıtterdiń daýsy qulaǵyna tunshyǵa jetkende baryp boıyn túzedi.

Qara at úırenshikti bıik qaqpaǵa kelip bir-aq tirelipti. Uzynnan-uzaq sozylyp jatqan kól-kósir aranyna záýlim bir maıa shóp úıilgen shatyrsyz bákene jer úıdiń mańy alaı-túleı. Dala da appaq, úı de appaq. Esik aldyna toqtaǵan shananyń syrylyna eleńdep, tarbaq butaq qadaǵa uılyqtyra qańtarǵan úsh-tórt jylqy qatarymen oqyrandy. Anadaı jerde basyn kekjıte baılaǵan shana arystarynyń basy ǵana qyltıady. Ústinen qar júrip ketken. İshin úńgı alǵan shóptiń jyly qýysynda buıyǵyp jatqan ala moınaq kóri qanshyq bar kúshigimen óre túregelip, qoranyń ústin basyna kóterdi. Kún-tún demeı qatynap, aǵylyp ótip jatatyn jolaýshyǵa ábden eti úırengen sary toqash muryn kóse jigit shilterli qol shammen yrǵalyp-jyrǵalyp shyqqanda baryp jym bolǵan uıalastar endi syrttaǵy júrginshide jumystary bolmaı, kúnde jyly sorpa, jýyndy quıatyn ıesine dámelene umtylyp, aldy-artyna asylyp, keskestep aıaǵyna oraldy. Qara shana at-matymen keń qoraǵa kirgende ǵana jol soǵyp tastaǵan qasqyr ishik óz-óz bop ornynan sozalań turyp:

— Ay, Dıkamysyń, munyń ne, osynshama bıpazdanyp. Bizdi sýyqqa ustap synaıyn dediń be... — dep tilge keldi.

Sary jigit ernin bir jalap alyp shamyn kótere jolaýshyǵa tóne qarady da, lez qaıta tartyp aldy. Jaýap qatpastan yrjyń etti. Ne mazaqtaǵany, ne kinásin moıyndap uıalǵany belgisiz. Tek jolaýshynyń tulybyn alyp jatyp qana murnynyń astynan estiler-estilmes kúbirlep júr.

— Men basqa bireýler me desem. Qaıdan bileıin... Bul úı — osy japan túzde qalqıǵan jalǵyz qora.

Budan bóten bul mańda qybyrlaǵan tirshilik joq. Arasy alpys shaqyrymdaı jyraq jatqan eki kolhoz aýlynyń tap ortasynda «Maljan aǵashy» dep atalatyn shoq aǵashtyń baýyryna salǵan, jolaýshylar at shaldyryp, túneıtin qonalqy beket. Jergilikti halyq muny «postaıal» deıdi.

Qora astynda úsh úı bar. Biri — Qarasaı turatyn úlken úı de, ekinshisi — Qarasaıdyń úlken balasy Jáleldiń otaýy. Endi biri qazanaspasyn ishine birge salǵan keń bólme. Qonaq úı. Qazir bul úıdiń ishi lyq toly adam. Áńgime shertip dýyldasyp otyrǵan jolaýshylar jańaǵy sary jigit bir qushaq aıazdy ala kirgende bastaryn kóterip eleńdep:

— Kim ol kelgen?

— Qaı aýyldyń adamy, — desip, Dıkaǵa qarady. Dıka jurttyń suraǵyna ile jaýap bere qoımaı, murny pyshyldap júrip qol shamyn eki-úsh ret úrlep zorǵa sóndirdi de, beti oıdym-oıdym jilinshik bez, tobylǵy tústes qaq ashaǵa qaıta ildi. Jolaýshylardyń aıaq jaǵyn ala áńgime tyńdap otyrǵan jerine qaıtadan kelip etpeleı túsip jatty da, jymyń etip, tómen buqty.

— Oý, qaraǵym-aý, aıtsańshy, kim ol kelgen, — dep tórde otyrǵan balýan deneli, qalyń qabaqty adam gúr ete qalǵanda baryp Dıka:

— Náshándik, — dep taǵy da jymyń etti. Jaryqqa jasqana qaraıtyn mysyqtyń balasynsha otyrǵandardan betin buryp áketedi. Úı ishindegiler:

— Qosımanov shyǵar qaıyndap júrgen, — dedi de áńgime aıtyp otyrǵan qalyń qabaqqa buryldy.

Jasy qyryqtarǵa taqaǵan alyp tulǵaly kesek murynnyń óńi qaıtadan jylyp sál ezý tartyp, áńgimesin jalǵaı tústi. Bylaıda shógendeı qara qoshqyl túsi jelge totyǵyp, qarakúreńdenip ketken. Onyń ústine alaqandaı-alaqandaı bop úsik shalǵan shıli beti óńin alyp tur. Ózi jymıǵanda olar da qosa jıyrylyp, bir bettiń ústinde birneshe aýyz ezý tartqandaı bolady.

— Sodan «Besterek» kolhozynan on-on bes shaqyrymdaı shyǵa bergende bolý kerek, — dep qasyndaǵy jambastaı jatqan shoqsha saqal sharqy shalǵa eńserile buryldy.

— Shamasy sondaı bolar. Ana bir qalyń shiliktiń tusy ǵoı, — dep shal da ornynan bir qozǵalyp qoıdy.

— Kóz baılana bastaǵan kez. Dalada alaǵanshyq jaıaý borasyn ǵana bar. Biz kólikterimizdi tizbekteı tirkep ilbip kele jatqanbyz. Bir mezette artymyzdan gúrildegen daýys shyqty. Mashınanyń gúriline uqsamaıdy. Jaqyndaı bergende ańǵardyq. Traktor eken. Traktor bolǵanda da bizdiń aýyldardaǵy kádimgi Nátıdiń tyryly emes. Búkil dalany jańǵyrtyp kele jatqan joıqyn birdeme.

— Tipti qara jerdi qaq aıyrǵandaı. Jer solq-solq etedi, — dep shal da ásirelep qoıdy.

— Bir kezde aq tútek boran ishinen jyltyraǵan ottary da kórindi. Álgindeı bolmaı búkil jon kúndizgideı jap-jaryq bolyp ketti.

— Ine tússe kóriner!..

— Kele jatqan bir traktor emes, adam aıtqysyz kóp traktor eken.

— Jer qaıysady-aý. Osy ómirimde ondaı kóp mashına kórgen joq shyǵarmyn.

— Iá, olar kimder eken? — dep tyńdaýshynyń biri estigenshe asyǵyp, kıip ketip edi:

— Asyqpasaıshy, aıtady ǵoı, — dep ókinishti jolaýshy onyń aýzyn qaqty.

Dáý qara da olarǵa kóńil bólgen joq, áńgimesin sabaqtaı berdi.

— Qasymyzǵa jaqyndaı bergende-aq, biz de shanamyzdan túsip, kólikterdi joldyń oń qaptalyna buryp toqtadyq. Bir kezde úıdeı-úıdeı alyp traktorlar qaıtqan qazdaı tizbektelip ótip jatyr, ótip jatyr. Árqaısysynyń artynda eki-ekiden tirkegen dáý shanaǵa qondyrǵan aǵash úı...

— Úı bolǵanda qandaı deısiń. Oımaqtaı etip jasaǵan, — dep shoqsha saqal syǵyraıǵan tyshqan kózi jaınap ornynan túregeldi. — Shirkin-aı, oıynshyq sekildi-aý, oıynshyq... Kádimgi terezesi bar. Tóbesinen shyǵarǵan temir týrbasynan tútin býdaq-býdaq shyǵady. Soǵyp turǵan boranyn da eleń qylatyn emes. Jerdiń túbine jiberseń de, qyńq etip káperine kirip shyǵatyn túri joq. Jyp-jyly úıdiń ishinde qyz-qyz qaınap, syrnaı-kerneıletip ótip jatqandarǵa aýzymyzdyń sýy quryp, sýyqqa búrisip biz turmyz.

Osy arada dáý qaranyń áńgimesin kıip, aǵat ketkenin ańǵaryp shoqsha saqal kinásin moıyndaǵandaı sylq etip qulaı ketti.

— Endigi sózdi saǵan berdim, shalym, — dep dáý qara da qaltasynan shylymyn alyp shegine berdi. Biraq júzinde, sózin bólip kımelep otyrǵan bákene shalǵa degen renish izi joq. Qaıta, jasy alpystan assa da kómirdeı shashyna áli bir tal aq kirmegen toqpaqtaı osy bir pysyq qarttyń sábı minezin qyzyqtaǵan nyshan bar. Jáne ózderi ańǵarmaı otyrǵan, tek syrt kezge ǵana kórinetin ekeýine de tán bir ortaq qasıet seziledi. Ol — el ishine kelgen qýanyshty habardy aýyl arasyna tez jetkizýge degen qushtarlyq. Ózi tustas adamdardan sál buryn kórgen jańalyqqa balasha maqtanatyn adal, taza júrekten shyqqan aq jarqyn minez.

Short kesilgen áńgimeniń sońyn estigende úzdigip otyrǵan jolaýshylar da «qap» dep ókinip qaldy. Áıtse de endi sózdi qaıta tiriltpekshi bolyp, bári de jamyraı sóılep ketti.

— Sonda, úıdiń ishine pesh ornatyp alǵan-aý, tegi.

— Endi she! Ol kádýilgi úı ǵoı.

Sonaý oblys ortalyǵynan selponyń júgin túıemen tartqansha, ár kolhoz sondaı bir-bir úı jasap traktorǵa nege tirkep almaıdy deseıshi?!

— Qashanda ár nársege kesh qımyldaıtyn ádetimiz emes pe, — desip, ótken ókinishterin aıtyp, jańaǵylardyń kim ekenin tap basyp suraı almaı, áńgimeni oraǵytyp ketti.

— E, ondaıdy bizdiń myqtylar bile me. Ógiz ben túıe bolsa bolady, — dep dáý qara úndemeı otyrýǵa shydaı almaı qaıta kiristi. Bul joly qalyń qabaǵy túıilip, qıaq qasy tikireıip ketti.

Bul — osy postaıaldan jıyrma bes-otyz shaqyrym turatyn kolhozdyń Ospan degen shoferi. Aýyl ishinde ony «shopr Ospan, orys Ospan» dep ataıdy. Onyń sebebi bar. Birinshiden, sol kolhozda úsh Ospan bar. Úsheýin bir-birinen ajyratý úshin olardyń minez-qulqyna, qyzmetine qaraı jeke-jeke at qoıyp alǵan. Kolhoz uıymdasqaly brıgadır, polevod bolyp eki aıaǵy salaqtap únemi at ústinen túspeı shapqylap júretin uzyn tura, qaz moıyn Ospandy jurt keńirdek Ospan deıdi. Keńirdek dese keńirdek. Moınynyń rabaısyz uzyndyǵyn bylaı qoıǵanda, qashan kórseń jumystaǵy adamdarmen kerisip qyzyl keńirdek bop qatqany. Ekinshi Ospan — mańaıdaǵy kolhozdardyń teri-tersek, jún-jurqasyn jınaıtyn agent. Sondyqtan da ony ágint Ospan deıdi. Al myna Ospannyń jóni bir bólek.

Osy óńirdegi eń bir sharýashylyǵy da, mádenıeti de tómen kolhoz osy Ospan turatyn «Jańa talap» kolhozy. Aty dardaı bolǵanmen kolhoz turmysy áste alǵa jyljyp, ósý, órkendeý degendi bilgen emes. Atam zamanda salynǵan shym úıler men saban úıler jyldan-jylǵa shógip, myjyraıyp, beti qara-qojalaq, satpaq-satpaq bolyp turǵany. Kolhoz aýlyn erteden basqaryp otyrǵan Salyq ta, aýyl adamdary da buǵan mán bermeıdi. Tek eki-úsh úı ǵana álgi megejin úılerdiń arasynda eńseli, bıik kórinedi. Solardyń biri — Ospannyń úıi. Tyrnaqtap jıyp júrip, tóbesin de qańyltyrlatyp alǵan. Anda-sanda el arasynda Ospannyń úıi jaıly sóz bola qalsa-aq: «E, ol pysyq neme emes pe», — dep keıbireýler maqtaı sóılese, endi bir kúnshilder: «Ol sekildi qolymda mashınam bolsa, men de kórer em», — dep syrttan kijinedi. Mashına deıtini Ospan júrgizetin kolhozdyń polýtorkasy. Eń alǵash kolhozǵa osy mashınany alǵan kúnnen bastap, onyń bıligi Ospannyń qolyna tıgen. Hat tanıtyn ǵana shala saýatty bolǵanmen, kókireginde sańylaýy bar, ár nárseden habardar Ospan kóp uzamaı-aq ony ıgerip ketken. Áli kúnge deıin onyń bólshekteriniń atyn jarytyp bilmese de synyp qala qalǵandaı jaǵdaıda eshkimniń kómeginsiz-aq ózi jóndep ala beredi. Tipti motorynyń zirkilin tyńdap turyp, onyń qaı jerinde aqaýy barlyǵyn qolmen qoıǵandaı anyq tanıdy. Sol sebepti de álgi polýtorkany úzdiksiz júrgizip kele jatqanyna, mine, tabany kúrekteı on bes jyl. Búkil aýdan boıynsha álgi qańqasy súıretilip júrgen de jalǵyz osy polýtorka. Ana-myna jeńil-jelpi bólshekter tabylmaı qalsa, temirden soǵyp, qaıyspen baılap júrgizip kete barady. Onyń «mańdaıyna jazylǵan» shopr Ospan deıtin aty osydan.

Al orys Ospan deıtini minezine qaraı qoıylǵan bolý kerek. Kóńiline jaqpaǵan nársesin betiń bar, júziń bar demeı jaryp salatyn tik minez. El arasyndaǵy qysyr áńgime, qaq-soqta jumysy joq. Óz jumysyn bilip, sharýasyn tyndyryp júre beretin eńbekshil bir jan. Jaz shyksa-aq mashınasymen kún-tún demeı jolǵa shyǵyp, úıinde bir kún bosqa otyrǵanyn kórmeısiń. Al qys túsip, jol jabylysymen kolhoz túıelerimen eki júz, úsh júz shaqyrym jerdegi oblys ortalyǵynan selponyń júgin tasıdy. Osy joly da bes-alty kún jol júrip kele jatqan beti.

Ospan áńgimege de sarań bolatyn. Biraq qazir óz-ózinen serpilip, kóńildi sóılep otyr.

Áıteýir qanaǵatshyl bir halyqpyz ǵoı. Qolda barǵa toqmeıilsip otyra beremiz. Ózderiń oılashy, bizdiń kolhozdyń qanshama jeri paıdaǵa aspaı, jaı jatyr.

— Esil jer-aı. Bizdiń Salyq sekildi bastyqtarymyz baıaǵynyń baılarynsha jerge tasbaqasha jabysyp aıyrylmaıdy. İske asyratyn basqa kórshi kolhozdarǵa bergisi kelmeıdi. Shamasyna qarap ton pishý degendi bilmeıdi.

Ospan shylymyn qomaǵaılana soryp, tunjyrap otyryp qaldy. Osydan birneshe jyl buryn kolhoz jerlerin qaıta bólis bolǵanda, Sileti teńizine qaraı jatqan «Jaman túz» alqabyn Zeren aýdanynyń mal sovhozdaryna berý kerek degen uıǵarymǵa kelgen-di. Sonda Salyq basqarma «joq, ol jer ózimizge kerek, sasyry mol, tatyrly qyrattyń qary qashanda juqa bolady. Qysqy tebinge qolaıly» dep mańaılatpaǵan. Ospan bastaǵan biraz kolhozshynyń «osy tıesili jerdiń teń jarymyn iske asyryp alsaq ta qanaǵat. Berý kerek» degenine qulaq aspaı, Salyq jaǵy kópshilik daýys alyp, Zeren aýdanyna bolmashy ǵana úles bergen. Ospannyń aıtyp otyrǵany — osy jer bólis.

— Endi jerdi qalaı iske asyrýdy kórsin bizdiń Salyqtar. Jańaǵy kele jatqandardyń bári de qylshyldaǵan jastar...

— Poı-poı, bári de bir betterinen qan tamǵan súırikteı jigit pen qyzdar, — dep jańaǵy bákene shal Ospannyń endigi aıtar sózin túsinip, taǵy da kıip ala jóneldi. Ospan maquldamasa da «maquldatyp» qoıyp jónep berdi. — Biz olarmen aýdan ortalyǵyna taıaý «Jańa jolda» kezdestik. Týra sol kolhozdyń Qaraoı jaǵy qaıda, solaı dedi bilem, Ospan, á? Iá, sol tustan jańa sovhoz ashatyn kórinedi. Áı, jaınap tur-aý, jaınap tur. Qyzyl shunaq aıazyń túk emes, asyr salyp, bılep, jumys qaıdasyń dep julynyp tur...

— Kelesi jyly... — dep Ospan shalǵa taǵy da eskerte qarady. Ol qaıtadan tizesin baýyryna alyp qısaıa ketti. —... Bizdiń aýdannyń bir ózinde 14 sovhoz ashylmaqshy. Neshe myńdaǵan adamdar kelip, tyń jatqan jerdi kótermekshi.

Úıde otyrǵan adamdardyń aldynda saýattyraq shopr Ospan bolǵan soń, gazet, radıodan habary az túkpirde jatyp aýyl shaldary jańalyq jóninen eshteme qosyp aıta almady. Tek bastaryn shulǵysyp:

— Iá, ıá.

— Tamasha, tamasha! — dep quptaı tústi.

* * *

— Aý, Dıka qaıda osy, Dıka, — dep jastyqqa jambastaı túsip shaı iship otyrǵan Qosımanov eki-úsh qaıtalaǵansha bolǵan joq, kilbıe qarap jymıyp, Dıkanyń ózi keldi.

— E, jańa durys boldy ǵoı. Otyr. Kóne, Dıkaǵa quıyp jibereıin, — dep Qosımanov qazaqy dóńgelek stoldyń shetindegi aq moıynnan stakanǵa toltyra quıdy.

Úı ishinde qaımyǵatyn Qarasaı bolmaǵan soń, Dıka stoldyń shetine uıalshaq qyzdarsha búgilip kelip otyra ketti.

— Al, káne, osy úıdiń mal-basynyń amandyǵy úshin tartyp jibereıik! — Baǵanadan beri ózine serik taba almaı eki beti narttaı qyzaryp jalǵyz iship otyrǵan Kleımanov qyrly stakandy Dıkanyń qolyna ustata berdi.

Tuńǵysh ret zorlap otyryp Dıkaǵa araq ishýdi úıretken osy Qosımanov. Sodan beri dánigip alǵan Dıka, bul úıge kúıeý keldi degenshe, murny jybyrlaı qalatyn.

Shúpildegen bir stakandy tastap alǵan soń, buıyǵy jigittiń basy kóterilip, qaptyń aýzy sheshildi. Qonaqtar kóp qınap, qolqa salmaı-aq óziniń kúndegi aıtyp júretin óleńderin murnynan tizip aǵyta jóneldi. «Aqqum», «Jaıdarmannan» bastap, aýyl arasynda aıtylyp júretin soǵys jyldary shyqqan óleńderge deıin tirkep, soǵyp otyr. Óleń aıtqan saıyn daýsy ashyla túsedi. Alǵashqyda óleńniń náshine qaraı yrǵalyp, basyn sál qozǵap otyr edi, qyza kele bar denesimen qoparyla teńselip, ızeńdep ketti.

— Páleý degen. Áı, myna dıirmenniń qudaıy qaıtedi-aı. Óziniń daýsy dál qyzdyń daýsyndaı. Qyz bolsań, ollahı, saǵan úılener edim, — dep Qosımanov shaı quıyp otyrǵan kelinine qarady.

— Jezde-aı, bir toıda eki jarlyq bolýshy ma edi. Bir apamyzdy azsynyp, endi Dıkaǵa aýyz salǵyńyz keldi me, — dep jas kelinshek sylq-sylq kúldi. Oryndy qaljyńǵa án tyńdap otyrǵan atshy da, Qosımanovtyń ózi de qosyla kúlisip, úı ishi máz bop qaldy. Áıtse de bir aýyz tildespeı jatyp sózden súringen Qosımanov, ásheıinde jópshendige jol bere qoımaıtyn aýyzdyqsyz asaýlyǵyna basyp, tosylyp qalýdy boıyna shaq kórmeı dórekileý jaýap berdi.

— E, Aqbópe-aý, bir apańa aldyryp qalatyn sińirine iligip óle almaı júr deımisiń. Jezdeńdi synǵa salyp kór, áli de bolat syndyratyn qaýqary bolmasa, múrdem ketsin. Ha-ha-ha..

— Ógizdiń ózi qartaısa da, murny qartaımaıdy deýshi edi, áıteýir murnyńyzdyń jaqsy ıisten qalmaǵanyna da shúkirshilik, — den kelinshek te ile qaǵyp tústi.

Qarq-qarq kúlgen Qosımanov «Aqbópe sekildi tamasha kelinshekter úshin kótereıikshi!» dep taǵy da quıdy.

Aqbópe burynǵy ádetimen búgin de birkıer táýirlerin kıgen. Qandaı qonaq kelmesin úı ishin, ydys-aıaqty kirshiksiz taza ustap, ózi muntazdaı bop qarsy alý onyń oń jaqta otyrǵanda-aq alǵan tárbıesi. Japyraq gúldi, kókshil krepjorjet kóılegi men basyna tartqan aq jibek oramal aq maraldaı kórikti áıeldi odan saıyn sulýlandyra túsken. Oramal astynan kóringen qoıý qalyń shashtyń bos órgen toqpaqtaı bir burymy moıynǵa orala kelip, aqqý tósti aımalap, tolqyndanyp tur. Aqbópe shaı quıýǵa eńkeıe berse-aq, úlbiregen balapan tamaqty qytyqtap, sıpap qalady.

Dıka taǵy bir stakandy aýdaryp tastaǵan soń, jymyń-jymyń etip otyrdy da:

— Endi oryssha óleń aıtaıyn ba, — dep úıdegilerge erkelegendeı basyn kótermesten murnyn ýqalaı berdi.

— Aıt, aıt. Sháýpále! Áı, oryssha da úırenip alǵan ba ózi? Dıka úırenbeıtin dúnıe júzinde eshteme bolmas, shirkin, zerek qoı bul, — dep Qosımanov mıyǵynan kúlip kıteliniń jaǵasyn aǵytty.

— Men qytaısha da aıta alamyn, — dep Dıka odan saıyn elirip, bıyl boranda eki kún túnep ketken orys jigitteriniń aýzynan «qaǵyp alǵan» óleńderin shyrqaı jóneldi. Úı ishi taǵy da dý kúlki. Qosımanov shegi túıilip, jastyqty baýyryna basyp domalap qaldy. Atshy jigittiń eki ıyǵy selk-selk etip, kózinen jasy aqty. Oryssha ánniń on ekide bir nusqasy kelmeıdi, anda-sanda keıbir sózderdiń nobaıyn áreń ańǵaryp qalmasań, basqa túk túsinip bolmaıdy. Biraq ony sezip otyrǵan Dıka joq. Qyzyp alǵan.

— Áı, osy Báıtóbetiń neshege keldi eken. Aı, bizdiń ókshemizdi basyp júrgen shyǵar-aý, qashanǵy Dıka bul...— dep Qosımanov kóse jigitke qarap oıǵa ketti. Onyń oıynda otyrǵan Dıkanyń jas mólsherin eseptep bilý emes edi, onymen qaljyńdasyp otyryp Aqbópemen betin birjola ashyp alý bolatyn. Sol oıyna jetken sekildi.

— Dıka, osy sen neshedesiń?

Jigit tómen buǵyp, jymyńdaı beredi.

— Áı, aıtsańshy.

— Sıyr jyly týypsyń dep júretin. Qaıdan bileıin...

— Jalaq bolǵanyń sodan eken ǵoı. Ha-ha-ha!.. Al sıyryń, qaı sıyr? Já, qoıshy sony. Óziń bir 30-40-qa kelgen shyǵarsyń, á?

— Keldik qoı, — dep Dıka baısaldana qaldy.

— Al endi, shynyńdy aıtshy, osy kúnge deıin óziń jigitshilik quryp kórdiń be? Ha-ha-ha!..

Dıkanyń sary tabaqtaı jalpaq beti túgel kúlip jaıalyqtaı bop ketti.

Aqbópe sál ǵana ezý tartyp:

— Jezde-aı, siz de suramasty suraıdy ekensiz, — dep shaı jınaı bastady.

— Suramaǵanda qaıteıin, ómirdiń eń bir shyrynyn tatyp kórdi me eken, bileıin degenim ǵoı. Shirkin, biz de bir kúni tuǵyrdan taıamyz-aý, — dep Aqbópege qısaıa jatyp qarap sóz tartty. Biraq bul joly jaýap bolmady.

Qosımanov Aqbópege qarap, shyn yntyǵyp jatyr. Kóz aldynan keshegi soǵys jyldaryndaǵy oqıǵalary da óte shyqty. Elde jigit joq. Qyz-kelinshek kóp. Qyrdyń qyzyl túlkisinshe, kóringen jerde kóldeneńdep, kes-kestep óte beredi. Qosımanov ókildikpen el aralap júrip, mundaı túlkilerdiń talaıyn-aq qarǵa aýnatyp, umar-jumar soǵyp alatyn. Tipti uzaq sonarǵa túsip qınalǵan kúni de kemde-kem. Kóbinese «qan sonar» men «kelte sonardan» asyrǵan jeri joq. Endi, mine, aldynda bulańdap, taǵy bir túlki otyr. Buǵan úlken aıla-qaqpan kerek. Shoshytyp alsa, túlkiden aıyrylyp qana qoımaı, kúlkiden aırylýy da haq.

Aqbópe osy úıdiń kelin balasy. Qazir jesir otyr. Kúıeýi Jálel boranda sýyqqa ushyp ólgeli, mine, tabany kúrekteı bir jyl ótti. Qarasaı ishtegi qudandaly adamdary men kórshi aýyldarda otyrǵan jaqyn juraǵattarynyń basyn qosyp, balasynyń jylyn berip attandyrdy. Ásheıinde qaıda jıyn-toı bolsa, taǵy buǵylarsha eleńdep otyratyn kári-qurtań, kempir-shal qaqaǵan qystyń sýyǵyn elemeı, jaıdaq shanaǵa talasa-tarmasa otyryp keldi de, asqa soıǵan kók bestiniń eti men asta-tók taǵamǵa dán yrza bop, elderine tarasty. Erteń ózderiniń de kóz jumary esterine kirip shyǵar emes, qaısybiri qýtyń-qýtyń etip, ómiri kórmegendeı astyń etin ólermendene, qunyǵa jep, kete-ketkenshe kári ezýlerine damyl bergen joq.

Bárinen de paıdaly oralǵan Táshim molla boldy. Osy mańda ólim-jitim bola qalsa-aq, kári quzǵynsha ushyp jetetin molla, osy joly da óziniń jýas tory bıesiris salt mine salyp, sáskede attyń basyn osy úıge kep bir-aq tiregen. Kópten bastary qosylmaı yndyny keýip, «sýsap» júrgen kárilerge kúni-túni sharıǵat aıtyp, shólderin qandyrǵan. Endi aýlyna qaraı uzaı bere-aq taramys qolyn qoınyna suǵyp jiberip, ishki qaltasyndaǵy «qudaı jolymen» dep tapqan bir býma aqshasynyń syrtynan sytyrlata basyp-basyp qoıdy. Ústine kıgen qarakól jaǵaly áli mini quramaǵan bir qaralyq qara kók drap paltosynyń etek-jeńine shúńirek kózin bir júgirtip ótip jymyń etti. Qalyń qaptal shapanynyń syrtynan tyrsyldata zorlap kıip jatqanda paltonyń qoltyǵy aıyrylyp, byrt-byrt sógilgen. Anadaı jerde kózi jaýdyrap qarap turǵan Jáleldiń tuńǵysh uly Bolat júgirip kelip, aıaǵyna oralyp, «aǵamnyń paltosyn shesh, bul aǵamdiki» dep óksip-óksip jylap jiberip edi. Bir jaǵynan qojalyǵy da bar Táshim molla balanyń basynan sıpap turyp, «oı azamat, ózi azamat bop qalypty, jylama, qaıtsin, paqyr, — dep jubata kelip, — taǵy birde ádeıi soǵyp, súndetke otyrǵyzam ózim», — dep endigi jyly-jumsaqtyń orny bolarsyń-aý degendeı, sábıdiń nasybaıyna suǵanaq kózimen emine qaraı qalǵan. Buryn da ol jóninen qulaqqaǵys bala shyr etip, qaıta burylyp, ájesiniń baýyryna tyǵylǵan.

Kisi aıaǵy basylǵan soń, «Maljan aǵashynyń» baýyryndaǵy jalǵyz úı burynǵy kásibimen kún keship, báz-baıaǵy qalpynda ózgerissiz tura berdi. Jyly qorada qanatyn qaǵyp-qaǵyp alyp, tamaǵy jyrtylǵansha qosyla shaqyratyn balapan aq átesh, aıaǵy úsigen shoınaq qyzyl áteshpen birge alakóbede oıanatyn osy úıde Dıka ǵana. Óziniń kúndegi ádetimen aýyz úıdegi qaq ashaǵa ilýli qol shamdy jaǵyp alady da, qap-qarańǵy at qoraǵa, sodan soń sıyr

qoraǵa baryp kún kóterilgenshe tyqyr-tyqyr mal jaılap júrgeni.

Abajadaı qoranyń ishindegi úsh-tórt bólmeniń birinde jibi túzý saǵat joq. Úlken úıdiń qolmen sylaǵan bujyr-bujyr qońyr qabyrǵasynda jıekterin tot basqan atam zamanǵy temir saǵattyń qańylshyqtaı tili toqtaǵaly qashan. Salmaǵyn arttyrý úshin vınt baılaǵan saǵat tasynyń shynjyry qarny jarylǵan qoıdyń isheginshe shubatylyp turǵaly, mine, tórt jyl. Jáleldiń qol saǵaty bolýshy edi, burnaǵy jyly otyn kesip júrip aǵashqa soǵyp alyp, betiniń kúlparshasy shyqqan. Sodan beri esh jóndeýsiz, abdyranyń túbinde jatyr.

Biraq sol úıge sol saǵattyń tipti qajeti de joq. Bul úıdegi Dıkadan basqa adamdar bastary iskenshe uıyqtap turady da, jaılanyp otyryp shaıǵa qanyp alǵan soń, árkim ózine menshikti jumysymen aınalysady. Shaı jınalyp bolysymen Jámish shesheı men Aqbópe qazandyqtyń astyna qıdy toltyra qalap, keshke deıin semirtip turǵan soǵymdarǵa jem daıyndaýmen bolady. Sonaý Maljan baıdyń úı múlkinen qalǵan eski kózi, berekeli jurtynyń quty — dáý taı qazan erteden qara keshke burq-tarq qaınap, býy aspanǵa shyǵyp jatqany. Dúnıege kelgeli tóńkerilgen mes qarnyn jalyn jalaı qaımyjyqtaı juqartyp, jylda shuryq-shuryq tesilse de, Qarasaı jylda qaıta jamatyp ottan bir túsirgen emes.

Mal jaılap kelgen soń Dıka óziniń qutty orny — qazandyq bólmeniń qara kóleńke buryshyndaǵy temir qursaýly tas dıirmenine otyrady. Tabıǵat qol dıirmenge laıyqtap bergendeı doǵal bitken qamyt aıaǵyn baýyryna yp-yqsham jınap alady da, arpa men bıdaıdy dıirmenniń úńgisine toltyra salyp, jarma ǵyp túsire beredi. Anda-sanda tamaq ishýge turǵany bolmasa, bólmeniń ishine lyq tolǵan qoıý býdyń ishinde dıirmenniń áýenimen birge yńyldap ánge salyp, qas qaraıǵansha yrǵańdaıdy da otyrady.

Jalǵyz úıdiń tirshiligi osylaısha aqyryn mımyrt jyljyp óte beredi. Qazandyq basynda kúıbeńdep mal qamymen júrgen áıelder men Dıka kúnderiniń qalaı ótkenin de baıqamaıdy. Áıteýir qas qaraıa ushyp jyǵylady. Kún shyqsa-aq boldy, kún batady» degen sóz osy úıdiń kesimdi ýaqyty, óz saǵaty sekildi.

Jálel qaıtys bolǵannan keıin de jylap-syqtap azynaǵan qaraly úı qaıta sabasyna kelip, kún kórisi birqalypty óte berip edi, biraq kúıeýiniń jylyn bergen kúnnen bylaı Aqbópe úshin bul turmystyń arqaýy úzilgendeı boldy.

Eń alǵash qalyń aýyl ortasynan shyǵyp, osy japan túzdegi jalǵyz úıge kelin bop túskende, Aqbópe «elsiz-kúnsiz jerde bul úı qalaı tur. Bul arada ish qusa bolyp jarylyp óletin shyǵarmyn» dep ishteı tolqyǵan edi. Biraq kún artynan kún ótip, ýaqyt ótken saıyn tipti elin, tórkinin saǵynýdy qoıdy. Tek Jálel jolaýshylap ketkende ǵana úı ishinde bir nárseniń orny joqtaı oısyrap, jas kóńil taǵat tappaı, áldeneni ańsap, saǵynyp qalatyn kezderi bolmasa, eri qasynda júrgende kóńiline tıtimdeı ýaıym-qaıǵy kelmeıtin-di. Jasynan qazaq aýylynda eski ádet-ǵuryptyń keıbir sarqynshaǵyna etene bop ósken qyz, kelinshek bop túsken soń da, sol saltty saqtap, qazaq ǵurpynyń tabaldyryǵyn attap ótken kúni bolǵan joq. Sondyqtan ba, jas kelinshek joldasynyń jylyn kútip, el ishinen bata oqı kelgen adamdar bolsa, daýsyn shyǵarmaı ǵana syńsyp jylap, erin joqtaǵannan basqa kóńiline bóten oı alǵan joq-ty. Endi, mine, sońǵy kezde óz-ózinen qońyltaqsyp, kóńili qulazyp, úı ishinde bir buraýdyń basyn syndyrmaı, tapjylmastan jatyp alatyndy shyǵardy. Buryn Jáleldiń súıegin kózi kórse de ólgenine kóńili senbeı, álde bir jaqqa jolaýshylap ketkendeı qımaıtyn ystyq sezimniń oty sónip, eriniń jylyn berisimen sońǵy aqtyq úmit birjola úzildi. Jáleldiń bar keskin-keıpi, ystyq jar qushaǵy árkim bólip áketken kıim-keshegimen birge ketip, endi kelmesteı, orny sýı qaldy. Tek qana qabyrǵada ilýli turǵan Jáleldiń úlkeıtilgen kártishkesi ǵana qańyraǵan úı ishine muńaıa qarap, qyrshyn ketken adal dostyń aıanyshty keıpin sezdirgendeı.

* * *

Jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, búgingi Qosımanovtyń qylyǵy Aqbópeni odan saıyn oıǵa saldy.

Qap-qarańǵy bólme ishi tym-tyrys. Tamaq piskenshe uıqy meńdep qalǵyp otyrǵan atshy basy jastyqqa tıisimen qor etti. Qonaq úıge lyq tolǵan júrginshilerdiń arasynan shopr Ospan bólinip, otaýǵa kelgen. Aqbópe salyp bergen tósekte biraz dóńbekship jatty da, ol da uıqyǵa kirdi.

Dalada boran kúsheıe túsken sekildi. Yshqyna soǵyp tur. Qıyrshyq qar qyraý basqan alasa terezeni urǵylap damylsyz ysyldaıdy. Tar qýysqa jınalǵan qar uıtqı soǵyp, muzdaı tilimen áınekti jalap-jalap alady. Tóbesi jabylmaǵan pesh moıny ishtegi jylýdy sýyra tartyp gýildep tur. Úı ishinde uıyqtamaı jatqan eki-aq adam. Qosımanov pen Aqbópe ǵana.

Appaq mamyq tósekte jatqan Qosımanov qalyń atlas kórpeni serpip tastap, jaǵyn taıanyp, shyntaqtaı túsip jatty. Bolar-bolmas aǵarańdap kóringen Aqbópeniń shymyldyǵynan kózin almaı, onyń árbir dem alysyn, tynysyn tyńdap, ańǵa túsetin búrkitshe qomdanyp-qomdanyp qoıady. Dúnıedegi bar qyzyq, búkil lázzátti sol shymyldyq ishine qamap qoıǵandaı jutyna qaraıdy. Baqandaı bir jyl boıy er adamnyń ystyq qushaǵyn kórmeı jesir otyrǵan kelinshektiń sozyla túsip jatqan appaq jumyr balǵyn denesi kóz aldyna elestep, qulaǵynyń túbinen, tamaǵynyń astynan map-maıda ystyq lebi sharpyp ótkendeı bolady da, ón boıy shym-shym shymyrlap, tamyr-tamyry solq-solq etedi. Sol mezette atyp turyp qasyna jetip barǵysy kelip umtyla beredi de, áldebir alpamsadaı qýatty qol eki ıininen basyp, shektirip tastaǵandaı bolady. Azdan soń bar oı, yjdahat tek shymyldyqtyń ishine birjola aýyp, qus tósektiń ústinde tizerleı túsip, in aýzynda kirpik qaqpaı tyshqan ańdyǵan mysyqsha shoqıyp uzaq otyryp qaldy.

Aqbópe bolsa Qosımanov elestetkendeı alshaıa túsip, ashyq jatqan joq, kishkentaı Raýzasyn baýyryna qysyp, uzaq oıda búk túsip jatyr. Syrtta ysyldaǵan, sýyldaǵan aq boran ózin tumshalap orap alǵandaı óne boıy qaltyrap, búrise túsedi. Tútegen boran Jáleldi shyr kóbelek aınaldyryp, dedektetip ushyryp áketip bara jatqandaı bolady. Eki qoly kókke qaraı erbeńdeı berip Jálel súrinip qulaıdy. Uıtqyǵan esirik boran tunshyqtyra tap berip ústinen basa beredi. Aqyry Jáleldi jermen-jeksen etip kómip, ármen qaraı birin-biri qýalaı oınaq salyp uzap ketedi. Jan túrshiktirerlik osy bir eles boran bolsa-aq Akbópeniń kóz aldynan áste ketpeıdi. Jasynan ne isheıin, ne kıeıin demeı, erke ósken ashyq minezdi, aq jarqyn Aqbópeniń kóńili bul kezde jası qalady. Eteginiń ashylǵan, jabylǵanyn áli bile qoımaǵan búldirshindeı jas kúninen turmysqa shyǵyp, kele eki qursaq kóterip, analyq sezimi oıanǵan shaǵynda úlken baqytsyzdyqqa kezikkeni esine túsip, kózine móltildep shyq úıiriledi. Qudaıǵa ne qylyǵym jaqpaı osynsha baqytsyz bola qaldym dep, órtenip bara jatqan ishtegi dertti. syrtqa shyǵaryp qatty kúrsinip qaldy: «h-oh».

Sál sybysqa eleńdep jatqan Qosımanovtyń kózi shyradaı jaınap, uıı bastaǵan denesin lezde jınap aldy.

— Aqbópesh, áli uıyqtaǵan joqsyń ba?! — degen sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin de ańǵarmady.

Jas kelinshektiń ishinen shyqqan ashshy jalyndy, arzan nápsini ańsaǵan ystyq jalyn dep uqty.

Aqbópe dybys bermedi. Óziniń estirte kúrsingenine qysylyp, yńǵaısyzdanyp qaldy. Lezde kórpemen basyn tumshalap alyp, kózin tars jumdy.

Biraq Qosımanov muny da ózinshe jorydy: buryn aǵasyndaı kórip júrgen úlken adamǵa kóńilin birden sezdire qoıý da ońaı bolyp pa. Álgi belgiden artyq ne kerek.

Endigi jatystyń reti joq. Jasyqtyq. Reti kelgen yńǵaıly kezeńdi sýytyp almaý kerek.

Túni boıy ishken araq odan saıyn jeliktirip býyndary syrt-syrt etip ornynan turdy. Aqbópeniń tósegine qaraı Qosımanov batyl jyljydy.

* * *

Uıqysy sergek shopr Ospan Aqbópeniń ashyraq shyqqan úreıli daýsynan oıanyp ketti:

— Bu kim?!

— Men ǵoı, Aqbópesh, aıǵaılama, — dep sybyr etken Qosımanov kórpe syrtynan túrtip, Aqbópeniń denesin tinte bastaǵan qolyn lezde tartyp ala qoıdy.

— Ne izdep júrsiz?! Esik ana jaqta.

— Esik izdep júrgen joqpyn.

— Endi ne kerek?

— Aqyryn sóıleshi, Aqbópesh, jurt oıanyp keter. Aıaq jaǵyńa otyraıyn ba? — dep Qosımanov tósekke otyra bergende, Aqbópe kirpishe jıyrylyp kórpesin tumshalap aldy.

— Baryńyz.

— Aqbópesh, bir sóz aıtaıyn dep em.

— Osy jarym túnde ne qylǵan sóz?

— Endi... endi óziń bilesiń ǵoı.

— Men túkti de bilmeımin, baryńyz, erteń aıtarsyz.

— Aı, Aqbópesh-aı, bala emessiń, bilesiń ǵoı, tym qurymasa bilegińnen ustaıynshy, — dep Qosımanov kórpe astyna qolyn júgirte bergende, Aqbópe shorshyp ketti. Qosımanov «bul ásheıin úırenshikti qarsylyq» dep batyl qımyldaı berip edi, jas kelinshek tósekten qarǵyp túsip, esikke qaraı umtyldy. Qosımanov bileginen shap berip jibermeı tur.

— Ne degen uıatsyz edińiz, meni kim dep tursyz, — dep Aqbópe qolyn julyp alyp aýyz úıge shyqqanda, Qosımanov ta ilese ketti.

Shopp Ospan budan ári shydamady. Ornynan atyp turyp aýyz úıge umtyldy:

— Bul ne janjal?!

— Janjaly nesi, — dep mastyǵy lezde tarqaǵan Qosımanov tór úıge qaraı jylysa berdi.

— Ar, uıat qaıda? — dep shopr Ospan gúr ete qalǵanda kórpeniń astyna kirip te ketti. Tar úıdiń tórt qabyrǵasy birdeı jańǵyryǵyp, «ar, uıat qaıda!» degendi shopr Ospan emes, kómeıi keń, jalpaq pesh, Jáleldiń úlken sýreti aıtyp turǵandaı boldy.

Aıdalada ókshelep qyrǵı qýǵanda jan dármende jolaýshy adamnyń qoltyǵyna jyp berip panalaıtyn boz torǵaısha Aqbópe shopr Ospandy bas saldy. Jálel ólgeli aǵa-aǵa tyıylǵan jas qaıtadan sorǵalaı jóneldi. Yzadan, namystan shyqqan jas.

— Jesir dep basynatyn shyǵar. Jálel ólgen soń, endi meni bóten sanaǵany ǵoı. Ne degen mazaq, ne degen azap, eri joq adamdy qorlaýǵa bolady deıtin shyǵar, — dep kúıinip jylady.

Dir-dir etken jas áıeldiń ystyq, balǵyn denesin baýyryna basyp, jup-jumyr ıyǵynan qushaqtap, «janym, jylamashy!» — degennen basqa jubatý aıta almaı, óne boıy qalsh-qalsh etken shopr Ospan qalyń shashyna ernin taqaǵanda, bulshyq etti, som jaýyryndy, iri jigittiń lebinen Aqbópeni jalyn sharpyǵandaı boldy. Shopr Ospannyń aýzynan eriksiz shyqqan «janym» degen sóz Aqbópeni odan beter tebirentip jiberdi. Jálel osylaı deýshi edi. Yp-ystyq jas, temir tóske tamǵan qorǵasyndaı Ospannyń keýdesine quıyla berdi.

* * *

Erteńine, alagóbeden turǵan Qosımanov Aqbópege kórine almaı, betinen basyp orazasyn da ashpastan kete barǵan. Qaıyn jurtyna qaıtyp kelmesteı bop, jerge qarap ketti.

Osy túnnen keıin Aqbópe múldem ózgerdi. Japandaǵy jalǵyz úı mańaıdaǵy aýyl ómirinen qandaı beıhabar jyraq jatsa, bul da osy úı ishindegi turmystan alshaqtanyp jeke qaldy. Jálelmen otasqaly jastyq qyzyǵyn birge ótkizgen óziniń otaýy salqyn tartyp, bóten adamnyń úıindeı seziledi. Ózi erteń ketetin bir kúndik qonaq sekildi.

Onyń osy halin úı ishindegi úlkender de seze bastaǵan. Aqbópemen ashyq sóılespese de, onyń «buzylyp» júrgenin ishteı uǵynyp, árkim óz ishine túıip, endigi jaıdyń syńaıyn ańdýmen ǵana boldy. Jáne eriniń artynda baqandaı bir jyl tapjylmaı otyryp shańyraǵyn ustap kelgen jas kelinniń endigi «qubylýyn» eshqaısysy aǵattyqqa jorı almady. Basý aıtyp, aqyl berýdiń de reti joq. Onyń ústine, úı ishine qatal, tymyrsyq Qarasaıdyń aldynda Jámish te taıqaqsyp, Aqbópe jaıly tis jaryp sóılesýge batpady.

Óz semásyndaǵy adamdardyń qyms etkenin qas-qabaǵynan ańǵaratyn Qarasaı da otaý úıdegi salqyndyqty birden sezgen. Áıtse de, basyna qandaı aýyrtpalyq túsip, kóńiline nebir jaman oılar oralsa da, áste jamaǵatymen aqyldasyp isteýdi er adamnyń boıyndaǵy ezdik, qasıetsizdik sanaıtyn ol osy joly da Jámishpen lám dep sóılesken emes. Tek ishten tynyp, kún uzyn túnerip qana júretin. Tún bolsa-aq qashan kózi ilikkenshe áldebir oılar qamap, júreginiń qaltarysynda buǵyp jatqan jasyryn bir syr mazalap shyǵatyn.

Tereńinde jatqan osy bir syr búgin sýyrsha bas kóterip, batyl baılamǵa keletin kún týdy. Oǵan sebep bolǵan Aqbópeniń haty.

Túneýgi Qosımanov túnep shyqqan kúnnen beri tolqyp júrgen Aqbópe búgin belin bekem býdy. Qolyna qalam alyp múdirmeı jaza berdi.

«Áke, apa, — dep bastalǵan hattyń artynan kóńildegi bar oı birden aqtaryla ketti. — Taǵdyr salǵan iske ara túsýge bolmaıdy deýshi edińder. Ras, meniń basyma túsken sol taǵdyr salmaǵynan meni eshkim arashalap alyp qalýǵa shamasy kelmedi. Jáleldiń artynda qalǵan eki jetimekpen birge shyryldap men de qala berdim. Amal ne. Mine, sodan beri onyń ornyn joqtatpaıyn dep áli otyrmyn. Oǵan renjimeımin de. Ózi bolmasa da, arýaǵy rıza bolsyn dedim.

Tiri adam tirshiligin jasaı beredi eken ǵoı. «Ólmegenge óli balyq» degendeı. endigi oıym — eki kishkentaı bóbektiń qamy. Solar adam bolsa eken, jetim atanyp qaǵajý kórmese eken deımin. Mundaǵy ata-anasy da olarǵa Jáleldiń ornyn sezdirmeıdi. Áıtse de týǵan ákedeı qaıdan bolsyn. Jálel ketkeli men de ózimdi osy úıde otyrǵan bóten adam sekildi sanaımyn. Úı ishiniń maǵan degen kóńiliniń alalyǵy bolmasa da, tystaǵy adam jatsyna qaraıtyn sekildi. Tipti aıtýǵa da uıat, meni jurtta qalǵan jesirge ǵana balaıdy. Ras, taǵdyr salǵan soń, ony kóteremin de.

Endigi oıym kózge túsken noǵaladaı japandaǵy úıde jalǵyz otyra bermeı, elimdi tapsam deımin. Eki qolǵa bir jumys, el qatarly túrtinip eńbek etip, kishkentaı sábılerdi jetkizsem deımin. Elge barǵannyń endi aıyby joq shyǵar. Kópten beri qatynamaı da qoıdyńdar. Osy hatty alysymen, meni kóshirip alyńdar. Eldi de, jerdi de saǵyndym. Endi bul arada otyrýdyń esh reti qalmady. Tez, hat jetisimen kelińder. Munda mal da bar. Tiri adam bolǵan soń ony da oılamaı...»

Osy jerde hat short úzildi.

— Aqbópesh-aý, úı ishi azynap ketipti ǵoı. Balalardy aýyrtyp alarsyń. Qazirgi kez naǵyz jaman ýaqyt, — dep úıge Jámish kirdi.

Rasynda da tańerteńnen ot jaǵylmaǵan bólme ishi salqyn. Teristik jaqtaǵy kishkene terezege turǵan juqa qyraýdan yzǵar esedi. Tórdegi alasha ústinde oınap otyrǵan Bolattyń názik saýsaqtary qyzaryp, jelke shashy úrpıip, óńi bozarǵan.

Aqbópe pesh moınyn ashýǵa jer úıdiń tóbesine shyqty. İshine qum toltyryp tikken kıiz jastyqshany alyp, qalqan qoıý úshin jeldiń ańǵaryn baıqady.

Dalada úp etken jel joq.Tym-tyrys. Túneýgi qatty borannan keıin aıazdyń saǵy synyp, kúnge jan kire bastaǵan. Ábdikeı kúni qoı qumalaǵy qarǵa batty, endi qys uzaq bolmaıdy desip, tájirıbeli qarttardyń boljaý aıtqany shyn boldy. Bir-birimen boı talastyra sozylǵan jaljal qyrattar aq jaýlyǵyn jarym-jartylaı sheship tastap, qaraıyp jatyr. Buryn qaırańǵa jaqyndaı almaıtyn kemeshe alystan oraǵytyp jyljıtyn kún endi beri qaraı órmelep, kúmis qarǵa kirpigin shansha bastapty. Qystaǵydaı sezimsiz, salqyn qaramaıdy, reńinde jyly shyraı bar. Qazir kún uıasyna qaraı eńkeıip batýǵa jaqyndasa da, boıyndaǵy qyzýy ketpegen. Ústinen jaıaý borasyn arylmaıtyn siresken aq qardyń beti qabyrshyqtanyp, ár jeri setinep, sógile bastaǵan. Anda-sanda jerde soıaý qýraılar qyltıady.

Aqbópe Maljan aǵashynyń teristik jaǵyndaǵy taqıa tóbeniń basyna qoıǵan molaǵa qarady. Qystaı uıtqı soqqan tolassyz sapalaq boran ishinde appaq bop kórinetin tórt qulaqty zırattyń kúngeı beti erigen. Yq jaǵy qalyń qar. Bul — Jáleldiń beıiti. Únsiz qalǵyp turǵan zırattyń mańy bir kezde shyqylyq-shyqylyq ete qaldy. Qalaq quıryǵyn jypyń-jypyń etkizip shyǵa kelgen ala saýysqan zırattyń bir qulaǵyna baryp qonady. Jany shyǵyp bezektep júr. Bul nege shyjalaqtap júr dep Aqbópe kóz almaı qarap edi. Álden ýaqytta zırattyń tasasynan qylt etip qyrdyń qyzyl túlkisi shyqty. Zady aq tyshqan ustaǵan bolýy kerek. Tyshqandy qoıa beredi de, qap-qara súıir tumsyǵyn arasyna tyǵyp sozyla túsip ańdyp jatady. Ábden silesi qatqan tyshqan endi jyljı berem degenshe atylyp baryp bas salady. Tyshqan búlk etpeı esi shyǵyp jatsa, aıaǵymen qaqpaqyldap odan saıyn zyqysyn shyǵarady. Tipti bolmasa up-uzyn kúlte quıryǵyn ózi tistelep, aınala shaýyp asyr salady. Tońqalań asyp oınaıdy. Kúnge shaǵylysqan aq qardyń ústinde aýnap-aýnap, júni burynǵydan da qulpyryp, qaıtadan tyshqandy áýreleıdi.

En dalada emin-erkin jaıbaraqat júrgen osy túlki men ýaıymsyz ala saýysqannan bóten qybyrlaǵan qara-qura joq. Sonaý alystaǵy «Qyzemshek» dóńiniń baýyryna jetkenshe kórinip jatatyn aıdaý joldyń ústinde qatynaǵan birde-bir jolaýshy kórinbeıdi. Japan túz sulyq jatyr.

Aqbópeniń kóńili burynǵydan da jabyrqap, tóbeden tústi. Qarańǵy qoranyń buryshyna taqtalap úıgen kebý qaıyńnan bir qoltyq alyp úıge ene berip edi, tap aldynan atasy qarsy shyqty. Kelininiń júzine qaramaı, tuqyraıǵan boıy óz úıine baryp kirdi. Buryn otaýǵa sırek keletin Qarasaıdyń myna júrisinen seziktenip, Aqbópe qolyndaǵy otynyn peshtiń aýzyna tastaı berip, dóńgelek stolǵa júgirip keldi. Hat jazǵan qaǵaz jerde jatyr.

— Mynany túsirgen sen be? — dep hatty jerden kóterip alǵan Aqbópe Bolatqa bas saldy.

Ózimen ózi bop, oınap otyrǵan jazyqsyz balanyń kózi jypylyqtap, aýzyna sóz túspeı:

— Joq... bilmeımin... — dep, onda turǵan ne bar degendeı anasyna qarady.

— Endi kim, saıtan ba túsirgen?!

— Iá degen, saıtan emes, atam oqyǵan jańa. Aqbópeniń júregi sý ete qaldy. «Masqara-aı, oqyp qoıǵan eken ǵoı.

Dalaǵa shyǵarda bir jerge jasyryp ketpegenimdi qarashy. Uıat boldy-aý».

* * *

Qarasaı aýdan ortalyǵynda eki-úsh kún jatyp, Qosımanovtyń úıindegi Haleldi úıine alyp qaıtty. «Shesheń naýqastanyp jatyr, seni kórip kishkene kóńili kóterilsin» dep, ótirik syltaý aıtyp, byltyr mektepti birge bitirgen joldastarymen joǵarǵy oqýǵa daıyndalyp júrgen balanyń aıaǵyn jerge tıgizbedi.

Dúnıe júzinde Halel úshin bir ystyq jer — qurbylarymen qatar oınap-kúlip, birge ósken «Qyzyl jalaý» men óziniń úıi turǵan «Maljan aǵashy». Jazǵy demalys kúnderinde ózimen klastas joldastary keıde sol «Maljan aǵashyna» bara qalsa, bir-eki kúnnen keıin-aq zerigip, kete-ketkenshe asyq bolatyn. Darıanyń ortasyndaǵy meńireý aralda qalǵandaı alasuryp, jol tosyp, júrginshi kútip álekke túser edi. Al Halel bolsa jazǵy kanıkýlynyń qalaı zymyrap óte shyqqanyn da ańǵarmaı qalady.

Halel syrtta júrgende áke-sheshesin balasy esebinde saǵynsa, Aqbópe jeńgesi men Dıkany qurbysy, týysqany retinde saǵynady. Aqbópe onyń aldynda ózin jeńge esebinde ustamaıdy da, Halel ózin qaıny esebinde ustamaıdy. Bir-birimen jarqyldap ashyq oınap-kúlip máz-meıram bop alysyp-julysyp jatqany. Tipti, keıde bir klasta oqıtyn qatar qurbylarynsha joq nársege talasyp qalyp, lezde qaıta tatýlasady. Olardyń ashýynyń basy — alysyp júrip Haleldiń qoly batyp ketse, oınap otyryp Aqbópeniń sózi batyp ketedi. Aq jarqyn, aqyldy jeńge tilge de usta, aıtysa qalǵanda bir sózben shońqıtyp otyrǵyzyp ketetin. Ondaı jerde sóz kótere almaıtyn Halel qyzaraqtap murny qýsyryla qalady. Biraq qaıtymy shapshań aqkóńil bala artynsha-ak qaıta jadyrap, óziniń osal jerinen basqan Aqbópeni renjitip aldym ba dep, qashan kóńilin tapqansha qıpyjyqtap bitedi.

Al Dıka she. Halel úıde júrgende Dıkanyń eki qulaǵy ezýinde. Úı sharýasymen qanshama qajyp júrse de, Halelge qosyla qalsa sharshaǵanyn umytyp ketedi. Qysty kúnderi shóptiń qýysynda, jazdy kúnderi aǵashtyń baýyrynda qyp-qyzyl narttaı bolyp terlep, yrs-yrs alysyp júrgenderi. Qashan úlkender ústinen shyqqansha umar-jumar domalaıdy da jatady. Bulardy kóbinese ańdyp júretin kári ájesi. Dıkanyń oınap jatqanyn kóre qalsaq: «Oı esalań neme, balamen bala bolyp, jaman túıeniń jabýynsha jarbań-jarbań alysqansha, jumysyńdy isteseıshi», — dep úıge qýyp tyǵady. Máz-meıram bop arsalańdap júrgen Dıka, lezde ózgerip, qabaǵyna tún ornaı qoıady. Únemi myqynynan temen syrǵı beretin jamaýly shalbaryn bir kóterip, sharýasyna zytyp otyrady. Al jaqyn mańda Qarasaı júrse, Dıkamen oınamaq túgil, ony kúldire de almaısyń. Úı ıesiniń qabaǵynan-aq yǵyp júredi. Ondaıda Halel qasynda tursa da, oǵan kóz toqtatyp qaramaıdy. Tanymaıtyn adamyndaı onymen tildespeı, mıtyń-mıtyń óz sharýasymen bolady.

Eki-úsh kúnnen beri ońtústik jaqtan ókpek jel turǵan. Dala alaı-túleı. Qarasur bult jóńkı aýnap, baýyrymen jer syzyp, teristikke qaraı údere kóship jatyr. Aspan alasuryp dóńbekshigen sekildi. Jel keýlegen ulpa qar syǵymdalyp, shógip qalǵan juqa jerlerine sý túsipti.

Qaý shópti kópirte salǵan jalpaq shananyń oń jaǵynda otyrǵan Qarasaı tereń oıda. Jalbyr tonǵa uqsaǵan aspan astyndaı ishi alaı-túleı.

Sońǵy bir jyl Qarasaı úshin tóbeden jaı túskendeı, qudaı taǵalanyń ońdyrmaǵan jyly boldy. Talaı jyldan beri shashaý shyǵarmaı jıǵan mal, mańdaı ter, qyrýar eńbegi bir-aq kúnde esh bolyp, ot basy, búkil qara ormany ańyrap, adyra qalǵaly tur. Bar súıenishi, shańyraq ıesi eki ulynyń birin sum ajal tamyrymen sýyryp alyp ketti. Sońynda qalǵan eki sábı de erteń bul úıden múlde ketpekshi. Sheshesi olardyń bireýin de tastamaıdy. Arada bir-eki jyl ótken soń-aq, olardyń kóńili sýyp, jat baýyr bolyp ketetinine kúmán joq. Bárinen buryn Aqbópe bul úıden ketti degenshe, onyń ákesi Qapysh ta jonyn syrtqa salyp, aýlaqtaı beredi deı ber. Búkil Omby ishindegi aqshanyń kózin tabatyn áıgili saýdagerden aıyrylǵan soń, Qarasaıdyń sharýashylyǵynan da mán ketetinine shák joq. Qapysh — úlken qalaǵa baratyn ótkel. Qarasaıdyń saýdasynyń retin keltiretin sol. Qyzy bul úıden ketse, Qapysh pysqyryp ta qaramaıdy. Bárinen batatyny osy. Onyń ústine Aqbópe taǵy da bireýdiń eteginen ustaıtyn bolsa (basy jas adam jesir bop otyra berer deısiń be) balalardan kúderińdi birjola úze ber. Balalarymen ketse, Aqbópe oń jaqqa túskendegi ákelgen óz jasaýymen ǵana ketpeıdi. Jálelge, balalarǵa tıisti enshisin birjola alyp ketedi. Oǵan aıylyn da jımaıdy. Zań orny da ara túsedi. Al endigi senetini myna Halel bolsa, onyń da osy shańyraqtyń astynda malyn maldap, janyn jandap otyrar beti kórinbeıdi. Endiginiń balasyna senim joq. Erteń oqýyn bitirip alǵan soń, úlken qalalardyń birine bilim qýyp kete barady. Ony sheshesi de qoldaıdy. Eki jaqtap otyryp alsa, qansha adýyn bolǵanmen Qarasaıdan bıliktiń ketetinine ımandaı sen. Bala ýysyńnan bir shyǵyp ketti degenshe, oǵan sóziń ótip, degenińmen júrgizem dep oılama. Erteń óz qoly óz aýzyna jetip alǵan soń. ózi sekildi oqyǵan bir tik baqaıdy alady da, basy aýǵan jaqqa tartyp júre beredi. Sonda búgingi kúni shalqyp turǵan Qarasaıdyń turmysy ne bolmaqshy. Joq, ól, tiril, qaıtkende de Haleldiń aıaǵyna tusaý salý kerek. «Qulannyń qasýyna, myltyqtyń basýy» dóp kelip tur. Ári enshi alyp Aqbópe kete almaıdy, ári óz betimen qaǵýsyz Halel kete almaıdy. Quda da tynysh, qudaǵı da tynysh. Qyzyl jalaýǵa júrer túni Jámishpen kúńkildesip: «Aqbópege sezdirip qoı. Tosynnan estise, shorshyp keter. Qulaǵyna quıa ber»,— dep ketken. Biraq Aqbópe qarsy bolar deımisiń. Eger balasy kónbese she? Qarasaıdyń óne boıy qaltyrap, muzdap ketti. Tesigi keń, juqa kertpish murnynyń ushy dir-dir etti. Soıaýlanǵan sırek qyl basqan jalpaq beti jybyrlap, «shynymen ákeniń aıtqanynan shyǵar ma ekensiń» degendeı, úlken otty kóziniń qıyǵymen balasyna qarady.

Haleldiń kóńili — qamajaı.

* * *

Aqbópe jazǵan hatyn eline jibere almady. Tórkin jaǵyna qaraı júretin jolaýshyny kútip júrgende, oılamaǵan jerden ákesi Qapyshtyń ózi kelip qaldy.

Kóńili jarymjan bop, ózin dalaǵa tastaǵan shirigen jumyrtqaǵa balap, qaıǵy jutyp júrgen Aqbópe búkil úı ishi kóship kelgendeı qýanyp, bir jasady. Ásirese ákesimen ere kelgen kishkentaı baýyry Maratty qaıta-qaıta qushaqtap súıip, maýqyn basa almaı júr. Qyz kúninde týys qadirin bilmeıtin edi, endi on úsh jasar balany artynan izdep kelgen dardaı azamat kórdi.

Biraq bul qýanysh ta uzaqqa barmady. Jańa ǵana kóz baılana bere pesh moınyn jabýǵa tysqa shyǵyp, qabyrǵaǵa súıegen aǵash satyǵa aıaǵyn salar-salmasta qaıta tartyp aldy. Úı syrtyndaǵy japyraqsyz sıdam qaıyńdardyń ushar basynda qara quzǵyndar tym-tyrys múlgip, qujynap otyrǵan. Kenet daýyl soqqandaı bári dý etip ushyp, baq-shaq bolyp, keshki dalany basyna kóterdi. Qara bulttaı qaptap, shyr aınalyp júr. Súıtkenshe bolmaı aǵashtyń baýyrynan qylt etip shanaly jolaýshy shyǵa keldi. Tóbege urǵandaı ne isterin bilmeı ańyryp turyp qalǵan Aqbópe, úıdiń tusyna jete bergen at oqys pysqyrynǵanda baryp boıyn jıyp, úıge jyp berip enip ketti. Esikten sháýildep shubyra shyqqan bir qora ıttiń lezde únderi óship, shananyń aınalasynda jarysa sekirip, ıesine arsalańdap keledi.

Úıden shapshańdatyp Dıka da shyqty. Halel ústindegi tulybyn sheship úlgirmeı, bas salyp qushaqtap, qalyń jaǵanyń ishinen betin taba almaı aımalap jatyr. Uıalastar da ıesin tanyp, qara tulyptyń óńirin, arqasyn tyrnalap, qaıta-qaıta asylady.

Qarasaı bolsa qadaǵa bastaryn túıistire baılaǵan qos kúreńdi tanysa da, tanymaǵan adamdaı tosyrqap, kirpik qaqpaı qadala qalypty.

— Bular kim? — dedi álden ýaqytta. Dıka ne degenin estı almaı, qıpyjyqtaı basyp qasyna keldi. Biraq qaıtaryp suraı almady.

— Sen, nemene, kereń bolǵansyń ba óziń?! Attardy doǵar!

Dıka búgejekteı basyp, tas qyp oraǵan tamaq baýǵa bir, qulaq baýǵa bir júgiredi.

— Áýeli bojyny aǵyt, kótermeni túsir, dúleı. Qashan uǵar ekensiń!

— Aǵataı, úıge quda kelip jatyr. Búgin keldi. — Qarasaı Qapyshtyń kelgenin bilip tursa da, quda degen sózdi estigende, kirpideı jıyrylyp, qoınyna bir kesek muz tastap jibergendeı titirkenip ketti.

Qatal ıesiniń aldy-artyna sekirip erkeleýge bata almaı qashanda quıryǵyn butyna tyǵyp múláıimmen qalatyn kári qanshyq, osy joly da jol júrip kelgen Qarasaıdan qaımyqqanmen, jaratylysyndaǵy ıttigine baǵyp, tilersegi maıysyp kelip, aıaǵyna oralǵan. Qarasaı áli qata qoımaǵan qaz-qatar salbyraǵan boljyr emsheginiń tusynan teýip qalyp, qańq etkizdi.

— Áne bir silimtik kimdiki. Sulyny sen berdiń be, esýas! — dep úı aldyndaǵy bıik qardy shuńqyrlap oıyp, soǵan tókken sulyny kúrt-kúrt jep turǵan kebeje qaryn, megejin bıege qarap, zirk etti.

— Joq, men bergem joq. Suly óziniki. Táshim molla ǵoı, — dep Dıka kózi jypylyqtap turdy da qaıta jymyńdady. — Bolatty otyrǵyzyp koıǵan.

— Ne deıt?! — Qarasaıdyń óńi ózgerip sala berdi. — Attardy myqtap baıla. Qar jep qoımasyn.

Tysta qabaǵy qars jabylǵan Qarasaı úıge jaırańdaı engen. Tórde, qalyń bóstek ústinde mamyq jastyqqa shyntaqtaı jatqan qudasyna qushaq jaıa umtyldy. Qapyshtan tómendeý otyrǵan Táshim mollaǵa bas ızeı salyp, qudasynan qushaǵy ajyrasymen aq shymyldyq ustaǵan bolskeı aq kereýetke baryp, Bolattyń ústine túsip qulyndaı qaldy. Sup-sýyq taramys qolymen tizesinen basyp ústine mal baýyzdaıtyn qasapshydaı óńmeńdeı tóngen qojadan úreılenip, júregi qozǵalǵan bala, eki kúnniń ishinde qý shúberekteı bozara qalypty. Qanaty qatpaı turyp, terek basyndaǵy uıasynan qulaǵan qarǵanyń dármensiz saryaýyz balapanynsha eki kózi jaýdyrap jatqan músápir bala atasyn kórgende muńyn shaǵyp shyr ete tústi. Tyǵylyp-aq jatyr eken. Óksip-óksip jylaıdy.

— Óı, qarashyǵym sol, zeketiń keteıin, qurmaldyǵyń bolaıyn. Mine, endi azamat boldy degen osy emes pe, — dep asty-ústine túsip aınalyp tolǵanǵan Qarasaıdyń myna qylyǵyna qazandyq aýzynda júrgen Jámish tiksinip qaldy. Ásheıinde balalarynyń mańdaıynan da ıiskep, emirenbeıtin qatal ákeniń joq jerde ózeýreı ketkeni ersi, oǵash kórindi.

Halel syrt kıimin sypyryp tastap, júgirip otaý úıge kirgen. Jeńgesin saǵynypty. Teris qarap otyrǵan Aqbópeni bara bas salyp qushaqtady. Burynǵydaı alysa túspekshi edi, biraq Aqbópe tý syrtyn berip burylmady. Iyǵyn ishine tartyp, júzin alyp qashady. Halel áýelde ádeıi istep tur eken dep, julmalap júrip ózine qaratyp edi, muńdy kózin kórip seskenip qaldy. Júregi áldeneden sekem alyp, aýzyna sóz túspedi. Kópten kórmegendiki me, Aqbópeniń óńi ózgergen sekildi. Sál júdegen be, qalaı? Japyraǵy ashylyp, kúlip turatyn qyzǵaldaqsha únemi jaırańdap júretin jeńgeniń júzi jadaý. Qarashyǵy úlken aıaly kóziniń astyndaǵy ádemi meńi de sýyq. Shashyraı shyqqan kún shapaǵyna malynǵan kóktem dalasyndaı únemi nurlanyp, shýaqtanyp turatyn óńi, qazir sulyq jatqan bulyńǵyr kúz dalasyndaı da, ýyz bettiń tap ushyndaǵy qap-qara meń sol dalada, kóshken jurtta ıesiz qalǵan tóńkerýli eski qazan sekildi.

— Akbópe, men saǵan birdeńe ákeldim, kórseteıin be? — dep Halel qoınyna tyqqan zatty kólegeıleı asha berip, qaıta búrkedi. Burynǵy ádetinshe Aqbópe bas salyp, jarmasa túsedi ǵoı dep oılap edi. Ol úndemedi.

— Senbeı turmysyń. Qarashy óziń. — Aqbópede ún joq.

Budan óri Haleldiń shydamy taýsylyp, qoınynan búkteýli bir zatty sýyryp aldy. Aýdannan shyǵar aldynda: «Aqbópeniń kóńili jarym ǵoı, mynaý áıelderdiń jaqsy kóretin matasy, ala bar», — dep ákesi dúkennen panbarhyt ápergen. Halel jarqyratyp jaza bastady.

Aqbópeniń muńdy kózi jasqa tolyp, móldiregen eki-úsh marjan úzilip-úzilip tústi.

* * *

Qarasaıdyń adam turatyn úı sanynan mal turatyn qora sany kóp. Bir-birine tirkestire salǵan baspa qoralar qoıannyń jymy sekildi. Qýys-qýysyna qarańǵyda enip ketken bógde adam bir qaltarysynda qalyp qoısa, tań atqansha taýyp shyǵýy neǵaıbil.

Qazir aýyz qoranyń jýan arqalyǵyna qos tilerseginen qyl arqanmen asyp qoıǵan qara qoıdyń terisin Táshim molla jalaqtaǵan aǵash sapty bákisimen syryldatyp, judyryǵymen irep túsirip jatyr.

Jańa Qarasaı:

— Ýa, Jámish, qazanyńdaǵy ıisi shyǵyp jatqan neniń eti? — dep tór úıden dybys bergen.

— Neniń eti bolýshy edi. Shoshqanyń etin ákelgen joq eń ǵoı? — dep, ettiń ıisin sezse de sezbegendeı ádeıi qıastanyp suraǵan Qarasaıdyń sózinde bir kákir baryn túsine qalǵan Jámish te aldyn ala jumsaq kekesinmen jaýap berdi. Qashanda urys shyǵaryp, úı ishindegi adamdardy qýyrdaqsha qýyrar aldynda, Qarasaı osylaısha belgili nárseni túsinbegendeı jorta qazbalap surap, soqtyǵýǵa qara izdeıtin. Biraq bul joly ol Jámishtiń sózin sham kórmedi. Qaıta jaırańdaı kúlip:

— Bizdiń kempirdiń osyndaı ilmeshegi bar. Tili jaı til emes, shotaıaq qoı, shotaıaq! — dep, qudasynyń aldynda qaljyńǵa basqan. — Jámish-aý, qazanǵa jylqy etin salypsyń. Soǵymnyń sybaǵasy óz aldyna. Qudaǵa tartar basyń qaıda?

— Ýa, qoıyńyzdar. Sybaǵadan artyq ne kerek. Áýre bolmańyzdar, — dep Qapysh shynymen azar da bezer bop shorshyp túsip edi.

— Joq, ol bolmaıdy. Biz ózimiz sizdiń úıge barǵanda maı berseńiz de jeı beremiz, — dep Qarasaı onyń sózin qulaǵyna ilmeı, Táshimdi ertip qoraǵa shyqqan.

Qazir soıylǵan qoıdyń mańynda Qapysh ta, úıdegi bir-eki qonaq kempirler de tur. Sabalaq jún seńseń qara teri eki jaqqa túrilip, qoıdyń eti jalańashtana bere, qonaq kempirdiń biri qyzyl kózin sham jaryǵynan alaqanymen kólegeıleı túsip, ıne sabaqtaı almaǵan adamsha syǵyraıyp kep ústine tóne qarady da, basyn qaıta kóterip aldy:

— Túh, jaryqtyq-aı, ózi de appaq qardaı bolǵan eken. Baýyzdarynyń ózi maı ǵoı turǵan, — dep aryq qolymen bir-eki shymshyp qaldy.

— Yqylas túzý ǵoı, yqylas! — dep Qarasaı qoı qasynda endi aıaldamaı, Qapyshty ertip qol shammen qoralaryn aralap ketti. Shym-shytyryq qoranyń asty tolǵan asha. Ara-arasymen kele jatqan ekeýi áýeli sıyr qoradan ótti. Óńkeı kebeje qaryn mama sıyrlar saǵyz shaınaǵandaı bappen kúıis qaıyryp, yńqyldap-gúrsildep, qaısybiri pysyldap, jalpaıyp-jalpaıyp jatyr. Qabyrǵanyń uzyna boıyna tartyp, eki basyn qaıys ilmeshekke ilgen syrǵaýylda ıin tiresip, qaz-qatar qonaqtap taýyqtar otyr. Qasyna kelgen adamdardy sezgen keıbiri kózderin ashyp qyryldap, moıyndaryn sozyp-sozyp qoıady. Jyp-jyly uıadaı qoranyń ishi muntazdaı. Sıyrlar jatqan taqtaıdyń aınalasynda bir qıqym shóp joq. Tap-taqyr ǵyp sypyryp tastaǵan. Áıtse de, muqıat jınalǵan shashaýsyz dúnıeden bir kinárat tappaı qoımaıtyn ádetine basyp, Qarasaı Dıkany kinálap, kústanalaı jóneldi.

— Myna qarashy endi, istep qoıǵanyn. Maldyń astyndaǵy kóńge shóp jiberme, jiberme dep neshe qaqsasa da qulaǵyna kirmeıdi. Sıyrlardyń astyna deıin shópti kópirtip salady, álgi dúleı. Jylda shóptiń teń jarymyn rásýá ǵyp júrgen bir sý mı.

— E, Qareke, sonda da shóbińiz qashanda murty qısaımaı artylyp qalady. Kolhoz aman bolsyn, — dep Qapysh jymyń etti. — Erteń ol tezek bolady. Áıteýir, úıge qaıta kiretin kiris qoı.

— Ol ras, — dep arqasyna batyp, beli qaıyspaıtyn dúnıege qaıta oralmaı, Qarasaı jylqy qorasyna bettedi.

Qysqy túgi qalyńdaǵan atandaı jylqylar býy burqyrap kúrt-kúrt jem jep tur. Tebisip qalmasyn dep árqaısysyn bir-birinen alshaqtap, aralaryn aǵashpen bólgen. Ásheıinde adam qasyna kelse oqyranatyn attardyń ádeti joq bularda. Kisi keldi-aý dep moıyn da burǵan joq. Toqmeıil.

— Shirkin, jylqy balasy basqa maldan erekshe-aý. Kúni-túni aýyzdarynda damyl joq. Bıylǵy tógip alǵan tórt mashına aq suly qazir bitýge taqady. Qısapsyz jeıdi ǵoı jylqy maly, — dep Qarasaı bir kóterilip qoıdy.

— Myna bir turǵan qaısy, men kórgem joq bilem, — dep Qapysh dóńgelengen semiz baıtaldy nusqady.

— E, bul anada Maltaıdan satyp alatyn aryq kók emes pe.

— Batyr-aý, sol ma?! Qysqa qaraı kók tartyp qulpyrýyn qarashy patshaǵardyń.

— Aıtqandaı, siz ishi qabysqan osy da mal bop keter me eken dep kúmándanyp edińiz-aý. Jem shirkin qoısyn ba. Jáne ózi bir túrine qaramaı jemqor neme eken. Aldyna ne tókseń de shydatpaıdy, naǵyz qazanat bolyp shyqty. Bir ishkende bes-alty shelek sýyńdy bir-aq syńǵytady.

— Quda-aý, osynyń ózin qanshaǵa alyp edińiz.

— Bir jarym surap, mágereshin aıtyp, araqtyń ıisin sezdirgen soń, birge túskeni qaıda. Ashshy sýdyń atyn estise keıbireý ot kórgen kóbelekteı jalp etip ýysyńa túse ketpeı me. Endi, kóre qalyńyz. Jurttyń qysqy soǵymy azaıyp, jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵynda bul tórt jarym, beseýińe sóz aıtqyzbaıdy, — dep Qarasaı kúrekteı alaqanyn ysqylap-ysqylap aldy. — Bıyl tórt-beseýin toǵyttym. Qalǵanyn jaqynda oryndaımyn. Osy joly kelisip kelgen jerlerim bar.

— Paı-paı, myna býyryl at ta jarylaıyn dep tur eken. — Qapysh óziniń ańǵarmaı suqtana sóılegenin seze qoıyp, qudasynyń kóńiline kelmesin degendeı, bir-eki túkirip, býryldyń jalyna saldy qoldy. Atandaı bıik attyń ústine qonǵan masa taıyp jyǵylarlyq jup-jumyr. Shoqtyqtaǵy bir ýysyn ǵana qaldyryp, qalǵanyn kúzegen kerege jal bylq etpeıdi. Búkil moıyn etpen tutasyp ketken. Tastysyna qol batpaıdy. Uma maıy kindikke tirelipti.

Qarasaı da attyń aldyndaǵy naýaǵa qarap jeýsiz turǵan sulyny kerdi.

— Keıingi kezde bul jemnen de qaldy. Sere shyǵaryna kúmán joq, — dep endi qudasyn qoı qoraǵa bastady.

Eki quda biriniń úıine ekinshisi kele qalsa, baılyqtaryn kórsetip, sharýashylyǵyn maqtan etetin ádetteri. Bir-biriniń aldynda baılyǵymen ǵana bedeldi ekenin ekeýi de ishteı uǵynady. Ózderiniń óresi, jeter jeri osy jıǵan-tergen malynyń, saýdasynyń tóńireginen aspaı jatsa da ony mesheýlik emes, ótkerilgen pysyqtyq, istiń oıy-qyryn biletin, ár nárseniń kózin tabatyn ónerlilik dep túsinedi.

Qoı qora — tóbesin qoldyń salasyndaı etip balapan qaıyńmen jaýyp, maıamen tirkestire salǵan keń albar. Malǵa shóp salatyn jalǵyz Dıka bolǵanmen, ishin qýystaı alǵan maıanyń ár jerinde aǵash sapty julǵyshtar salbyrap tur. Shópti mal basyn taptamas úshin aldyn syrǵaýyldarmen bekitken. Jıyrma shaqty qoı uzyn jáshiladan ottaıdy.

Qarasaı men Qapysh tóńkerýli jatqan úlken naýaǵa kep otyrdy. Ekeýi qashanda osy araǵa kelip aqyl qosýdy unatatyn. Qapysh kúzenmen astarlaǵan qarakól jaǵaly paltonyń óńirin aıqara túsip jaıǵasty. Elýlerdiń mol ishindegi onyń betinde osy kúnge deıin bir syzat ájim joq. Bir kezde Omby tóńiregine aty málim bolǵan qaraǵaıdan qıyp salǵan on eki bólme úıi bar aty shýly Ǵabıbolla saýdagerdiń Sálımá atty sulý qyzynan týǵan Qapysh ta aq sarynyń kóriktisi, túgel altyndatqan kúrek tisteri sham sáýlesine jaltyldaı túsip, qudasyna kúle qarap otyr. Tamaǵyn kenep alyp, áńgimeni Qarasaı bastady.

— Iá, Omby ishinde ne jańalyq bar?

— Omby ishi báz-baıaǵy qalpy. Jaqynda ǵana baryp qaıttym. «Kazachııde» eki kún boldym. Osy sońǵy bir jumanyń ishinde ettiń qany jerge tımeı ketti. Másokombınattyń qory azaıyńqyrasa kerek. Kolbasany kóp shyǵarady da, etti dúkenderge baıaǵydaı mol túsire almaıdy. Onyń ústine qazir qalaǵa kelýshiler kóbeıip ketipti. Tyń kóterý úshin Altaıǵa, Qazaqstanǵa tilenip shyqqan jolaýshylardan kóziń súrinedi. Vokzal basy qujynaǵan halyq. Sodan bolar, másokombınattyń eti ashanaǵa, restoranǵa túsedi de, dúkenderdiń sórelerine jaıylǵan azyn-aýlaq et qala halqyna shaq kelmeıdi. Túskenin túskeninshe bólip áketedi.

— E-e, bazardaǵy ettiń kóterilýi de sodan eken ǵoı, — dep Qarasaı bazar narqyn estigenshe asyǵa tústi.

— Kóterilgende qandaı, kúıip tur. Semiz qoılardyń eti 30-35-terdiń ústine shyǵyp ketti. Saýdanyń der kezi. Átteń jol buzylǵaly tur, áıtpese, — dep Qapysh basyn shaıqady.

Jaratylysynda kerbez, pań Qapysh qazir qudasynyń aldynda óz-ózinen asyǵys sóılep, tym jaıdary kúledi.

Kómeıine tyǵylyp, jumyrlanyp otyrǵan bir syryn búgip, shyǵara almaı otyrǵan adam sekildi. Qarasaıdyń júzine kóziniń qıyǵymen urlana qarap, syńaıyn ańdyp otyrǵan qalyp bar. Mundaı arbasýdyń talaıyn basynan ótkergen ákki Qarasaı da muny sezip, qashan aıtar eken dep júregi daýalamaıdy. Onyń oıyndaǵy tek Aqbópe jaıy.

Qazaq ǵurpynda erin bir jyl kútip otyrý áıel zatyna shart bolsa, ol synnan Aqbópe ótti. Endigi Qarasaıdyń kútetini kelininiń ruqsaty bolmaq. Myna alasapyran kezde qudasynyń aıaq astynda kele qalýy da tegin emes. Ot ala kelgendeı, erteń qaıta júrem deýi de sol bolsa kerek.

Biraz áńgimeniń basyn shalyp, oraǵytyp kep, aqyry Qapysh qudasy úreılene kútken sózge aýysty.

— Al, Qareke, men endi amandyq bolsa, erteń júremin. Óte asyǵyspyn. Sizge úlken bir qolqa sala keldim, — dep qaltasynan altyn jalatqan jaltyraǵan juqa portsıgaryn alyp, shylym tutatty. Qarasaı bireý jutqynshaǵyn syǵyp jibergendeı, úni shyqpaı demi bitip surlanyp otyr. Qudasyna aıtar sózdi aldyn ala daıyndasa da, á degende ne derin bilmeı, álden ýaqytta baryp tilge keldi:

— Iá, ruqsat, aıt qolqańdy. Ár nárseniń ýaqyty bar degen. «Qudaı saldy, biz kóndik». Biraq bizdiń de aıtar bazynamyz bar. Bizdiń de oıymyz...

— Sizdiń bazynańyzdy kótermegen kúnimiz bar ma, Qareke. Al bul joly shyn salmaq sala keldim. Shyn senip kelip otyrmyn. Jaǵdaı bylaı, — dep Qapysh endi, tóńiregin ustaramen qyrǵandaı minsiz sulý qasynyń ushyn odan saıyn shalqaıta kerip, áńgimeni jaı bastady.

Osy kúni, qarap otyrsańyz adam balasynyń dúnıedegi bar óneri az ǵana ǵumyryn qyzyqty ótkize bilýinde eken ǵoı. Buryn jigittiń qanaty at dep nebir júırik jylqylardy ustaýshy ek. Qazir mashına shyqty. Ana bir mashınany alǵannan beri barmaǵan jerim, baspaǵan taýym joq. Tipti sharýashylyqqa da izdeseń taptyrmaıtyn dúnıe. Baram degen jerińe dyz etkizip jetip barasyń.

— Týh. Mashınaǵa ne jetsin. Men de Halelime bireýin alyp berem be dep júrmin. Aqbópesh ekeýi saırandy salyp júrer edi, — dep Qarasaı Qapyshtyń tamyryn bir basyp ótti.

Quda sóz syńaıyn ańǵarmady ma, ańǵarsa da qolaısyz áńgimeni aınalyp ótkisi keldi me, buǵan mán bermedi.

— Biraq, sol mashınamyz kóne tartyp eskirińkirep te qaldy. Onyń ústine, Qareke, bir istiń sáti túsip tur, — dep Qapysh bir toqtady. Shylymyn bappen soryp, tútinin syzdyqtata shyǵardy da, sózin qaıta jalǵady. — Osy kúni mashına alý da ońaı emes. Ombyda mashınanyń óshiretine turǵan adamda qısap joq. Byltyr Kýlomzınodaǵy Jumabaı inishek ekeýmiz óshiretke jazylyp ek, qazir jetippiz. Eski mashınany satyp jiberem. Taban aýzynda jańa kúnindegi qunyna qaǵyp áketedi. Ondaılar órip júr.

Qarasaı: «Osynyń bárin nege aıtyp otyr. Aqbópe jaıyna kóshpeı me», — dep ishteı shydamy taýsylyp, sózdiń artyn taǵatsyz kútti.

— Al, endi... Soǵan... Qareke, birer aıǵa azbynshy aqsha kerek. Sol úshin at sabyltyp ádeıi keldim, — degende baryp Qarasaıdyń júregi ornyna tústi.

— Qansha kerek, — dedi ol julyp alǵandaı.

— Bir, jıyrma myńdaı bolsa, jetedi. Kóp uzamaı qolyńyzǵa qaıta salam.

— Óı, ol ne degeniń. Ekeýmizdiń aramyzdaǵy aýys-túıis qudaı joly emes pe. Qalta túbin qaǵyp kóreıik.

— Eh, báse. Aı, Qareke, ólsem arýaǵym yrza. Sizdeı qudasy bar adamnyń armany ne?

— Ilahı amın! Alla-taǵala osy quda degen sózińnen jańyldyrmasyn. Jálelim ketse de, sen degende kóńilim baıaǵydaı.

— Oıbaı-aý, o ne degenińiz, quda myń jyldyq emes pe.

— Onyń ras. Aqbópe de ózimizge Jálelden artyq bolmasa kem emes, ishten shyqqan baladaı bolyp ketti ǵoı.

— Árıne, árıne...

Ádeıi kelgen sharýasy tap osylaı jyldam ońǵa basa qoıar dep Qapysh oılaǵan joq edi. Sózdi alystan oraǵytyp, qarmaqty tereńge salyp otyrǵanda, toq eterin aıtýy muń eken, Qarasaı ýysyna túse ketti.

Qarasaıdyń óz esebi ózinde. Qudaıdyń des berisi — Qapyshtyń ózi kelip qolǵa qondy. Endi osy arada amal qoldanyp qalý kerek.

Sharýasyn tyndyryp, kóńili jaı tapqan soń:

— Al, endi úıge kirmeımiz be, — dep Qapysh ornynan kóterile berip edi, Qarasaı eteginen basty.

— Qapysh, sál bógelshi. Endi sen meni tyńda. Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵady degendeı, qudaı ońdap, dál kele qalýyńdy kermeısiń be. Ózim ádeıilep baram ǵoı dep otyr em. Óz úıimde aıtýǵa týra keldi.

Qapysh: «Taǵy da saýda jaıy bolar», — dep basqa eshteme káperine kelmeı shylym tutatty.

— Qulaǵym sizde, quda.

— Basqa tússe baspaqshy deıdi. Pánde basyna ne tússe de jumyr bas kótere beredi eken ǵoı. Byltyr Jálelim sýyqqa ushyp ólgende men endi uzaq jasamaspyn, sary ýaıymmen balamnyń sońynan men de aıańdaıtyn shyǵarmyn dep oılap em. Biraq «ólgenmen birge ólý joq» degen ras eken.

— E, qansha qıyndyq bolsa da tiri adam tirshiligin jasaı beredi de. Qaza joly bir basqa.

— Jálelimniń óliminen de, mine, tún jamylyp otyrmyn, bir allaǵa aıan, maǵan aýyr tıip júrgen bir nárse bar edi. Ol Aqbópe jaıy bolatyn. Shynym sol, endi Aqbópe qaıter eken, bizdi tastap keter me eken dep ishim ýdaı ashyp júrýshi edi, kóńilim jaı tapty.

Qapyshtyń jińishke qasy dir etti.

— Úıde júrmiz demese, káriler ne bile beremiz. Jámish sezip maǵan osydan bir aı buryn aıtty. Ana kishkentaılardy jetimsiretpeıik, jat jurttyń qolyna qaratyp júdetpeıik degen bolýlary kerek, — dep Qarasaı áńgimeni alystan oraǵytyp, byqsytyp otyrdy da, álden ýaqytta baryp lap etkizdi. — Balalar bizden de zerek, bizden de aqyldy ǵoı. Ózderi qorytsa kerek. Tek bizge aıta almaı júripti. Olardyń qolyn kim qaǵady. Baqytty bolsyn degennen bóten ne deıik. Halelim de er jetip, aqyly tolysty. Otaý ıesi bolatyn shaqqa kámil jetti. Ámeńgerlik qudaı jolyn túsingen eken. Aınalaıyn Aqbópe ekeýi, aman bolsa, eldiń aldy bolatynyn ózim sezem. Betterinen jarylqasyn, batańdy ber. Ilahı amın!

Qarasaı betin sıpady. Shoqyraqtatyp sóılep sóziniń sońyn shala-pula bitirip, qolyn jaısa da Qapysh ısharat jasamady. İshteı qarsy da emes. Áıtse de Halelden mundaı áreket shyǵar dep oılamaǵan Qapysh tili kúrmelip ne derin bilmedi. Onyń únsiz otyryp qalǵanynan qysylǵan Qarasaı taǵy da jýyp-shaıyp jelpeldete tústi.

— Al endi, jer degdisimen Málıke ekeýiń tez jetińder, balalardy qyzyqtap, toıyn toılaıyq. Osy keterińde oń batańdy ber, Aqbópe de, Halel de ózińnen uıalyp, ne isterin bilmeı júr. Estigenińdi bildirip, rızalyǵyńdy berip ketkeısiń.

Qapysh basyn únsiz ızep, úıge bettedi. Ol ketisimen Qarasaı qarańǵy qoranyń túpkirine, jańa Qapysh otyrǵan orynǵa Haleldi alyp keldi.

— Otyr myna araǵa, — dep shilterli qol shamnyń kómeski jaryǵynyń astynda qasynan oryn usyndy.

Qatal áke kenje ulymen buryn-sońdy bulaı jeke otyryp, jasyryn sóılesip kórgen joq edi. Halel endi ózin tuńǵysh ret úlken azamatqa balap qupıa áńgimege shaqyrǵanyn sezip, baısaldy qalyppen qulaq túrdi.

— Sen osy myna qudanyń mezgilsiz ýaqytta nege kelgenin bildiń be?

Halel áńgimeniń basy bulaı bastalar dep oılamap edi. Onyń aıaǵy qaıda saıyp, nege tirelerin de túsinbedi.

— Bilmedim, kóke... Jaı ásheıin qydyryp kelgen shyǵar, — dep Halel sóz tórkinin ańdamaı salǵyrt jaýap bere saldy.

— Joq, balam. Jaı kelmepti ǵoı. Jálelim ólip, bir jaq qabyrǵam túgel sógilip otyrǵanda, jyǵylǵanǵa judyryq dep, taǵy da osy úıdiń ornyn oısyrata kelipti...

Qarasaı qarańǵy qorada túnere túsip, aýyr kúrsindi. Shóp qýysyna qaraı ıilgen iri kóleńkesi mańdaıyn súıep jylap otyrǵan sekildendi.

— Ol ne, kóke, oısyratqany qalaı?! — dep ańǵal balanyń kózi sharasynan shyǵyp, úreılenip qaldy.

— Qapysh Aqbópeshti kishkentaılarymen qosa osy úıden múldem alyp ketýge kelipti.

Haleldiń tóbesinen jaı túskendeı boldy. «Aqbópeshti», «múldem» degen sózder búkil ón boıyn sýyq kesirtkeshe aralap ótti. Buryn Aqbópeni ózimen birge týǵan qyzdaı kórip baýyr basyp, onyń jeńge degen atyn sarapqa salmaýshy edi. Endi ańdasa, Aqbópe osy jurttan múldem ketýi de múmkin eken ǵoı. Halel tuńǵysh ret Aqbópeniń qasıetti ornyn jańa sezdi. Japandaǵy jalǵyz úıdiń bar qyzyǵy da, qýanyshy da osy Aqbópeniń boıynda eken-aý. Eger ol bolmasa bul úıde ne qasıet, ne jaqsylyq qalmaqshy. Bári de jaıdaq tóbedegi soraıǵan pesh moınynan shyǵatyn tútinshe suıylyp, tap-tuınaqtaı jınalǵan jyp-jyly bólme ishi azynap bos qalatyndaı kórindi. Haleldiń kóńili de bir sát qulazyp, júregindegi bar aıaýlysyn bireý alǵandaı sileıip otyryp qaldy.

Iá, Qapysh Aqbópeshti ǵana alyp ketýge kelmepti, osy úıdegi bar qyzyq, bar jylylyqty túp ornymen julyp áketýge kelipti. Biraq oǵan qarsy turar ne aıla-amal bar? Taǵdyr salǵan iske kim ara tura alady? Qarasaı Haleldiń balalyq sezimine osylaısha ot tastap aldy da, endi namysyna tıe sóıledi.

— Qapyshtyń nıetin erteden-aq sezgem. Byltyr Jáleldiń jambasy jerge tıer-tımeste, qabiri qurǵamaı jatyp-aq ishtegi jaqyn juraǵattary Aqbópege quda túsip qoıypty dep óz qulaǵymmen estigem. Biraq seni júdetpeıin dep aıtpap edim. Túrine aqyly saı Aqbópedeı adamǵa kim qyzyqpaıdy. Moldabaı degen Omby ishine aty shýly bir saýdagerdiń jalǵyz ulyna beredi eken dep jaqynda ǵana bireýler ósektep júr edi. Aqyry shyn boldy. Ony búgin Qapyshtyń kómeıinen sezdim. Erteń Bolat pen Raýzany Qapysh óz baýyryna salyp, Aqbópeni uzatady da qoıa beredi... Shirkin-aı, Moldabaıdyń da tasy órge domalap tur-aý, — dep Qarasaı qynjyla otyryp, shyrt túkirdi.

— Onda balalardy biz alyp qalsaq qaıtedi, — dedi Halel. Biraq osyny aıtaryn aıtsa da shynymen Aqbópe múldem ketpekshi me, bóten úıdiń kelini atanyp, az kúnde jat adam bolmaqshy ma? — degen oı túskende kóńili jasyp qaldy.

— O-oı, qaraǵym-aı, osy kúni balalaryn qaı áıel tastap ketýshi edi. Jálel bolmaǵan soń, qaıyn jurttan góri tórkin jaqyn emes pe. Ony atama. Odan da basqa amalyn oılastyrý kerek, — dep Qarasaı taǵy da shyrt túkirdi.

— Endi qandaı amal bar?.. — Halel shyn qynjyldy. Eń bolmaǵanda áli de biraz kúnge deıin ketpeı, Aqbópe tura tursa eken dep, sol az kúnniń ózin medeý kórip qımas kóńil tolqı berdi. «Shynymen alyp qalar amal bar ma, shirkin-aı, tabylsa ǵoı, sol amal», — degendeı ákesine úmittene qarady. Qarasaı da Haleldiń aýzynan osy sózdi kútip otyrǵan.

— Amal bar. Ol amal seniń qolynda. Eger sen bel sheship kirisseń, Qapyshtyń aýzyna ózim-aq qum quıam, — degende, Halel:

— Meniń qolymda? Meniń qolymda ne bar, men ne isteımin? — dep tań qaldy.

Qaıran, móldir bulaqtaı taza kóńil. Qazir ákesi aıtar sumdyqqa onyń aýzy barmaq túgil, úsh uıyqtasa oıyna kirer me. Áli qaımaǵy buzylmaǵan adal kóńil ondaı oıdan aýlaq edi ǵoı. Eger áke qolynda ǵana talaı qýlyqty jadyna toqyp, basqa taza dúnıeni kórmeı jyryndy bop ósse, salǵan jerden-aq áke sózin emeýrininen biler edi-aý.

— Al, Haleljan, kópten beri kómeıimde tirelip júrgen bir sózim bar edi. Ol — meniń de, aq sútin bergen anańnyń da tilegi, — dep Qarasaı etpetinen súıeýli tyrnaýyshty alyp, jer tyrnap otyryp sóıledi. Jáleljan bizdiń balamyz bolsa, seniń bir qursaqtan, bir sharanadan shyqqan baýyryń. Eń jaqynyń. Ekeýiń tel qozydaı birge ósip, birińe-biriń arqa súıep ótetin edińder. Biraq sum ajal degenderińe jetkizbedi. Ana kishkentaılary da tiri jetim. Endi olardy bireýge telmirtip, jaýtańdatyp qoıýdyń reti bolmas. Olaı bolǵan kúnde Jáleldiń de arýaǵy yrza emes. Endigi aıtarym, olarǵa aǵa ǵana emes, Jáleldiń ornyna qamqorshy bol. Qanatyńnyń astyna al. Aqbópeshteı bala ilýde kezdeser. Atadan qalǵan mıras bar. Ony da tentiretip jiberý atymyzǵa laıyq emes.

Haleldiń denesi muzdap, júregi úreılenip, toqtap qalǵandaı boldy. Sózdiń syńaıyn túsinse de, ondaı jamandyqqa burýǵa dáti shydamaı Halel únsiz qaldy. Aýzyna laıyqty sóz túspedi. Ákesi soıaý tis tyrnaýyshpen jer emes, onyń quıqa tamyryn tyrnalap otyrǵandaı boldy.

Onyń únsiz qalǵan qalpyn keliskenge joryp, Qarasaı endi ashyq sózge kóshti.

— Oqımyn deseń oqy. Oqýyńa Aqbópesh te, biz de qarsy emespiz. Tek aıaýly jeńgeńdi jat jurtqa jiberme. Ómir baqı jylaýmen ótpesin. Búgin Qapysh kónse kóndi, kónbese Aqbópeniń ózine aıtyp, alyp qalam, bul úıden jibermeımin. Endi óziń adam et.

Halel jańa ǵana uıqysynan oıanǵandaı selt etip, kúrmelgen tilden ashshy ún atylyp shyqty:

— Joq, joq, kóke! Munyńyz masqara ǵoı. Atamańyz, ne dep otyrsyz?

Oqys shyqqan daýystan eleń etken qoılar da bastaryn kóterip alyp, kúıisterin doǵara qoıdy. Qarańǵy shóp qýysynda juldyzsha jyltyraǵan jap-jasyl kózderin beri buryp, olar da úreılene qarady. Tek azdan soń baryp, á jaı ásheıin eken ǵoı degendeı súıir tumsyqtary qaıta qısańdap, byrt-byrt kúıiske aýysty.

Baǵanadan máımóńkemen otyrǵan Qarasaı da endi daýsyn kóterip, balasyna zekı sóıledi.

— Masqarasy ne? Men seni jarǵa ıterip otyrǵam joq. Áke sózin tastaıtyn qaıdan shyqtyń. Jáleldiń balalarynan sen bezgende bóten jurt ne istemeıdi. Sen túgil, jer ortasy jasqa kelgen mosqal adamdar da áıelin tastap, basqa bireýdiń áıeline úılenip jatqan joq pa. Ondaılar az ba. Sen nemene, solardan áýlıemisiń?!. Álde Aqbópeshti qorash kóremisiń. Áne, ana Moldabaıdyń óziń syqyldy altyn asyqtaı balasy qystaı Qapyshqa sóz saldyryp qoly jetpeı otyrǵan joq pa. Qıqańdy qoı. Qolda barda altynnyń qadiri joq. Aqylǵa sal. Aqbópesh óz adamyń, — dep Qarasaı taǵy shyrt túkirip, qaıtadan jýası sóıledi. — Tap osy joly Aqbópeshten aırylýdyń jóni kelmes, balam. Erteń-aq oqýǵa ketesiń. Eger unamasa keıin ruqsat berersiń. Onyń eshqandaı aıyp-shamy joq. Saǵan jabysyp qalatyn talaq emes. Ázirshe Jáleldiń ornyn joqtatpa. Onyń úıdegi orny da kórdeı bop sýyp, qańyrap bos qalsyn demeseń, balalyqty qoı! Keıingisin kóre jatarmyn. Ázir osy aıtqanym bolsyn. Sońǵy tilegim. Endigisin ózim-aq jaıǵastyramyn.

Qarasaı ornynan shıraq turyp, taltańdaı basyp qarańǵyǵa súńgip ketti. Haleldiń eki beti dýyldap shóp qýysynda qala berdi. Ne oılap, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıdi: jańa ákesi tastap ketken tyrnaýyshtyń basyn basyp qalyp, saby mańdaıyna saq ete qalǵandaı meń-zeń.

Kelesi kúni Aqbópe erte turyp, muzdaı kıinip aldy. Shaı qoıyp, túngi asty jylytyp júrgen Jámish ony kórgende ne derin bilmeı, shymshýyrmen otty qaǵystyra bergen.

— Apa, — dedi Aqbópe. — Ákem búgin júretin shyǵar.

— Iá, qarǵam, qazir tamaq ishe salyp attanady. Tańǵy qatqaqpen ketpese, kesheden beri dalanyń qary kúrt eridi ǵoı.

Jámish odan ári eshteme demedi. Qazandyq qasynda únsiz sileıip turǵan Aqbópe:

— Apa, renjimeseńiz, men de... — deı bergende:

— Janym-aý, ne deısiń. Qalaı ǵana qıyp seni jiberem. Shynymen osy úıdi tastap ketpekpisiń, — dep Jámishtiń erni dirildep qoıa berdi. Belin jazyp, ornynan ushyp turǵan Jámishtiń qolynan shymshýyry da túsip ketti. Uzyn boıly, aqsary eneniń bozara qalǵan óńinde, jasaýraı qalǵan meıirimdi qoı kózinde qyzyndaı tárbıelegen aıaýly kelinin qımas belgi bar. Aqbópe de anasyndaı bolǵan Jámishti ókpeletip alǵandaı qıpaqtap kep, moınynan qushaqtaı aldy.

— Apa-aý, qaıtyp kelem ǵoı. Meni múldem ketedi dep turmysyz. Eshqaıda da ketpeımin. Tek qar ketip, jer aıaǵy keńigenshe, biraz elge baryp, sergip qaıtsam deımin.

— Óı, qarashyǵym sol. Bara ǵoı onda, bara ǵoı, — dep Jámish appaq sazandaı Aqbópeniń móldiregen kózinen súıdi.

— Onda myna asty qamdaı ber. Men qudaǵıdyń qysqy sybaǵasyn salaıyn. Qapshyq qaıda eken, qapshyq?

Báıek bolyp, shoshalaǵa qaraı umtylǵan Jámishtiń cońynan Qarasaı da shyqqan. Jarma esiktiń syrtynan kelin men eneniń sózin tyndap turǵan Qarasaı shoshalanyń kiltin asha bergen Jámishtiń bileginen ustaı alyp zirk etti:

— Óı, esýas neme! Mı bar ma sende ózi. Myna basyńda bir shaınam aqyl bolsa buıyrmasyn. Nemenege apyń kirip, kúpiń shyǵyp aptyǵyp júrsiń. Qaıda jibermeksiń Aqbópeni?

— Qaıda jiberýshi em, úıine baryp keledi.

— Eshqaıda da barmaıdy. Otyr ári, jeliktirmeı.

— Jeliktirgeni nesi, — dep Jámish shyrt etkizip kiltti ashyp jiberdi. — Bir jyl boıy qara jamylyp otyrǵany da jeter. Barsyn. Biraz serpilip qaıtsyn.

— Serpiletin ne sonsha, osy úıde bireý ony qamaýda ustap otyr ma eken. Túnde ǵana sen sý mıǵa aıtpadym ba. Halel ekeýin búgin ǵana qosyp otyrǵanda, arasyn sýytaıyn dep pe eń. Biraz baýyr basyp úırenip alsyn, sosyn meıli.

— Keıin de úırener. Birin-biri unatsa, ózi de qaıtyp keledi. Zorlap qosaıyn dep pe eń.

— Óı, óziń ne aıtyp tursyń, — dep shoshala ishinde kúńgirlep, áıeline digirleı jónelgen Qarasaı, Qapysh úıden jótelip shyqqanda baryp tyna qaldy. — Osydan, Akbópeden qol úzip, Qapysh sekildi qudadan aıyrylaıyq, sonda bolsyn saǵan!..

Qarasaı qansha shyjalaqtaǵanmen kelinge tosqaýyl bola almady. Kishkentaı qyzyn kıindirip, shanaǵa orap otyrǵyzǵan Aqbópe tórkinine kete bardy. Jasynan erke ósken, birbet qyzyna Qapysh ta eshteme deýge bata almady. Tek bir qaǵa beriste Qarasaıǵa kúńk etken:

— Qareke, Aqbópe meniń qyzym bolsa, seniń de qyzyń. Qudaı qosqan balany bul úıden áketip, qaıda aparady deısiń. Baram dese barsyn. Sheshesin saǵynǵan shyǵar. Keıin Halel ekeýi bir-birimen jarasyp ketse, mende bóten oı joq.

— Olaı bolsa, Halel de birge barsyn. Shanaǵa syımasa atqa salt miner. Jer qaraıyp degdigenshe birge bolyp qaıtsyn. Toılaryn keıin jasarmyz, — degen edi Qarasaı, biraq ol aıtqany da bolmady. Halel ornynan turǵan joq. «Eshqaıda da bararym joq, aýyryp jatyrmyn» depti sheshesine.

Par at jekken jeńil qashaba úı aldynan jyljyp bara jatqanda ǵana Halel ish kıimimen ornynan atyp turyp, terezege jabysty. Juqa qyraýdy demimen úrlep, aıaýly, aq jarqyn jeńgesi qashan kózden tasalanǵansha oımaqtaı tesikten syǵalap uzaq qarap qaldy.

EKİNSHİ TARAÝ

Qys boıy tútegen aq boran kómip tastaǵan dalanyń qalyń qary bıyl kúrt eridi. Bir juma udaıy soqqan ókpek jel qardyń ókpesin tesip, shógip jatqan túıe buırattardy az kúnde jalańashtap ketken.

Tek kesheden beri ǵana jel raıynan qaıtyp, aspanda siresken qorǵasyn tústes zildeı bult ydyrap, kúnniń kózi jyltyrady. Kóktemniń alǵashqy shýaǵy bul. Az kúnde dúr silkingen Saryarqa shýaqqa maýjyrap, býsanyp tur. Zári synǵan yzǵarly qar qyrattardyń kóleńkesin panalap, jyralardyń qýys-qýysynda buǵyp jatyr. Tereń saılardyń ishi shala uıyǵan aırandaı irk-irk etedi.

Qyzyl jalaýdan shyqqan on shaqty traktor jubyn jazbaı aýyr jyljyp keledi. Jańa buzylǵan laısań joldy baýyrymen syzyp, kún sáskege kóterilgenshe edáýir jerdi utyp tastady. Árqaısysynyń sońynda tirkegen alyp shanalar aýyr tabanymen jibı bastaǵan tońdy kók baýyrsha tilip keledi. Shanalardyń ústine jasyl vagondar ornatylǵan. Alystan qaraǵanda úılerge jan bitip, qımyldap kele jatqan sekildi. Jylan baýyr temir tabany shaqyr-shuqyr etip, jerdi solqyldata gúrildep, qyrqadan kóterile bergen on shaqty traktordyń arasynan eki «Gaz-69» sytylyp shyqty.

Aldyńǵy mashınada otyrǵandar — bolashaq jańa sovhoz dırektory Morgýn, bas ınjener Raıhan, shofermen qatar otyrǵan ókil artyna bir jambastaı burylyp, ekeýimen sóılesip keledi.

— Sizder Sibirdiń qaqaǵan sýyǵyna urynbaı, naǵyz kóktemde, jyl qusymen birge keldińizder. «Lenıngrad», «Chernıgov» sovhozdarynyń jańa ornyqqan kezimen salystyrǵanda qazirgi kúndi aıt pen toıdaı deýge bolar edi. Naǵyz aqpannyń úskiriginde qurylǵan sovhoz adamdary talaı kóresini kórdi. Sýyqqa ushyp, úsikke shalynǵandar da kezdesti. Endi ne kerek, sonyń bári bir kúngideı bolmaı umyt boldy.

— Ol ras, — dep Raıhan quptaı berip edi, jaratylysynda qaljyńshyl aq jarqyn Fedor Vasılevıch ile sóılep ketti.

— Osy kóktem bizge ár kezde aldymyzdan shyǵyp, salmaq sala bermese ıgi edi. Biraq álgi ózińiz aıtqan jyl qusyn da ámse umytpaǵaısyz. Jyl qusymen qatar kelgenmen aramyz jer men kókteı-aý. Tabıǵat ózenniń seńin, kóldiń muzyn buzyp, qyrdyń qaryn sógip, kógoraı shalǵynyn olarǵa aldyn ala daıarlap, dastarqanyn jaıyp otyrǵan joq pa? Bizdiń qolymyzdaǵy barymyz mynaý ǵoı, — dep qolynan tastamaı otyrǵan boıaý qaryndashpen qoldan syzylǵan jańa sovhoz jeriniń kartasyn jaıa berip, úsheýi de rahattana kúlisip aldy.

Osy arada, baǵanadan beri sózge aralaspaı barankege jabysyp, alǵa qadala qarap otyrǵan shoferdyń shegir kózi kúlimdep, arttaǵylarǵa bir kóz tastady da, oılamaǵan jerde oqys sóz taýyp, otyrǵandardy odan beter kúlkige batyrdy.

— Fedor Vasılevıch, jyl qusyna tabıǵat kóli men qamysyn daıyndaǵanymen, súzip alar baldyryn, uıa basar ornyn ázirlep qoımaıtynyn da ámse jadyńyzdan shyǵarmaǵaısyz.

— Sóz tapqanǵa qolqa joq, — desip mashınadaǵylar biraz kúlisip alǵan soń, endi áńgimeniń betin basqaǵa burdy.

— Shynynda, sizder jylyna kelip bir jaǵynan utsańyzdar, ekinshi jaǵynan keshteý qalyp utylyp otyrsyzdar, — dep aýdandyq ókil qar sýy sińip, degdı bastaǵan jonǵa kóz tastady. Jel qaǵyp kepken sary qaýdan seldireı shaıqalyp, búkil óńir dirildep tur. Ár oıpańǵa jınalǵan jaıylma sýlar jumsaq samal ótinde, tereń kóldershe tolqyndanyp jatyr. — Qysta ashylǵan sovhozdar osy ýaqytqa deıin qurylys materıaldaryn tasyp, turǵyn úıler salýǵa biraz ázirlenip aldy. Al sizder úshin bar naýqannyń basy bir kelip otyr. Qurylys jumysymen qosa, erteli, búgin bıylǵy egistik jerdi jyrtýǵa kirispeseńizder bolmaıdy.

— Ras, traktorshylardy erteńnen bastap brıgadaǵa bolý kerek, — dep bıylǵy qaýyrt kelgen kóktem dalasyna qarap otyrǵan Raıhan da jeńil kúrsindi.

Sosyn, esterińizde bolsyn. Tyń dalasyn kóterýge sizderden az da bolsa bir kóılek buryn tozdyrǵan tájirıbemiz bar, myna jaǵdaıǵa kóńil bólińizder: jańa turǵyndar úshin eń qajetti nárse — ashana. — Ókil mashınadaǵylarmen qosa ezý tarta kúldi. — Ony kishigirim nárse dep oılamańyzdar. Qazaqta «as — adamnyń arqaýy» degen sóz bar. Kóktemdegi qara sýyqta jastar jaǵy toń-teris bop júrmesin. Keı adamdardyń shı shyǵatyn osal jeri sol.

Bul jerge alǵash sapar shegip shyqpas buryn-aq, Fedor Vasılevıch Tyń óńirinen qulaqqaǵys bolyp, talaı nárseni shet pushpaqtap estigen. Sondyqtan da sovhozǵa attanar aldynda eń birinshi oıǵa alyp, kelisken jeri de — saýda orny. Qazir artta kele jatqan bir traktordyń júgi de túgelimen sol ashana jabdyǵy.

Bolashaq sovhozdyń rabkoop bastyǵy: «Myna adam ashana bastyǵy. Buryn úlken qalanyń restorandarynda zal meńgerýshisi bolyp istegen, sharýashylyqqa kózi qanyq», — dep tyǵyrshyqtaı dóńgelek, sulý kelinshekti tanystyrǵan.

— Agafıa Nıkanorovna, — dep býyndary shuńqyraıǵan súırikteı appaq saýsaǵyn usynǵan, qyryqtarǵa taqaǵan kórikti áıel, ushy qaıqıǵan ádemi kirpikterin jıi qaǵyp, kózin tóńkerip-tóńkerip tastaǵan. Egde áıel bolǵanmen áli jyp-jyltyr betinde shar tartqan adamǵa tán ájim syzaty joq. Tek bókse tusy artyq shodyraıyp, shymyrlana tolǵan músininde ǵana sál mosqaldyq sezilmese, qyz kúnindegi oınaqy qylyǵy da, kelisti bádeni de taımaǵan. Esimi qulaqqa ersi estilgeni bolmasa, bet perdesin kelistire boıaǵan boıaýymen, túrpimen kóbesin muqıat tazalaǵan shymqaı qyzyl tyrnaǵyna deıin áli talaı dámdiden dámesi bar qala kelinshekteriniń qalpyn ańǵartady.

Ózinen múshel jas úlken bolsa da, salǵan jerden qurdasyndaı qaǵyta sóılep, kózi býaldyrlana turyp, emine qaraǵan áıel Fedor Vasılevıchke unamaı qaldy. Salǵyrt tanysyp, salqyn sóılesti. Biraq bylaı shyǵa bere osy minezin ózi de unatpaı, ishteı minep, synǵa aldy. Bir kórgen adamnyń ishine tereń súńgimeı jatyp, kústanalaı qoıýdy aǵattyq dep eseptedi.

Mine, qazirde sóz oraıyna qaraı Aǵafıa Nıkanorovna Iapıshkına esine túskende, erteń qaramaǵynda jumys isteıtin adamdardyń san qıly minezi, turmys jaıy, ómir etkeli jumbaq ekeni, sol sebepti olarmen shapshań aralasýdyń qıyndyǵy oıyn mazalap, kósilip jatqan keń dalaǵa kóz tastady.

Fedor Vasılevıch Morgýn Tyńǵa kelgen sovhoz dırektorlarynyń ishindegi eń jasy. Sondyqtan da onyń ómir tarıhy onsha uzaq emes. Budan on shaqty jyl buryn Tımırázev atyndaǵy Akademıany bitirisimen Ýkraına jerinde agronom bolyp istedi de, keıingi ýaqytta syrttan aspırantýrada oqyp, Kıev qalasyndaǵy aýyl sharýashylyq mınıstrliginde júrgen jerinen Qazaqstan tyńyna attandy. Buryn mektepte júrgen kezinen sportpen shuǵyldanǵan Fedor Akademıa qabyrǵasynda júrgende gımnast-akrobat bolyp, sport masteri ataǵyn alǵan. Bertin kele jumys basty bolyp sporttan qol úzdi de, birer jyldyń ishinde taldyrmash denesi tolyp, semirip ketti. Áıtse de buryn symdaı tartylǵan ıyqty, kelbetti jigittiń syrt tulǵasy onsha buzylǵan joq. Qaıta jasy ulǵaıǵan saıyn qulaqtyń túbinen moıynǵa qaraı jyljıtyn, kózdiń quıryǵyna juldyzdana syzyq tartatyn ájimder tolyqtyqtan bilinbeı, burynǵydan da sulýlanyp, jasara túsken sekildi. Qyryqtarǵa taqaǵan Fedor Vasılevıchtiń otyzdaǵy jigitteı kórinetini de sodan.

Mine, endi júıtkigen mashınamen shyr kóbelek aınalyp jarysqan mıdaı dalanyń bir pushpaǵy sonaý Ýkraına dalasynda ósken kishkentaı sary bala — Fedányń jaýapkershiligine berilmekshi. Buryn soqa tili tımegen, týsyrap jatqan quıqaly tyń jer Fedor Vasılevıch úshin de qaqpaǵy ashylmaǵan syr sandyq tárizdi. Buryn qarys qadam attap baspaǵan jeri.

Tyń sovhozǵa keletin adamdar da jańa. Tili de, salty da bólek jandar. Tek maqsaty, izgi armany ortaq jandar. Erteń jas ta, kári de, jýas ta, tentek te, elgezek te, jalqaý adam da kezdesedi. Sovhozǵa keletin adamdardyń kópshiligi jastar. Báriniń tilin taýyp, ustaı bilý úshin úlken parasattylyq, óner kerek. Aqyl surap, súıenish tabar eń jaqyn adamy myna qasynda otyrǵan Raıhan Sultanovna.

Fedor Vasılevıch bas ınjenerdiń ózin anyq bilmeıdi. Keshe raıkom sekretarynyń kabınetinde tuńǵysh ret kezdesip, jańa sovhozdyń qurylysy, sharýashylyǵy jaıly eki-úsh saǵat keńesken. Ol eki arada onyń minez-qulqy, ishki saraıy qandaı adam ekenin tanı qoıý qıyn-aý. Biraq sol az merzimniń ishinde Morgýnnyń anyq kózi jetkeni Raıhannyń eki qasıeti: Ana tilinde qalaı sóıleıtinin kim bilsin, bas ınjener orys tiline meılinshe jetik. Aksentsiz Sóıleıtini oz aldyna, logıkasy baı, sabyrmen otyryp, aıtatyn oıyn mánerlep jetkizedi. Sóıleı tússe eken, aıta tússe eken derlik. Buryn Shyǵys halqymen kóp aralaspaǵan, tarıh, qaısybir ádebıet kitaptary arqyly syrttaı ǵana biletin Morgýn Raıhan alǵashqy sóılegende tańyrqap qaldy. Shyǵys erkekteriniń bári Fedor Vasılevıch úshin jasynda oqyǵan Hadjı Murat sekildi ójet, qaısar, at qulaǵynda oınaıtyn batyr tulǵaly adam bolyp kórinetin de, al áıelderi ómiri aýzynyń jigin ashyp sóılemeıtin buıyǵy, tipti turmys aýyrtpalyǵynyń bári bir óziniń moınyna túsip ezilgen, bóten adamnyń kózine tike qaraı almaıtyn jasqanshaq bolyp elesteıtin. Bul bala kúninen beri qalǵan eles. Al myna Raıhan Sultanovnany kórgende, jas dırektor jańa bir dúnıege kelgendeı, baıtaq dalanyń áli de bile bilmeıtin myń qaqpasynyń birin ashyp kirgendeı boldy. Keshe ǵana Kıev aýyl sharýashylyq Akademıasynda aspırant bolyp júrgende, óz eliniń tarıhyn, geografıasyn bes saýsaqtaı biletin sıaqty edi. Sóıtse, ol — mektep, ınstıtýt qabyrǵasynda oqyǵan kóne tarıh qana eken. Búgingi tarıh qandaı tez ózgerip ketken. Klass qabyrǵasynda ilýli turatyn Sovet jeriniń kartasynan on alty respýblıkanyń shekarasyn oqýshy Fedá kóz jumyp turyp aıyryp beretin. Qaı jerde qandaı ken — kómir, temir, munaı shyǵady — oǵan múdirmeıtin. Biraq sonyń bári saıaz bilim eken. Taý-tasyn, ekonomıkalyq baılyǵyn bilý — adam basyndaǵy baılyqty bilýdiń shıregine kelmeıdi eken. Jalǵyz Raıhannyń ózi Morgýn úshin shetsiz-sheksiz mıdaı dala ómiriniń de tereń syry baryn megzegendeı boldy.

Bas ınjenerdiń taǵy bir qasıeti bul ólkeniń saı-salasyn, ózen-kólin, oı-shuqyryn jatqa biletindigi óz aldyna, jer qyrtysyna, topyraǵyna deıin bes saýsaqtaı aıyrady. Keshe egistik jer men mal jaıylymynyń kartasyn jasap, qaǵaz betine túsirgende, raıkom sekretarynyń ózi onyń aldynda shákirt sekildi bas ızep otyrdy. Úsh-tórt jyl agronom bolǵan Morgýn, jeti qat jer astynyń topyraǵyna deıin biletindeı kórinip, endigi jetpeıtini tek ǵalymdyq ataq qana dep oılap edi. Endi qarasa, myna kósile jatqan japan túz aspırant Fedor Vasılevıchke taǵy da jańa kitaptardyń betin ashty. Tuńǵysh ret qazaq dalasynyń tabaldyryǵyn attaǵanda Morgýn qıan túkpirde jatqan elge, týsyrap jatqan jerge bilim taratyp, úlgi berem dep, bıikten qarap kelip edi, endi aldynan shyqqan aq shashty ana-Raıhan men aq seleý japqan myna jer-ana da jańa bir ustazdaı kórindi. Endi ózi tómende turyp, bıikke, alysqa kóz tastady.

Ne degen ushy-qıyrsyz keń-baıtaq dala. Taýy da, toǵaıy da joq taqtaıdaı keń jazyq. Bir qyrat pen ekinshi qyrat arasy kóz jetkisiz. Anda-sanda oń jaq búıirden, sol jaqtan aınadaı jarqyraǵan kólder kórinedi. Aınalasy tunyp turǵan qamys. Qaısybiriniń orta tusynda oıdym-oıdym ǵana jaltyry bolmasa, bıik qoǵa basqan qalyń qopa.

Jol boıy shyr aınalǵan jumyr jerden kóz almaı, terezege qaraǵan Raıhan týyp-ósken dalasyn qatty saǵynypty.

— Ana bir kól «Qamysty kól». Odan ári jarqyraǵan úlken kóldi «Sarjan» deıdi. Baıaǵy zamanda Sarjan degen bireýdiń jaılaýy bolǵan eken, — dep Morgýnǵa túsindirip qoıady. — Sonaý bir alystaǵy qaraıǵanǵa kózińiz jete me? Ol eki-úsh jerge shashyraı ósken shoq tal. Sonyń baýyrynda esiz qystaý bar. Esdáýlet qystaýy. Onyń oń jaǵyndaǵy qyrattyń tóbesinde kóringen Sálim qystaýy. Sálim, Málim degen aǵaıyndy adamdar bolypty.

Fedor Vasılevıch aýdan ortalyǵynan shyqqaly sanap keledi. Eki-aq kolhozdy basyp ótti. Al qystaý sany on eki boldy. Kolhoz aralary jyraq ta, qystaý aralary jaqyn.

— Raıhan Sultanovna, — dedi Morgýn Sálim qystaýynyń qasynan óte bergende. — Buryn aýyldar jıi otyrǵan sekildi, keıin sırep ketkeni qalaı?

Raıhan jeńil kúrsindi.

— Siz adamdar azaıǵan ba degińiz keledi ǵoı, joq, adamdar azaımaǵan. Ras, revolúsıadan burynǵy kezderdi eseptemegende, otyzynshy jyldary, qala berdi soǵys kezinde halyq sany, er-azamat sany biraz kemidi. Bul aranyń ol tarıhyna júre kele qanarsyz. Dıalektıka, joldas Morgýn, dıalektıka, — dep Raıhan sál ezý tartty. Erniniń bir buryshy ǵana sál búlk etti de, kózi kúlgen joq. — Biraq aýyl aralarynyń sıreý sebebi ol emes. Qazaq halqy ejelden kóship-qonyp, keń dalada shuraıly jerdi qýalap, qys qystaýdy, jaz jaılaýdy meken etip ósken jurt. Tek, otyzynshy jyldardyń basynda moıyn serikke birigip, kolhoz uıymdasqannan keıin ǵana, ár jerde bytyrap qonyp, óz oshaǵynyń basynda jeke ómir súrgender bir araǵa qonys teýip, otyryqshylyqqa úırendi. Sonaý shashyrap jatqan qystaýlar sol eski qonys, jeke oshaq, jalǵyz shańyraqtyń belgisi ǵana. Jergilikti adamdardyń myna jalpaq jondaǵy orıentıri. «Pálen qystaý men pálen qystaýdyń arasy pálen shaqyrym, Esdáýlet shabyndyǵy, Sálim shúıgini», — dep jer tanabyn, jol jobasyn osylaı aıyrady. Fedor Vasılevıch, sizdiń de bilip qoıǵanyńyz artyq emes. Alǵashqy jyldary olar da bizge orıentır bolýy múmkin. Endi jattaı berýińizge do bolady. Jańaǵy Esdáýlet qystaýynan bylaı qaraı bizdiń sovhoz jeri bastalady.

Morgýn bul ataýlardy keshe de estigen. Raıhan men raıkom sekretary «Qaıyńdy» sovhozynyń kartasyn syzǵanda kól, saı qystaýlardy belgi etken. Fedor Vasılevıch solardyń attaryn eki-úsh qaıtalaǵanda-aq qaǵyp alyp, tilin syndyryp, durys aıtyp, Raıhandardy tań qaldyrǵan edi. Morgýn, teginde lıngvısıkalyq qabileti de kúshti jigit. Fransýz, nemis tilin de jaqsy sóıleıdi. Qazaq tiliniń de fransýz tilindeı topqa jatatynyn bir estip alýy muń eken, qazaq sózderine kelgende, maımańdaı ala jónelgen.

Jeńil mashına tar joldyń boıymen qumyrsqasha órmelep, qoıannyń bóksesindeı tóńkerilgen eńseli qyrqaǵa shyqty. Kóse adamnyń ıegine úrke shyqqan sırek saqaldaı qyrbyq qaýdan bóten eshteme óspegen jalańash taqyr tóbeden osy mańnyń tórt qubylasy alaqanǵa salǵandaı tegis kórinedi. Jańa jolda qalǵan qystaýlar saǵym kótergendeı qaıta buldyrasa, bir-birinen alasa jatqan jaltyr kólder aıdalaǵa shashyp tastaǵan iri sólkebaısha kúnge shaǵylysady. Mashına radıatory qaıqań etip qyrqanyń basyna bir kóterildi de, moınyn ishine tyqqan súzegen malsha tuqyraıyp, qaıtadan tómen syrǵanaı berdi. Qazan tárizdes keń oıpattyń túbine qaraı zýlatyp keledi.

— Kolhozdardyń arasy qandaı alys edi. Joldaǵy aýyldan shyqqaly jobasy otyz kılometrdeı bolyp qaldy bilem, — dep Morgýn spıdometrge qarady. — Anaý alda kóringen kolhoz bolar tegi?

— Aýyl áli alysta. Ol postoıalyı dvor. «Maljan aǵaty» sol. Sizdiń rezıdensıańyz, Fedor Vasılevıch, — dep ókil moınyn buryp jymıyp qoıdy.

Sovhoz ornaıtyn shoq aǵashtyń tusyna sáskede jetken Raıhandar, jalpaq tóbeli, shatyrsyz jalǵyz úıdiń qasynan óte shyqty. Anadaıdan tóteleı jarysqan óńkeı aq tós uıalastar mashına dońǵalaǵynyń astyna túsip keterdeı taqymdap, biraz jerge deıin shabalana úrip qala berdi. «Bálem, endi jolamaıtyn bolǵan shyǵarsyń», — dep ájeptáýir sharýa tyndyrǵandaı jeńil jortaqtap bári keıin qaıtty.

Bolashaq «Qaıyńdy» sovhozynyń basshylary «Maljan aǵashynan» úsh júz metrdeı jerge qazyq qaǵyp, osy mańdy jaıaý aralap júrip eski jurtqa tirelgen. Bul — Raıhannyń kózine jas ákelgen eski jurt. Bul — Raıhan men Qarasaı kezdesken jer, bir-birine til qatpaı únsiz turyp qalǵan eski jurt.

* * *

Iá, Qarasaıdyń kózi: «Sen ólgen joq pa ediń», — dep tursa, Raıhannyń kózi: «Sen áli tiri ekensiń ǵoı», — dep turdy. Únsiz meńireý túzde áldeneden úrkip byr-byr etip ushqan ıtala qazdaı qos mashına dúr etip alyp, qatar túzep jónele berdi.

Qashan bir qyr asyp, kózden tasalanǵansha Qarasaı da, qańtarýly qara bıe de aıdalada sileıip, uzaq turyp qaldy.

Al Raıhan baǵanaǵy ázirde týyp-ósken jerin saǵynyp kórgende kóktemniń búgingi alǵashqy shýaǵyndaı jadyrap, kóńildi otyr edi. Qarasaımen kezdeskennen keıin lezde tomaǵa-tuıyq, túnerip aldy. Ne qalyń oıda otyrǵanyn, ne uıqysy kelip beıjaı bop otyrǵanyn aıyrý qıyn. Bári de únsiz.

Mashına aıyryq jolǵa tirelip toqtaǵanda baryp aldaǵy adam tilge keldi.

— Al, endi erteńge deıin saý-salamat bolyńyzdar. Myna jol týra «Jańa talapqa» aparady. Erteń arttaǵy adamdar «Maljan aǵashyna» keletin bolar. Aldyn ala baryp, qarsy alǵandaryńyz jón. Men de kóp aıaldamaspyn. Túske taman sońdaryńyzdan jetermin, — dep, quıryq tistese kele jatqan sońǵy óz mashınasyna otyryp, jańa qurylǵan «Ozernyı» sovhozyna qaraı burylyp ketti.

Bul jaqtyń jeri qyratty bolatyn. Mańaıdaǵy aýyldarǵa túsken qardyń astyna qyzyl sý jańa júre bastaǵanda, bul aranyń qary elden aqqula buryn erip, shańy shyǵyp jatatyn ádeti. Jaman túz jaq beti sortań. Izen men sasyr keı jerine mıa ósken ashshyly, sozańdy jerde uzaq qysta bir kólem qar jatpaıdy. Yzǵyryq jel bir shókim qardy jer ıisketpeı qopa-qopaǵa úıirip tyǵady. Dala degdip, qurǵap qapty. Jel qaǵyp sýdyraǵan óli qaý shabdar attyń shoqtyǵyndaǵy bir túp qıaq jaldaı jelbirep, bozań tartqan.

— Fedor Vasılevıch, — dedi baǵanadan tunjyrap otyrǵan Raıhan aýyr oıdyń bultyn serpip, Morgýn da «e, báse» degendeı eleń etip, jadyrap, Raıhan megzegen jaqqa qarady. — Bizdiń sovhoz shekarasy osy tusqa deıin keledi. Baıqaısyz ba, bul aranyń qary ejelden erte ketedi. Tońy da jibigen. Endi bir jumada soqa salmasa, qurǵap ketetin túri bar. Bıylǵy jer jyrtýdy osy aradan bastaǵan jón bolar. Árıne, jer jaıyn siz menen góri jaqsy bilesiz.

— Joq, Raıhan Sultanovna, qashan úıreniskenshe bul aranyń agronomıalyq spesıfıkasyn sizden suraýǵa týra keler.

— Qazirgi kele jatqan «Jańa talapty» kolhozshylardyń kelisimimen bizge qosatynyn da estigen shyǵarsyz. Kóp uzamaı ol da bolyp qalar. Biraq esińizde bolsyn, bul kolhozdyń jeri ala-qula. «Jaman túz» degen úlken ashshy kóldi kartadan kórdińiz ǵoı. Ol jaqqa qaraı soqa salý paıdasyz. Keshe raıkomda ol arany da josparlap otyrǵan sıaqtandy. Keıin kórermiz ony...

* * *

— Raıhan kelipti, Raıhan kelipti, — degen habar «Jana talap» kolhozynyń tap ortasyna túsip jarylǵan bombadaı boldy. Aýyl adamdary taıly-taıaǵyna deıin júgirip, kún batys jaq bettegi shatyrly úıge qaraı shubyrdy. Eki bólmeli shaǵyn úıdiń aldyn jınalǵan jurt áp-sátte basyp ketti. Qanshama enteleı túsip, asyǵyp jetkenmen qoranyń aýzynan ári asa al maı shoǵyrlana beredi. Qalyń taqtaı qaqpany keń jaýyrynymen tirep alǵan shopr Ospan kújildep, ishke jibermeı tur:

— Aranyń uıasyndaı bolmaı tarandar. Erteń de kún bar. Kelersińder, amandasarsyńdar. Qazir kirýge bolmaıdy.

Jınalǵan jurt keter emes. Sońyn ala jetkenderi shopr Ospannyń myna isine qaıran qalyp:

— Óı, mynasy nesi. Mynaýyńa jol bolsyn. Estimegen elde kóp, — dep enteleı basyp barsa da shopr Ospannan qaımyǵyp, lezde jýası sóıleıdi. — Qoı, munyń jón emes. Birtindep kirip amandasyp shyǵaıyq ta.

— Senderdiń bas-basyńa túsindireıin be endi, — dep shopr Ospan keıip tur. — Aıttym ǵoı jańa: kempir talyp jatyr. Ózi dimkás, áljýaz adam, jurt topyrlap kirgen soń odan saıyn tynysy tarylyp, júrip ketpesine kim kepil. Endi boldy ma?! Al baryńdar.

Kempirler jaǵy erinderin sylp etkizip, bas shulǵysyp qaldy.

— Qaıtsin, baıǵus. Ol turmaq meniń ózim estigende ne bolǵanymdy bilmeımin. Tipti esim shyǵyp, kebisimdi teris kıip kelippin, — dep biriniń tumsyǵy shyǵysqa, ekinshisi qubylaǵa qaraǵan kebisin kórsetti.

— E, jany siri de qaıta ol kempirdiń. Mynadaı qýanysh ústinde ana-myna adam bolsa júregi jarylyp ólip ketýi de yqtımal.

— Áıtse de óziniń tilegi durys eken. «Raıhanymdy bir kórip ólsem, armanym joq. Qulynymnyń toıyn kórmeı ólmeımin» dep kúderin úzbeýshi edi.

— Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi. Tap Raıhan tiri oralady degen kimniń oıyna kelgen. Kishi apa-ay, bıyl bar ǵoı, umytpasam qys ishi bolý kerek, Raıhandy túsimde kórip, erteńinde Táshim mollaǵa quran oqytyp em. Kún juma ǵoı, birdeme dámetetin shyǵar dep, ózimshe arýaqqa balap júrmeımin be. Áı, biraq sodan bar ǵoı, kishi apa, Raıhan kádimgideı qasyma taıaý kelip sóılesip edi, oı allaı, — dep alpystardyń ishindegi kempir beti qatpar-qatpar myjyraıǵan eńkish kempirge áńgimeni soǵa jóneldi.

Endi bireýleri ishke enýden múldem kúder úzgen soń shopr Ospandy qaýmalap Raıhan jaıyn surap tur:

— Áı, óziń anyqtap kórdiń be? Qartaıǵan shyǵar, á?

— Shirkin-aı, janyp turǵan ot edi-aý. Endi ne bir surqyltaıdy kórmedi deısiń, jasyp qalǵan shyǵar.

— O kezde sen jastaý ediń. Tolyq bilmeısiń de ǵoı. Myna biz ǵoı qatar qurby bolyp ósken. Shashy kómirdeı qap-qara, kózi moıyldaı, uzyn boıly, degen aqqubanyń sulýy edi. Sulý bolatyn, sulý...

— Osy kúnge deıin habar-osharsyz qaıda boldy eken, bildiń be?

— E-e, qaıda boldy deriń bar ma.

Bul úıge qýanysh pen renish qońsy kirdi. Qýanyshty ala kelgen Raıhandy zorǵa tanyp, súrine-qabyna quraq ushyp moınyna asylǵan kempir jan daýysymen baj etti. Odan ári sý túbine shymyrlap batyp ketken adamdaı úni tunshyǵyp qıralań etip qulaı berdi. Jolaýshylar qaýmalaı kep, bıik temir kereýetke kóterip saldy da, jan dármende betine sý búrkip, aýyldaǵy feldsherge shofer balany jiberdi.

Qyrtys-qyrtys sýalǵan jaq bolmashy jybyr etip, opyraıǵan aýyz ishke qaraı búrisip tereńdep barady. Shúńirek kózdiń túbi kógerip, jýan tamyrly taramys qoldar qýaryp, bozara bergende aq seleý shashyn sıpap tunjyraı qaraǵan Raıhan da daýsyn shyǵaryp jylap jiberdi:

— Apa, mama! Oıpyrmaı, úzilip barady ǵoı. Endi qaıteıin...

Bul — Raıhannyń anasy Lıza edi.

Qyzynyń kózinen tamǵan ystyq jas tańdaı-tańdaı qatparlanǵan mańdaıyna tıgende, janary taıǵan kókshil kózi qaıta ashylyp, bir sát tura qadala qaldy. «Raıhanymbysyń, osy shyn ba, álde ótirik pe?» degen óń men tústiń arasyndaǵy buldyr kóz qaras shúńirek kózdiń tereń túkpirinde «Janym-aý, qalaı qartaıyp ketkensiń» degen aıanysh kóleńkesi bar. Osyny túsingen Raıhan da:

— Men, apa, keldim. Birjola keldim, — dep estiler-estilmes kúbirledi. «Ras, óńim eken» degendeı Lıza shesheıdiń de júzi qaıtadan tirlik nyshanyn bildirip, batyp ketken kúnniń taby qalǵan kúzgi janarsyz bulttyń betindegi sónip bara jatqan qyzyl kúlgin tústeı suıyq qan jybyrlap shyǵa berdi.

Sonda baryp baǵanadan beri qyzy enshisine tımeı sileıip turyp qalǵan nar adam kúrkiregen kúndeı bop Raıhandy bas salyp qushaǵyna aldy. Bul — Raıhannyń ákesi Grıgorıı Matveevıch Fedorov. Boıy úıge tireý, mramordan somdap quıǵandaı bar tulǵa erekshe mol bitken. Búkil jaq pen shyqshytty basqan qoıý saqaldyń joǵarǵy jaǵy qyzyl kúreń de, etekke qaraı jaqyndaǵan saıyn býryldana túsedi. Dál ushy aınaldyra kúmispen qaptap tastaǵandaı appaq. Saqalǵa qarap jetpiske kelgen qarttyǵyn aıyrmasań, murt astynan kóringen qyp-qyzyl eringe, ushqyn atqan qońyr qoı kózine qarap jasyn tap basyp aıtý kıyn. Eńgezerdeı alyp qarttyń boıynda qýat, júzinde áli taımaǵan jalyn bar: eki beti shıqandaı, nury tamyp tur. Kire bere kóz qıyǵyn tastaǵanda-aq «Shirkin, kezinde naǵyz bolǵan adamsyń-aý» degen oı kelgen Morgýnǵa. Endi onyń aldyna basqa bir tańǵajaıyp suraq kóldeneń tústi: «Qalaısha bul Raıhannyń ákesi. Myna talyp jatqan kempir qalaısha anasy. Tym qurymasa tústerinde tıtimdeı uqsastyq bolsa bir sári».

— Qulynym meniń, jalǵyzym meniń, — dep Grıgorıı Matveevıch taza qazaqshalap Raıhannyń qolań shashynan uzaq ıiskep, baýyryna basty. Jasynan osylaı erkeletip, emirenýshi edi. Raıhan da baıaǵy bala kúndegisindeı ákesiniń keń keýdesine mańdaıyn súıep turyp qaldy...

Lıza shesheı sham jaǵa shırap, tilge keldi. Súıretilip júrip Raıhanyn aınalyp tolǵana beredi.

— Meni óledi dep qoryqtyńdar ma? Júregi bar bolǵyr tars aırylyp jarylyp ketse de endi arman joq. Botam-aı, qarashyǵym-aı, seni de kóretin kún bolady eken-aý, — dep birese ıegi dirildep kemsendep, birese kóziniń aıasy jasqa tolyp kúle beredi.

Bul kúni aýyldyń biraz aqsaqaldary, jastary jınalyp úı ishin dýmandatyp jiberdi. Án aıtylyp, kúı tartyldy. Biraq tiri pánde batyp Raıhannan: «Qaıda boldyń, ne kórdiń? Qandaı qıynshylyqtardy basyńnan ótkerdiń, áńgimeńdi aıtshy» dep qolqalaı almady. Bári de túsinikti, bári de belgili jaǵdaı sekildi, mynadaı qýanysh ústinde eski jaranyń betin tyrnaǵysy kelmedi. Tún ortasyna deıin otyryp, «joldan qajyp kelgen shyǵar, tynyqsyn» dep óre turyp, úılerine tarasty.

Morgýndy mazalaǵan oı shofer bala Jantasty da qatty oılandyryp edi. Bul jerge bıyl ǵana kelgen bóten eldiń balasy myna semá jaıyna shynymen qaıran. Biraq «áke, apa» dep otyrǵan Raıhandy olardyń qyzy emes deýge qımaıdy da, aýyl adamynyń birinen shet jaǵalap suraýdyń da esebin taba almady. Tek jatar ýaqytta ǵana qupıa syr ashyldy.

Grıgorıı Matveevıch pen Jantasqa aýyz bólmedegi bıik nardyń ústine tósek salynypty. Tystaǵy mashınanyń sýyn aǵyzyp kelip jaıǵasqan Jantas shet pushpaqtap suraýǵa nede bolsa bekindi. Biraq áńgimeni neden bastaý kerek. «Raıhan sizdiń týǵan qyzyńyz ba?» dep túıeden túskendeı tońq etkizý uıat. «E, meni ákesi deýge qomsynyp otyrmysyń» dese ne dep jaýap qaıyrmaq.

Shal aıaǵyn sheship otyrǵan. Jantas kelepandaı etigine kózi túskende tań-tamasha qaıran qaldy. Qalyń bylǵarydan dolbarlap tikken saptama qazaqy etik ózi kórmese de jurttan estigen Petr Birinshiniń etigine uqsaıdy. Qara sannan keletin keń qonyshyn kózben mólsherlep edi, ózi belýarynan túgel syıyp ketetindeı kórindi. Grıgorıı Matveevıch eki etikti biriniń ústine birin tomp etkizip tastaǵanda, tós-mósimen moınyn qosa kesip alǵan eki jylqynyń basy jatqandaı boldy.

— Grıgorıı Matveevıch, myna etigińiz ne qylǵan úlken edi. Razmeri qansha? — dedi Jantas orysshalap.

Grıgorıı Matveevıch kórpeniń astyna kire bere, myrs etip kúlip aldy.

— Balam, atym Jantas dep pe eń? Ekeýmiz qazaqsha sóıleseıik. Sosyn, sen meni Grıgorıı Matveevıch demeı-aq, qulaǵyma tanys úırenshikti atpen ata. Meni osy óńirdiń bári Kúrgereı deıdi. Jastar jaǵy Kúrgereı ata deıdi, — dep Jantasqa qaraı bir aýnap tústi. — Al, etik jaıyn surasań, aıtaıyn. Aıaq kıim taýqymetin jasymnan tartyp kelem. Ǵumyr boıy qoldan jasaǵan etik kıem. Dúkende meniń aıaǵyma shaq kıim joq. Bes jyldan beri Qaraǵandy qalasyndaǵy aıaq kıim fabrıkasy meniń zakazymmen arnaıy tigip jiberedi. Al, myna jatqan osy aýyldaǵy bir degen etikshi shaldyń tikkeni. Qalybyn ózim jasap bergem... Endi osy etiktiń razmeri qansha dep oılaısyń? Jobalap kórshi.

— 44-45-razmer shyǵar, — dedi Jantas odan ári aıtýdy ersi kórip.

— Tappadyń, balam, 48-razmer. — Jantastyń kózi baqshań etti. — Qazir eshteme emes. Baıaǵy zamanda, tapshylyq kezde bul aıaqtyń qylmaǵany joq qoı. Eki qoı berip, bir etikti áreń tiktirip alǵan kúnder bolǵan.

Ekeýi de biraz jatty. Apyrmaı, endi áńgimeni neden bastaý kerek.

— Kúrgereı ata, siz qazaqshaǵa sýdaı ekensiz. Tegi, bul jaqta erteden beri turyp kele jatyrsyz-aý.

— E-e, balam, men bul araǵa kelgende seniń atyń túgil zatyń da joq. Bizdiń bastan ne ótpedi deısiń. Jaqsyny da, jamandy da kórdik. Qazir, mine, men túgil, Raıhanymnyń ózi egde tartyp, jer ortasy jasqa keldi...

Taǵy da únsizdik. Biltesin bolar-bolmas shyǵaryp úlken orys peshiniń keneresine qoıǵan ondyq shamǵa qarap Jantas uzaq jatty. Búıirli pıalanyń moınyna qaraı bolmashy ırek jolaq túsken. Birte-birte sur jolaq qalyńdap qońyrlanyp barady. Tóp úıden qatty pysyldaǵan Morgýnnyń demi estiledi. Lıza shesheı men Raıhan áli uıyqtaǵan joq. Sybyr-sybyr sóılesip jatyr. Ana men bala maýqyn basa almaı jatyr-aý.

Jantas ornynan turyp bas jaǵyna ilgen penjeginen shylym alyp tutatty. Syzdyqtata tartyp uzaq otyrdy. Kúrgereı ataı da uıyqtamaǵan eken. Ol da basyn kóterdi. Ol da qaıqy bel qońyr trýbkasyn alyp, ishine temeki toltyrdy da:

— Balam, nege uıyqtamaı otyrsyń, — dep sirińke tartty.

— Ata, — dedi Jantas. Kúrgereıge bir túrli jalynyshpen qaraǵandaı boldy. — Birdeme surasam renjimeısiz be?

— E, suraı ǵoı. Nege renjıin.

— Ata, men bir nársege túsinbeı jatyrmyn. Raıhan apaı aýdannan shyqqanda óte kóńildi edi. Sovhoz ornaıtyn jerde eski jurtty kórip, betinde alaqandaı qaly bar bir adammen kezdesip jabyrqap qaldy. Endi munda kelgen soń baıqasam, elden ketkeli kóp ýaqyt bolǵan eken. Munyń jaıy qalaı?

Jantas shyn qıylyp surady. Biraq «Raıhan qalaısha qyzyńyz» deýge taǵy da aýzy barmady.

Kúrgereı qart tereń kúrsinip qabyrǵaǵa túsken kómeski kóleńkedeı túnerip uzaq otyrdy. Sodan soń baryp:

— Eger uıqyń kelmese, men saǵan bárin aıtaıyn. Bir sózben aıtyp uǵyndyrý qıyn. Ol úshin basynan bastaý kerek... E-e, neler bolmady deısiń. Myna jumyr bas neni kórmedi. Bárin aıta berseń, bir jatqan hıkaıa, taýsylmaıtyn uzaq jyr, — dep trýbkasyn qomaǵaılana soryp-soryp aldy.

Talaı jyldardan beri aıtylmaı sóngen oqıǵa qaıta tutandy. Uzaq jyrdyń tıegi aǵytyldy.

Kúrgereı qarttyń birinshi jyry

— Men jasymda ury bolǵamyn. Ury bolǵanda da anaý-mynaý emes, degen baýkespeniń ózi edim, — dedi eńgezerdeı Grıgorıı Matveevıch Fedorov jastyqqa shyntaqtaı túsip. — Myna ózindeı qylshyldaǵan, atjalmandaı shulǵyǵan jas kúnim. Omby qalasynda on shaqty jigittiń shaıqasyna qosyldym. Kileń soıtaldaı-soıtaldaı jigitter. Ne oqıyn dese oqý joq, isteıin dese daıar turǵan jumys joq, barar jer, basar taý taba almaǵan soń, ómirdegi bar joqshylyq zardabyn, qaıyrshylyq óshin osy urlyqtan alatyndaı, ábden qanyna qaraıyp alǵan jandar. Ol kezde Omby eń bir tártipsiz qalalardyń biri. Qazirgideı symdaı tartylǵan sulý kósheler joq. Arnasy keń Ertis ózeniniń boıynda shashyla jatqan qala úıleri yǵy-jyǵy. Onan qashqan, munan qashqan óńkeı jalańdaǵan kezbeler úıirli jylqydaı toptanyp júremiz. Soqtyǵa ketkendi qan qaqsatyp, kirgen jerge búıideı tıip, ulardaı shýlatyp, oıymyzǵa kelgendi isteımiz.

Bizdiń kóbinese torýyldaıtyn jerimiz bazar mańy. Osy kúngi «Kazachıı bazardy» estigen shyǵarsyńdar. Ol ýaqytta qazirgiden úlken bolatyn. Keletin adam da kóp, mańaıdaǵy kishi-girim qalalardyń kýpesteri men qazaq aýyldarynyń saýdagerleri araǵa kún salmaı qatynap sapyrylysyp jatady. Biz kúndiz kimge qansha aqsha túskenin syrttaı baqylap alamyz da, tún bolsa-aq jatqan úılerin toryp, qapysyn taýyp tonap alamyz. Sáti túspegen kezde, baratyn turaǵyn jasyryn surastyryp bilip, jol tosyp, sympıtyp qoıa beremiz.

Ondaı adamdardyń habaryn bizge jetkizip turatyn jansyzymyz Halaýıddın deıtin tatar malaıy. Ombydaǵy aty shýly bir saýdagerdiń balasy. Ózi mata dúkenin ustaıdy. Mańaıdaǵy kelimdi-ketimdi saýdagerlerdiń bárimen ámpáı, bilmeıtini joq. Biraq onyń bizben baılanysy baryn eshkim sezbeıdi...

Qys ishi. Saqyldaǵan qyzyl shunaq aıaz. Kún jeksenbi edi. Kazachıı bazarǵa keldik. Ańdyǵan adamymyz bar.

Bazar ishi yń-shyń. Biz kózge túsip sezikti bolmas úshin mundaı jerde qashanda toptanbaı, dara-dara júretinbiz. Osy joly da bazardyń tus-tusynan bólinip kirdik.

Shógerip tastaǵan túıelerdiń ara-arasymen jylqy satatyn jerge qaraı aıańdadym. Bazardyń shet jaǵyndaǵy qadalarda jal-quıryǵy tógilgen kileń par attar qańtarýly tur. Tulyptaryn súıretip qazaqtar ádettegishe kezip júr. Bir jerde ıirip tastaǵan jup-jumyr semiz qoılar, endi bir arada pyshaqtaryn jalańdatyp qasapshylar júr.

Bazardyń eń qyzý jeri — jylqy saýdasy. Jer-jerden keletin qazaq baılary, Ombynyń orys-tatar saýdagerleri erteden qara keshke sol aradan aınalshyqtap shyqpaıdy. Kóshpeli syǵandar neshe bir súlikteı arǵymaqtaryn osy araǵa ákep satady. Kózi qyzarǵan jelikpe baılar sol jerge qyzyl kórgen qarǵasha úımeleıdi. Men solaı qaraı aıańdadym.

Óńkeı qasqyr ishik kıgenderdiń shetine taıaı bergenimde aldymnan jylmyń etip Halaýıddın shyǵa keldi. Qasymnan janamalaı óte berip, kózin qysyp qaldy. Ol beri júr degeni. Men de irkilip keıin shegindim. Halaýıddındi kózden tasa qylmaı, sońynan ilesip kelem.

Onyń saq, ákkiligine ne berersiń. Bazardyń ekinshi jaq túkpirine jetkenshe artyna bir qaıyrylyp qaraǵan joq. Qarsy kezdesip qalǵan tanystaryna basyn saýysqansha shulǵyp qalyp, jorǵalap barady. Bazardyń qıan bir shetine úrkite salǵan úrkerdeı bes-alty dúken bar-dy. Onda Maltaı, Sharbaqkól qalalarynyń dıirmenshi orystary ún satatyn. Halaýıddın soǵan jetip bir-aq toqtady. Qasy men kirpigine deıin aq aıran ún basqan saýdagerler bul kezde samogon iship esirińkirep alsa kerek. Biri ysqyryp, biri ándetip, ý-shý bolyp jatyr. Biz de aralasyp kettik. Dúkenniń tasasyna qaraı buryla berip Halaýıddın meni kútip aldy. Altynmen qaptatqan eki qasqyr tisi jyltyrap yrjıa kúligi tur.

— Sáti túsetin boldy, — dedi de, kóńilimdi bir kóterip alyp, jan-jaǵyna urlana qarady. — Qalada Sulý murtty qolǵa túsirý qıyn. Mańaıynda adamdary kóp. Biraq búgin qaıtsem de elge júrem, bir joldasymnyń qaryndasy erteń uzatylýshy edi, soǵan mata kerek dedi. Men: birazdan soń kel, bereıin dep ýáde ettim. Múmkindiginshe bógeımin. Ózi jalǵyz júredi eken. Sender qazirden bastap adamdaryńdy jóneltińder. Jol tossyn. Barar jeri Balta aýly.

— Balta-a!

— Iá, Balta. Biletin be ediń?

— Bilemin... — İshim muzdap ketti. «Halaýıddın, senen suraıtynym bolsyn, osyny tisińnen shyǵarmashy», — dep aıtýǵa oqtala berip, ózimdi-ózim qaıta tejedim. Úıtkeni ol senimsiz jigit. Kúnderdiń kúninde satyp jiberýine shek joq.

— Endeshe, tipti jaqsy. Jolyn biledi ekensiń ǵoı. Al, men kettim. Qabanǵa tez jetkiz.

Bárinen qıyny osy boldy. Qaban degen bizdiń atamanymyz. Qaban dese Qaban. Dúnıe júzinde adam balasyna meıirimsiz ondaı noıys jandy bul ómirimde kórgen emen. Bizder úshin onyń aq degeni alǵys. Shaıkada onymen ıyq teńestirip, qatar otyryp sóıleı alatyn men ǵana. Menen sál qaımyǵady. Alysa ketse teń túsetin adamym osy bolar dep seziktenetin sekildi. Biraq shyn eregisse qapysyn taýyp ketetin qanypezer.

Sol sebepti men oǵan álgi habardy jetkizbeýge taban tirep tura almadym. Iá, aıtqandaı, ony nege jasyrǵym keledi. Sony aıtaıyn.

Bizdiń ańdyǵan adamymyz jaýyryny qaqpaqtaı, eki beti shıqandaı, ádemi qıaq murtty, orta jastarǵa kelgen qazaq. Naǵyz jigittiń nary. Ony jurt «Sulý murt» dep ataıdy. Biz de solaı atap kettik. Onyń qarap tursań kóz toımas, sýretteı sulý, ári júırik, júziktiń kózinen ótken qos jıren aty bar. Ombydaǵy baı kýpesterdiń bári osy attardy kórgen saıyn súqtanyp, aýyzdarynyń sýy quryp, esinen aıyrylady. Qansha altyn berip, mal berip saýdalasqanmen, Sulý murt solardyń birine kelisken emes. Tipti mańyna jýytpaıdy.

Endi osy attarǵa bizdiń Qaban qushtar bolyp aldy. Bir syǵandarmen kelisip, aldyn ala mágereshin de ishken. Qashan qolyna túsirgen kúni, syǵandar aqshany alaqanyna sanap salyp, qos jırendi basqa qalalardyń birine aparyp toǵytyp jibermekshi.

Mine endi, sol Sulý murt Balta aýlyniki bolyp shyqty. Balta aýly úsh jerge bytyraı qonǵan qarasy elý shaqty úı — kedeı aýyl. 1907 jyly jıyrma shaqty semá Ortalyq Rossıadan kóship kelip, osy aýyldyń mańynan jer alyp, derevná salǵan. Meniń ógeı ákem Dmıtrıı Pavlovıch qolynyń ebi bar, ismer adam edi. Kele qazaq aýlynda ustalyq etip, bos ýaqytynda kedeılerdiń qara taban balalaryn oqytyp búkil tóńirekke aty jaıyldy. Sodan beri bizdiń úı orys derevnásynda emes, Balta aýlynda turady. Sońǵy jyly balalyq jasap, ógeı ákemmen joq nársege tarbıysyp, aqyry Ombyǵa qashyp ketkemin. Endi mine, sol aýyldyń adamyn tonamaqshymyz.

Amal ne, urlyqta aıaýshylyq joq. Qabanǵa kelip bar jaıdy jetkizdim.

Qalyń qyrtysty betin soıaýdaı iri-iri sırek túk basqan Qaban, bir jaq ezýi tyrtyq, jyryq aýzynan sarymsaq pen araq ıisi múńkip, kózi jaınap ketti. Urylaryn mensinbeı, salyp jibereıin dep turǵan adamdaı tóne túsip aınala qarap turdy da, qantalaǵan zárli kózin maǵan qadady:

— Grısha, buǵan sen óziń barasyń. Qasyńa myna sumyraılardyń birin al!

Men Vasılek degen toqpaqtaı yqsham deneli, pysyq jigitti qasyma erttim. Sol jerde, eki-úsh stakan samogondy tastap alyp, Balta aýlyna qaraı júretin jolaýshylardyń shanasyna sáti túsip lezde otyryp kettik. Aýylǵa qaraı burylatyn aıyryq jolǵa tús aýa jetip tústik. Bul ara tunyp turǵan ný orman. Odan ári eki-úsh shaqyrymdaı jer jaıaý júrip, ıt murny ótpeıtin qalyń bir jerine kelip aıaldadyq. Jazyq dalada júrip jatqan alaǵanshyq syrǵyma borasyn da bul arada joq. Tym-tyrys, qulaqqa urǵan tanadaı.

Osy arada boı jylytý úshin qoıynǵa tyǵyp alǵan bir shólmekti bólip ishtik. Sodan soń:

— Vasılek, pyshaǵyń qaıda? — dedim.

— Mine, qashanda daıar ǵoı, — dep Vasılek jymyńdap qonyshynan jarq etkizip uzyn selebesin sýyryp aldy. Men qolynan aldym da, toǵaı arasyna qulashtap turyp laqtyryp jiberdim. Vasılek ań-tań.

— Vasılek, biz eki adambyz. Ony óltirmeı-aq atyn tartyp áketeıik. Sen osy arada qal, men sál ilgeri baryp turamyn. Jolǵa jalǵyz shyqqan adam saq keledi. Jasyrynyp turyp, bas salǵaısyń. Bógeseń boldy, men kómekke kelemin. Baıqa, qamshylar jaǵyna shyqpa, — dep eskerttim de, ózim sál ǵana ilgerirek baryp, boı tasaladym. Qamshylar jaǵyna shyqpa degenim, Sulý murt aty shýly qamshyger adam dep estigem. Ombyda, bir jıynda bás tigip, atan ógizdiń tórt búkteýli shıki terisin bir salǵanda tilip túsipti degendi kórgender jyr ǵyp aıtatyndy.

Ýaqyt aqyryn jyljyp ótip barady. Aqpannyń aqyrǵan aıazy tula boıdy shymshylaı bastady. Álden ýaqytta qysqa kún biz turǵan toǵaıdyń ıilip kelgen múıisine jete berip jerge qyzara qulady. Qarsy bettegi ón boıyn aq qyraý kómgen aǵashtar qanǵa boıaǵandaı qyzaryp, qyzyl kózdenip turdy da, kún tasaǵa enip kóleńke boıyn uzartqan saıyn kúreńitip ara-arasy sýyq tarta berdi.

Orta beline deıin qarǵa bógip turǵan toǵaıdan ala bóten jeke shyqqan bir túp qaıyń butaǵynda otyrǵan saýysqan áldeneden sekem alyp, shyq-shyq etip usha jóneldi. Jesir aǵash ta butaǵyna qonǵan ulpa qardy gý etkize silkip, selt etkendeı boldy. Saýysqan qalyń toǵaıǵa jyp berdi. Toǵaı jıi-jıi tańdaıyn qaqty da, qaıtadan demin ishine tartyp úńireıe qaldy.

Saq qulaq saýysqan bizden buryn estigen eken. Sonaý alystan shana tabanynyń syryly keldi qulaqqa. Saqyldaǵan shyńyltyr aıazdaǵy keshki daýys qandaı anyq, álgindeı bolmaı-aq qulaqqa talyp jetken qar shyqyry tap qasymyzdan shyqqandaı, shaqyrlap ketti.

Kóp kútkendiki me, álde kútken adamymyzdyń buryn-sońdy kezdesip júretin málpekterdeı bos belbeý bireý emestiginen be, áıteýir taqtaıdaı joldy syryldatyp kele jatqan temir taban quıqamdy shymyrlatyp, shekemdi shaǵyp barady. Júregim óz-ózinen alqynyp, ókpem aýzyma tyǵylǵandaı bolady. Endi bir kezde attyń álsin-álsin pysqyrǵany da estildi. Sonyń artynsha-aq toǵaı arasyna jylansha súńgigen qysqy jol boıyndaǵy shanaly kóz kórim jerdegi aǵash baýrynan buldyrap shyǵa keldi de, týralaı saldy. Alǵashqyda tórt buryshty qap-qara sandyq quıyndaı ushyp kele jatqan sıaqty edi, endi úlkeıe-úlkeıe par jekken at pen salań etip shanasy da kórindi.

Sulý murt. Sonyń ózi. Qos jıren siltep keledi. Álden ýaqytta joldyń eki jaq qaptalyna deıin tónip, tunyp turǵan qalyń aǵashtyń tar qýysyna jete bergende, tosqaýyldan ańdyp turǵan Vasılek bir búıirden jolbaryssha atylyp, ortadaǵy attyń shylbyryna jarmasa ketti.

Tosynnan shyqqan adamnan úrkip qalǵan qos jıren shoq basqandaı joldyń ekinshi jaq ezýine qaraı orǵyp túsigi, qaıta jula tartqansha bolǵan joq, Sulý murt sol jaǵyna jantaıa berip, dyraý qamshymen salyp jiberdi. Vasılek kesken baýdaı búktele qulap jol tabanynda qala berdi.

Alǵashqy júrisinen aıyrylǵan qos jıren qaıta qarqyndaǵansha meniń qasyma da jetip qaldy. Men de qarsy aldynan qolymdy erbeńdetip jol ústine atyp shyqtym, Ekpindeı jetken par at ishin tartyp osqyryp tura qalǵanda, tizginge de saldym qoldy. Eti qyzǵan attar kókke qarǵyp, kisinep jiberdi. Qara kóleńkeni paıdalanyp, attardy janamalaı kelip, shanaǵa sekirdim. Sulý murt ta tulybyn sheship úlgirgen eken. Umar-jumar alysa kettik. Bojysy bos qalǵan qos jıren jol boıymen quıyndaı aǵyzyp, ala qashty.

Shetin terimen qaptaǵan jeńil qashabanyń ishinde arystansha aryldasyp, ekeýmiz kete bardyq. Alǵashqyda sart-surt qol salysyp, artynan tiresip qaldyq. Ustaǵan jerde qol qarysyp, bir-birimizge kózimizden ot shashyp jatyrmyz. Endi bir kezde, oılamaǵan jerden, Sulý murt keńirdekten ala tústi de, jutqynshaǵymdy bytyrlatyp jiberdi. Jan dármende yshqyna bulqynyp qaldym. Sulý murt aýnap baryp, shananyń qyryna shalqalaı qulady. Biraq, meni de bir julqyp qasyna túsirdi. Ekeýmiz de basymyz tómen salbyrap shananyń qaldaıshasynda shalqamyzdan jatyrmyz. Áıtse de qarysqan qoldar ajyrasar emes. Kúsh kórsetip qımyldasa-aq boldy, ekeýmizdiń de shanadan túsip qalar qaýpimiz bar. Bar qarýdy tek qoldyń kúshine salyp, bir-birimizdi mytı berdik. Attar áli de quıyndaı ushyp keledi. Shana tabany syr-syr etip, qulaq túbin kesip bara jatqan sıaqtanady. Delebesi qozǵan qos jıren toqtar emes. Silteı berdi, silteı berdi.

Kógildir aspan qoıýlanyp kúńgirt tartqan saıyn, shalqalaı qaraǵanda shyr aınalyp turǵan qalyń toǵaı sheńberi taryla-taryla ińir qarańǵylyǵymen tutasyp ketti. Endi búkil dala dóńbekship tóńkerilip bara jatqandaı, túk kórinbeı, aıdaı álem buldyr tartty. Tar qapasta qalǵandaı tynysym tarylyp, temir qursaý qysa berdi. Bir mezette qarysqan qoldyń býyn-býynynan ál ketip, jazyla bergenshe bolǵan joq, kózim aldy jarq etti, sylq etip bıik bir quzdan qulaǵandaı boldym. Betim sýyq qarǵa tıdi. Baǵanadan beri syryldatyp kesip kele jatqan shana tabanynyń úni qulaǵymdy túp ornymen oıyp alyp ketkendeı úzildi de, bar dúnıe tym-tyrys tyna qaldy...

Qansha ýaqyt ótkenin bilmeımin. Áıteýir áldebir kezde es kirip, boıyma jyly qan júgirgendeı boldy. Jansyz qalǵan kóseýdeı aıaq-qolym qımyldaı bastady. Siresken denemdi jazyp, qozǵap kórip em, on eki múshem saý sekildi. Endi bir sát kózimdi ashyp, kóterile berip em, basym shyr kóbelek aınalyp, kózim qaraýytyp ketti. Aýzymda túıir-túıir birdemeler júrgen sekildendi. Túkireıin dep em, aýzym ıkemge kónbeıdi. Saýsaǵymdy sala berip, óne boıym qaltyrap ketti. Syldyrap bos júrgen tisterim eken. Aldyńǵy kúrek tisterim qaýsap túsipti...

Aqyryn ilbip jol boıymen ilgeri aıańdadym. Dala tymtyrys. Tún baǵanadan da qatty sýytqan. Shyńyltyr qar aıaq basqan saıyn saqyr-suqyr etedi. Qalyń toǵaı arasy jelsiz, tymyq bolǵanmen bet jalaǵan qyzyl shunaq aıazda pana bolar jeri joq. Túrpideı qyraý basqan ár aǵashy túksıip, yzǵar shashyp, shańytyp tur. Bul — aıdyń óliarasyna taqaǵan kez bolatyn. Jińishkerip tozǵan jez tústes qyldyryqtaı jarty aı shalqasynan túsip toǵaıdyń etegine qaraı jasyrynyp, qylmıyp batyp barady. Ol da meni mazaqtap, japan túzde jalǵyz qaldyryp ketip bara jatqan sekildi. Syrt kıimimniń túımeleri úzilgen. Alqam-salqam ashylǵan keýdemdi aıaz qaryp jiberdi. Bir jerde aıaldap bolar emes. Sylbyr aıandap júrip kelem. Betim Omby emes, aýyl jaq. Oıym — qos jırendi qaıtsem de endi qolǵa túsirý.

Qansha júrgenimdi qaıdam, áıteýir aı batyp, úrker ıyqqa kóterilgen túnniń bir ýaǵynda, artymnan shana syryly estildi. Attaryn cap jeldirip, sýyt júrip kele jatqan eki-úsh shanaly álgindeı bolmaı meni qýyp jetip, esik pen tórdeı qalǵanda osharylyp turyp qaldy. Aldyńǵy shanadaǵylar ózdi-ózi kúbirlep sóılesti de:

— Búgim-aı! — dep bireý ashshy daýyspen ún qatty. Beıýaqytta, japan túzde turǵan jalǵyz jaıaýly shynynda da sezikti. Jol tosyp júrgen urylardyń biri bolmasyna kim kepil. Qasyma taıap kelýge bata almaı turǵandary da sodan bolar. Artqy shanalardan da úreıli daýystar shyǵyp:

— Áı, oıanyńdar, turyndar.

— Baltalaryń qaıda?!

— Myltyqtaryńdy alyńdar, — desip, ses kórsetip dabyrlap ketti. Qarasy úsh-tórt adam on shaqty adamnyń únine salyp, daýystaryn myń qubyltady.

— Menmin, — dep qazaqsha jaýap berip, ózderine qaraı jaqyndap em, únderi báseńdep, bir-birine «tura turshylap», bógep, jańaǵy ashshy daýysty taǵy da qadaldy:

— Meniń kim? Ne ǵyp júrgen jansyń?

— Men Grıshamyn. Mıtrııdiń balasymyn.

— Krıshań kim? Qaıdaǵy Mıtrıı?

— Balta aýlyndaǵy usta Mıtrııdiń balasymyn.

— Áh, ne deıdi. Áı, Mıtrııdiń balasymyn deıdi ǵoı. Bilip tur, — dep endi ózdi-ózi sóılesip ketti.

— E-e, Mıtrııdiń balasy aldyńǵy jyly úıimen renjisip, Ombyǵa ketti degen.

— Áı, ózi iship alǵannan saý ma? Boljyrap áreń sóılep tur ǵoı.

— Myna sýyqta qaıbir jetisip keledi deısiń. Aýzy bozaryp ıkemge kelmeı turǵan da.

Aıtqandaı, sheshesi Márıám qatty naýqas degen, soǵan jaıaý-jalpylap kele jatqan ǵoı, pahyr, qaıtsin! — dep músirkep shanalarynan tústi.

Bular meni biletin adamdar bop shyqty. Biraq Ombydaǵy «kásibimnen» beıhabar sekildi. Ózderi búgingi bazarda bolyp, ún satyp alyp qaıtqan betteri eken. Ár jaıdaq shanada eki-úsh qap teńkıip jatyr. Ekinshi shanada bir-aq adam eken. Meni soǵan otyrǵyzdy. Kónekteı aýzymdy kólegeılep kelip otyrdym, Qarańǵyda ony eshkim ańdamady.

— E-eı, balam-aı, ústiń de juqa eken. Qalaı úsimeı kelesiń, — dep, domalanǵan kishkentaı sharqy shal ústindegi tulybyn sheship berip, ózi kúpisimen qaldy. Shal kıip otyrǵanda tulyp qansha mol kóringenmen meniń juqa kıimimniń syrtynan tyrsyldap zorǵa syıdy. Aldynda alýǵa dátim shydamaı turyp em, «má, kıip al» dep ústime jaba salǵan soń amalsyz kıdim. Onyń ústine sýyq ta bir jaǵynan qysyp, almasyma qoıar emes. Sholaq ta bolsa, seńseń qoıdyń terisinen tigilgen tulyp ústime tıgen soń ene boıym jylynyp qoıa berdi. (Grıgorıı Matveevıch qaıqy bel qońyr trýbkasynyń úńgisin toltyra temeki salyp tutatty da, bir-eki soryp, áńgimesin jalǵaı tústi.)

Sonymen jolda bir qonyp, kelesi kúni tań sáride Balta aýlyna jettik. Úıdiń aldyna ákep túsirip ketti.

Balta aýlynyń biz turatyn bóleginde jıyrmaǵa tarta úı bar. Kileń jermen-jeksen jer kepe. Bir qoranyń astynda eki úı, úsh úıden otyratyndary da bar. Óńkeı sińiri shyqqan kedeı aýly. Bizdiń úı aýyldyń shet jaǵynda. Osy eldegi eń bir jibi túzý baspana sol. Alǵashqy kelgen jyly osyndaǵy er-azamat jıylyp pomyshtap kóterip bergen. Qoly is biletin ákeı onyń esik, terezesin ózi jasap, buryshtaryn taqtaımen sylap, jumyrtqadaı ǵyp jutyndyryp alǵan.

Al qazir baıqaımyn, úı syrty burynǵydaı emes. Jadaý. Qabyrǵa sylaýlary jańbaqtaı-jańbaqtaı bop qopsyp túsipti. Qora, saraı mańynda da burynǵy yqtıattylyq joq. Shashylǵan shóp-shalam, kóń-qoqyr.

Tań sibirlep atqanmen, tór úıdiń oty sónbepti, Terezeden kómeski sham jaryǵy kórinedi. Men aqyryn tyqyldatyp, áınek qaqtym.

Úıge ene júregim sý ete qaldy. Tór bólmeniń oń jaq buryshyndaǵy aǵash kereýette sulyq túsip, jansyz dene jatyr. Qý shúberekteı júdeý óńi tóbege qarap, ishke tereńdeı engen shúńet kózdiń aınalasy kókshil tartyp, kirpikteri aıqasyp qalǵan. Tań jaryǵynan qorǵalap ólýsiregen pesh keneresindegi syqsıma shamdaı sónip bara jatqan meniń anam — Marıa Fedorovna. Úıge kirgen boıda qasyna kelip, únsiz qarap turmyn. İshim alaı-túleı órtenip barady.

Tórde qısaıyp jatqan aýyl-úıdiń kempirleri bastaryn kóterip:

— Jańa ǵana kózi ilindi. Ázir oıatpa. Áli joq. Seni kórip jylap, taǵy sharshap qalar.

— Beti beri qaramaı tur-aý Marıamnyń. Qaıdam... Kishkentaı kúshikteriniń baqytyna qaraı adam bop ketse jarar edi, — dep shúńkildesip, menimen tilge kelgenshe bolǵan joq, anamnyń kirpikteri kóterilip, kózi keń ashyla berip, maǵan tesile qarady. Aýzy jybyrlap, ıegi sol dirildep, kezergen erni kemseńdegendeı boldy.

— Keldiń be? — degen sybyrlaǵan ún zorǵa shyqty. Bet álpetine qaraǵanda jylap jatyr-aý dedim, biraq sýalǵan kezden bir tamshy jas shyqpady...

Sol kúni men tórgi buryshtaǵy temir kereýetke tósek salǵyzyp, kúni boıy búrkenip jatyp aldym. Úı ishiniń turmysy men úshin ázir jumbaq. Ákeı qaıda? Anam qashannan beri syrqat? Bárin surar em, sóıleýge batylym joq.

Úı ishine taǵy da tún ornady. Pesh keneresindegi syqsıma sham taǵy da múláıimsip kózin ashty. Shytyr-shytyr etip turǵan qysqa bilte bir kezde jalp etip, qaıta túzeldi. Sol kezde dóńgelek stoldy jaǵalaı, qaǵaz qıyp oınap otyrǵan, qaryndary jaltyraǵan kishkentaı jetimek inilerim taýdan qulaǵan qoıtastaı otyrǵan oryndarynan esikke qaraı domalaı júgirdi.

— Sultan aǵa-a!

— Sultan aǵam keldi!

— Alaqaı!..

Úsh inim, on úsh jasar qaryndasym Dýnásha bosaǵasy tar, tapal esikten eńkeıe kirgen eńgezerdeı adamnyń — biri moınyna, biri ıyǵyna asylyp, aıaǵyna oralyp, máz-meıram bop qaldy, Men betimdi búrkeı qoıdym. Úı ishi maǵan bulaı qýanbap edi. Bul kim boldy sonshama?

Sultan otyrysymen sheshemniń halin surady da, balalarǵa bazarlyq úlestirdi. Tegi kámpıt bolýy kerek, «Petýshok, petýshok» dep jetimekter ý-shý boldy. Sodan keıin Dýnásha ishin tartyp, qýanǵannan shyńǵyryp jiberdi.

— Mama, mama, maǵan kóılek... Oı, qandaı ádemi... Paxmet, Sultan aǵa!

Qaryndasymnyń qýanǵan túrin kóreıin dep, kórpeni sańylaýlap asha berip em:

— Myna jatqan kim? — dep Sýltan men jaqqa qaraǵandaı boldy.

— Ol Grısha.

— Bizdiń Grısha ǵoı.

— Keshe Ombydan kelgen, — dep balalar jarysa jaýap berdi.

— Áh, Grısha keldi me, oıbaı-aý, qýanysh senderde eken ǵoı. Qane oıatyńdar. Men ony áli kúnge deıin kórgen emen.

Balalar japa-tarmaǵaı kelip, bas salyp meni julqylaı bastady.

— Tur-tur, Grısha, Grısha, Sultan aǵam keldi.

Men jorta yńyranyp, bir aýnap túsip, basymdy kóterdim. Eki shekesi torsyqtaı, qasqıa qarap otyrǵan jigittiń qarshyǵa kózi sharasynan shyǵyp, óńi qýaryp ketti. Meniń de júregim solq etip tómen túsip ketkendeı, ishim álem-tapyryq bolyp, sup-sýyq jalyn on boıymdy aralap ótkendeı boldy. Qarsy aldymda otyrǵan — Sulý murt.

Biz ún-túnsiz kózben arbasyp, otyryp qalyppyz. Balalar jaýtań-jaýtań ekeýmizge alma-kezek qaraı beredi. Biraq, ne túsinsin. Álden ýaqytta Sultan ornynan turyp, qyp-qyzyl qyrdyń túlkisinen tikken úsh qulaqty tymaǵyn kıip:

— Qoraǵa bir qap ún qoıyp kettim. Engizip alarsyńdar, — dep shyǵyp ketti.

Dýnáshada es joq. Názik denesi burala bılep, sekirip qýanady: kók japyraqty sáten kóılektiń ishinde peıishtiń baǵynda júrgen perishtedeı bir jasap qaldy.

Sol kúni anam da tilge kelip, sońǵy ret boı jasady. Alǵashqy kóktem kúninde erigen taý bulaǵyndaı kózinen jas sorǵalaı otyryp aqtyq sózin qulaǵyma quıdy. Qazaq dalasynda 1905 jylǵy revolúsıa týraly áńgime taratyp, úgit júrgizgen dep, Ombydan polısıa adamdary kelip ákeıdi ustap áketkeli ekinshi jylǵa aınalyp barady eken.

— Sodan beri tósek tartyp jatyp aldym. Endigi bar taıanyshymyz dep úmit etken sen de at izin salmaı kettiń. Kedeı aýyl bolsa da baryn bólip berip, osy eldiń bas kóterer er-azamattary áıteýir saqtap otyr. Ómirimde kórmegen jaqsylyqty álgi Sultan sekildi qazaqtardan kórdim. Ákeńdi bári de syılaýshy edi. Baýyrmal jandy el bolyp baýyryna tartyp edi. Myna qyzyl qaryn jas balaǵa endi sen bas-kóz bol. Adam et, osy eldiń bir azamaty bolýǵa tyrys, — dep, hal ústinde jatqan anam sózin úzip-úzip qurap, sońǵy aqylyn, aqtyq tilegin aıtty...

Mine, sol kúnnen bastap urlyq ataýlydan irgemdi aýlaq salyp, pyshaq keskendeı tyıyldym. Qazaqtyń keń saharasynan, júdeý, kedeı aýyldan tapqan dostyq, qamqorlyq meni túzý jolǵa túsirdi. Sodan bylaı eti tiri Sultanmen tize qosa otyryp, Balta aýlynyń joqshysy boldyq.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Tún jelkem. Qaz-qatar tigilgen shatyrlardyń aldyndaǵy baǵan basyna ilgen lampylar bas shaıqap teńselip tur. Sham jaryǵynan úńireıgen qarańǵy dalaǵa qaraı sulap jatqan abajadaı kóleńkeler de birge teńselip, jan bitkendeı qımyldaıdy. Jer qozǵalyp, terbelip turǵan sekildi. Jastardyń bóri tysta. Ý-shý. Alqa-qotan jınalyp bılep júr. Shıyrlanǵan taqyr alańnan jeńil ǵana shań bilinedi. Beti qarǵanyń jumyrtqasyndaı tarǵyl-tarǵyl, shashy órtteı jıren jigit baıanyn jyrtylǵansha sozyp ózi biletin bılerin birinen soń birin tizip daryldatyp otyr.

Jańa qurylǵan sovhozda qyz jaǵy áli az. Bı alańynda etegi kólbeń etip, sulý baltyrlar anda-sanda bir jerdeı jarq etedi. Qolyna qyz tıgen jigitter mundaıda jerdeı jeti qoıan tapqandaı, qashan aıaǵy saldyrap qalǵansha toqtamaı. samaıynan taram-taram ter aǵyp, toqtaýsyz bıleıdi. Al qyz jetpeı qalǵan jigitter birin-biri ebeteısiz qushaqtap, arbań-arbań aınalyp, eki-úsh jerden bir-aq attap, artymen de, ıyǵymen de kez kelgendi qaǵyp-soǵyp, ana jerden bir, myna jerden bir jylt etip kórinip qalady. Olar bıleýshilerden góri úlkenderdiń ara-arasymen birin-biri qýyp, taqıa tastamaq oınap júrgen balalarǵa kóbirek uqsaıdy.

Halel ishi pysyp, zerigip, úıge syımaı, sham jaǵa osynda kelgen. Buryn Qyzyl Jalaýda óz tanystarynyń arasynda erkin júretin bozbala, bóten adamdardyń arasyna alǵash kirgende tosyrqap, eshkimmen shúıirkelese almaı shet qaldy. Sońda da jurttyń bıine qarap máz.

Álden ýaqytta bórenege qondyrǵan vagonnyń bıik baspaldaǵynan túsip, 19-20-ǵa kelgen qyz osylaı qaraı bettedi. Jel ótinde teńselgen sham jaryǵynan ba, áıteýir, ıirimge túsken qaıyqtaı dóńgeleı bılep kele jatqan tárizdi. Halel qasyna kelip toqtaǵan qyzǵa urlana qarady. Óńi tanys: «Apyr-aý, qaıdan kórdim? Aıaǵyna jaıpaq taban týflı kıgen, baltyry oqtaýdaı symbatty qyzdyń qoıý aq sary shashy tolqyndanyp ıyǵyn jaýyp tur. Aınala sheti ishke qaraı shıyrshyqtala kómkerilgen shashtyń bir taly shashaý shyqpaǵan. Óńirine ırek aq jolaq salǵan, ashyq jaǵaly qap-qara kúrtesiniń qynama beli myqynǵa jabysyp, ýyzdaı qos anar sál bultıady. Halel aq sary shashty unatpaıtyn edi. Tuńǵysh ret burynǵy óz pikirine ishteı qarsy boldy. Myna qasynda turǵan qyzdyń shashy basqa tústi bolsa, meıli kómirdeı qara bolsyn, meıli jibekteı jyltyraǵan qońyr bolsyn, kelispes edi. Tek qana osy aq sary shash qana tal boıyna jarasyp tur.

Haleldiń tapjylmaı qaraǵanyn ańǵaryp, qyz da qymsynyp qaldy, kóktemdegi Arqanyń aspanyndaı tup-tunyq móldir kózi jalt etip soǵan aýdy. Kinálap qaraǵan joq, tanys adamdaı jyly qarady. Osy kezde top ishinen balaǵy dalbańdap, qaıratty úrpek shashyn brıolınmen battastyra maılap alǵan, áli anasynyń súti aýzynan arylmaǵan jap-jas bala jigit shyǵyp:

— Madam, proshý Vas! — dep qyzdyń aldyna ıile qaldy. Maılaǵan qysqa shash áli sharanasy keppegen jańa týǵan buzaýdyń júnindeı jyltyraıdy.

Betinen nur tamyp, kúlimsireı qaraǵan qyzdyń júzi áp-sátte salqyn tartyp, aıshyq qasy dir etti:

— Birinshiden, men madam emespin. Ekinshiden, Jora, budan bylaı qyz aldyna qansha tanys bolsań da arsalańdap kelýdi qoı. Bul syılastykqa jatpaıdy. Etıka kerek. Solaı kelgende ǵana men senimen bıleımin.

Anadaı jerde qapsaǵaı, iri jigit Derágın turǵan. Maıly basty jumsaǵan sol. Sózdiń syńaıyn ańǵaryp, aldyndaǵylaryn kıip-jaryp ózi keldi. Ol jaqyndamas buryn, aldymen araq ıisi múńk ete qalyp edi, qyzdyń qarsy aldynda turǵanda benzın ıisi aralasyp ketti. Ústindegi jumys kıimin de aýystyrmapty.

— Qarlyǵashym, júr, bıleıik.

— Joq, bılemeımin. — Derágın umtyla bergende, «Júrińiz, bılemeısiz be» dep álgi qyz tosynnan Haleldi alyp, top arasyna súńgip ketti.

Haleldiń esine jańa tústi. Bul qyzdy sovhoz jerinde alǵashqy borazda tartylǵan kúni kórgen eken. Quıqaly jerdi taspasha tilip, órilgen shashtaı buıra tolqyndy shubaltyp bara jatqan traktorshy qyzdyń sońynan jınalǵan jurt shýyldaı júgirgen edi. Myna aldyndaǵy appaq mramordan quıǵandaı minsiz qaz moıyndy qarshyǵa tós sulý qyz ben ústine kombınezon kıip, tolqyndy shashyn juqa oramalmen túıip, atqa shabatyn shabandozdaı jınaqy turǵan traktorshy qyzdyń arasy jer men kókteı kórindi Halelge. Ol joly bul dala sharýasyna ǵana laıyq jaratylǵan som deneli, bókseli, erkekshora qyz sekildi edi. Al qazirgi keıpi múldem basqasha. Ústine quıǵan názik átir ıisi úlbiregen qyp-qyzyl erninen, yp-ystyq lebinen keletin sıaqty. Tipti ózi de úlbirep tur. Mıdaı jonda azynaǵan dala jeli de symbatty, kórikti qyzdyń músindeı tánin totyqtyra almapty.

Halel qashan tanysyp, aralasyp ketkenshe esh adamǵa juǵysa almaı, tomaǵa-tuıyq úndemeı, buıyǵy júredi. Onysy uıańdyǵy emes, uıalshaqtyǵy. Uıań bolsa — jasyq bolar edi, uıalshaqtyǵy — ıbalylyǵy. Al tanysyp-bilisip alǵannan keıin odan ótken aq jarqyn, jaıdary adam joq. Bıdi qansha jaqsy bilgenmen bóten adamdardyń arasynda qazir kibirtiktep únsiz júr.

— Atyńyz kim? — dep birinshi suraǵan da qyz.

— Halel. Halel, — dedi ekinshi ret anyqtap.

— Halel. Meniń atym Tamara.

Osydan keıin-aq ekeýi baıaý bılep júrip, bir-birimen shet pushpaqtap tanysyp, áńgimelesip ketti. Tamara Aqbópe sekildengen ashyq minezdi, aq jarqyn qyz eken. Qaıdan kelgenin, qazaq jeri týraly óziniń burynǵy estigen-bilgenderin aıta jóneldi. Biraq kóp uzamaı bul

...Oı....—buzyldy. Áldekim aınala berip ıyǵymen qaǵyp jibergende, ańdaýsyz júrgen Halel men Tamara murttaı ushty. Bıshilerdiń tyǵyzdyǵynan ǵana qulamaı qaldy. Ekeýi de eshteme sezbegendeı qaıtadan dóńgeleı berip edi, jaýyryn eti dóńkıgen, shoqtyqty jýan áıelmen bılep júrgen Derágın ekinshi búıirden kelip qaqty. Bul joly Tamara Haleldiń ıyǵynan qolyn alyp, ádepsiz jigitke tiksine qarady. Derágın de moınyn buryp bógelip kekesinmen ezý tartty:

— Chto ýstavılas, ne ýznaesh?!

— Ýznaıý! — Tamara Haleldi qoltyǵynan alyp bı alańynan shyǵa berdi.

— Halel, — dedi ol biraz jer júrgen soń, qoshtasyp turyp, — sen álgi jigittiń kórgensizdigine renjip qalǵan joqsyń ba? Ol ózi sondaı áýmeserleý adam. Maǵan jasap júrgen qyry. Bizdiń adamdardyń bári ondaı emes, jaqsy kisiler kóp. Biraz aralassań bilesiń...

Shatyr mańyndaǵy bıshilerdiń shýyly, syrnaı úni alystaı berdi. Halel úńireıgen qarańǵy túnge tereńdep, kishkentaı terezelerinen sham jaryǵy syǵyraıǵan óz úıine de jetti.

Esik aldynda áldeneler qarańdaıdy. Úıilgen tezek pe dep edi, joq, tezek emes — mal. Júgenderi syldyraǵan bir úıir jylqy. Qasynda qulynshaqtary da bar. Kókten túskendeı bir túnde kelgen jylqylarǵa Halel tosyrqaı qarap tur edi, úıden eki adam shyqty. Biri — ákesi Qarasaı, ekinshisi — qystyń masaǵy qalǵandaı, quıryǵy bultyńdaǵan qalyń teri shalbar, malaqaı kıgen bireý. Halel beıtanys adamǵa qol berip amandasyp jatýdan qashyp, úı qabyrǵasyna jabysyp tura qaldy. Jaryqtan shyqqandar ony abaılamady, tap qasyna kelip kúńkildesip tur.

— Al endi, men ketemin, Qareke, — dep teri shalbarly kómeıine kelip qalǵan sózin jalǵaǵansha bolǵan joq, Qarasaı da:

— Jolyń bolsyn, túndeletip júrmeı-aq, qona ketseń de bolatyn edi, elge baratyn shyǵarsyń? — dep aldyn orap ketti.

— Qareke-aý, qazir jaılanyp jatatyn ýaqyt pa?! Jylqy basyna baramyn.

— Á, járáıdi, járáıdi onda, bógelme. Jylqy «Jaman tuzda» shyǵar. Endi sol jaqtan basqa qolaıly jaıylym da qalmas. Búkil en dala qara jyrtyndy bolyp ketipti ǵoı.

— E, áli de jylqyǵa jer jetedi. «Jańa talaptyń» mańyn onsha kóp jyrtpaıtyn túrleri bar. Anada Raıhan kelip, el adamdarymen aqyldasyp ketken. Tegi bizdiń qolhozdy mal sovhozyna aınaldyrmaq oılary bolsa kerek, — dep jylqyshy baılaýly aıǵyryn sheship aldy. — Shirkin, Sileti jaq betkeı malǵa jat qoı. Raıhan da jasynan osy mańda ósken bala. Bárin bilip otyr.

— Olary durys bolǵan eken, — dep, aıǵyrdyń aıylyn tartyp jatqan jylqyshyǵa taıanǵan Qarasaı ishki qaltasynan etekteı kúmájnek shyǵardy. Arasynan shyrtyldaq qaǵaz aqsha aldy da, jylqyshynyń qoınyna súńgitip jiberdi. — Al, endi aıtyp-aıtyp ne kerek. Jaǵdaı ózińe belgili. Aıdalada túrtpektep áıteýir ólmeshiniń kúnin keship jatyrmyz. Eńbegińe raqmet! Ázirshe mynany ala tur. Keıin aqyńdy jemeımin. Bir-birimizdi kórmeı ketetin adamdar emespiz ǵoı. Kolhozyń mal sovhozyna aınalsa, myna jylqylardy qaıta berem. Óziń baqpaǵanda mende ne qaýqar bar deısiń. Kúıeý bala da saǵan yrza.

Jylqyshy «yńq-yńq» etip, aıyldy ishten tartqan saıyn yńqyldap, Qarasaıdyń sózin salǵyrt tyńdaǵan. Tegi máımóńke sóz qulaǵyna jaqpasa kerek. Ashýmen turyp aıyldy yrǵap qalǵanda, aıǵyr da jaqtyrmaı, shybjyń etip, shyr kóbelek aınaldy.

— haı! Ant atqyr! — dep jylqyshy da tizgindi julqyp-julqyp qalǵanda, aıǵyr osqyryp, ıesiniń aldynda jýası berdi. — Aqymaq neme, qaıtedi typyrlap.

Aıyldy tartyp, er-turmanyn jóndegesin baryp jylqyshy qoınyna qolyn saldy da, jańa Qarasaı tyqqan eki japyraq qaǵaz aqshany aldy. Aýzyna sóz túspegendeı qınalyp, aqshaǵa biraz qarap turdy da, Qarasaıǵa qaıtyp berdi:

— Qareke, men kún kóre almaı qaıyr surap júrgen tilenshi emespin. Qudaıǵa shúkir, bireýden ilgeri, bireýden keıin degendeı, iship-jemim jetedi. Qudaı bireýge kúnimdi saldyrmasyn!

— O ne degeniń. Allam saqtasyn.

— Biraq sizden aq adal eńbegimdi surap turmyn. Bes jyl boıy malyńyzdy baǵyp, shashaý shyǵarǵan joqpyn. Jylda kóbeıtip, býazyn aman qulyndatyp, kóteremin aıaǵynan tik turǵyzyp berdim. Meniń esh jazyǵym joq shyǵar.

— Alda razy bolsyn!

— Áıtse de, aıtqan ýaǵdańyz bar edi, kúni búginge deıin súıretpege salyp kelesiz. Mynany ózińiz alyńyz, bes jyl túgil, bes kún boranda uıqysyz júrgen eńbegime tatymaıtyn dúnıeni alǵannan almaǵanym jaqsy. Raqmet! — dep, teri shalbarmen qorbańdaǵan jylqyshy úzeńgige aıaǵyn sala bere aýyzdyǵymen alysyp oınaqshyǵan aıǵyrdyń ústine táp ete qaldy. Qarasaı taǵy da kúrekteı júz teńgelikti qosyp usyna berip edi, qaraǵan da joq.

— Qareke, endi jylqyńyzdy sovhoz malyna qosam deseńiz jańa bastyqpen sóılesersiz. Endigi bılik Raıhanda, qos deıdi eken, qosamyn. Biraq, endi sizden aqy alarmyn dep ıegim qyshymas, — dep jylqyshy Raıhannyń atyn ádeıi atap, atynyń basyn bura berip edi, Qarasaı shyrt túkirip zildene qaldy.

— Meıliń. Shaqyrǵanǵa kelmeseń, shaqyrýǵa zar bolarsyń demekshi, berip turǵanda almadyń. Munyń bári meniń mańdaıyma basqan mal dediń be. Ana kúıeý balanyń, bastyqtardyń soǵymy. Óziń bil.

Jylqyshy tizginin oqys tartyp qalǵanda, astyndaǵy at ta shyr aınalyp, aıaǵymen jer tarpydy.

— Qareke, Qosımanovpen ımanymyzdy ushyryp boldyń ǵoı. Bar onda, qıratyp al. Qolynan bir kelse, eki qylsyn. Qoja bir kesken, — dedi de jele shoqytyp kete bardy. Jerge súıretken quryǵymen jerdi solqyldatqan at tuıaǵynyń dúbiri de: «qolyńnan kelse qıratyp al!» dep dúńkildep bara jatty.

— Qap, myna ıttiń qutyrýyn-aı, — dep zyǵyry qaınap qala bergen Qarasaı qasyna taıanǵan Haleldi jańa ańǵardy. — Halelmisiń. Tún ortasyna deıin qaıda júrsiń?

— Jáı, ana jaqqa baryp, — dep Halel kúmiljip, úıge betteı berip edi, ákesi toqtatyp aldy:

— Toqta. Beri júr, aqyldasatyn sharýa bar.

Qarasaı men Halel jylqylardyń tý syrtynan kelip, beldiginen shoıyrylǵan jarymjan radýanǵa otyrdy.

— Álgi jaman nemeniń tanaýyn kóterip, áldeqandaı bolyp ketkenin kórdiń be? Ittiń qıy dári bolsa, darıaǵa... — dep Qarasaı alaqanyna salyp syǵymdaǵan nasybaıyn ernine tyǵyp, shyrt túkirdi de, qabaǵy túksıip, Halelge tiksine qarady. Balasy onyń júzin kóre almasa da kújireıip otyrysynan, qarlyǵa shyqqan daýsynan-aq ashýly ekenin ańǵaryp, yńǵaıyna kóshe berdi. — Sen de bala emessiń endi. Bozbalalyq quratyn shaqtan kettiń. Otaý ıesisiń. Ana tarqyldaqtardyń arasyna bas jeımin dep baramysyń. Ne bar osy ýaqytqa deıin salpaqtaıtyn.

— Kóke, myna jylqylar kimdiki? — dep Halel áńgime betin aýdaryp edi, Qarasaı raıynan qaıtpady.

Bos júrgen qulynnyń biri jaqyndaýǵa bata almaı turǵan. Aınalshyqtap júrip, aqyry Qarasaıdyń ıyǵyn ıiskeledi. Qarasaı úrkitip almaıyn dep baıaý kótergen qolyn jalyna aparyp túbitteı úlpildegen júnin sıpap, aqyryn qasyǵanda, bar ashýy sypyrylyp túskendeı boldy.

— Mal — kózdiń qurty degen ras-aý, jaryqtyq! — dep jıren qasqa taıdyń moınyn, alqymyn qasyp otyryp, jýası sóıledi. — Halel, endi aldy-artyńa qarap, jaqsy-jamandy aıyratyn mezgiliń boldy. Baıqaımysyń, zaman ózgerip barady. Myna selına kelmeı jatyp órisimizdi tarylta bastady. Taryltqan emeı nemene, pálen jyldan beri kolhoz tabynynda júrgen jylqylarymyzdy túgel aıdap ákep tastady. Áli de sovhoz malynyń ishinde júre berse, eshkimniń tóbesin oımas edi. Biraq ne kerek... Onyń ústine sholaq baıtalsha sholtańdap Raıhan degen pále taǵy kelipti. Ol áý basta-aq ońbaǵan adam edi. Menimen juldyzy qarsy.

— Ony buryn da biletin be edińiz, kóke?

— Bilem, bilem, — deı saldy Qarasaı. — Al endi «zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» degen úlkender. Biz de qur jatpaıyq, balam. Sen endi kúzge deıin jylqylardy osy mańda baq. Qoı, sıyrlarǵa Dıka bar ǵoı. Sosyn jata-jastana «Jańa ta lap» mal sovhozyna aınalsa, sen jylqyshy bolyp ornalasarsyń. Áıteýir sanatta júrseń boldy ǵoı. Saǵan kim baqtyryp qoıar deısiń. Jylqyshy qansha malyn tabynǵa qossa da eshkimniń sharýasy bolmaıdy.

— Kóke, siz maǵan jylqyshy bol dep otyrmysyz?!

— Eh, bolsa nesi bar. Ázer bolsa bir-eki jyl júrersiń. Myna jylqylaryńdy toǵytyp, biraz joldas-jora taýyp alǵan soń, basqa jumysqa aýysarsyń.

— Munyń bárin qalaı ustap turmaqpyz, kóke. Bir-eki qara jetpeı me. Sol úshin ómir-baqı jylqy baǵyp kórmegen men qalaı jylqyshy bolam, odan da sovhozda mashına júrgizgenim jaqsy emes pe.

— Ne deıt... — Bul Qarasaıdyń ashý shaqyra bastaǵandaǵy sózi. — Meni asyraıtyn da, adam sanatyna qosatyn da osy jylqy. Qolyńa kúrek almaı, osy kúnge deıin seniń erkińmen júrgeniń de osylardyń arqasy. Qyr eliniń jylqysyz kúni joq. Jylqy — aqsha, jylqy — soǵym. Ana kelip jatqan jelókpelerge eligip jeligýińniń aldy-arty osy bolsyn. Ondaı aqymaqtyqty tasta. İstiń ónimdi jaǵyna júgin, — dep Qarasaı ornynan turdy.

* * *

Maı aıynyń orta tusy. Maqpal tún. On tórt jańasyna ilinip, altyn tabaqtaı tolǵan aı shyrqaý bıikte baıaý júzip barady. Jazdyń jeńil bulty shýdalana jyljyp kep, betin búrkese, tyǵylmaq oınaǵandaı jasyrynyp, biraz urlanyp turady da, endi bir sát buıra bulttyń arasynan qylmıa shyǵyp, mańdaıyn kórsetedi. Kórsetedi de, sýǵa batqan qalytqydaı qaıta súńgip, domalaı jóneledi. Tútilgen túbit tústes torǵyn bultqa kezige qalsa, sháıi perdeniń ishindegi appaq arýdaı, nury kórinip, kúlip bara jatqan sekildenedi. Nazdana ma, qaıtedi?

Halel bes qulyndy bıeni Qyzemshektiń baýyryna ákep keń shalǵynǵa tusap jibergen. Kún uzaq aǵash ishińdegi jelide jatyp ishteri pysqan qulynshaqtar asyr salyp oınap, kúlte quıryqtaryn kókke shanshyp, eneleriniń qasynda shapqylap júr. Tabynǵa úırengen semiz úıirsek bıeler, qasyna qulyndary ergen soń myna jerdi ógeısip, úıirin izdep, jerge basyn anda-sanda salyp, jıi kisinep, sekire ottap barady. Aıaqtaryndaǵy tusamys saqınalary syldyrap, aı astynda qara-qura tartyp uzap ketti.

Halel jabaǵy kúpini jambasyna tósep, áýede jýsaǵan aspandaǵy juldyzdarǵa qarap oıda jatyr. Aspannyń teristik jaq etegine taqqan marjandaı jyltyraǵan jeti qaraqshy shalqasynan túsken saptyaıaq sekildi. Qus jolyndaǵy jypyrlaǵan sansyz juldyz qalyń elge uqsaıdy. Bárinde bir ǵajaıyp syrly ómir bar. Halel bala kúninde, úı tóbesinde jatyp uıyqtar aldynda túpsiz tuńǵıyq aspanǵa qarap uzaq qıaldaıtyn-dy. Sábı qıal edi. Salqyn samal turyp, tań aǵara bere jıi aqqan juldyzdarǵa qarap, «meniń juldyzym joǵary» dep qaıta-qaıta qaıtalap jatyp jyly kórpeniń astynda buıyǵa túsip uıyqtap ketetin. Tátti bir alańsyz uıqy edi-aý!

Qazirgi qıaly odan bólek. Kózi juldyzdarda bolǵanmen oıy Qyzemshek dóńiniń ar jaq baýyryndaǵy keń jazyqta jyltyraǵan on shaqty otta. Bárinen de oǵan eń bergi shetindegi jalǵyz ot ystyq. Ol Tamara júrgizip júrgem traktor oty.

Tamara Halelge eshbir emeýrin bildirmese de, óziniń ashyq jaıdary minezimen jaqyndyq tapty. Anada eń alǵash bı alańynda kezdeskende-aq tanys qurbysyndaı jyly sóılesip, birden úıirilip ketken. Biraq ol qansha ashyq sóılesip, jarqyn minez kórsetse de, Halel óz-ózinen buıyǵyp, sóz taba almaı qysylys tapqan. Nege olaı ekenin ózi de bilmeıdi. Tek sulý qyzdyń aldyndaǵy jas jigitte bolatyn ádettegi yńǵaısyzdyq dep uǵynǵan. Áıtpese bóten oı kelgen joq.

Biraq sol kezdesýden beri, nege ekenin kim bilsin, Haleldiń Tamarany kórgisi keledi de turady. Júrek yntyqtyǵy emes, ásheıin sulý sýretke qumar, náziktikke qushtar adamnyń áýresi sekildenedi.

Qazir de Halel sol Tamaraǵa baryp júz kórisip qaıtqysy kelip jatyr. Biraq onysy ózine ersi kórinip, ne isterin bilmeı ishteı ózimen-ózi arbasqan belgisiz tolqý bar.

Álden ýaqytta Halel ornynan turdy. Shıratyla sozylǵan tátti qıaldyń ushyǵyna jete almaı, maýjyrap jatyp, ýaqyttyń da qalaı zymyrap ótkenin bilmeı qaldy. Aınala jym-jyrt. Keń dala tym-tyrys múlgip, aspan qalǵyp tur. Tek Qyzemshek jaqtan tr-tr etken traktor úni alystan álsiz estiledi. Aýdan jolynan kóringen mashına ottary birde shaqyraıa qalyp, bir ornynan tapjylmaı uzaq turyp alsa, endi bir kezde jypylyq etip joǵalyp ketedi. Lezde ǵaıyp bolyp, álden ýaqytta taǵy sol aradan shyǵady. Áldekimmen oınap turǵan sekildi. Batys jaq betten kóterilgen jazǵy tory ala bulttyń arasyna súńgigen aı altyn tabaqsha bar salmaǵymen tereń batyp ketipti.

Baǵana tusamystary syldyrap ottap júrgen jylqylar qazir kórinbeıdi.

Halel jylqylar ketken jaqqa qaraı aıandaı basyp kele jatyr. Qolyna toptaı ustaǵan júgenderdiń aýyzdyǵy men saǵaldyryq aıylbasy syldyrap, anda-sanda aldyńǵy jaqqa buqpantaılap eńkeıip-eńkeıip súzile qaraıdy. Áýdem jerde qarańdaǵan birdemeler kóringenge ottap júrgen jylqylar eken dep jaqyndaı kelse, onysy shoq-shoq ósken tobylǵy bolyp shyǵady.

Qoıý túnge súńgip alystaǵan saıyn Haleldiń júregine áldebir sýyq oı kire bastady. «Apyraı, sonshama uzaq jatyp qalǵanym ba? Álde, jylqylar tusamysyn úzip, bos ketti me? Qoı, bar jylqy taıly-tuıaǵyna deıin tusamysyn úzýi múmkin emes. Áıteýir, ıt-qustan aman bolsa jarar edi. Álde men qısyq kettim be?» — dep kúmándanǵan Halel Qyzemshekke qaraı buryldy.

Baǵanaǵydaı emes, tún qarańǵylyǵy birte-birte qoıýlana túsken. Shyǵys jaq bettegi juldyzdar joǵalyp, kókjıekten aýyr qara bulttyń iri tulǵasy kórindi. Álden ýaqytta alystan kún kúrkiredi de, najaǵaı oty álsiz ǵana jarq etti. Halel enteleı basyp júrip keledi. Jabaǵy qaýdyń arasynda buǵyp jatqan boz torǵaı tap ústine adam kep qalǵanda úrkip, pyr etip ushady. Halel selk etip, qalshıyp turyp qalady da, az ýaqyt tyń tyńdap, taǵy da ármen qaraı júre beredi.

Aıyr órkeshti Qyzemshek jaqyndaǵan saıyn zoraıyp, tún qarańǵylyǵynda burynǵydan beter sostıyp bıikteı berdi. Jaýyn bulty onyń ıyǵyna jasyryndy. Bıik shoqynyń tusyna ilip qoıǵan qap-qara qurym kıiz tárizdi. Áldekim shaqpaq tas jarqyldatqandaı Qyzemshektiń ershiginde álsin-álsin ot oınaıdy. Ol kezde qos arnaǵa bitkendeı diril qaǵady.

Azdan soń tún ishinde bozamyq tartyp jatqan betegeli jer túnerip, beri jyljyǵan qoıý bultpen astasyp, tutasyp ketti. Qalyń jyrtyndyǵa tirelgen Halel tura qalyp tyń tyńdady. Arǵy betten talyp estilgen traktor úninen basqa eshteme qulaqqa shalynbaıdy. Oń jaq búıirdegi bir túp kódeniń túbinen jalǵyz bódene «bytpyldyq, bytpyldyq» dep eki-úsh ret taqyldady da, tym-tyrys tyna qaldy. Alysta kún jarqyldady.

Júgenderi syldyrap Halel taǵy da alǵa attaı berip edi, tap sol jaǵynan oqys shyńǵyrǵan daýystan ishi qaltyrap ketti. Yshqyna shyqqan áıel úni tún tynyshtyǵyn buzyp bir-aq ret shyńǵyryp qaldy da, súıekke qaqalǵandaı tunshyǵyp, býlyǵyp baryp úzildi. Bir shoq ermenniń tasasynda kózi baqshıyp, moınyn eki ıinine tyǵyp qasynan ańdamaı ótip bara jatqan adamǵa bajyraıa qarap otyrǵan japalaq, tosyn shyqqan daýystan úrkip, Haleldiń tap aldynan jarbań etti. Halel daýys shyqqan jaqqa qaraı júgirip keledi.

* * *

Sol tún. Aıly tún. Kún uzaq daýyldatyp soǵatyn sibirdiń asaý jeli kún batar aldynda basylady da, osynay jatqan jalpaq óńir tún tynyshtyǵyna bólenedi. Damylsyz úrlegen jel ótinde qalbań oınap, diril qaǵatyn ósimdik ataýly bul kezde jerge moıny salbyrap, maýjyrap uıqyǵa ketedi.

Biraq aspan asty bıylǵy kóktem bastalǵaly kóz ilip uıyqtaǵan emes. Shubatylǵan shymyr qara joldyń boıynda kúni-túni josylyp, zymyraǵan avtomashınalar, qyrda qybyrlaǵan traktor ataýly qara jerdi solqyldatyp, tún tynyshtyǵyna maza bergen kúni joq.

Kýzov jaqtaýynan asyra shofer artqan «ZIS» osy jarym túnde taqtaıdaı jolmen «Qaıyńdy» sovhozyna qaraı bezildetip keledi. Jazyq dalanyń joly qansha tegis degenmen, anda-sanda jerde dońǵalaq oıyp ketken shuqanaqtar da joq emes. Áıtse de mashınany julyndaı ushyryp keledi.

Jolaı ashanaǵa kirip, uıqydan sergý úshin eki stakandy qatarymen tastap alǵan Derágınniń qalyń qabaǵy túıilip, eki kózi qantalap, qyzarǵan. Aýzyndaǵy shylymyn eki ezýine damylsyz júgirtedi. Otyrǵanda da eńgezerdeı shoqtyqty jigit, kabına tóbesine tıer-tımes basyn terezege qaraı ıe túsip, aspanǵa ushýǵa beıimdelgen býrkashe alǵa qaraı qomdanyp alǵan. Saýsaǵynyń ushyna deıin qalyń túk basqan, bilekti qoly mashınamen birge dirildep, barankege qatyp qalypty.

Vasá Derágın joq nársege shyrt ete qalatyn qyzba jigit. Onyń minezin tyńǵa birge kelgen joldastarynyń bári biledi. Ótken ómir joly olarǵa bes saýsaǵyndaı. Sondyqtan da alǵashqy kezde eń jaqyn dosy Volodá Kotenoktan basqalary budan ózin aýlaq ustaıtyn. Bul da eshkimge aralaspaı ózimen-ózi júredi. Biraq kún ótken saıyn Derágınniń bedeli shoferlerdiń arasynda kóterilip, kún-tún demeı toqtaýsyz reıste júretin qajyrly jigittiń jumysy sovhoz basshylaryna da unaı bastaǵan. Onyń ústine mashınasyna da áli esh aqaý túsken joq. Adammen salqyn sóılesip, qatal turatyn zavgar Morozovtyń ózi tájirıbeli jigitti ishteı jaqsy keredi. Tek órkókirek, menmen minezin jaqtyrmaıdy. Ony Derágınniń ózi de sezedi. Biraq ózine unamaǵan, oılaǵan jerinen shyqpaǵan adamdy kúshpen jeńip alam deý — onyń jaratylysyna sińgen minez-di.

«Maljan aǵashynyń» baýyryna sovhoz alǵash ornaǵan túni-aq Derágın óziniń jaısyz minezin joldastaryna kórsetip alǵan. Oqıǵa bylaı boldy.

On shaqty jigit bir vagonnyń ishinde turady. Basqa vagondaǵylar, palatkadaǵylar uıyqtaǵan mezgil. Bular bolsa vagonnyń tap ortasyna tóńkerip qoıǵan jáshiktiń aınalasynda tórt-beseýi karta oınap, qalǵandary tóne túsip olardyń qyzyǵyna qarap otyr. Kileń on segiz, on toǵyzdaǵy búldirshindeı jas jigitter. İshindegi eresegi Derágın men Kotenok. Báriniń qaltasy syqyrlaǵan aqsha. Oıyndy shyǵarǵan Derágın. Qazir karta taratyp otyrǵan da sol. Derágın sýsyldaǵan atlas kartany aralastyryp jiberip:

— Stýk. Kon 400 som, — dep, jáshiktiń ústinde qampıyp jatqan bir tóbe aqshanyń ústinen nyǵarlap basyp qoıdy.

— Otyz somyna.

— Qyryq somyna.

— Júz somyna, — dep jaǵalaı otyrǵan úsh jigit qatarymen kúıip shyqty.

Eń sońynda qalǵan, beti sekpil-sekpil úrpek bas jıren bala, murnyn qaıta-qaıta tartqyshtaı, otyrǵandarǵa bir, kartasyna bir qaraı beredi. Daýylda janshylǵan óleń shóp qusap ıkemge kónbeı shekesine qaraı seltıgen qaıratty shashyn sıpalap, qasyndaǵy joldasymen aqyldasty. Qolynda tuz otyr. Aqylshysy da ne derin bilmeı:

— Davaı, bárine bar, — dep eleýreı kóteriledi de, — biraq óziń bilesiń, — dep lezde raıynan qaıtady.

— Barsań bar. Úsheýmiz de qatarymyzben kúıdik, seniń alatyn kezegiń.

— Bas! — desip basqalary da shydaı almaı ketti. Túni boıy sympıtyp utyp alǵan Derágınde eseleri ketip, zyǵyry qaınap otyr.

— Ákel bárine de, — dep úrpek bas ta qaıratyna mindi. Tanaýynyń qýysy dem alýǵa tarlyq etkendeı aýzyn ashyp jiberip, qop-qoıý tútin aralas bólmeniń aýasyn keýdesin kere jutyp, oqys kúrsinip aldy. Buryn karta oınamaǵandyǵy kórinip tur. Qolyndaǵy tuzyn mańaıyndaǵylardan qyzǵyshtaı qoryp, qoly dirildep baýyryna basyp alǵan. Mańdaıynan marjandaı ter burshaqtaı aǵyp, tuzdaı kózimen Derágınniń qolyndaǵy kartaǵa ejireıip, tesile qalypty.

Derágınniń bergen kartasyn ala bere taǵy bir kúrsindi. Júregi taıdaı týlap, lúp-lúp etedi. Eki kartany biriniń syrtyna birin qosarlap alyp, shetinen syǵalap asha bastady. Toǵyzdyq — jıyrma.

— İzde! — dedi julyp alǵandaı.

Derágın aldyndaǵy kartasyn sekirte laqtyra berip, kóz ilestirmeı bir kartany sýyryp tastady. Eki ondyq — jıyrma. Úrpek bas bala astyna kirpi tastaı bergendeı selk etip, kózi sharasynan shyqty.

— Toqta, qaı jerden sýyryp aldyń! — dep Derágınniń qımylyn ańdyp otyrǵan syrttaǵy bir jigit baj ete qaldy.

— Idı ty... sop-lák! — Derágın gúr etip, artynda turǵan qyrly stakandy bir-aq atty. Ákki bódeneshe buǵa qoıǵan kináli jigittiń tóbesinen stakan jalap ótip, taqtaı qabyrǵaǵa soǵylyp kúlparshasy shyqty. Qanyn ishine tarta qoıǵan ashýly Derágınniń sondaǵy túri atylyp kele jatqan ala shubar jolbarysqa uqsaıdy. Ár jerinen qylǵyndyra býa-býa salǵan tyrsyldaǵan búıendeı bulshyq etteri bultyńdap, ushyp turǵanda, ashyq kóıleginen kóringen keýdesindegi uıysqan qos ýys sabalaq jún de tikireıip, bastaryn kóterip, seldireı qaldy. «Tóbeles qaıdasyń» dep eleńdep turǵan sekildi. Biraq eshkim oǵan jaǵynyń jigin ashqan joq. Jap-jalpaq keýde túndikshe jelpildep baryp, jeli shyqqan kerikshe baıaý basyla berdi.

Karta oıyny osymen tyndy. Jáshik ústindegi bar aqsha Derágınniń qaltasyna tústi. Biraq ol oǵan qýanbady. Qaıta artynan qynjyldy. Otyrǵan jigitter lám demeı, únsiz sheshinip narǵa shyǵyp uıqyǵa ketti. Al, Derágın bolsa ne sheshinerin bilmeı, ne tysqa shyǵyp jelpinerin bilmeı, jalǵyz shoqıyp otyryp qaldy. Bárinen batqany jasynan birge ósken, birge oqyǵan momyn joldasy Kotenok ta bir aýyz sóz aıtpady. Kózildiriginiń ústinen bir qarady da, búrkenip jata ketti. Jaqtyrmaı qaraǵany da, juǵymsyz minezine ishi ashyp, aıaı qaraǵany da belgisiz. Áıteýir salqyn qaraǵany aıan.

Derágın qashanda birdemeni ashý ústinde búldirip alyp, artynan túsinetin ádeti. Talaı kúnder boıy oǵan ishteı qınalyp, del-sal bolyp júredi. Osy joly da ol maı shamnyń astynda japadan-jalǵyz otyryp, basy salbyrap aýyr oıǵa qaldy. Óz kinásin moıyndady. Biraq artynan joldastarynyń aldynan ótip, keshirim suraý onyń tabıǵatyna jazbaǵan nárse.

Mine, Derágınniń joldas-joralarynan aýlaqtap, alystaı beretini de osy minezi. Ony ózi jaqsy biledi. Biraq ne kerek, arada birneshe kún ótpeı-aq, taǵy da osyndaı ókinishti iske tap bolady.

Derágın qazir jol ústinde kele jatyp osy minezin oılap otyrǵan. Bir kezde tap aldynan júz metrdeı jerde aǵarańdaǵan birdemeni kózi shalyp qaldy. Jaryqqa qamalyp, kózi sharasynan shyǵyp shoqıyp otyrǵan dala qoıany. Mashına jaqyndaı bergende sholaq quıryǵy sholtań etip zyta jóneldi. Bul kezde aı da juqa bultqa enip, dala qarańǵylanǵan. Qoıan jaryqtan shyǵa almaı taqtaq jolmen jan ushyryp zymyrap barady. Derágın de gazdy basty. Alǵashqyda qulaǵyn jymyryp alyp oqtaı atylǵan qoıan kóp uzamaı-aq boldyryp qaldy. Býaz qoıan eken. Joldyń eki betine alma-kezek bultalańdap, tońqańdap keledi. Bir kezde mashına tónip kelgende, Derágın sıgnaldy basyp-basyp qalyp edi, qoıan yshqyna sekirip joldan shyǵyp ketti. Derágın de mashınany buryp alyp qalyń kódeniń ústimen bastyrmalatyp qýa berdi. Qoıan yshqynyp ytqyp-ytqyp qashady. Mashına jaryǵynan shyǵyp ketse, álgindeı bolmaı qaıta qamalady. Derágın bultartatyn emes. Ústine tónip keldi. Qoıan jalt burylyp bir túp shıdiń túbine buǵyp jata qalǵanda mashına ústinen óte shyqty. Dońǵalaq arasynda aman qalǵan qoıan qaıda bararyn bilmeı sasqalaqtap qashqansha bolmady, keri burylǵan mashınanyń jaryǵyna taǵy tústi. Ábden tıtyqtap boldyrǵan qoıan jıi buǵyp, eki búıirin soǵyp jatyp qalady. Mashına óte shyǵady. Osylaısha on shaqty ret qaıtalady. Bir kezde Derágın qalyń kódede buǵyp jatqan qoıannan kóz jazyp qaldy. Shyr kóbelek aınalyp shımaıdy salyp sharlap júr. Álden ýaqytta baryp, qoıan qylt etip taǵy da kózine tústi. Sál dem alyp, áldenip alǵan eken, basyn oqys kóterip alyp zyta jóneldi. Derágın de taqymdap qoıar emes. Qoıan birazǵa deıin jetkizbedi. Alysqa túsetin mashına otynyń jaryǵynda aǵarańdap uzap ketip edi, Derágın quıyndaı ushyryp, jolsyz kódemen saldyr-gúldir taǵy bastyrmalatty. Bir kezde ábden zoryǵyp sharshaǵan qoıandy ustap alatyndaı halge keltirgende aldynan keń qara jyrtyndy kezdesip, aıyrylyp qala berdi. Qara burymdaı órilip, keń kósilgen jyrtyndy betinde bir-eki ret omaqasa qulap, qaıta turyp shoqyraqtaı qashqan qoıan lezde kózden ǵaıyp boldy.

Dala tym-tyrys. Qalyń uıqyda. Jelsiz túndegi jaryq aı da bul kezde qalyń bultqa enip, batyp ketti. Jer jyrtqan traktorlar da sıregen. Bir-birinen jyraq-qashyqtap anadaı jerden ottary jyltyrap, jalqy júr.

Daýystary da báseń sekildi. Olar da tún ortasy aýǵan shaqta qaljyrap, uıqy meńdegendeı samarqaý tyryldaıdy. Úni qulaqqa talyp jetedi.

Derágın qoıannyń álegimen qaı jaqqa shyǵyp ketkenin ańǵarmaı, mańaıyna kóz tastady. Sonaý etekte jatqan sovhoz úıleriniń tusynan baǵan basyndaǵy óli sónbegen eki-úsh ot kórinedi. Tegi Qyzemshektiń tusy bolsa kerek. Sovhozǵa týra ketýge jol joq. Mashına qalyń jyrtyndyǵa tirelipti.

Ǵasyrlar boıy tyń jatqan jerdiń qalyń qyrtysy aıyrylǵan ıen daladan dymqyl ıis bilinedi. Dala dem alyp qozǵalyp jatqan tárizdi. Jer ıisinde, neshe túrli shym tamyrynyń ıisinde úlken bir tirlik bar. Dala uıyqtaǵan joq eken. Dala oıaý. Jalpaq jon keýdesin ashyp tastap adamsha dem alady.

Derágın qara jyrtyndyny boılap júrip ketti. Keıde adamǵa oılamaǵan jerde oqys oqıǵanyń kezdesetini bolady. Búgin, tap osy jarym túnde Tamaramen kezdesem degen oı Derágınniń úsh uıyqtasa túsine enbegen edi.

Jyrtyndynyń orta tusyna jetkende jalǵyz traktordyń ústinen shyqty. Shamyn sóndirgen. Artyna tirkelgen soqa tilin de jerden kótermepti. Jyrtyp kelgen boıynda toqtaǵan.

Derágın mashına jaryǵyn jypylyqtatyp bir jaǵyp, bir sóndirip taqaı bergende, aldynan áldekim júgire shyqty. Tamara. Japadan-jalǵyz.

Traktor solárkasy taýsylyp toqtaǵaly jarty saǵattaı ýaqyt ótipti. Soqadaǵy jigit alysta qalǵan brıgada basyna ketse kerek. Jalǵyzsyrap otyrǵan Tamara alǵashqyda mashınany kerip qýanysh edi. Biraq onysy uzaqqa barmady.

Mashınasyn sóndirgen Derágın qasyna kelip birden eski áńgimeni qozǵady.

— Tamara, men saǵan ádeıilep keldim. Erkin otyryp bir sóıleseıikshi.

— Beker túndeletip kelgensiń. Kúndiz de ýaqyt tabýǵa bolatyn edi ǵoı. Tipti osy áńgimeniń keregi ne. Bizdiń sózimiz baıaǵyda-aq taýsylmap pa edi, — dep Tamara qaıtadan traktoryna betteı berip edi, Derágın bileginen shap berip ustaı aldy. Kombınezonyn shyntaǵyna deıin túrinip alǵan qońyrqaı bilek dir etip, qaltyrap ketti.

— Joq, Tamara. Áńgime endi bastalady. Sen menen eshqaıda ketpeısiń. Senen esh ýaqytta aıyrylmaımyn. Basymdy ajalǵa tigýge barmyn.

— Qoı, Vasá. Basyndy men úshin arzandatyp qaıtesiń. Sovhozda menen basqa da qyzdar bar emes pe, Maǵan maza ber.

— Joq, joq, Tamara. Men osy Tyńǵa tek sen úshin kelgemin. Sensiz maǵan endi ómir joq. Tyńdashy.

Julqyna tartqan Tamarany Derágın qapsyra qushaqtap keýdesine basty.

— Keshir meni, Tamara. Aǵattyq isimdi keshir. Men ómirimde eshkimnen keshirim suraǵan jan emespin. Óziń bilesiń ǵoı.

— Onyń nesine maqtanasyń, Vasá. Ol jaqsy qasıet deımisiń. Jiber endi, jiber deımin.

— Joq jibermeımin. Sen endi meniń adamymsyń. Menikisiń. Endi birge ómir súremiz. Birge. Túsinemisiń. Men qazir jyndanýdyń az-aq aldynda júrmin. Ber tilegimdi. Ne aıtsań da oryndaıyn. Endi seniń qolyńdamyn.

— Joq, Vasá. Adam júregine zorlyq júrmeıdi. Men seni súımeımin. Súımeımin. Ótirik aıta almaımyn. Jibershi óziń.

— Á, solaı ma?! Onda sen bárin umytqan ekensiń. Men qaıta basamyn burynǵyma. Eger kónbeıdi ekensiń, osy dalada óligiń qalady, — Derágın Tamarany aıqara qysqan kúıi shyq túsken bozǵa qulaı ketti.

— Jiber deımin. Qorqytyp kóndire almaısyń. Jiber, bosat, — dep Tamara jan daýsymen shyńǵyryp jiberdi.

Jylqylaryn izdep kele jatqan Halel osy daýysty estigen. Jan ushyryp júgirgen boıy, jerde domalap jatqan ekeýiniń ústinen shyqty. Derágınniń tegeýrininen bosaǵan Tamara atyp turyp Haleldi qushaqtaı aldy. Qaltyrap, dirildep tur.

Derágın ornynan sozalańdaý turyp, Halelge qaraı jaqyndap edi, anaý qolyndaǵy júgenderin toptaı ustap úreıli aıqaı saldy.

— Jaqyndama.

— Jaqyndasa ne bolady eken. Juqpaly aýrýyń bar ma edi, — dep Derágın tistenip qasyna keldi. Qarańǵyda biraz súzile qarap turyp, ıeginen kótere berip edi, Tamara Haleldiń aldynan kes-kestep:

— Tart qolyńdy. Jańa ǵana: «Adam boldym. Keshir» dep jalynǵanyń qaıda, — dep araǵa tústi.

— Meniń adam bolǵanymda, saıtan bolǵanymda seniń endi sharýań bolmasyn. Túni boıy jer jyrtyp júredi eken desem, mıdaı dalada myna bireýmen kezdesip saýyq qurady ekensiń ǵoı.

— Munda jumysyń bolmasyn. Muqatsań meni muqat.

— Kórsetermin áli muqatqandy. Áı, boqmuryn, kezdesermiz taǵy da. Óziń batyr neme ekensiń. Qolyma bir túsersiń. Saý bol.

— Jaraıdy, qorqytpaı-aq qoı, bul da sen sekildi jigit, baıqa.

— Á, solaı ma, onda kórermiz.

Derágın oıly-qyrly jolsyz kódemen mashınasyn quıyndaı ushyryp kete bardy. Halel júregi lúp-lúp soǵyp uzap ketken mashınaǵa bir, Tamaraǵa bir qaraı beredi. Óne boıyn sýyq úreı aralap, tizesi sál qaltyraǵandaı boldy.

* * *

Ekeýden-ekeý qalǵan soń Tamaranyń alǵash suraǵany mynaý boldy:

— Sen qaıdan kele qaldyń? Kókten tústiń be? «Kókten tústiń besi» estir qulaqqa turpaıylaý bolsa da, bul arada qýanyshtan týǵan tańyrqaý edi. Onyń ústine «Sen» degen Halelge ózimsingen adamnyń jaqyn tartar sózindeı estildi. Halel jaýap berý ornyna jaı ǵana jymıyp edi, Tamara shyn bilgisi kelip taǵy surady:

— Ras aıtam, tún ortasynda bul jaqta ne istep júrsiń?

— Jylqy baǵyp júrmin.

— Jylqy? Qaıdaǵy jylqy?

— A-ı, ásheıin, ózimizdiń jylqy, — deı saldy Halel.

— Júr, Halel, ana jerge baryp otyraıyq, álgi prısepıl kelmeı, neǵyp jatyr, — dep Tamara shóptesinge etpetinen túsip jatty. Halel de júgenderin syldyratyp qasyna kep otyrdy.

— Halel, jylqylaryń kóp pe? — dep, Tamara basqa ne jaıynda áńgimeleserin bilmeı taǵy da jylqy jaıyn surady.

— Kóp.

— Nesheý?

— On shaqty bolar, qulyndaryn qospaǵanda...

Tamara qaý shóptiń bir talyn julyp alyp tistep jatqan, basyn oqys kóterip aldy:

— Ne degen kóp. Bári ózderińdiki me?

— Árıne, ózimizdiki. Buryn kolhozda bolatyn.

— Al endi, olardy sen jalǵyz baǵyp júrsiń be? Túnde baılap tastamaısyńdar ma?

— Joq, baılaýǵa bolmaıdy. Jylqy maly túni boıy ottaıdy. Kúndiz kún ystyqta aǵash arasynda saıalap turady, — dep Halel túsindire bastady da, alysqa eńkeıe bir qarap qoıdy. — Túnde qasynda júrip jaımasa, uzap ketedi. Jáne, kim biledi, dalada qasqyr da bolady.

— Da, Halel, aıtqandaı jaqynda men qasqyr kórdim. Ómirimde birinshi kórýim. Bizdiń traktorıster tórt kúshigin ustap alypty. Ádemi-aq, týra ovcharkanyń kúshikteri sekildi.

Qasqyr jaıy aıtylǵanda Halel tyqyrshı bastady. Álsin-álsin dalaǵa kóz súzip qoıady.

— Jalǵyz óziń aıdalada júrip qoryqpaısyń ba, ishiń pyspaı ma, Halel?

— Endi qaıtesiń, amal joq, — dep qaldy da, Halel óz jaýabynan ózi qysylyp qarsy suraq qoıdy.

— A, seniń ishiń pyspaı ma? Sen de kúni-túni jalǵyzsyń ǵoı.

— O, o, Halel, sen traktorıst bolyp kórseń eger, — dep Tamara áldebir romantıkaǵa berilgendeı eki tizesin qushaqtap tas tóbege jaqyndaǵan qara qurym bultqa shalqaıa qarady. Dál osy mezetti kútkendeı alǵashqy iri tamshy da syrt etip Tamaranyń mańdaıyna tıip, odan soń qaý shóptiń arasyna tyrs-tyrs tama bastady. — Alagóbede torǵaılarmen birge turyp, shyq basqan dalany traktor únimen dúr silkindirgen kezdi oılasań. Jalpaq jondy tilip alǵa qaraı umtyla beresiń, umtyla beresiń. Artynda tolqyndaı bolyp qara qyrtys qala beredi. Kóbeıgen saıyn jyrta túskiń keledi, molaıǵan saıyn toqtaǵyń kelmeıdi. Tipti keıde tamaq ishýge ýaqyt ótkizgiń kelmeıdi. Ras aıtamyn.

Ábden kózińe uıqy tyǵylǵanda baryp bir-aq toqtaısyń. Keıde osy aıdalada uıyqtap qalam. Kúni boıy tyryldaǵan motor úni kilt sóngende, búkil álem tym-tyrys bolyp, tóńkerilgen aspan, qalyqtaǵan qus, alystaǵy qyrattar, tóbeler maýjyrap, bári saǵan qaraǵandaı bolady. Sen aınalańa kóz tastap, sal-sal bolǵan óne boıyńdy jazyp, qalyń shópke fýfaıkeńdi tósep ketesiń. Sodan keıingi oı qandaı tátti.

Tamara mańdaıyn tizesine qoıyp sál otyryp qaldy da, taǵy bir oı oralǵandaı qaıta kóterip alyp taǵy sóıledi:

— Halel, keıde men oılaımyn. Adam balasy ǵoı óz ómirin ár túrli ótkizedi. Men kolhozda da, qalada da óstim.

Mine, qazir bir sát qala ómirin oılashy. Tap osy kezde talaı jerde jastar áli tansploshadkada júr. Uıyqtamastan bı bılep júr. Onyń ishinde demalý úshin júrgenderi de, ózine tanys par izdeýshiler de bar. Al qaısybiri qur bosqa sekektep júr. Olarǵa bı tebý ásheıin ádet bolyp ketken. Tań ata úılerine oralyp, birdeme tyndyryp kelgendeı mamasy pisirgen asty jylytyp, ne sýyqtaı apash-qupash ishedi de, jata ketedi. Erteńgi ómiri taǵy sol. Ne ózine, ne jurtqa bes tıyn paıdasy joq. Men jasy kámeletke kelgen adamdar týraly aıtyp otyrmyn. Solar jatar aldynda: «Nege sharshady, nege kún uzaq qajydy, ne úshin uıyqtaıdy» — oǵan esep bermeıdi. Halel, sen oılap qalma, men áldekimderdiń beıǵam ómirin kúndep otyr eken dep. Shynyn aıtam, men ár uıyqtaǵan saıyn kóz aldymda jyrtylǵan jer. erteń jyrtar tyń jer elestep jatady. Múmkin bireýge bul oıym naıvno kóriner. Áıteýir, bir is tyndyrsam, jeńil, tátti uıyqtaımyn. Tipti ondaı kezde jaýyp turǵan jaýyn astynda da tamasha demalyp turamyn.

— Sonda jer jyrtpaǵan adamdar qalaı uıyqtaıdy, — dedi Halel. Ol óziniń suraǵynyń qıastaý ekenin ańǵaryp, ile túzep jiberdi. — Joq... Tamara, mysaly, oqýshy, stýdent deıik. Olar...

— Ol da sondaı, — dedi Tamara. — Senińshe olar bezdelnık pe? Men mehanızasıa mektebinde oqyǵanda kitaphanaǵa kóp barýshy em. Keshke bıleımiz, qydyramyz, saýyq quramyz. Túnde talyp uıyqtaǵanda kóz aldyma bı de, saýyq ta kelmeıdi, oqyǵan kitaptarymnyń betteri keledi. Kóp oqyǵan kúni raqattanyp, óz-ózimnen qýanyp jatam. Oqymaǵan kúni ýaqyttyń zaıa ketkenine ókinip jatamyn. Jo-oq, ras aıtamyn, — dep Tamara bireý onymen talasyp otyrǵandaı. — Mysaly, myna seni alaıyq. Mektepti qashan bitirdiń?

— Byltyr...

— Byltyr... Sodan beri ne istep júrsiń... — Tamara tańdana qarady da, qaıta jalǵady sózin. — Al meıli, ony óziń bilesiń. Sen ǵoı kúnde jatarda kelesi kúnniń josparyn oılap jatasyń. Erteńinde sony oryndaı almasań, qandaı ókinesiń. Solaı emes pe?

Halel ne derin bilmeı kúle berdi. Shynynda da onda pálendeı jospar bolmaıtyn.

Jaýyn tamshylary jıileı bastady. Alystaǵy otqa tesile qaraǵan Tamara:

— Ox, prısepshi bala kele jatyr, — dep ornynan turdy. — Júr, Halel, jaýyn astynda qalatyn túrimiz bar. Kabınaǵa kirip otyraıyq...

* * *

Tańǵa qaraı álsin-álsin ótkinshi jaýyn quıyp ótken. Dala tynysy keńip, aýadan dymqyl jer ıisi bilinedi.

Qyzyl kún qylt etip keýdesin kótergende, Qarasaı da aq dambalymen qylań etip tóbege shyqqan. Jan-jaqqa kóz tastady. Bul ýaqytta qulyn-taıyn ertip úıge keletin jylqy da, jylqy sońyndaǵy Halel de joq. Qyzemshektiń etegindegi jazyq jonda keń dastarqanda shashyla jatqan on shaqty baýyrsaqsha domalanǵan traktorlar jer jyrtyp júr.

Qarasaı tas-túıin kıinip, aǵash baýyrynda tar tusamyspen uzaı almaı júrgen atyn erttep mindi de, Haleldi izdep shyqty. Kóńilinde esh qaýip joq, toq atty jaı aıańdatyp oıda keledi: «Apyr-aı, myna selına kelmeı jatyp búkil japan-túzdi ǵana asty-ústine aýdaryp tastamaı, jalǵyz úıdiń de sharýashylyǵyn shaıqal, qopańdatyp aýdara bastady-aý. Erteń bul mańdaǵy jyrtylmaǵan bos jerge sovhoz maly jaıylsa, Qarasaıdyń kóp jylqysy, sıyr, qoıy kózge shyqqan súıeldeı kórinedi-aý. Erteńgi kúni Halel jylqyshy bolsa da, osynsha kóp maldy toǵytyp jiberý endi ońaıǵa túspes. Odan da birazyn aqsha qylyp alý kerek... Biraq jaz ortasynda esil maldy tekke kúıdirýge de bolmaıdy. Usaq maldyń jóni bir basqa: qoı-eshki ýaqyt talǵamaıdy. Olar qystan góri, qaıta qazir ótimdi. Átteń Halel áli ysylmaǵan. Saýdanyń retin bilmeıdi... Áıtse de bir-eki ret jalǵyz ózin bazarǵa jiberip, tóseldirip alý kerek. Aqbópe de kelmedi-aý. Kelindi de bıyl myqtap jekpese bolmas. Áıteýir kóp maldy ornyn taýyp jumsaý qajet. Odan arǵysy taǵy birdeme bola jatar. Endi maldan góri basqa sharýashylyqtyń kózin tappaı bolmaıdy. «Zamanyń túlki bolsa...»

Qara jyrtyndyǵa tirelgen at jarǵa kılikkendeı osqyryp sheginshekteı berip edi, Qarasaı attan beter osqyryp, betindegi qara qal jybyr etti. «Apyrmaı, myna eski jerdi de qaıta jyrtyp tastapty-aý. Bul baıaǵy ýaqytta Sulý murt pen Kúrgereı egin ekken oryn ńoı. Balta aýly qaıtyp bul jerge attap baspap edi, meseli qaıtyp, taýy shaǵylǵany qaıda. O, zaman-aı, zaman!»

Jalpaq jyrtyndyny jaǵalaǵan Qarasaıdyń esine ótken ómir tústi. Myna aldynda jatqan qara jyrtyndy oıyna Sulý murt pen Kúrgereıdi saldy. Jer tyrmalap egin ekken kedeı aýyldy saldy.

Ol oqıǵany Kúrgereı de Jantasqa jyr ǵyp aıtyp bergen edi.

Kúrgereı qarttyń ekinshi jyry

Shirkin Sultan jigittiń sultany edi ǵoı. Syrt kelbetine kórki de saı, mańdaıy kere qarys, qarshyǵa kez, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, áýlıemin degen adamdy pysy basyp turatyn degen jigittiń syrttany edi. Únemi ustaramen bastyryp júretin qap-qara kómirdeı sulý murty aqquba óńine jarasyp, marjandaı appaq iri tisteri aqsıyp dombyramen án shyrqap otyrǵan kezderi áli kóz aldymda.

Men ony Ombyda qoıyp alǵan atpen Sulý murt dep kettim. Kele-kele el ishindegi qurdastary da solaı atap ketti. Jaýyna qatal, dosyna keksiz edi. Ekeýmiz tanysyp, dostasyp ketkenshe, joldaǵy oqıǵany aýzyna bir alǵan joq. Tek keıin kele bir-aq ret «adam sóıleskenshe, jylqy kisineskenshe» degen, anada ǵoı bir-birimizdi bilmeı, boq basynda mert bola jazdadyq. Ómirimde sendeı almaýytty birinshi kórgenim shyǵar, qatty qorqyttyń» dep, qarq-qarq kúlgeni bar. Sosyn qaıtyp ony áńgime etken joq.

Biraq osyndaı syrbaz jigit taǵdyrǵa renishti edi. Kedeıligi óz aldyna, atadan jalǵyz, aǵaıyn-týysqansyz jalqy jigit, onyń ústine ómirde oǵan bala qutaımady. Er bala kórse, bir jas, eki jasqa kelip óle beredi. Tek mańdaıyna basqan jalǵyz qyzy ǵana turyp, er jetti. Ol osy bizdiń Raıhan...

Jamaǵaty Altynıa da jasynan eki kózinen birdeı dimkástanyp, bertin kele sý qarańǵy soqyr boldy. Biraq osynyń bárine de Sultan qajymaıtyn, aýyrtpalyqqa moıymaıtyn qajyrly, qaıratty. Qolyndaǵy baryn jetim-jesirge bólip beretin qamqor ári jomart, jıyrma shaqty úıi bar Balta aýlynyń bas kóterer azamaty osy.

Keótem shyǵyp, mal tóldep, elge qaýqar kire bastaǵan kez. Biraq jylan jyly dep atalatyn sol jyly kedeı aýyl kóktemge turmystan turalap, soqtyǵyp áreń jetti. Qaısybiri qoldaǵy bir taıanyshy, qarap otyrǵan jalǵyz qarasyn qysta soıyp alyp, sostıyp qur qara basy shyqty.

Bul aýyldyń er-azamatynyń kóbi Maljan baıdyń malyn baǵady. Áıelderi sonyń otymen kirip, kúlimen shyǵyp, jaz boıy malaılyqta júredi.

Bir kúni Sultan menimen aqyl qosyp, sharýashylyq jaıyn uzaq áńgime etti. El aqsaqaldaryn, jastardy jıyp alyp alqa-qotan otyryp ózimizshe májilis qurdyq.

— Aǵaıyn, senderge bir paıdaly keńes aıtpaqpyn, — dep Sultan uzaq áńgimeniń uzyn-yrǵasyn qysqasha jetkizdi. — Mine, kóktem bolsa keldi. Tiri adam buǵan da jettik. Biraq qalaı jettik. Ózderińe aıan, qoldaryndaǵy aryq-turaq bir-eki malyń qystyń sońǵy kúnderi qoranyń shymyn kemirip, balalaryń qap túbindegi irimshik, qurttyń sońǵy úgindisin talǵajaý ǵyp ólmeshiniń kúnimen, jýanyń sozylyp, jińishkeń úzilip jettiń. Sanap otyrsam, bıylǵy jyldyń ózinde osy jıyrma shaqty úıden kárilik jeńip, ajaly jetip qaıtys bolǵan kári-qurtańdy eseptemegende, onnan asa jas náreste ólgen eken. Onyń bári aýrýdan ólgen joq. Bárine kelgen jappaı apat bar. Odan ǵumyr boıy qutylmaı kelemiz. Ol apat — ashtyq apaty. Ol apattan qutylmaı úrim-butaq óspeıdi. Qys ótisimen osyny umytyp ketesińder. Mine, taǵy da baı aýlyna jaldanyp ketip barasyńdar.

— Endi ketpegende káıteıik. Aıdaǵanyń eki eshki, ysqyryǵyń jer jarady degendeı, qur kúpsingenmen bola ma, eki qolǵa bir jumys, nemiz kúıe ketip barady, — dep tesigi tebenniń jasýyndaı murny únemi shýyldap otyratyn, tanaýy qýsyrylǵan Botash degen sozýarlaý myljyń shal basyndaǵy jalbyr tymaǵyn sheship, qulaǵyn jymqyryp qaıta kıdi. — Jutqan jutamaıdy. Maljannyń kóp malynyń aǵynan kúzge deıin aýyz tısek te qaıda jatyr. İshin uraıyndy, jaýdyń malyn jaýsha shap degen, dushpannan túk tartsań da olja emes pe.

— Iá, qarap otyryp ólemiz be, — dep orta tustan taǵy bir shal qısyq taıaǵymen jerdi túrtip, qozǵala tústi.

— Sonda qarap otyryp ólemiz be dep bar tapqandaryń baı malynyń súmesi me? Ol qanshaǵa jetedi. Erteń qylyshyn súıretip qys kelgende jylqy baǵýǵa jaraıtyndaryń qalasyńdar da, qalǵanyń aýylǵa kelip, taz kepeńdi qaıta kıesiń, — dep Sultan álgi ekeýine qarap sóıledi.

— Endi káıt deısiń? — Murnynyń astynan myńqyldap byljyraǵan taǵy álgi Botash.

— Káıt-máıt dep, onda bar endeshe, Maljannyń astyna kir. O nesi-eı. Erkek emessińder. Bıtin syǵyp, qanyn jalaǵannan basqa senderden ne kútýge bolady. Óńsheń óńez, — dep Sultan ashýdan qýaryp shúımıgen aryq kóksaý jigitke qarady. Baǵanadan beri kún shýaqqa jany kirip, teri shalbarynyń belin sheship jiberip qyshynyp otyrǵan jigit kózi jypylyqtap, yshqyryn etegimen jaba saldy. — Sýyr ekesh sýyr da jaz boıy shóp tamyryn jıyp, qys boıy qońyn bermeı shyǵady. Sender bolsańdar baı otynyń basyna, jer oshaǵynyń butyna telmirip qaraısyńdar da otyrasyńdar. Ombydan ákelgen bir qap, jarty qap un qaısyńnyń artyndy jabady. Bıyl unǵa aıyrbastar maldaryń da qalmady. Qashanǵy mólıip kisi qolyna qaraımyz. Al erseńder, ana jyly Mıtrııdiń barynda jyrtqan jerdi qaıta tyrmalap egin egeıik. Erinbeı eńbek etsek, bala ash, qatyn jalańash bolmas. Birigeıik.

— E, qaraǵym-aı, aıtqanyńnyń bári jón-aý, — dep Júsip degen shal jerge tesile qarap otyryp, kúrsine túsip sózge aralasty.

— Mıtrıı jyrtqan jerge bıdaı jaryqtyq qaýlapaq ósip edi. Biraq ne kerek, Maljannyń jut tıgir maly bir-aq túnde tapap ketken joq pa. Qumyrsqasha qujynaǵan maldyń qaısysynyń aıaǵyn ańdyrsyń. Taǵy da soqqyǵa jyǵylǵannan basqa opa tabar ma ekemiz. Qaıdam...

— Eshteme qorqatyny joq. Jaz boıy kúzet qoıyp ańdyp shyqsaq ta, amalyn tabarmyz. Qaskóılik jasasa, el emespiz be?..

— Solaıy solaı-aý. Al endi, soqa-saıman, kólik jaǵy qalaı bolady? — dep Júsip ıkemge kóne bastady.

Osy tusta Sultan maǵan qarady. Men o l kezde qazaq sóziniń bárin uqsam da, sóıleýge orasholaqtaý edim, birdeme deýge batylym barmaı, Sultanǵa óziń aıtsańshy degen ısharat bildirdim. Ol da túsinip, men úshin jaýap berdi.

— Mine, myna otyrǵan ózderińe belgili Mıtrııdiń balasy Kúrgereı. Orys balasynyń qoly ismer. Onyń ústine ákesiniń qasynda biraz ýaqyt bolǵan, kózi qanyq. Soqa-saımandy ózi soǵamyn dep otyr. Men de kómektesemin. Tiri jan emespiz be.

— Áı, qaıdam. Bir qarty kelmegen kúni taǵy da qıqaıyp qalańa «aıt-shý!» dep tartyp otyrmasa.

— Joq, — dep men de shydaı almaı shala qazaqshalap sóılep berdim. — Sen aqsaqal durys sóılemeıdi. Sen ýledi, men ýledi. Qol bar, jumys bar. Bespokoıtsá kerek joq.

Otyrǵandar dý kúlip, bir serpilip qaldy.

— Áı, ózi, degenmen pále. Tipti qazaqsha ájeptáýir úırenip qalypty.

— Konechno. Kýlak bar. Tıl bar. Ýırenedi, — dep taǵy da bir kúldirip qoıdym.

— Al endi saıman jaǵyn Kúrgereı ekeýmiz jatpaı-turmaı qolǵa alamyz, kóz qorqaq, qol batyr. Kólikten de qorǵanshaqtaıtyn eshteme joq. At jetpese, sıyr bar. Jegemiz. Eshtemesi joq, — dep edi Sultan, Botashtyń kózi baqshań etip, taǵy da mińgirleı jóneldi.

— Oıboı, ony atama. Bar balamyz qarap otyrǵan jalǵyz sıyrymyzdy jelinin salaqtatyp soqaǵa salǵansha, ózimiz jegilgenimiz artyq emes pe?

— Jegilse, nesi bar, jegilemiz, — dep Júsip: «al endi áńgime tamamdaldy» degendeı ornynan tura bastady.

Sol jylǵy kóktemdegi jumysta qısap joq. Tún uıqyny tórt bólip, barymyzdy saldyq. Biraq Balta aýly túgel erýge júreksindi. Botash bastaǵan bes-alty úı baıǵa jaldanyp, jaılaýǵa ketti.

Kólik az. Qystan zorǵa shyqqan aryq-turaq jylqy úsh-tórt kún qatarymen soqaǵa jegilse, kóterem bop turalap qalady. Onyń ústine shaınamasy joq, qur aqqa qarap otyrǵan eginshiler úshin Sultan eki-úsh adamdy atpen «Jaman tuzdyń» tuzyna jiberip, qalaǵa kire tartqyzdy. Odan bir-eki qap qara bıdaıdyń unyn aıyrbastap ákelgen, ol da bolsa sep.

Az kúnde Sultannyń qos jıreni de tıtyqtap qaldy. Ara-tura sıyr da jege bastadyq. Bas bilmeıtin jańa buzaýlaǵan sıyrlardyń kóndigýi qıyn eken. Eki-úsh kúnde-aq jelini tartylyp, qaısybiri sýalyp ketti.

Sonda da eginshiler syr berer emes. Áıteýir moıyndaǵan soń, ash bolsa da shı shyǵarmaı kónip júr. Biraq kónbegende qaıda barsyn. Maljannyń ıtarshylary kelip, «bálem endigári baı aǵamnyń bosaǵasyn attap kórińdershi. Jaman nemeler, jal biteıin degen eken. Erteń-aq betteriń isip otyrǵanda kórermiz k...» dep ketip edi, erteńinde Maljannyń balasy Qarabet bir top jigitimen kelip lańdy saldy.

— Tura turyńyz, ol qaı Qarabet, ana jalǵyz úıde turatyn beketshi emes pe?

— Tap sonyń ózi. Shyn aty Qarasaı. Ana betindegi qara qalyna qarap el ishi Qarabet deıdi. Osy kúnge deıin solaı ataıdy. Qarasaı degen aty múldem umytylǵan.

— Ol Maljan baıdyń balasy ma? Famılıasy basqa sekildi edi ǵoı.

— Ol shyndyǵynda Maljannyń balasy emes. Maljannyń ózimen birge týǵan teteles inisi Taljannyń balasy. Óziniń úıelmeli-súıelmeli qyzyl qaryn jas balasy kóp bolatyn. Óle-ólgenshe aǵasyna malaı bop ótti. Aqyry jylqy sońynda júrip ushyp ólgen. Ol kezde Qarabettiń on alty, on jetilerdegi kezi. Sýyrdyń aıǵyryndaı shaqyldap:

— Túsirińder kólikterińdi. Bul ara bizdiń jer. Óńsheń qaıyrshy nemeler. Qara ózderin, shabyndyqty búldirýin, — dep soqadaǵy kólik bitkendi basqa-kózge tópelep, qamshynyń astyna almasy bar ma. Soqa sońynda júrgen Sultan Qarabetti attyń ústinen julyp alyp, baýyrynan jaraǵan aıǵyrǵa qarǵyp mindi de, dyraý qamshysyn kóterip, joldastaryn tym-tyraqaı qýdy. Qarýsyz kelgen bozbalalar shildiń qıyndaı byt-shyt bolyp bet-betine qashty. Sultan qaıtyp oralyp Qarabettiń qasyna kelip túskende, bula bop ósken adýyn bala qol qamshymen Sultannyń betinen osyp jibermesi bar ma. Sýltan ekinshi urýǵa keltirmeı Qarabetti dopsha atty. Men arashaǵa túspegende jazym bolatyn edi. Jan ushyryp jettim. Sultan balany qunt qamshynyń bilekteı órimimen býyndyryp «sen ıttiń kúshigin at quıryǵyna salyp óltireıin» dep dyryldatyp barady. Qarabettiń tili salaqtap, bop-boz bolyp ketipti. Sultandy áreń toqtattym. Atyn bir salyp qoıa berip, balany jaıaý jiberdik. «Qyramyn, joıamyn» dep botadaı bozdap eline bettegen Qarabetti baı aýly jaǵynan shaýyp shyqqan bir top atty adam alyp ketti. Bizge kelmedi. Bata almady bilem. Ábden kárine mingen Sultan tap sol jerde qolyna túskenin mert qylýy aıdan anyq edi. Meniń de delebem qozyp turǵan.

Sodan qaıtyp mazamyzdy eshkim almady.

Ákeıdiń barynda egin ekken jer qansha aıtqanmen jańa jerdeı emes, ájeptáýir jumsaq eken. Biz kóresini tyń jerdi aıyrǵanda kórdik. Aǵash soqanyń tili qyrtysqa batpaı, álegimizdi shyǵardy. Onyń ústine sıyr maly qandaı qyrsyq, bultyńdap jónge kónbeıdi. Eki soqanyń basynda júrgen Sultan ekeýmiz. Anda-sanda basqaǵa bersek, soqany tereń batyra almaı, qanshama jerdiń berekesin alady.

Ne kerek, jer jyrtyp, bıdaı sepkenshe bel sheship, durys uıyqtaı alǵan joqpyz. Oıylǵan alaqan syzdap, tún balasyna bar súıek qaqsap shyǵady. Qystaǵydaı emes, kádimgideı júdep, ysyldyq. Degenmen, isti tyndyryp, degenimizge jetkendeı boldyq-aý.

Maıdyń ortasynan aýa, qys boıy altyndaı saqtap kelgen tuqym bıdaıdy jerge sińirip, qalǵan jarty qabyn on shaqty úıge qyldaı etip bóldik. Sol kúngi aýyl balalarynyń qýanyshyn kórseń. Úlken syrly aıaqpen birdini bıdaı alǵan ár úı bar balasyna qýyryp beripti. Qaltasyna marjandaı basyp, eki-úsh kún únemdep jegen óńkeı qara tabandar qaýjań-qaýjań etip bir jasap qaldy. Úlkender jaǵy tisimizge bir dánin de baspaı, solardyń jegenine masaırap, shirkin erteń astyq jınap alǵanda bular qaıtedi eken dep ózimizshe máz bop júremiz. Sıyry sýalyp, eshki sútine qamalǵan úılerdiń qabaǵy ashylyp, qara jyrtyndyǵa qarap: «O, jasaǵan, bizdi de jylata bermeı, bir jarylqaıtyn kúniń bolsaıshy, bar nuryńdy tóge kór, táńirim» dep aspanǵa qarap jalbarynady.

Egin egip bolǵannan keıin eki-úsh kúnnen soń-aq jaýyn bastaldy. Aspanǵa álsin-álsin qara bult úıirilip, ádeıilep tartqandaı egin ústine tónip keledi de kóktemniń ótkinshi jaýyny quıa-quıa salady. Jalǵyz-jarym bıesiniń, sıyrynyń baýyrynda otyrǵan áıelder shelekterin qoıa salyp so laı qaraı emirene qarap, «oı, aınalaıyn qudaıdan, bul allanyń nury ǵoı jaýyp turǵan, kóp tileýi kól degen, kishkentaı kúshikterimizdiń rızyǵy bar shyǵar, rızyǵy, jarylqaı gór, jasaǵan!» dep kózderine jas alady.

Sol jylǵy nóser qısapsyz boldy. Jer jyrtyp júrgende bir de tambap edi, jumys bitkennen keıin bastalǵan qalyń jaýyn qatarymen bir aıǵa deıin tynbady. Ara-arasynda shaǵyrmaq ystyq kún bolady da, qaıtadan jel turyp bult jınalyp, tópep quıa jóneledi.

Bir kúni Sultan ekeýmiz qystaı álektenip jasaǵan radýannyń dońǵalaǵyn tartyp jatqanbyz, qasymyzda Júsip qart pen eki-úsh aýyl shaly da bar. Egin jaqta oınap júrgen balalar topyrlaǵan boıy júgirip, aıǵaılap úıdi-úıine qoıyp ketti. Álgindeı bolmaı ár jappadan shyqqan qatyn-qalash etekterin túrinip alyp, egistikke qaraı dalbaqtap «egin-egin» dep japa-tarmaǵaı shýlasyp ushyp barady. «Batyr-aý, ne bop qaldy» dep biz de eleńdep, lezde baılaýly atqa qona-qona salyp, sońdarynan jettik. Aýyl syrtyndaǵy eki shaqyrym egistikke ókpeleri ushqansha júgirgen áıelderde es joq. Máz-meıram.

Súıtsek, birkelki kógerip, egin qyltıypty. Bir-aq kúnde burq etip tebindegen egistik beti barqyt kilem túgindeı kókpeńbek. Ár sabaǵy qyldyryqtaı názik bolǵanmen qyr qazaǵy kúnde kórip júretin dala shóbindeı emes, ózgeshe qadirli, qasıetti. Óz qolymen egip shyǵarǵan eńbek — ár adamǵa óz balasyndaı aıaýly ystyq. Jınalǵan jurt egistikti boılaı júgirip, uzaq ýaqyt balǵyn qyltanaqqa toımaı qarasady. Áńgime, kúlki jarasyp keshke qaraı úılerine bir-aq oraldy.

Sol kúnnen bylaı aýyl adamdary egistik basyna kúnde baryp tamashalaıdy. Páleden saqtaı gór, kóz tımese eken dep túkirinip, kóptiń bar tileýi sonyń ústinde. Jas egin óleń shópteı qaýlap ósip, kúnnen-kúnge kóterile berdi.

Men sol jyly qystyń basynda osy kúngi Lıza kempirime úılengenmin. Shesheı qaıtys bolǵannan keıin, bir jyldaı balalarǵa bas-kóz bop, qazan-oshaqpen aralasyp kún kórdik. Biraq áıeli joq úıde ne kúı bolýshy edi. Kórshi-qolań kir-qońyńdy, aıaq-tabaǵyńdy jýyp degendeı, kómek etken bolady. Biraq úı ishinen julynyp shyǵar áıel jynysy joq jerde, bereke de bolmaıdy eken. Amalsyz úılenýge týra keldi. El ishinen qyz alý qıyn. Qansha ish tartyp, Kúrgereı, Kúrgereı dep aýyl adamdary óz balasyndaı jaqsy kórgenmen, eshqaısysy qyzyn berip, din jolynan attap óte almady. Balta aýlynyń joqshysy, ózi de, sózi de ótimdi eldiń qadirli adamy Sultan da bul jaǵynan mysy quryp, bireýge bılik aıtýǵa shamasy kelmedi. Ony men de kinálaı almadym. «Qaıteıik, bala jaqsy. Qazaqtyń ortan qoldaı jigitteriniń birinen kem emes. Ónerli deseń ónerli, symbatty deseń symbatty, átteń orys balasy» degendi óz qulaǵymmen talaı estidim. Árıne ol ýaqytta ondaı býynsyz jerge eshkim de pyshaq ura almas edi. Aqyry Sultan ekeýmiz aqyldasa kelip, Sharbaq kólde turatyn ertede ákeılermen Ortalyq Reseıden osy jaqqa birge kóship kelgen bir shaldyń qyzyna úılendim. Kóp júrip, kók taban da bolǵam joq. Lıza ekeýmiz bir-birimizge lezde úılese kettik. Anturǵan ol da jigit qaıdasyń dep, jutynyp, pisip turǵan shaǵy eken. Shalǵy tıgen balaýsa kók quraqtaı qulaı ketti.

Iá, balam, qaljyń aıtam. Esik kórgendi alma, besik kórgendi al deıdi. Jasynan aýyr turmysty kárip ósken Lıza úıimizge qut boldy. Balalar da bir kúnde kıiktiń asyǵyndaı jutynyp, jyrtyq-tesigi bútindelip, qulynshaqtaı oınap shyǵa keldi.

Mine, sol jyly aýylǵa bizdiń ataı Ivan Maksımovıch keldi. Erteńinde-aq Sultan ekeýmiz shaldy egistikke apardyq. Atym orys bolǵanmen men de egin egýdiń babyn onsha bile bermeıdi ekem ǵoı. Ivan Maksımovıch qalyń kók bıdaıdy aralap júrip qaıta-qaıta tańdaıyn qaǵa berdi. Sýltan ekeýmiz kináli adamdaı bir-birimizge jaltaqtap qaraımyz, Eshteme túsingemiz joq. Aqyry shal eski egistik jer men tyń jerdiń túıisken jerine kelip toqtady da:

— Qarańdarshy, myna eki betkeı, sólkebaıdyń eki jaq betindeı, — dedi. Sosyn tańdaıyn taǵy qaqty. — Aı-aııaı! Áli egin jaıyn bilmeısińder. Shirkin qazaq jeri ulan-asyr keń baıtaq qoı. Túgin tartsań maıy shyǵady. Átteń baǵalaı bilse. Myna jańa jerdiń egini ǵoı tap-taza. Biraq sırek, ala-qula. Onyń máni — sender durystap jyrta almaǵansyńdar. Jyrtqan jerdiń topyraǵyn da malalaı almaǵansyńdar. Al myna betkeıdi qarashy. Qalyń shyqqan, biraq bir tutas emes. Keı jeri bıik, keı jeri alasa. Ana bir tustaǵy jappaı shyqqan sary gúldi kóremisińder. Mine, sol gúlder egindi shyǵarmaıdy. Ony sondyqtan da gúl emes, aram shop deıdi. Sender gúl jeısińder me, bıdaı jeısińder me? Óńirlerińe taǵýǵa ósirdińder me bul gúlderdi.

Ataı bizdiń qaqqanda qanymyzdy, syqqanda sólimizdi aldy.

— Átteń, jer jomart qoı, jer jomart. Áıtpese senderdeı kózsiz bednáktardy taǵy da qysyp-qysyp alsa. Jurttyń sıyryna deıin sýaltyp, ekken eginderińe qaramaısyńdar, sonda nemene, juldyz sanap júrdińder me, álde úıde shalqadan túsip tóbege túkirip jattyńdar ma? Aı-aııaı! Esil jer, quıqaly jer, — dep basyn shaıqap biraz turdy da, aýyr kúrsindi. — Eh, osyndaı jerdi halyq qolyna alyp, osynaý baıtaq dalany, kól-kósir jerdi emin-erkin bıleıtin de kún týar ma eken!.. Al balalar, men senderge aqyl aıtaıyn. «Na boga nadeısá, a sam ne ploshaı» deıdi. Azdap kúnin ótkizip alypsyńdar. No, oqasy joq. Erteńnen bastap, aýyldyń bala-shaǵasyn túgel ákep, jabyńdar. Myna jerdiń aram shóbin julsyn. Egin-tamyryna zaqym keltirmeı, baıqap júrip, alyp tastaýǵa bolady. Sonda bıdaılaryń, daı bog, shash etekten keledi. Ana sary gúlderdi julyp alyp, shashtaryńa, mańdaılaryńa taǵyńdar.

Erteńinde-aq aýyldaǵylarǵa aıtýymyz muń eken, on bes qoraly úı taıly-tuıaǵyna deıin kelip jabylyp, eginniń shetinen túse-túse ketti. Appaq saqaly jelkildep Júsip qartqa deıin eńkeıip júrip, baryn saldy. Bári de balaqtaryn túrip, jalań aıaqtanyp alǵan. Áıelder jaǵy balalaryna zekip:

— Áı, kógala, bir orynda turma deımin. Jyljı ber. Egindi taptap tastaısyń...

— Oı, oıynyń osylǵyr, alańǵasarlanbaı kózińe qara. Myna aıaǵyńnyń astyndaǵy nan, bilemisiń? Qara sıyrdyń shóbi dep turmysyń, — dep jany shyǵyp shyjalaqtap júr.

Endi bir áıel eginniń shetine túspeı jatyp-aq balasyn uryp, eńiretip qoıdy.

— Jeńeshe, balany nesine urasyz. Kishkentaı emes pe, ne biledi, onyń kelgeniniń ózi nege turady, — dep tostaǵanyn jýyp alǵan balanyń basynan sıpap, Sultan keıip edi.

— Oıbaı-aý, bul júgirmekte sana joq, sana. Túsindirgenim jańa ǵana. Bul aqpa qulaqtyń qulaǵynda sóz tura ma. Myna qarashy, mynany. Obal-aı, — dep eki-úsh túp bıdaıdyń sabaǵyn kóterdi. Tegi, balasy baıqamaı aram shóppen qosa bıdaıdy julyp alsa kerek.

Qaıtsin, ǵumyry egin egip, nanǵa jarymaǵan kedeı-kepshik aıadaı jerin qyzǵyshsha qorıdy, bar tileýi sonyń ústinde.

Soǵan qaraı kúzge taman egin de adam aıtqysyz bıik, bitik bolyp qaýlap shyqty. Teńizdeı tolqyǵan qalyń egin attyń omyraýynan keledi. Ár bıdaı badanadaı bolyp, súti shyǵyp jarylardaı torsıyp pisken kezde damylsyz quıǵan jaýyn da basylyp, kún shyjyp ketti. Mızamda aspan shaıdaı ashylyp, mı qaınaǵan ystyqqa sap-sary bolyp pisken bıdaı sabaǵy basyn kótere almaı bir-birine jyǵylyp, shúlen qoıdyń jabaǵysyndaı uıysyp qaldy. Syrt qaraǵanda sýy tartylǵan qoǵaly qalyń qopa sekildi.

Balta aýlynda es joq. İsherge tamaǵy bolmaı, dastarqanynyń jemi taýsylyp jutap otyrsa da, erteńgi kúnge úmittene qarap, ashtyǵyn sezdirmeıdi. Kóńil toq. Tańnyń atýy, kúnniń batýy bala bitken egin basynda. Beısaýat júrgen maldy túsirmek túgil bir torǵaı kelip qonsa, jany shyǵyp, balshyqpen atyp úrkitip tynym kórmeıdi. Sol jyly saryshunaq ta byqyrlap kóbeıip ketti. Qaraqurtsha qaınaıdy. Balalar da inderine shelektep sý quıyp, qaqpan quryp, qyrýdaı-aq qyrdy. Ne kerek, qashan jınap, terip alǵansha, aıadaı kedeı aýlynda uıqy joq.

Egin orarda elge bas-kóz bop, buryn aınalyspaǵan sharýashylyqty úıretip júretin adam kerek bolǵan soń, mızamnyń orta kezinde Ivan Maksımovıchti shaqyrtyp aldym. Ol kelgen kúnniń erteńinde ońtústik betten bir ystyq jel shyǵyp, ańyzaq soqty. Udaıymen úsh-tórt kún turǵan aptap egindi qýyryp, qýarta bastady. Endi bógelýge bolmaıdy. Bıdaı qaýyzynan jarylyp, túseıin dep tur.

Erteń oraqqa shyǵamyz degen kúni Balta aýlynyń jasy bar, kárisi bar, Sultan úıine jınalyp bas qostyq. Júsip shal qoıarda-qoımaı otyryp, úlken bir tý qoıdy qurbandyqqa shaldyryp ózimizshe serne jasadyq. Sultan ekeýmiz soqqan oraqtardy alyp, bizdiń ataı túni boıy egin orýdyń ádisin túsindirýmen boldy. Qyzyqty áńgime shertilip, án de aıtyldy. Bári kóńildi. Qashan tań atyp, bilek sybanyp egin oraǵyna kiriskenshe júrek lúp-lúp alyp ushady. Sol túni Ivan Maksımovıch te jata-jatqansha:

— Myna ystyq jel kúndegideı emes, búgin tótenshe. Tipti túni boıy soǵyp tur. Pesh aýzynan úrlegen ystyq jalyn sekildi. Bıdaı búgin túnnen aman qalsa, jarar edi. Tym tótenshe eken, tym tótenshe! — dep tyqyrshyp, buryn-sońdy bolmaǵan myna ańyzaqty sóz qyldy.

— Eshteme etpeıdi, Ivan Maksımovıch, — dep shaldy jubatyp, men de jatyp qaldym. Biraq kóp ýaqytqa deıin, nege ekenin bilmeımin, júregim óz-ózinen dúrsildep, kózim ilinbedi.

Aqyry talyp uıyqtap ketsem kerek. O, jasaǵan, sol bir túngideı ómirimde el qaıǵysyna eńirep, egilip kórgen joq shyǵarmyn. Adam balasynyń bir-birine mundaı qaskóıligin de kórgen joq shyǵarmyn. Ury bolyp júrip te mundaı jaıdy bilmeıdi ekem. Elmen, jurtpen otyryp kóptiń aýyr halin, kórgen taýqymetin birge tartsań ǵana tebirenýdiń ne ekenin biledi ekensiń.

Men shoshyp oıandym. Esim shyǵyp, ne bolǵanymdy bilmeımin. Ańyzaq soqqaly túnde esik bitken alyq-tulyq ashyq jatatyn. Dalaǵa ata shyqtym. Kóshede ulardaı shýlaǵan bala-shaǵa, azan-qazan. Aspan qyp-qyzyl jalyn. Jurt jalań aıaq, jalań bas, eginge qaraı botadaı bozdap júgirip barady. Aza boıyń qaza bolyp, tóbe shashyń tik turatyn aıanyshty ún.

Qalyń egin janyp jatyr. Sendeı soǵylyp jetken Balta aýlynyń kári-jasy kózderinen jas parlap, otqa qoıyp ketti. Jalaqtaǵan qyzyl jalynnyń úıdeı-úıdeı tili sýmańdap, áp-sátte tajal órt kelgenderdi orap aldy. Shyrt uıqydan turǵan qarýsyz adamdar aıtpaı kelgen apatqa ne aıla jasasyn, biri kóılegin, biri shapanyn sermep tilsiz jaýmen aıqasyp mıdaı aralasyp ketti. Aýzynan ot shashqan dáý aıdaharlar myń buralyp, ysyldap, gúrildep, jolyndaǵyny jaıpap, taptap jyljyp keledi. Joq, jyljyp emes, quıyndaı ushyp atoı sap keledi. Shytyr-shytyr janyp lapyldaǵan egin arasymen sý jylansha júgirgen ot, jalyn aldynan ozyp, laq etip tógilgen sý tarmaǵyndaı jan-jaǵyna bytyraı tarap, aınalasyn asyǵa jalmap barady. Órt arasynan áldekimderdiń:

— Sý ákelińder.

— Qarǵasha salyńdar.

— Kıgiz ákep soǵyńdar, — degen dalbasa daýystary shyǵady. Biraq onyń bári jaı esirik. Qýrap turǵan qalyń eginge tıgen ot bir kóldiń sýy bolmasa tyńdasyn ba, gúrildep janyp, egistiktiń orta tusynan asyp ketipti. Tynymsyz soqqan ystyq jel de ottyń artynan túsip alyp, óksheleı qýyp jalyndy jalynǵa qosady. Birdi bir ajyratyp bolar emes. Bir úıli jannyń ózi bet-betimen bytyraı túsip, kimniń qaıda qalǵanyn aıyrý qıyn. Janyp jatqan egin be, adam ba, ony ańǵaryp bolmaıdy.

Bir sát qolymdaǵy shalbarmen otty órshelene soǵyp júrip baıqap qaldym, bir kishkentaı bala oqys baqyrǵan boıy, ústi-basy laýlap janyp, egin arasymen keıin qashty. Bala emes, shyryldap jylap bara jatqan bir qushaq qyzyl jalyn sekildi. Júgirgen joly ıreleńdep janyp barady. Otty shegine urǵan adamdarmen qosyla balanyń sońynan men de jettim. Bala lapyldap janǵan kıimin sheshe almaı jantalasyp jerde domalap jatyr...

Alas-kúleste esteri shyǵyp qur qol, qarýsyz kelgen jurt alapatqa qarsy tótep bere almady. Qarǵasha salyp ta úlgermedi, qalyń egin ortasynda qarǵasha salý da ońaı emes-aý. Bar bolǵany, bári jabylyp, aınaldyra soǵyp júrip, eki-úsh úıdiń ornyndaı jerdi ǵana aman alyp qaldy. Aınalasy bir sút pisirim ýaqytta etegin ystyq ótkir jel kótergen órt egindi typ-tıpyl etip, bozǵa túsken soń boıy kishireıip, alysqa uzap kete bardy. Jurt oǵan endi bóget bolmady. Qap-qara kúli shyqqan egin ornyna qarap muńaıyp, qaısybiri egilip jylap turdy.

Qas, kirpigin ot shalmaǵan pende joq. Sultannyń bir jaq murty túgel kúıip ketipti. Jalyn jalap, tútigip ketken adamdar, áldebir aıaýly adamdy arýlap qoıyp qaıtqan azaly jandardaı eki ıini túsip ún-túnsiz bet-betimen aıańdap elge oraldy. Tilsiz jaýdyń adam qolynan kelgen qaskóılik ekenin jurt ishteı sezdi. Biraq ol túni eshkim ol týraly tis jaryp eshteme demedi.

Bárinen de otqa kúıgen balanyń halin aıtsańshy. Sultan ekeýmiz sol úıge keldik. Kúıeýi budan eki-úsh jyl buryn ólgen Qalıma degen jesir áıel eken sorlap qalǵan. Mańdaıyna basyp, úmit etken alty jasar jalǵyz uly uzaq ýaqyt bezektep typyrlap jatty. Ón boıynda ot shalmaǵan jer joq. Qyp-qyzyl qyzyl shaqa bolyp, úldirep tur. Qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp shyryldap, tań ata álsirep daýsy semdi. Sorly bala áli quryp, talyp uıyqtap ketti. Anda-sanda shoshyp oıanyp, aýzyn qısańdatyp qınalady. Jylaǵany ol. Biraq daýsy shyqpaıdy. Tek biraq ret tilge keldi. Sybyrlap jatyp, úzip-úzip «n-n-an» dedi. Sony aıtyp kózin asha almastan júrip ketti.

Sheshesi zarlap otyryp: «Qulynym-aı, tym qurysa sońǵy tilegińdi de oryndaı almadym-aý. Kúnde jatarda nan suraýshy ediń. Kúnde erteń jeısiń, egin pisti, endi erteń jeısiń. Shydashy, qulynym dep jubatýshy em, tym qurymasa sońǵy tilegińdi oryndaı almadym-aý, o, kózsiz qudaı, al endi, meni al!» — dep shashyn julyp balasynyń aıaǵyn qushyp esi aýyp qulap tústi.

(Sol bir túngi oqıǵa qaıta kóz aldyna kelgendeı tunjyrap, Kúrgereı qart biraz otyryp qaldy da, qaıta jalǵady áńgimesin.)

Osy jalpaq jonnyń ultaraqtaı bir buryshyn tyrmalap egin ekken eldiń esil eńbegi osylaısha dalaǵa ketip edi. Jer emshegin emgisi kelgen alǵashqy armandy osylaısha órt alǵan... Biraq órt salǵan jylan osy kúnge deıin aıaǵyn kórsetken joq. Tek baı aýly jaǵynan kelgen qaskóılik ekeninde eshkimniń kúmány bolmady.

* * *

«Iá, eshkim kúmándanǵan joq. Biraq bas salyp tiri pendeni jazǵyra da almady. Jazǵyratyndaı kedeı aýlynda shama da bar ma edi ol kezde».

Qarasaı osyny oılap keledi. So jylǵy egindi órtep jibergen jazyqty jandy Qarasaı ǵana biledi. Ol — ózi. «Myna sińiri shyqqan jamandar qutyraıyn degen eken. Ana bir jylǵy prselen orys úıretip bergeli egin salýdy túsinip alyp, jerge tas keneshe jabysatyn bolypty. Bıdaıy tistiń sýyndaı eken. Sony kórgen sobalaq malaılar da qutyryp, qashanǵy Maljannyń malyn baǵa beremiz, endigi jyly biz de qosylyp egin egemiz deıtindi shyǵarypty» dep baı aýly ytyrynyp júrgen. Biraq ótkendegideı kóp jylqyny topyrlatyp aıdaýǵa bolmady... Báriniń esebin tapqan Qarasaı. Sulý murtqa kektenip alǵan on bestegi bala jigit birneshe tún teńbilkók jorǵany taıpaltyp, ańdyp júrdi de, aqyry qapysyn taýyp órt qoıdy. Órt qoıǵan — jalǵyz ózi, órtegen — jalǵyz shaqpaq tasqa tutanǵan bilte. Mine, kúni búginge deıin ony eshkim bilmeıdi. Qarasaı ony Maljanǵa da aıtqan joq. Sol kúnnen bylaı ne qylmys istese de Qarasaı ony tisinen shyǵarmaq túgil sezdirgen de emes.

«Shirkin-aı, on úshte otaý ıesi degen ras-aý. Sol on besimizde japandy jalǵyz jortyp, bir aýyldyń eginin qoryqpaı-úrikpeı órtep jiberdik. Júrektiń túgi bar ma, nemene. Endiginiń balalary da júnjip barady. Soıtaldaı Halel áli kúnge deıin eshtemeniń qybyn bilmeıdi».

Qarasaı bala kezindegi qanypezerligine masattanyp, Haleldiń dymdy túsinbeıtin málpektigine yza bop kele jatqanda, ony osy jyrtyndynyń ústińde, baıaǵy ózi órtep jiberetin egin ústinde kezdestirip, odan saıyn zyǵyry qaınady. Jerdi solqyldatqan traktor jaqyndaı bere kilt toqtaǵan. İshinen arsalańdap Halel tústi. Oıynda dáneme joq. «Halel, kelip tur, áńgimeleseıik, báribir bossyń ǵoı, ne bitiresiń» degen sary shashty qyzǵa «jaraıdy, kelemin, saý bol!» dep qoshtasyp, ákesine taıandy.

Qara kúreńdenip tútigip ketken Qarasaı:

— Ne bitirip júrsiń munda, adam bola ma desem, kúnnen-kúnge keri sheginip, ne bop barasyń! Jylqylar qaıda? Sensiz sovhoz jeri jyrtylmaı qalatyn ba edi! — dep balasyna zekip, biraz jerge deıin tómen tuqyraıyp, túnerip keldi de, attan tústi. — Bar, úıge bar da, úsh aıaǵyńa minip kel. Sen túni boıy shań arasynda, saıtan-sabalaqpen júrgende jylqylar da endigi úıirine jetken shyǵar... Aman bolsa jarar áli. Bar, tez oral!

* * *

Qyzemshektiń qubyla jaǵy qalyń qopa. Aınalasy at shaptyrymdaı. Qopanyń oń jaq búıirindegi qalyń tobylǵy arasynda eski apan bar. Bul apandy tanshadaı kókjal arlan qanshyǵymen talaı jyldan beri mekendep keledi. Qysqa salym qasqyrlar túlegen saıyn mańaıyndaǵy tobylǵynyń basyna ýys-ýys baılanǵan jún qar sýymen soqtalanyp, jabaǵy tartyp uıysyp qalǵan. At tuıaǵy baspaǵan bul mańdy qos bóri qannen-qapersiz jaıbaraqat mekendep, alańsyz tura berdi.

Kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵy jeldi túnde kók arlan alys jolǵa shyǵyp oljaly qaıtty. Qalyń shiliktiń baýyrynda laǵymen jatqan eliktiń yq jaǵynan kelip, jer soqtyrdy da, kózderi jasaýrap qaıda qasharyn bilmeı, qulaqtary jybyrlap, eleńdegen qyzyl shaqa laqtarynyń jańa shemirshektengen omyrtqalaryn bytyrlata úzip jiberip, qomaǵaı bóri jas etke kenelgen. Eliktiń ózin arqalap ákep, jaqynda kúshiktegen qanshyǵy ekeýi sanyn san, butyn but etip borshalap, apan ishin qan sasytty. Meldeginen shyǵa toıa jegen etke kekirip jatyp, kózi kilbıip uıqyǵa ketken.

Kún arqan boıy kóterile, qasqyrlar áldebir dúbirden shoshyp oıandy. Kári tarlan ar etip, qulaǵyn qaıshylaı atyp turǵanda, jambasyna basyn súıep silekeıi shubyryp eljirep jatqan qanshyǵy da azýy saq etip óre túregeldi. Salaqtaǵan qaz-qatar jyly bolbyr emshekke tumsyǵyn tyǵyp buıyǵyp jatqan kúshikteri aıaq astynda shashylyp qaldy.

Alystan gúrildegen joıqyn ún qara jerdi solqyldata jaqyndaı tústi. Shaqyrlaǵan temir azýlar iri malta tastarmen shaınasyp, topyraqsha úgip kele jatqan sekildendi. Taıanǵan saıyn keń apannyń búıiri qaltyrap, dir-dir etedi. Baýyryn jańa kótere bastaǵan kilegeı kóz kúshikter qyńsylap bir buryshqa uılyqty. Qanshyq qasqyr tilersegi dirildep, quıryǵyn shabyna tyǵyp qabyrǵaǵa jabysa tústi. Tek arlan ǵana kórdeı qarańǵy in túbinde ótkir kózi qantalap, ańǵa sekirerdegi ádetinshe shıyrshyq atyp búgilip barady. Bir-birimen shaınasqan bolat temir apan tusynan baıaý jyljyp, shaqyrlap ótip ketti. Uzaǵan saıyn ár túgi tikireıip, seldireı qalǵan arlannyń kúdireıgen jelke tusyndaǵy qara qyldar da baıaý jyǵyla berdi.

Biraq bul hal kópke barmady. Uzap ketken joıqyn ún báseńsı bere qaıta burylyp, taǵy da beri jyljydy. Bul joly álgiden de taıaý jerden solqyldata ótti. Taǵy da buryldy... Endi birazdan soń osy tóńirekti túgel shımaılap, apańdy timiskilep izdep júrgendeı qaıta-qaıta sharlady da, álden ýaqytta kózi shalyp qalǵandaı tobylǵyly tómpeshikke tup-týra tónip keldi. Eski apannyń tóbesinen áýeli gý etip topyraq túsip edi, shúpirlep jatqan kúshikter in aýzyna qaraı qyńsylaı umtyldy. Alyp temir shaqyr-shuqyr etip tómpeshiktiń tap ústinen zildeı bop basqanda, baǵanadan beri eki kózinen ot shashyp qaırat qylyp jatqan kókjal arlan, túnde ǵana shemirshek buǵanasy bytyr-bytyr synǵan dármensiz jas laqtyń múshkil haline kelip, beli qaıysyp, myqshıa berdi de, ar etip baryp in aýzynda tyrbańdap jatqan kúshikterdiń bireýin jumsaq jelkesinen qaýyp alyp tysqa ata shyqty. Qanshyq ta bir kúshigin salaqtata tistep, arlan sońynan zyta jóneldi.

Ekeýi ókpe tustaǵy qopaǵa jete bergende baryp, artynan aıǵaı shyqty. Adam daýsy. Jan dármende qopanyń qorysyna qoıyp ketken eki qasqyr kúshikterin borpyldaq shirik qoǵanyń ústine tastaı bere artyna buryldy. Emshegi salaqtaǵan qanshyq in aýzynda qalǵan tórt kúshigine qaıta umtylǵansha bolǵan joq, kókjal qasqyr tymaqsha ushyrdy. Jelkesine ashshy tis kirsh ete qalǵan qanshyq múláıimsip, kúshikterin baýyryna ala qıralań etti.

Qamys arasynda jatqan yzaly syrttan tystaǵy adamdardan zárli kózin aıyrmady. Sońyna jaltyraǵan azýlary bar tarbıǵan birdemelerdi tirkegen bolat úı toqtap tur. Tabanynan omyraýyna deıin istik-istik salpynshaq temirlerdi tizip baılap alǵan. Júregi tars-tars soǵyp, tanaýynan qoıý tútin burq-burq etedi. Kókjal eki kózi tasyraıǵan mundaı úılerdi dalany kezip júrip buryn da talaı kórgen-di. Biraq alystan kóretin. Jáne biren-saran ǵana kezdesetin edi. Endi qarasa, jalpaq túzde bul sıaqty úıler tyrnadaı tizilip qaptap júr. Keshe ǵana keı tusynda ızeni men jýsany aralas qalyń qaý basqan jalpaq jon, búgin asty-ústine kelip aýdarylyp qalypty. Jer beti qap-qara.

Úı janynda eki adam tur. Kúshikterdiń tórteýin de ustap alǵan. Qulaǵynan, jelkesinen kótergen kúshikter qyńq etpeıdi. Aıaqtaryn tyrbańdatyp aparyp, úıdiń esiginen ishke laqtyryp jiberdi de, eki adamnyń biri ishke endi. Ekinshisi artqy temirlerge otyrdy. Alyp úı tanaýy qatty tarsyldap, saldyr-gúldir alǵa jyljı berdi. Artyndaǵy kúnmen shaǵylysqan appaq azýlar qara jerdi tereń qaýyp alyp, taǵy da apan izdep, qara qyrtysty aýdaryp barady.

Endi bul jerdi mekendeýge bolmaıdy. Erteń qopanyń da tas-talqanyn shyǵarý qaýpi bar. Qas qaraıǵansha mıdaı dalany sharlap, taspasha tilip júrgen temir úılerge qaskóılikpen qarap jatqan qasqyrlar sál sıregen ýaqytta ǵana amalyn taýyp, kúshikterin tistelegen boıy qara túndi jamylyp qashyp ketti.

Qos bóri túni boıy tynymsyz shoqyraqtap, Sileti teńiziniń bergi qoltyǵyndaǵy «Jaman tuzǵa» asty. Sasyry, ızeni mol ashshyly jerge kelip, bir tómpeshiktiń baýyrynan tań atqansha tyrnalap apan qazdy.

Bul mańda kezquıryqtan bóten qybyr etken tirshilik joq. Qulazyǵan en dala ıesiz. Tek búri mol kári qýraılar ǵana samalǵa jalqaý yrǵalyp, tirshilik nyshanyn sezdirgendeı. Kúshigin aldyrǵan yzaly qasqyrlar móldir aspanda sholǵynshylap qanat qaqpaı baıaý qalyqtap júrgen jalǵyz kezquıryqqa qarap jatyp silekeıi shubyrdy. Keshegi toqtyq tarqap, ash ózek órtenip barady.

Qanshyǵyn kúshikterimen qaldyryp, kún eńkeıe arlan qasqyr jortýylǵa shyqty. Biraq túni boıy jel ótine murnyn tósep japandy kezip sharq urǵanmen aýzyna iliger eshteme kezdespedi. Tek tań ata bere bir shoq shıdiń túbinde kózi baqyraıyp otyrǵan japalaqty buqpantaılap kelip bas salǵan. Júni burq etken soqyr qustyń bir jaq butyn jalpaq taı tabanymen basyp turyp dar aıyrǵan da, jún-júnimen aryq etti eki-aq asap qylǵytqan. Judyryqtaı sasyq et jumyryna juq bolmady. Qaıta, toıymsyz arandy odan saıyn asha tústi.

Kókjal qula túzdi eki kún sharlady. Keıbir aýyl tusyna da taıap bardy. Biraq beısaýat júrgen eshteme joq. Qaıda barsa da qarańǵy túnde eki kózi óńmennen óterdeı jaltyrap ot shashyp keshegi temir úıler aldynan shyǵa berdi. Tipti kúndizgiden túndegi túsi sýyq.

Eki kún alasuryp saı-salany timiskip súzip shyqqan arlan qarny qabysyp, buralyp, apanǵa ashýly oraldy. Kúshikterinen aırylyp zapys bolǵan qanshyq innen alys uzamaı tóńirektep, tyshqanshylap júrgen. Anadaıdan arlanyn kórip, aldynan shoqyraqtaı shyǵyp edi, arqasyna bóktergen oljasy bolmaǵan soń taýy shaǵylyp turyp qaldy. Toq júrgende qanshyǵyn ıiskelep, keıde tistep, asyr salyp oınaıtyn kókjal da qantalaǵan kárli kózimen bir qarady da, qaıyrylmastan inniń aýzynda, shabyna basyn salyp ıirilip jata ketti.

Jańa qazǵan innen shyqqan sary ala topyraqtyń kúngeı jaǵynda shýaqtap jatqan eki kúshik oryndarynan domalaı turyp, anasynyń aıaǵyna oraldy. Buryn alty kúshik japyrlaı jabysyp sozǵylaıtyn qaz-qatar ýyz emshek eki kúnnen beri emin-erkin tıgen soń, ekeýi de burynǵydan lezde shırap, qońdanyp qalǵan. Jarǵaq qulaqtarynyń túbi qataıyp, eleń-eleń etip qımyldap qoıady. Anasynyń aldy-artyn orap, birin-biri qýyp, súrinip-qabynyp domalańdap júrgen qos kúshik, endi bir kezde sory qaınap ashýly syrttannyń ústine jabysty. Tyrbańdap arqasyna shyǵa almaı, syrǵyp túse bergen soń, biri quıryǵymen, ekinshisi qulaǵymen oınady. Kókjal bir ret ar etip jaktyrmaı qalsa da, ony elegen olar joq. Qaıta-qaıta mazasyn alyp, tartqylaı berdi. Bir kezde qyzyl kóz arlan júni tikireıip ornynan atyp turdy da, moınynan domalap túsken kúshiktiń bireýin aýzy aqsıyp kep bas salyp, bel omyrtqasyn bytyr-bytyr etkizdi. Jaıbaraqat jatqan qanshyq jan ushyryp ústine qulaı túsip edi, arlan tumsyǵynan qaýyp alyp sylq etkizdi. Álsiz qanshyq anadaı jerge baryp beli kúdireıip aıbat shegip az turdy da, endi jaqyndaýǵa bata almaı, tiri qalǵan sońǵy kúshigin jelkesinen tistelep alyp, in túbine qoıyp ketti. Keshke deıin jalǵyz kúshikti baýyryna alyp, tysqa shyqpaı jatyp aldy.

Tek úshinshi ashtyq túni tańǵa qaraı aýyp, aspandaǵy aı bozamyq tartqan beıýaqta eki qasqyr qatar túzep jortýylǵa shyqty.

Buryn tún qarańǵylyǵynda jem izdep taýyp, kúni boıy salqyn apanda tili salaqtap jatyp alatyn bórilerden uıqy qashqan.

Bul óńirde ne kóp — kól kóp. Qaptaǵan kól, jaıylma sýlar bir-birine jalǵasqan alqa tárizdi. Kún kóterile bere óńirdegi alqanyń ár teńgesi jaltyrap kóz uıaltyp, anadaıdan men mundalap turady.

Qazir kól ataýly uıqysynan oıanyp, tańǵy salqyn jel kún jylyna jazǵy samalǵa aýysqan. Ár quraq, ár qamys jelge sybdyrlap jatqan sekildi. Qańqyldaǵan qaz, qıqýlaǵan aqqý, baryldaǵan úırek úni. Árirekte tynymsyz tyryldaǵan temir úılerdiń daýsy — bári kóktem bazaryn toılap jatyr.

Qos bóri «Túıeketken» kóliniń yǵyn órlep, qurt tesken qańylshaq eski mal tezeginen basqa túk kezdestire almaı kele jatqanda alystan bir jyly ıis bilindi. Arlan men qanshyq qaıta-qaıta tumsyqtaryn jelge tósep bastaryn kóterisip turdy da, silekeıi shubyryp tura shapty. Jerdi dúńk-dúńk etkizip alǵa túsken arlan kelesi qyrdy asa bere, keń shalǵynda júre ottap bara jatqan bes-alty qarany kózi shalyp qaldy. Mańaıynda adam kórinbeıdi. Biraq ashynǵan qasqyrlar bolsa da eler emes. Shalǵynǵa qaraı ıile túsip jatqan keń ózektiń ishimen tasyrlata shaýyp, shoshań etip jylqylardyń tap janynan shyǵa keldi. Alǵashqyda bulardy kózi shalyp qalǵan eki-úsh qarlyǵash shıq-shıq etip, qulaqtarynyń túbinen sypyldaı ushyp, qala bergenshe bolmady, yq jaǵynan kelip qalǵan bórilerdi jańa kórgen qannen-qapersiz jylqylar ishin tartyp osqyrynyp bastaryn kóterip, qulaqtaryn qaıshylaı qoıdy. Bul kezde shette oınaqshyp júrgen jıren qasqa qulyndy arlan jaryp ta úlgergen edi. Qanshyq ta aýzyn arandaı ashyp, kelesi birine umtyldy. Ash qasqyr qulyndy jaıratyp tastap, bir jerge úıirile qalǵan jylqylardy tym-tyraqaı qýdy. Kúreń bıe jan ushyryp kókke qarǵyǵanda tusamysy shart úzilip aıdalamen dúrsildete shaýyp kete barǵan. Arlan bylq-bylq etken kebeje qaryn semiz qara bıege eki-úsh ret umtylyp, syrtyn bere qyryndap shyr aınala bergen saba bıeniń aqyry aldynan keldi. Bıe tusaýly aıaǵymen shoqandap sekire bergende, aılaly qasqyr tumsyqqa qarǵyp, qos erinnen birdeı ala tústi de, tabandap tura qaldy. Bul ejelgi ádisi. Juqa erin ýdaı ashyǵan qara bıe shalqaıa tartqan kezde, tabandap turǵan qasqyr da oqys jiberip qalyp edi. Bıe murttaı ushty. Ar etip baryp mysyqsha jabysa ketken arlan almastaı ótkir tisimen ishin jaryp jiberdi. Jyp-jyly qanǵa tumsyǵyn tyǵyp qorq-qorq etken kókjal qara bıeniń úlpershek maıynan kesek-kesek julyp alyp, qylǵyta berdi. Qanshyq qasqyr da bultyńdaǵan semiz ala taıdy alyp uryp jáýkemdep jatqan.

«Maljan aǵashy» jaǵynan qylt etip úsh aıaqty motosıkl kórindi. Ústindegi eki adam sonaý qyrdan túse bere jan-jaqqa bytyraı qashqan jylqylardy kózi shalysymen bir sumdyqtyń bolǵanyn ishteri sezip, jolsyz kádemen quıyndaı ushty.

Ash qasqyrlar motosıkl esik pen tórdeı qalǵansha bastaryn kótermeı jyly etke qunyǵyp, tabandaryn tireı ólermendene julqyp shońqań-shońqań etedi.

Qos bóri jylǵaǵa túsip, artyna qaraılaı qashyp bara jatqan kezde:

— Oh, atańa nálet! — dep tisin qaırap qalǵan Qarasaı qan josa bop jatqan maldaryn kórip, kózinen jasy yrshyp ketti. — Qudaı-aı, endi kelip, dala bórisine jem qylǵanyń ba. Menen aıaǵan neń qaldy!

Shap eti jalbyrap turǵan jıren qulyn adamdy kórgende muńyn shaqqandaı kózi móltildep ilbı basyp keldi de, ekeýiniń aldyna qulaı ketti. Haleldiń de ishi aıap, týra qaraı almaı syrt aınaldy.

Qarasaı ah uryp, aǵash sapty, jez moıyn bákisimen qara bıeniń tamaǵynan qınala turyp oryp jiberdi. Qop-qoıý kúreń qyzyl qan syr etip shyǵa berip, tyıyla qaldy. Qara bıe odan buryn jan tásilim qylǵan edi.

* * *

Qarasaı uıqydan oıanǵandaı sergip, oıyna jańa bir aqyl tústi. İle izin sýytpaı sovhoz ashanasyna baryp, Agafıa Iapıshkınany úıine ertip ákeldi.

Túneýgúni bul áıel Qarasaıdyń úıine kelip:

— Hozáın, ózim ejelden názik jaralǵan jan edim, myna nóserdiń astynda shatyrda turý men úshin tamuqpen teń. Tymaý ma, jótel me, áıteýir osy jerdiń búkil zarazasy aınaldyryp aldy. Bir-eki aıǵa bir bólmeńizdi rahym etińiz, aqysyn tóler em, — dep esigi bólek qonaq úıdi suraǵan.

Semiz baıtaldaı jup-jumyr kelinshektiń názik jan edim degenine kekesinmen myrs etip, buryn-sondy qazaq aýlynda páter jaldaýdy kórmegen Qarasaı onyń aqysyn tóleımin dep qunǵa turmaıtyn paıdanyń shetin kórsetkenine shamdanyp qaldy. Jáne tyń kóterýge jer-jerden jınalǵan adamdardy onsha sýhany súıe qoımaıtyn. Úıge erkinsı kirip, sypsyldaı qalǵan myna áıeldi de jaqtyrmady.

— Bul úıdi bireý úshin salǵan joqpyz, marja. Jáne atam qazaq páter jaldap kún kórgen joq. Bul úı úshin shyǵyndanbaı-aq qoıyńyz, — dep toq eterin bir-aq aıtyp, úıden alastap salǵan.

Búgin Qarasaı sol raıynan qaıtyp, kúrt ózgerdi.

— Joldas Iapıshkına, túneýgúni ózim renjińkirep júr edim. Tegi sizge aýyr tıetin sózder aıttym bilem. Ony keshirińiz! — dep jyly sóılep, dóńgelete jóneldi. Ózi de shyr kóbelek dóńgelep, sýdaǵy balyqtaı ýysynda sýsyp turǵan Agafıa Iapıshkına:

— O, o ne degenińiz. Ýaqasy joq, ondaı-ondaı bola beredi, men jaratylysymda keksiz adammyn, — dep kózin tóńkerip, syqylyqtaı kúldi.

— Onyńyz jaqsy qasıet eken. Meniń jáne bir minezim — betiń bar, júziń bar demeı birdemeni qoıyp qalam da, artynan, apyrmaı, renjitip aldym ba dep, únemi ókinip júrem. Búgin sol ókinishimdi jýaıyn dep sizge ádeıi bardym. Jáne shań-tozań astynda jatqanyńdy oılaǵanda, shynymen janym ashyp ketti. Endi myna bólmeni alyńyz, aqy suramaımyn. Bir-birimizben syılasyp tursaq, aramyzdaǵy aýys-túıisti eseptespespiz, — dep Qarasaı sózdiń aıaǵyn sylq etkizdi. Sózdiń syńaıyn ańǵaryp qalǵan Agafıa Iapıshkına da appaq buǵaǵyn kórsete burtıyp:

— O, hozáın, bul zamannyń ózi aýys-túıistiń zamany emes pe, esep-qısaptyń bar jaıyn saýda qyzmetkerleri jaqsy túsinemiz, ol jaǵynan men kollega bola alamyn, — dep nazdana qylymsydy.

Sol kúni ashana meńgerýshisi Iapıshkına eki-úsh aspazshy áıeldi ákep, Qarasaıdyń qonaq úıin aqpen sylatyp, edenin jýǵyzyp, ol-pul dúnıesimen kóship aldy.

Sol kúni qasqyr tartyp óltirgen shabdar attyń kókejasyq eti bazar narqymen kolhoz ashanasynyń albaryna kirdi.

Sol bir kúnniń ishinde-aq Iapıshkına men Qarasaı bir-birine qajet adam ekenderin jaqsy túsindi. Biraq tap osy sátte ekeýiniń arasynda bolar keleshek úlken oqıǵany olar bilmedi. Ondaı oıdan osy qoranyń astyndaǵy basqa adamdar da maqrum edi.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Túske taman kún ysyp, qaınap ketti.

Búgin jeksenbi. Qyzyl jalaý selosynyń orta tusyndaǵy shaǵyn bazardyń mańynda sapyrylysqan halyq. Buryn mańaıdaǵy derevnálardan biren-saran shal, kempirler arbaǵa tıegen qapshyqtarymen kelip, jergilikti adamdardyń jeńsigi — shemishke, qıar, sábiz sıaqty jemisterdi satyp otyratyn. Qazir tyń jerge kelgen adamdar osy aýdan ortalyǵynyń ústimen kúnde lek-legimen ótip jatady. Jolǵa azyq alatyn ondaı júrginshiler dúkenderdi aralaı ótip, osy bazarǵa da soǵa ketedi. Kelimdi-ketimdi kisi kóbeıgennen beri qońyltaqsyp turatyn bazar sóreleri de burynǵydan molyqqan. Tipti búıirlerine aqaý túsken Almatynyń aporty da bir-eki jerden enshi alypty. Qala shyǵyp kelgen adamdardan jylyna bir aýyz tıetin arqanyń balalary sonyń mańynda shúpirlep aınalshyqtap júr.

Týmysynda tuńǵysh ret saýda jasaı kelgen Halel dáý qara sabamen qymyz satyp otyrǵan kemıek sharqy shaldyń qasynan oryn alǵan. Aldynda borsha-borsha bólingen appaq qardaı semiz qoıdyń eti. Ústinde qara kók kostúm, aq kóılektiń jaǵasyn syrtyna shyǵarǵan. Bazardaǵy adamdarǵa jasqanshaq qarap, uıalyńqyrap, sasqalaqtaı beredi.

— Eı, balaqaı...

— Áı, Halel, etińniń baǵasy qansha? — dep alýshy suraǵanda baryp selk etip, e, men et satyp tur ekem ǵoı degendeı esine túsedi de, .ettiń narqyn murnynyń astynan ǵana estiler-estilmes aıtyp, kúbir etedi.

Buryn syrttaı qaraǵanda et satýdyń onsha qıyndyǵy da, óreskeldigi. de joq sekildi kórinýshi edi. Halel bul kásiptiń qıamet-qaıym ekenin birinshi ret kórdi. Aýdan ishindegi tanys adamdary kelse, mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp, shashy dýdyrap berekesi qashady.

Onyń ústine kóleńkege jınalǵan bir top shaldar da qyzara bórtip otyryp:

— Áı, Máshráp, seniń qaı atań qymyz satyp kúnin kórip edi. Kóktemdegi ýyz qymyzdy bazarǵa satyp ne kún tústi basyńa.

— Adal asty saýdaǵa salmaı, quı, káne.

— Baııyn degen ekensiń,

— Tórińnen kóriń jýyq otyryp, qaıdan taptyń bul kásipti, — dep, qymyzshy shaldy ortaǵa alyp, oıyndy-shyndy tilin batyryp, kerip áketti.

— Endi káıteıin... káıteıin, kempirime qant-shaılyq birdeme bolsyn dep... — degennen basqa kemıek shal sóz taba almaı, on tal shoqsha saqaly sholtańdap qurdastaryna qymyzynan quıa berdi.

Sary qymyzdy sapyra otyryp iship, biraz jeligip alǵan shaldar álden ýaqytta Halelge tıisti.

— Áı, qaraǵym, sen Qarabettiń balasymysyń, osy?

— Iá.

— Qarabet Ombynyń bazaryn túgesip, endi Qyzyl jalaýdyń bazaryna da saldy ma aýyzdy.

— Eh, bul jahannamdaǵy móri bar aqsha Qarabettiń qaltasynan qutylǵan ba.

— Úılerińde keminde bir sandyq aqsha bar shyǵar, á, balam? O bar bolǵyrdy shiritesińder me, qaıtesińder jınaı berip.

Halel ne derin bilmeı betine qany teýip, kózine jas kep qaldy. Sandyq degende úıdegi sary jez belbeýli sandyqsha esine túsip, shaldar tap sol sandyq týraly aıtyp otyrǵandaı óne boıy shymyrlap qoıa berdi. Budan ári aqsaqaldar ózdi-ózi sóılesip ketti de, Halel tek syrttaı tyńdap, murnynyń ústine merýertteı móldirep ter shyqty.

Ákesi týraly aıtylǵan sózder júregine mirdiń oǵyndaı qadala berdi.

— Qarabettiń aqshasynda qısap joq. Ol kázzap shylqyǵan baı emes pe? Qora tolǵan mal. Shytyrlatyp satat ta jatady.

— Qansha satqanmen tap mynadaı shildede bazarǵa et shyǵarmaýshy edi, soǵan da bir tyqyr taqalǵan-aý, sirá?

— E, myń tasqanǵa da bir tosqyn demeı me. Qazir «Maljan aǵashyna» sovhoz ornap jatqan kórinedi. «Jańa talap» kolhozyn da sovhozǵa aınaldyrypty. Malyn jaıyp salyp otyra almaıtyn shyǵar endi.

Shaldar Qarabette óshi bar adamdaı, tisterin qaıraı túsip sóılep otyr. Halel kirerge jer taba almady.

Dúnıede óz ata-anasyn jek kórer bala bar ma? Halel de óz ákesin janyndaı súıedi. Onyń minez-qulqyn ómiri sarapqa salyp kórgen emes. Haleldiń oıynsha ol búkil el syılaıtyn qadirmendi adamdardyń birindeı kórinýshi edi. Al qazir alǵash ret sol ákeniń atyna aıtylyp jatqan jıirkenishti sózderdi óz qulaǵymen estidi. Qarabet degen el qoıyp alǵan atyn aıtqanda shyn qara bet adamdy ataǵandaı sezildi. Shaldardyń sózin qansha unatpaǵanmen azamat bop er jetip qalǵan Haleldiń aldynda jasyryn, tuıyq jatqan bir syrdyń beti ashylǵandaı boldy.

Halel budan óri bazarda kóp tura almady. Tús aýa sóredegi etiniń betin japty da, qymyzshy shalǵa tapsyryp, shashlyqhanaǵa keldi.

Bul óńirdiń halqy buryn-sońdy shashlyqtyń atyn estigenmen, ózin kórgen emes. Bıylǵy kóktemde ǵana osy bazardyń bir túkpirine shashlyqhana ornady.

Bul buryn kórkem ádebıet kitaptary men mektep balalarynyń oqý quraldaryn satatyn samannan salǵan jaıdaq tóbeli bákene úı bolatyn. Qazir jańadan úlken kitap dúkeni ashyldy da, bul úıdiń mańdaıshasyna eki tilde «Shashlyqhana», «Shashlychnaıa» degen badyraıǵan jarnama ilindi. Qazir munyń ishi adamǵa lyq tolǵan. Ótken-ketken adamdardyń bári shashlyqty tańsyq kórip, bul arany soqpaı ketpeıdi. Onyń ústine dáý aǵash bóshkelermen sonaý Armenıa kolhozdarynan kelgen arzan sharaptar bokaldarmen satylady. Aq halatty eki armán jigiti jalynǵa qyzara bórtip, qas qaraıǵansha tynymsyz saýda jasaıdy.

Halel kópshiliktiń arasymen syǵylysyp alǵa taman ótpekshi bolyp edi, biraq turǵandar jýyr mańda jibere qoımady.

— Eı, jigitim, qaıda barasyń kımelep?!

— Muryndyqsyz ógiz qusamaı kezekke tur, — dep keıbiri dókirleý únmen ıyǵynan julqyp tastaǵan soń, shashlyqhananyń syrtqy esigine bardy.

Baǵana dúkenshi armán bir qaǵaberiste et satýshylarǵa kelip, aınaldyryp ketken.

— Myna kún ystyqta etteriń búlinip ketedi, odan da maǵan satyńdar, tik kótere alam, — dep tórt qoıdyń etin ákelgen Halelge óz baǵasyn aıtyp biraz dóńgeletken. Ol joly kónbegen Halel, endi ózi izdep kelip tur.

Ashyq esikten syǵalaǵan Haleldi kórse de kórmegendeı bolyp biraz ýaqyt saýdasynan bas kótermegen qyryqtardyń ishindegi armánın álden ýaqytta baryp búkil altyn tisin aqsıta buryldy:

— Kel, kel, balaqaı. Otyr myna bóshkeniń ústine. Shóldegen shyǵarsyń, má, tartyp jiber, — dep Halelge bir bokal sharap berdi. — Al, al, aqysyn suramaımyn. Etińdi de almaımyn, qoryqpaı-aq qoı, al, má!

Jeme-jemge koımaı qolyna ustata salǵan tobylǵy tústi sharapty qalaı alǵanyn da ańdamaı qaldy. Endi bokaldy qaıda qoıaryn bilmeı jan-jaǵyna jaltaqtaı qaraǵansha bolǵan joq, ıisi burqyraǵan shashlyqtyń da bir talyn ustata saldy.

— İship jiber, jurtqa bokal kerek, tez bosat, — dep ústi-ústine jeppeletip, Haleldiń aýzyn ashtyrmady. Satýshynyń sózin quptaǵandaı, kezekte turǵandar da:

— Joldastar, ydystaryńdy tez bosatyńdar.

— Yrǵalyp-jyrǵalyp turatyn bul restoran emes.

— Áńgimeni keıin sóılesesińder. Qane, tezdetińder, aı, anaý jaqtaǵylar... — desip, shýlap ketti.

Halel ómirinde bir-aq ret, mektepti bitirgen jyly toıda otyryp bir stakandaı sharap ishkeni bar. Onda mas bolmaq túgil tıtimdeı de sezgen joq-ty. Sodan bylaı «eger men ishsem, tegi kóp kóteretin bolarmyn» dep júretin. Biraq ishimdikke áste tábeti shappaıtyn. Al, osy joly bulaı otyryp qalýdy laıyqsyz kórip, qolyndaǵy sharapty syzdyqtata jutyp, búıirli bokaldy bir-aq tóńkerdi.

Osynda kelip júretin adamdardyń talaıynyń aýzynan: «Oı, sharabynyń sharap sıaǵy joq, qur sý», — degenderin talaı estigen. Halel iship salyp ernin jalady. Qant salǵan sháı sekildi tátti dám men sál kermek dáminen basqa eshteme sezbeı, «rasynda da osal eken, álde bar sharaptyń ashýy osyndaı bola ma?» dep oıǵa qaldy...

Ol osyny ishken saıyn oılady. Qoly saýdadan bosamaǵan armán jigiti, Halelmen sóılesýge mursaty kelmeı, anda-sanda sharap berýmen boldy. Júzi aq jarqyn satýshynyń qonaqjaı baýyrmal nıetine rıza bolyp, salqyn kúbiniń ústinde boıy balqyp, maýjyraǵan Halel uzaq kúnniń qalaı batqanyn bilmeı qaldy. Búgingi saýdasyn aıaqtaǵan satýshy, úıdiń ishki tıegin ilip alyp bir qorjyn aqshasyn sanaýǵa kiriskende de Haleldi qýǵan joq. Qyzǵylttaý altyn tisterin baǵanaǵydaı aqsıta kúlip, oǵan óziniń bir jaqyn adamyndaı qarady. Tek Halelge ǵana bul joly onyń tisteri erekshe jarqyrap, qubylyp, bir betinde birneshe aýyz ózine qarap aqsıǵandaı kórindi. Halel buǵan ishek-silesi qatyp kúldi. Ol endi myna kisiniń aýzy ómiri jabylmaıtyn shyǵar dep te oılady. Rasynda da ol qabaq shytyp renjýdi bilmeıtin adam eken. Halel sózin áreń qurap, óziniń nege kelgenin aıtqanda da, aýzyn jıǵan joq. Azý tisterine deıin jarqyldaı kúldi.

— Dorogoı, sen keshigip qaldyń. Baǵana aıtqanda nege bermediń. Endi ala almaımyn, renjime. Bir adamnyń zatyna kelisip qoıdym. Dorogoı, ǵapý et! — dep, taǵy bir bokal usyndy. — Myna kún ystyqta kóp alýǵa bolmaıdy. Saqtaıtyn jerim de joq. Oǵan renjime... İship jiber, Kavkaz sharaby...

Halel aqyrlap kelgende jylarmanǵa keldi. «Myna bazarda turar jaıym joq, qansha berseńiz de alyńyz», — dep jalyndy.

Aqyry, sol túni shashlyqhananyń ıesi Haleldiń búgingi qalǵan eti men úıindegi eki qoıyn túgel aldy.

— Dorogoı, óziń bir jaqsy jigit ekensiń. Seni unatqandyqtan ǵana qol ushyn berip turmyn. Al, keıinde de kórisemiz ǵoı. Budan bylaı dos bolaıyq. Tek bar surarym, malyndy maǵan satqanyńdy tisińnen shyǵarma. Úıińe de bildirme. Úıtkeni qoldan alýǵa haqym joq, potrebsoıýz bilse... — dep, baǵanaǵy kúlkisinen jazbaı qala berdi.

Bar qoıyn jarty baǵasyna tastap, Halel kóshede yńyrsyp óleń aıtyp, ómirinde tuńǵysh ret qısalańdaı basyp aýdandyq klýbqa bettedi.

* * *

Halel óstip júrgende tórkinine ketken Aqbópe jalǵyz úıge qaıta oralyp, Qarasaıdyń kóńili sabasyna túskendeı bolyp edi. Biraq sol kúnniń keshine jetpeı, qaıta arnasynan asyp, daýyl soqqandaı bulqan-talqan boldy.

Jaýyn astynda Qarasaıdyń kezbegen jeri joq. Mańaıdaǵy kólder men qopalardy tegis súzip shyqty.

Tańerteńgi ashyqta úı mańynda jaıylyp júrgen bir top qoıy ushty-kúıdi joǵaldy. Jer jutqandaı jym-jylas. Qoı sońynda júretin Dıka da joq. Qoılardy alysqa uzatpaı kún uzaq qaıyra jaıyp keshke taman úıge ákelýshi edi, búgin ózi túgil izi kórinbeıdi. Qarasaı úı mańynda biraz aıǵaılap júrdi de, Dıkadan esh dybys bilinbegen soń, shydamy taýsylyp atqa qondy.

Maljan aǵashynan uzaǵan saıyn júregi áldeneden sekem alyp, óz-ózinen úreılenip atyn tebine tústi. Biraq qansha shoqyraqtap, asyqqanmen ymyrt úıirilip kóz baılana berdi.

Dıka sharýamen aınalysyp júrip, anda-sanda zyr qaǵyp úı mańynan uzap ketken qoılardy aǵashtyń baýyryna ıirip tastaıtyn. Búgin óz-ózinen jeligip, aq tastan salynyp jatqan qaz-qatar úılerge bettedi. «Raıhan tapqan aq tasty qazir Aısarynyń irgesindegi Tuǵyrjaptan bar sovhoz tartyp jatyr. Buryn qalaı bilmegenbiz. Biraq alys qoı, ony tasýǵa kóliktiń kúshi qaıdan jetsin. Ózi samannan da jeńil eken. Shirkin qurylysqa dáıt», — dep jurt shýlap, aýzynyń sýy quryp júretin aq tasty kórýge Dıka da qumar edi.

Áli syrty sylanbaǵan, tóbesi ashyq on shaqty tas úıdiń orta tusyndaǵy jartylap qalanǵan uzyn baraktyń irgesinde úıilgen aq tas. Úı qabyrǵasyn kóterip júrgen jumyskerlerge Dıka qaraǵan joq. Kele úlkendigi dıirmendeı tastardy qozǵap kórip edi, jep-jeńil. Dıka úıýli tastardy shetinen kóterdi. Bári jeńil. Tipti eń úlkenderin de onsha qınalmaı qaqpaqyldaı atýǵa bolady. Joq. Ana bir jatqan úlkendigi qunan qoıdaı tasty kóterý ońaı emes shyǵar. Dıka endi sony kótergisi keldi. Jaqpar tastyń astyna qolyn suǵyp jiberip kúshene tartyp edi, aýyr eken. Bar kúshin salyp tizesine deıin apardy da, salmaqtap turyp tastaı berdi.

— Áı, djıgıt, tal túste tas urlaıyn dep júrmisiń?! — Dıka daýys shyqqan jaqqa jalt qarap edi, qolynda qalaǵy bar, murny qolaǵashtaı, qasy qap-qalyń, qus tumsyq jigit eken.

Kedir-budyr tastardyń qıýyn keltirip túp-túzý qalaǵan qabyrǵaǵa atsha minip alypty. Dıka sózdiń syńaıy qaljyń ekenin túsinse de ne derin bilmeı sasyp qaldy. Shala orysshasymen:

— Joq, jaı ásheıin, — dep jymyń etip, ernin bir jalady.

— Álde kúshiń tasyp tur ma? Onda ana bir tasty áperip jibershi. Tolık, sen demala tur. Myna dala djıgıtiniń kúshin synaıyq, — dep álgi dóń muryn ishki jaqta tas áperip júrgen joldasyna kózin qysyp, jip-jińishke ǵyp bastyrǵan ádemi qıaq murtyn úlken qolǵabymen sıpap qoıdy. — Al, káne.

Dıka qýaqy jigittiń qaljyńyn shyn kórip, onyń nusqaǵan tasyn áperdi. Kesek muryn — armán jigiti:

— Áı, djıgıt, asyqpa, sharshap qalasyń. Bir-eki áperip kete qoıam dep turǵan shyǵarsyń. Endi ketý joq. Keshke deıin seni jibermeımiz. Kúshińdi únemde, sarqyp alma, — dep kúlip qoıady.

Dıkada ún joq. Aq tasty bıikke áperip, júgirip júr.

— Atyń kim seniń?

— Dıka.

— Dıka? Dık deseıshi odan da. Atyń qandaı ádemi edi. Al, Dık, myna shelekti alyp, ana jerden laı áperip jiber... Áne-áne, aldynda, naýanyń ishinde... Tym toltyrma, kótere almaısyń.

Dık qum aralastyrǵan qoımaljyń sementti shelektiń aýzy-murnynan shyǵara shúpildetip, Radıktiń qolyna ustata berdi. Sement emes, bir shelek maqta kótergendeı bıikke lyp etkizedi.

— Dık, sen óziń shynynda da myqty ekensiń. Biraq ana shalbaryńdy kótere bermeı, jaqsylap baılap al. Semiz qyzdardaı myqynyń joq qoı ózińniń.

Dıka qas qaraıǵansha jumys istedi. Keshke qaraı qatty nóser bastalǵanda, qurylysshylar tóbesi jabylǵan úılerge júgirgen. Áıteýir jumys toqtalǵan joq. Endi jabyq úıdiń ishin maılap júr.

Bir brıgadadaǵy toǵyz jigittiń toǵyzy da Dıkanyń qarýlylyǵyna qaıran qaldy. Alǵashqyda:

— Áı, bul birinshi kún istegen soń kúshti bolyp tur ǵoı. Ekinshi kúni kórer em...

— Taza aýada ábden shıyrshyq atyp júrgen eken. Kúshin de únemdeýdi bilmeıdi.

— Ózi shylym da tartpaıdy, alqynbaıtyny sodan ǵoı, — desip, mańdaıy da jipsimegen Dıkanyń kelesi kúni bulaı qımyldaıtynyna kúmándanǵan. Biraq jaýyryny jap-jalpaq, kesek deneli jigittiń alyp kúshtiń ıesi ekenine sońynan kózderi jetti.

Bári úzilis jasap, demalyp otyrǵanda brıgadır Kotenok Dıkanyń qasyna otyrdy da, sóz bastady.

— Dık, sen ana jalǵyz úıde turamysyń?

— Iá.

— Kásibiń ne? Ne jumys isteısiń?

— Ne jumys istesin. Postoıalyı dvor emes pe. Jolaýshylardyń kóligin kútip aqsha alatyn shyǵar. Jalǵyz úıde basqa ne sharýa bolýshy edi, — dep armán jigiti Dıkaǵa buryldy. — Áıeliń bar ma?

Dıka tunjyrap tómen qarady.

— Áne, aıttym ǵoı. Bul ne isteýshi edi. Qyz aýlaıtyn bul mańda qyz da joq.

— Qaljyńdy qoıa turshy. — Kotenok shyn sózge aýysty. — Joldastar, osy jigitti biz brıgadamyzǵa qossaq qaıtedi?

— Pojalýısta. Únemi búgingideı jumys istese, osy sovhozdaǵy eń aldyńǵy qatarly bolarynda daý joq.

— Al, Dık, — dedi Kotenok. — Sen jumysqa turǵyń kele me? Búgingi istegen jumysyńa elý som aqsha jazam. Kıimiń de júdeýleý eken. Eger bizben birge bolsań, aıyna keminde eki myń, úsh myńnan aınaldyratynyńa sóz joq. Oılanshy.

— Oılanatyn nesi bar. Úıiniń irgesinde turǵan jumysqa eriner deımisiń, — dep taǵy biri kıe jóneldi.

Biraq Dıka úndegen joq. «Osylar shyn aıtyp otyr ma» degendeı ernin bir jalap alyp, mańaıyndaǵylarǵa kóziniń astymen súzile qarap ótti...

Dıka sham jaǵa úıine qýanyp oraldy. Jámish apasyna jetkenshe asyǵyp keledi. «Apa, men erteńnen bastap jumysqa tursam qaıtedi. Aıanbaı jumys isteseń kóp aqsha tabýǵa bolady eken. Aı saıyn ózińniń qolyńa ákep berer em. Ómirińde birinshi ret eńbek aqy alý degen qandaı jaqsy edi, apa. Búgin jarty kúnniń ishinde elý som aqsha taptym. Jigitterdiń bári meni kókke kótere maqtady. Bar kúshińdi salyp eńbek etkende maqtap, arqańa qaqqanda kóńiliń kókke jetkendeı bolady eken, apa. Shirkin-aı, ǵumyr boıy osylaı jumys ister me em. Apa, meni erteń jiberesiz be? Úı sharýasyn da arasynda istep tastar em. Bárine de úlgerem. Árıne, sen qarsy emessiń, apa, bilem! Biraq, Qarasaı aǵataıym she?!»

Ústi-basynan jaýyn sorǵalap sýǵa malshynsa da, qýanyshy qoınyna syımaı kele jatqan Dıkanyń kóńili qoranyń tabaldyryǵyn attaı bere sý sepkendeı basyldy.

Qorada aspa sham tur. Qarasaı qoı baýyzdap jatyr. Jaýynda yǵyp ketken qoılaryna qasqyr shaýyp, jan-jaqqa bólip áketken. Atpen shapqylap júrip zorǵa degende jınap alyp edi. Eki qara qoıdy taba almaı qoıdy. Qalǵandarynyń ózi ólim halinde. Quıryqtaryn qasqyr tartyp, dala-dalasyn shyǵarǵan. Dirdektep qan aǵyp tur.

Qarasaıdyń jaýatyn bulttaı túnerip, tuldanyp otyrǵanynan seskenip, Dıka otaý úıdiń esigine qaraı jylystaı berip edi.

— Áh, keldiń be, ákeńniń... qý jetim, — dep Qarasaı pyshaǵyn qan jylym teriniń ústine tastaı berip, ashada ilýli bıshigin ala umtyldy. — Toıynaıyn degen ekensiń. Máh saǵan, máh saǵan!

Ózi irip turǵan juqa kóılek qamshy astynda tilim-tilim aıyrylyp ketti. Tórt qyrly segiz órim bıshik ushyndaǵy maı sińip shıraǵan ótkir taspa moınyna shyp etip oralyp, oń jaq kózine tıgende Dıka ókirgen boıy, betin basyp etpetinen qulap tústi. Qamshyǵa aıyzy qanbaǵandaı Qarasaı Dıkany tepkiniń astyna aldy. Basyn qorǵashtap, búk túse qulaǵan Dıka «aǵataı-aı, aǵataı!» degende, qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵady. «Má, saǵan aǵataı, ana eki qoımen birge seni de óltiremin, ıttiń bal asy!» dep Qarasaı odan saıyn órshelenedi. Neshe jylǵy qatqan týlaqty tepkendeı, buzaý tis etik Dıkanyń arqasyna, beldemesine sart-sart etedi. Baǵanadan beri soıylǵan qoıdyń qanynan dámetip otyrǵan uıalastar da, ózderine soqqy tıgendeı beli qaıysyp qyńsylap, quıryqtaryn buttaryna tyǵyp mal qoraǵa jyp etip qoıyp ketti. Iesiniń qaharynan shoshyp, qaıtyp kórinbeı qoıdy.

Otaý úıden jan ushyryp Aqbópe shyqqan. Júgirgen boıy bar ekpinimen kelip, atasyn qaǵyp jiberdi. Qolynan bıshigi ushyp túsken Qarasaı súrinip baryp qaıta eńsesin kótergende Dıka da jan dármende qoradan ata shyǵyp, bas saýǵalap zytyp otyrdy.

* * *

Dıka «Maljan aǵashynyń» qarańǵy bir túkpirine baryp jýan qaıyńǵa arqasyn tirep búrisip otyra ketti. Jaýyn quıyp tur. Aǵash arasy shylqyldaǵan sý. Tek qalyń butaqty qaıyńnyń baýyry ǵana sál panalaý. Anda-sanda japyraqtardan tamǵan tamshy mup-muzdaı bolyp moınyna quıylsa da Dıka eler emes. Solqyldap jylap otyr. Qamshy tıgen kóz kónekteı bop isip shyǵa keldi. Kilbıgen jarymjan kóz odan saıyn jumylyp, ystyq temir basqandaı qyzdyryp-jandyryp barady. Otyz-otyz besterge kelgen dardaı jigittiń jylaǵany tosynnan kórgen adamǵa qandaı ersi. Biraq qazir Dıka eresek adamsha emes, sábı balasha kóziniń jasyn tóge berdi. Qarshadaıynan kórgen azaby, tartqan mehnaty esine túsip, egilip otyr.

Dıkanyń shyn aty — Tursyn. Ata-anasy zaryǵyp kórgen ul eken. Balalary turmaı birinen soń biri óle berip, aqyry osy balany kóripti. Endi osy jalǵyzym tursa eken dep, ákesi azan shaqyryp, atyn Tursyn qoıypty. Biraq kóp uzamaı jalǵyz ulynyń tileýin tilep júrgen ákesi men sheshesi bir jyldyń ishinde dúnıe salyp, Tursyn eki jasynda jetim qalǵan. Jetimniń kúni qarań. Aýyldaǵy jekjat, týystary úıine alyp, qansha asyraǵanmen ata-anadaı qaıdan bolsyn. Buryn jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, jelge, kúnge tıgizbeı mápelep, alaqanǵa salyp ósirgen bala bir jyldan keıin-aq qaıtadan quıryǵyn basyp otyryp qalady. Bes-alty jasqa deıin meshel bolyp, aqyry jansebil bala adam bolyp júrip ketedi. Eki aıaǵynyń arasynan el kóshkendeı qamyt aıaq bolýy da sodan bolsa kerek...

Tursyn mektep júzin on-on bir jasynda kórdi. Soǵan oraı oqýǵa degen qumarlyǵy da onsha bolmady. Turmystyń jaısyzdyǵynan ba, álde jasynan aýrýly bolyp kisi qolyna qarap jasqanshaq tartqany ma, áıteýir jasyq. Tipti ynjyqtaý bolyp, sabaqty úlgere almady. Bir klasta eki jyl, keıde úsh jyl otyryp áreń kóshedi. Ol kezde aýyl ishinde oqý aǵartý jumysyndaǵy ondaı-ondaı soraqylyqtarǵa onsha mán bere qoımaıtyn. Aqyry tórt klasty óldim-taldym dep júrip bitirip, Tursyn mektepten múldem qol úzdi. Oǵan sebep bolǵan, birinshiden, jıyrmalarǵa taıap qalǵan jigittiń kishkentaı balalardyń arasynda dóńkıip otyrýy óreskel kórinse, ekinshiden, onyń mundaı «erkeligin» kótere beretin týysqandary da bolmady. Onyń ústine sál mıynda da zaqym bar edi. Sonymen aýyl ishinde ár jumystyń basyn shalyp, júre berdi. Óstip júrgende soǵys bastaldy. El azamattary ketip jatty. Jasynda eki kózi birdeı qaryǵyp shala kóretin Tursyndy voenkomat ta kerek etpedi. El ishi taryǵa kele, elý-alpys úıli shaǵyn aýylǵa da masyl bola bastady. Aqyry ol bir jolaýshyǵa erip, halqy kóbirek aýdan ortalyǵyna kelgen. Qyzyl jalaýda soǵystan buryn kishigirim ot dıirmen bolatyn. Soǵystyń alǵashqy jyly-aq buzylyp, kóp uzamaı qańyrap bos qaldy. Birer jyldan soń ǵana Saratovtan bir nemis kelip, selo syrtyna qaratorǵaıdyń uıasyndaı kishkentaı jel dıirmen ornatty. Onyń da tastary shaqyrlap, shaınasyp, jıi naýqastanyp, jelsiz kúnderi múldem bylq etpeı tórt qalaǵy seltıip turyp alady. Sodan úı basy tastan, aǵashtan jasaǵan qol dıirmenge aýysqan.

Aýdan ortalyǵyna kelgen kúnnen bastap Tursynnyń kásibi dıirmen tartý boldy. Úı-úıdi aqtap júrip, eki-úsh kún bir jerde ızeń-ızeń tas aınaldyryp, as-sýyna ortaq bolady. Az kúnde Tursynnyń aty dıirmenshi bala atandy.

Jasynan jetimdigine qosa meshel bolyp, árkimniń qasy men qabaǵyna jaýtańdap ósken Tursynnyń minezi de jýas. Basynan qansha sóz asyryp ursyp, zekip jatsa da, aýzynyń jigin ashpaı tuqyrańdap tómen qaraı beretin jasqanshaq. Jaratylysynan múláıim. Osy minezimen ol júrgen jerinde jaǵyp, kórgen adam ony aıap, músirkeıdi. Onyń ústine táp-táýir syzylǵan daýsy bar. Erteden qara keshke dıirmenniń yrǵaǵyna qosyp baıaýlatyp óleń aıtyp otyrǵany. Buryn sabaqqa zerektigi bolmaǵanmen, óleń, ánge uǵymtal-aq. El arasynda aıtylatyn eski ánder men áskerge ketken adamdarǵa shyǵarǵan óleńderdi qaǵyp alyp, kelesi kúni-aq aıtyp otyrady. Sóziniń kóbin týra aıta almaǵanmen, keı jerin óz janynan qosyp, áıteýir súıegin buzbaıdy. Biriniń balasy, biriniń eri ketken eldegi kóńili jarym qatyn-qalash qazandyq aýzynda júrip Tursynnyń muńly óleńderine kóz jasyn syǵyp-syǵyp alady.

Jańa óspirim bozbalalar jınala qalǵan jerde Tursyndy aınaldyryp, ortaǵa alyp, qaljyńdap, máz-meıram bolyp jatqany. Ondaı jerde dıirmenshi balanyń oryssha, qytaısha aıtqan óleńderi-aq ishek-sileńdi qatyrady. On ekide bir nusqasy kelmeıtin óleńder kimdi kúldirmesin. Tabıǵatynda bet-aýzy jyp-jylmaǵaı bala tárizdi kóse jigit bir jaǵy el arasyndaǵy shýt sekildi. Soǵys aýyrtpalyǵynan eńsesi túsip júrgen jas ta, kári de onymen qurdasyndaı oınap, kóńilderin kóteredi. Birde bir top jyrtaqaı bozbalalar ózin keý-keýlep ortaǵa alyp, qatty qaljyńdaǵany bar.

— Áı, Tursyn, osy sen nege úılenbeısiń?

— Saǵan ana Sárýar da, Meńsulý da ǵashyq. Solardyń birin nege qaǵyp túspeısiń.

— Oı, bul áli sábı emes pe, áıeldi murty shyqqasyn alady da.

— Ha-ha-ha!

— Óı, munyń murty shyqqansha, áıelderdiń otyz eki tisi túgel túsip bolmaı ma?

— Hha-ha-ha!

— Áı, shynynda Tursynǵa nege murt shyqpaıdy, osy qyztekeden saý ma, jyǵyp salyp kóretin eken. Ha-ha!

— Qoıshy, murt shyqsa, dıirmenniń qasynda qyrynyp otyrý qandaı jaraspas edi.

— Eh, onyń nesi bar, alpamsadaı jigitke nege jaraspasyn.

Oıyn-kúlkige masyǵyp, qyzyp alǵan bozbalalar endi onyń músinine jabysty.

— Shynynda osy Tursyn sep-semiz-aı, tipti ózinde myqyn joq, shalbarynyń beldigi áste ustamaıdy. Únemi quıryǵynyń jyqpyly jyltyńdap júrgeni...

— Ha-ha-ha!

— Osy teginde ýaıymdaý degendi de bilmeıdi ǵoı deımin. Ýaıymsyz adam ómiri qońyn bere me?

— Eh, ýaıymdaıtyn munyń nesi kúıe ketip júr. Qulaǵy, lepili túzý, shyńdalǵan dıirmen bolsa boldy, basqa neni oılasyn. Júrgen bir dıkıı jan emes pe?

— Iá, bul bir dıkıı adam ǵoı.

Aqyry biraz jerge shaýyp toqtaǵan bozbalalardyń qaısybiri sońǵy sózdi aýyr alyp qaldy ma dep, ishteı aıap:

— Áı, Tursyn, sen bizdiń aıtqanymyzǵa renjip qalma, ásheıin qaljyń ǵoı, — desip tarasqan.

Sol kúnnen bastap keıbir adamdar, «álgi dıkıı bala qaıda?» «dıkıı balany shaqyryp, óleń aıtqyzatyn eken» deıtin boldy. Ony qulaǵy shalyp qalǵan kempirler tili kelmeıtin sózdiń tamyryna túsinbeı, Tursynnyń ózine «Dıqaı bala», «Dıqaı» dep at qoıyp aldy. Kele-kele Tursyn — Dıka atanyp ketti.

Dıka dıirmen tartýmen kúneltip, ár úıdi saǵalap júrip, soǵys jylynyń da qalaı ótkenin bilmeı qaldy.

Soǵys aıaqtalyp, elge er-azamattyń kóbi qaıta oralyp, beli shoıyrylǵan turmys birtindep eńsesin qaıta kótere bastady. Buryn dıirmen tartýǵa shaqyratyn úılerdiń sany da azaıa berdi. Endi Dıka keıbir shaqyrmaǵan jerge ózi baryp ol-pul jumysyna kómektesip, keıde shop basyn syndyrmasa da birer kún qonyp ketip júredi. Aýdan ishine ábden baýyr basyp alǵan jarymjan músápir jigitti eshkim aýyrsynbaıdy. Qaıta soqa basty jetimdi músirkep, bári ish tartady. Qaı úıge barsa da, kishkentaı balalarǵa deıin erkelep, ózimsinip moınyna asylyp, jatar ýaqytqa deıin qasynan shyqpaıdy. Dıka da olardy aımalap, túıe, at bolyp, arqasyna mingizip, asyr salady. Onyń ústine taǵy juǵymdylyǵy — Dıkanyń tazalyǵy. Qaıda barsa da tós qaltasynan synyq aına, jan qaltasynan sabynnyń taýsynshyǵy túspeıdi. Mezgil-mezgil jýynyp jatqan Dıkany kóresiń. Qaı úı bolmasyn oǵan tósek ornyn aıamaıtyny da sodan.

Osy mineziniń bárin syrttaı baqylap, sharýaǵa qajymaıtyn kúshine qyzyǵyp júretin Qarabet bir kúni oǵan «quda tústi». Dıka ol kúni Qosımanovtyń úıinde bolatyn. Sham jaǵa qazandyq aýzynda Kámel men aýyl úıdiń kelinshekteriniń arasynda áńgime dúkenin quryp otyrǵan. Kelinshekter onymen qaljyńdasyp, án salǵyzyp máre-sáre bop jatqan kezde, tor úıge Qarabet shaqyrtyp aldy.

Tór úıde biraz adam, ińirden beri bappen búlkildep qaınaǵan qazandaǵy qoı etin kútip, kózderine uıqy tyǵylyp, maýjyrap otyr eken. Bári de Dıka kelisimen kózderi shyradaı jaınap, gýildep ketti.

— Aý, osy sen kelinshekterdiń arasynan shyqpaısyń, úıleneıin dep júrgennen saýmysyń.

— E, úılense nesi bar. Mundaı jigitke kim qyzyn bermeıdi. Ózi ánshi, ózi sharýaqor, degen bir syrly, segiz qyrlynyń ózi emes pe?!

— Ras, úılendirip jiberý kerek.

— Áı, Dıka, óziń aıtshy, kimnen oıyń bar? Osy sen bastyqtardyń áıeliniń birin qaǵyp ketýden saýmysyń. Ana Kúmis, Shárıpa, Zylıhalardyń úıinen shyqpaısyń, — dep Qosımanov óziniń qurdastarynyń áıelin tize jóneldi. — Sen qý bireýimizdi taqyrǵa otyrǵyzyp totıtyp ketip júrme. Baıqa, kózińdi jyltyratyp qamatqyzyp qoıam!

Dıka jymyń-jymyń etip tómen qarap kúle beredi.

— Áı, osynyń kúlkisi jaman, shynynda da osynda bir kákir bar.

— Óı, qoıyńdar. Dıka olardy mensine me. Búldirshindeı jas qyzdar turǵanda, kári-qurtańdy qaıtsin.

Baǵanadan jastyqqa shyntaqtaı jatqan Qarasaı ornynan turyp áńgimege aralasty. Qaljyńsyz, kúlkisiz otyryp, Dıkadan kózin almaı janashyr adamdaı, baısaldy sóıledi.

— Sender ne deseńder, o deńder. Shynymdy aıtaıyn, ózim osy Dıkany jaqsy kórem. Baıqaımyn, átteń baǵy ashylmaı júrgen bala. Ózine bir shúıke bas alyp berseń, úı bolyp keteıin dep-aq tur. Dıkany men ózime ári bala, ári ini etip alsam ba deımin.

Kózderi kúlimdep, jetim jigitpen oınap otyrǵandar tyıyla qaldy. Bári de shyn sózge aýysyp:

— Qareke-aý, mynaýyńyz tabylǵan aqyl eken. Jalǵyzilikti jigittiń bir-aq kúnde mańdaıy ashylar edi ǵoı.

— Alyńyz, Qareke, bala qylyp alyńyz. Sizdeı qamqor adam tapsa Dıkaǵa odan artyq ne kerek.

— Oı, Dıka, baǵyń ashylsyn, baǵyń!

Dıkanyń da ishi jylyp ketti. Qansha baýyr basyp úırengenmen kóringen úıde tentirep júrý de qolaısyz-aý. Óz úıińe, óz qara lashyǵyńnyń bolǵanyna ne jetsin. «Osylar shyn aıtyp otyr ma» degendeı, Dıka aınala kóziniń qıyǵyn tastap, únsiz tomsara qaldy.

— Mine, men búgin Dıkaǵa dúkennen ádeıi kıim aldym. Ústi de jyrtyla bastaǵan eken paqyrdyń, — dep Qarasaı tósek astynan bir býma qaǵazdy alyp ashty. İshinen bomazıdan jasaǵan arzan shalbar men qyzyl sáten kóılek alyp, Dıkanyń aldyna tastaı berdi. — Má, kıip al, jarqynym.

Dıka bir qyzaryp, bir qýaryp ne isterin bilmeı qıbyjyqtaı berdi. Ine-jipten jańa shyqqan kıimdi soǵys jyldarynan beri birinshi kórip otyrǵany. Onsha da munsha júrip, tap Qarasaıdaı meıirimdi adamdy buryn-sońdy kórmegendeı, Dıkanyń óne boıyn yp-ystyq qan aralap, kózine jas irkilip qaldy. Jarym kóńili bosap ketti.

Otyrǵandar da jamyraı sóılep:

— Kıip al, kı! Ana ústińdegi shoqpyttaryńdy tasta! — desip qoıarda-qoımaı, kóz aldynda jańa kıimdi kıgizdi.

Kók bomazı shalbar men ottaı qyzyl sáten kóılektiń ishinde Dıka áp-sátte jutynyp shyǵa keldi. Tek shalbardyń beli keńdeý eken. Ásheıinde shalbardyń yshqyrlyǵyn ustamaıtyn beline shúberek belbeýin qaıta baılap jatyr edi, Qosımanov:

— Tasta ony, bútindelgen soń, túgel bútindel, — dep ornynan atyp turyp, qatardaǵy esikke kirip ketti de, ár jeri synǵan, kónetoz ofıser belbeýi men eski fýrajkasyn ákep berdi. — Má!

Dıka ásker kıimine ólgenshe qumar bolatyn. Aıaq astynan qaryq bolyp, jalpaq tóbesine batpaıtyn tar fýrajkeni qoqıta kıip, jymyń-jymyń etti.

— Oıbaı-aý, óziń qabyǵyn arshyǵan jumyrtqadaı jyltyrap shyǵa keldiń ǵoı. Endi seni kórgen qyz-qyrqyn talyp túsetin boldy, — dep qonaqtyń biri ishin tartty.

— Jumyrtqadaı jutynǵandy áli kórersińder. Ózim Dıkany jeke otaý etip shyǵaram. Kim buǵan oń jaqta otyrǵan qyzyn bermes eken. Qudaıǵa shúkir, bir jigittiń qalyń malyna qyńq etpeımin. Ondyq dáýletim jetedi, — dep Qarasaı Dıkany múldem mas qyp, aldy-artyn orap aldy.

Biraq ne kerek, ol sózdiń bári júre-júre umyt bolyp, Dıka burynǵy taz qalpyna qaıta tústi. Maljan aǵashynyń baýyryndaǵy jalǵyz úıge kelgen alǵashqy kezde ájeptáýir kóńili ósip, shynymen qatarǵa qosylyp úı bolam ba dep úmitker bolyp júrýshi edi, kele-kele onyń bári kelemejge aınaldy.

Sodan beri talaı jyl zymyrap óte berdi. Mal sońynda salpaqtap, osy úıdiń otymen kirip, kúlimen shyqqan Dıka, saǵymdaı buldyraǵan aldamshy úmitten múldem kúderin úzdi.

Olaı-bulaı ótken adamdar burynǵy ádetpen Dıkany ortaǵa alyp, áıel jaıyn sóılese qalsa, Qarasaı olardyń betin qaıyryp tastaıtyndy shyǵardy: — Sender de erikken ekensińder. Bul dúleıge ne qylǵan tegin jatqan qatyn. Ózi aıaǵyn áreń alyp shubatylyp júrgen bul keshsheni, shalyq bolmasa, esi durys adam qaıtsin, — dep Dıkany múldem iske alǵysyz etip, jerlep tastaıdy. Dıka da kele-kele «qatyn túgil bas qaıǵy» degen qamytty birjola kıdi. Biraq ony sypyryp tastar dármen joq. Barar jer, basar taý tabý onyń nıetine de kelmegen nárse. Áıteýir as sýy mol úıde túıtpektep tirshilik ete berdi.

Qazir osy ómir jolyn kóz aldynan ótkizip, taýsyla egilip otyr. Myna qara jaýyn astynda saıasyz qalǵan Dıka, ómirde de esh panasyz ekenin oılaǵanda ishi odan saıyn qaltyraıdy.

Nóser baǵanaǵydan da qatty. Aǵash ishi endi alańqy jerdeı tasyrlap ketti. Omyryla qulaǵan quz-jartastaı tónip kelgen qoshqyl bult arasynan qulaqty jaryp jibererdeı shatyr-shutyr etil ot jarqyldaıdy. Aspandy tilip ótken jaı oǵy oń jaq búıirdegi jylǵaǵa baryp tústi. Maljan aǵashynyń ishi de kúndizgideı jarq etkende, qalbańdap kele jatqan áldekimniń tulǵasy kórindi. Úreıli adam ashshy únmen:

— Dıka, qaıdasyń, Dıka, — dep qaldy. Áıel daýsy.

Bul Aqbópe edi. Dıkanyń uzaı qoımaıtynyn biletin Aqbópe aýyz úıde ilýli turǵan shekpendi qaryna ile salyp izdep shyqqan. Bar aǵash túbin únsiz tintip kele jatqan Aqbópe, kún jarq etkende baryp daýsyn shyǵardy.

Jaýyn astynda qara túndi jamylyp, jalǵyzdyqtan qulazyǵan Dıka artynan izdep shyqqan Aqbópeni kórgende, muńyn shaqqan sábı balasha kemseńdep, múldem bosap ketti. Órim-órim kóılekpen ǵana otyrǵan Dıkanyń ústine shekpen jaýyp, Aqbópe de onymen qosa egildi.

— Ekeýmiz de qudaı aıamaǵan sorly ekenbiz, baǵymyz ashylmaǵan sormańdaı ekenbiz, — dep, Dıkany óziniń týǵan aǵasyndaı qushaqtap, ishtegi jalyndy kóz jasymen shyǵardy...

— Qaıteıin, meniń qolymnan ne keledi?! Men sekildi aldy-artyńa qaraıtyn, aıaǵyńa oralǵy bolar eshkimiń joq. Ket bul úıden. Ana shal otyrǵan jerde bul úıden endi esh opa taba almaısyń.

Aqbópe tuńǵysh ret ashyna sóıledi.

* * *

Halel jaýynǵa malshynyp, laısań jolda tıtyqtap úıine zorǵa jetti. Úsh aıaqty motosıklin bıik qaqpaǵa murnyn súzdire taqaltty da, far ústindegi kiltin alyp, qoraǵa ıterip kirgizdi. Úsh dońǵalaqqa birdeı siresken qum batpaq dońǵalaq túbinde shaınasyp, shyqyr-shyqyr etedi. Zildeı aýyr mashınany esiktiń qaltarysyna aparyp qoıǵansha Haleldiń mańdaıynan ashshy ter burq ete qaldy. As úıdiń tabaldyryǵynan attaı bergende aldynan bezekteı shyqqan sheshesi Jámish qana. Ot kósep otyrǵan shimshýirin tastaı berip, balasyna umtyldy:

— Qulynym-aı, aman jettiń be?! Myna qudaıdyń kúni de búgin seldetip ketti ǵoı. Bir jerde qulap qalyp, jazym boldy ma dep zárem ushyp otyr em. Oı, qulynym sol. Sheshinshi tez. Janym-aı, sý ótip ketti-aý. Qurǵaq kıimderińdi aýystyryp kıshi. Aıtqandaı, Aqbópe de kelgen.

— Áh, Aqbópe? — dep áýeli ashshy daýystap qalǵan Halel lezde sýyp, qolyndaǵy qorjynyn usyndy. — Apa, saǵan seılon ákeldim.

— Seılonyń ne, qaraǵym-aý? Ondaı da bar ma edi?

— Aýdanda jurt jabyla alyp jatyr eken. Indııskııden de artyq deıdi.

— Oı, qarashyǵym sol.

— Balalar qaıda, anaý úıde otyr ma? Olarǵa alma aldym.

— Alma!

— Iá, andaǵy qorjynnyń ishinde. Qyzyl jalaýǵa jáshik-jáshigimen kelipti. Jurt talap alyp jatyr.

— Ie-e; endi bári bolady ǵoı bas aman bolsa. Myna Slına kelgennen beri, tipti, adamnyń janynan basqanyń bári túsetin bolypty ǵoı, — dep Jámish qorjyndy sheshe bastady.

— Apa, ákem qaıda? Úıde me?

Qorjynǵa qolyn suǵa bergen Jámish: — oıbaı úndeme, — dep astyńǵy ernin tistedi. Qolymen ymdap, Haleldi qasyna shaqyryp alyp, sybyrlaı sóıledi. — Ákeń ana tór jaqta julyn tutyp jatyr. Osy úıdi búgin alapatymen kóshirip jibere jazdady.

— Iá, ne bop qaldy?!

— Surama. Osy bir maly bar bolǵyrdyń júrgen jeri bizge sor bolyp tıgen joq pa. Qoılar jaýynda yǵyp ketip, bes-altaýyn qasqyr tartypty. Quıryqtary jalbyrap pishende tur. Ekeýi joq. Álgi Dıka baıǵus sory qaınap taıaq jep qaldy. Úıden qashyp ketti.

— Qaıda ketti?! — Haleldiń daýsy ashshy shyqty.

— Qaıda ketsin, o sorly. Úı mańynda tóńirektep júrgen shyǵar.

— İzdeý kerek qoı. Myna jaýyn astynda qaıda baryp panalaıdy, — dep júresinen otyrǵan Halel ushyp tura keldi.

— İzdemeı-aq qoı, janym. Aqbópe ákelgen bolý kerek. Sonda tyǵylyp jatqan shyǵar. Kelinge de búgin shaldyń tili tıdi. O jalǵan, deseıshi, bul shal bárimizdiń túbimizge jeter áli, — Jámishtiń esine Jálel túsip, kózine jas irkilip qaldy. Halelge sezdirmeıin dep, qazandyq astyndaǵy otty úrlegen bolyp kúıbeńdep betin buryp áketti.

Qarasaı kórpe-jastyǵy mol bıik kereýettiń ústine etigin de sheshpesten qulapty. Ústine qara tulyp jamylyp, teris qarap jatyr eken. Halel kirgen soń basyn kóterip, buzaý tumsyq etiginiń julyǵyna qarap, túnere túsip otyrdy. Halelge kópke deıin moıyn burǵan joq, bireý uryp-uryp tastaǵandaı meń-zeń.

Álden ýaqytta baryp qaltasynan múıiz shaqshasyn aldy. Ókshesin bir-eki ret tyqyldatyp urdy da:

— Áı, túkirgishim qaıda?! — dep aýyz úıdegi Jámishke aıǵaı saldy. Betindegi qara qaldaı etip alaqanyna salǵan buıra nasybaıdan bir shymshyp alyp, ústińgi ernine tanaýlata tyqty da, Halelmen tilge keldi. — Iá, mal bazarly boldy ma? Saýda qalaı?

«Saýda» degende keshegi bazardaǵy shaldar kóz aldyna qaıta kelip Halel úndemedi. «Saýdań qurysyn» degisi kelip edi, biraq qara túndeı túnerip otyrǵan ákesinen qaımyqty.

Qarasaı da qaıtyp suramady. Bıik tósekten aýyr denesimen eńserile syrǵyp tústi de, tereze túbindegi úlken abdyraǵa bardy. Qulpy dyzyń etip, qaqpaǵy kóterilip, ar jaǵynan yrsıǵan tisteri kóringende arandaı aýzyn ashqan aıdahardy kórgendeı boldy Halel. Qarasaı túbine deıin qolyn suǵyp jiberip, kishkene sandyqshany alyp shyqty.

Sary jezben qursaýlaǵan jyltyr sandyq, týra ertegidegi sıqyrly sandyq tárizdi. Aýzyn ashsa-aq ishinen kók ala tútin burq etip shyǵatyn sıaqty. Halel ondaı ertegiden qorqatyn shaqtan ketken. Biraq osy sandyqty kórgen saıyn titirkeıdi. Onyń esine aǵasy Jálel túsedi.

Ákesi sandyqty alyp jatqanda, Halel tós qaltasyndaǵy bir ýys on somdyqtardy stol ústine tastaǵan.

Qarasaı saýsaǵyna túkirip, san qoldan ótip eski shúberekshe bosaǵan bir top aqshany maıystyryp, asyqpaı sanady. Eń sońǵysyn qaıyrǵanda betine qan teýip, qaly jybyr etti. Taǵy sanady. Beti taǵy búlk etip, basyn oqys kóterip aldy:

— Qalǵany qaıda?!

Halel úndemedi.

— Qalǵany qaıda deımin?!

— Bary osy.

— Ne deıt... Esiń durys pa?!

— Apama biraz shaı aldym, balalarǵa alma aldym.

— Men seni soǵan jiberip pe edim?

— Bazarda et arzan eken. Ystyqta sasıtyn bolǵan soń, arzanǵa berdim.

— Ne deıt... Aq adal maldyń etin arzan berdim degenshe, meniń etimdi arzanǵa berdim deseıshi. Endi sen qalyp eń bul úıde meniń etimdi jemegen. Shyq úıden. Shyq degen soń shyq! Batyr qarańdy.

Jarmaly esikten syǵalap turǵan Jámish tórge júgire kirip, balasyna umtyldy.

— Jetti, jetti. Bala emes pe. Saýdanyń jaıyn qaıdan bilsin.

— Ket ármen sandalmaı, — dep aqyrǵan Qarasaı áıeline túkirgishti bir-aq atty. Dańǵyr etip domalap, aýyz úıge shyqqan konservi qańyltyry qısalańdap baryp jarty sheńber dóńgeledi de, etpetinen tústi. — Senen mán suraǵan kim bar. «Bala emes pe?» Tapqan ekensiń balany. Ne qylǵan bala. On úshte otaý ıesi. Iegine saqal shyqqansha, mıyna aqyl darymaǵan keshshe. Seniń tárbıeń. Qazdyń balapanyndaı úlpildetesiń kelip. Jurttyń mundaı uly oıdaǵyny orap, qyrdaǵyny qyrady. Men bolmasam kórer edim kúnderińdi. Aýyzdaryńnan aq maı aǵyzyp otyrǵan soń kókirikteriń azǵan eken.

— Járáıdi, járáıdi. Búkil ǵalamda úıin asyrap otyrǵan erkek sen ǵana ma ekensiń.

— Áı, ne tantyp tursyń. — Qarasaı atyp turyp, bosaǵada ilýli turǵan qamshyǵa umtyldy. Qalsh-qalsh etedi. Shashaqtatyp órgen tobylǵy sapty bıshikpen Jámishke tónip keldi. Jámishtiń kózi jasaýrap balasynyń yǵyna tyǵyldy. Dene bitimi názik bolǵanmen suńǵaq boıly, sıraqty Halel birinshi ret anasynyń aldyna qalqan bolyp tura qaldy. Ákesiniń jaǵasynan ala túspese de, sheshesine qol salǵyzar túri joq. «Túkke qaýqary joq dimkás anamdy zábirlegenshe meni ur!» degendeı qasqıyp, kirpigin sırek qaǵyp jasqanbaı tur. Qyzyl shyraıly, bádendi Jámishten aınymaǵan, soıyp qaptaǵandaı Haleldiń kózine kózi túskende Qarasaıdyń júni jyǵylyp, taýy shaǵylyp qaldy. Sonda da kómeıine kelgen sózden aıanǵan joq. — Qutyraıyn degen ekensińder. Kórer em ana basqalardyń turmysyn senderge berse... Jatyrǵa tartqan jigit ońbas. Jatyryń jaman ǵoı, jatyryń. Naǵashy jurtyńnan bir jibi túzý adam shyqqan joq. Sen qaıda baryp ońarym deısiń. Jálelimniń shıregine tatymaıtyn shirik neme. Bolar bala boǵynan. Áý basta-aq bilgem seniń adam bolmasyńdy. Ata balaǵa synshy...

Jámish pen Halel sózdiń artyn estigen joq. Aýyz úıge jylysyp shyǵyp ketken. Tórgi bólmede japadan-jalǵyz Qarasaı qaldy.

Ernindegi saǵyzdalyp qalǵan nasybaıdy saýsaǵymen sypyryp alyp, esikke qaraı atty. Tósek ústine shyǵyp ıyǵy qunysyp, túnerip otyr.

Urys shyqqan úıdiń qazirgi túsi de Qarasaıdyń óńindeı qara kóleńke tartqan. Sáýkelesiniń bir jaq búıirin qara ala kúıe basqan aspa shamnyń jaryǵy da kómeski. Tereze shynysyna syrt-syrt tıip, tómen sorǵalaǵan jaýyn tamshylary da Qarasaıdyń unjyrǵasyn túsirip eki ıinin basyp barady.

Syrt qaraǵanda Jámish kóp nárseniń jetesine jetip túsine bermeıtin, ashýynyń aldy bar, arty joq, ásheıin bir paryqsyz jan sekildi. Qarasaımen qazir sózge kelip qalsa, endi bir aınalǵansha sonyń bárin umytyp, qashan eriniń kóńilin tapqansha báıek bolyp, sonyń qasy men qabaǵyna qarap júrgeni. Biraq, syrt qaraǵan kózge ǵana osylaı. Al, shyndap kelgende ol múldem basqasha: Jámish uzaq jyl otasqan Qarasaıdyń bar minezin, bar qasıetin bes saýsaqtaı biledi. Onyń talaıǵa jasaǵan zábirine de, jurtqa degen aram pıǵylyna da kánigi. Áıtse de sonyń bárin syrtqa shyǵarmaı, ishke túıedi. «Mańdaıǵa jazǵan, qudaı qosqan qosaǵym, endi qartaıǵanda odan ketip qaıda baram» dep, birneshe balanyń anasy bolǵan áıel, endigi jerde ot basy, oshaq basynyń bútindigin oılaıdy. Qarasaıdyń bar qylyǵyn keshiretini de osydan.

Aýyz úıge shyǵyp, keń aǵash tabaqqa et túsirip jatqan Jámish, qazandyq astynda janǵan qı otyna sý shalbaryn keptirip otyrǵan Halelge aqyl aıtyp júr:

— Balam, óz ákeń ǵoı. Renjime. O baıǵus ta qaıtsin. Oǵan da kiná joq. Qaıtip senderdi jetkizem dep bireýmen ursysyp, bireýmen julysyp kún keship kele jatqan joq pa. Búgin ózi qatty keıip otyr. Keıimegende qaıtsin. Bıyldyqqa osy qoranyń astyna qudaı taǵala kárin aıamaı-aq tógip tur. Jálelim ketkennen beri bir ońbaı qoıdyq. Bizge degende jasaǵannyń jeli de únemi terisinen shyǵyp tur ǵoı. Búgin áne, bar qoıdy qasqyr tartyp ketkeni. Ákeń taýyp almasa, túgel aıyrylady ekenbiz... Saǵan uryssa, balam dep ursady, úırensin, ysylsyn dep ursady. Kim balasyn jek kóredi deısiń.

Qaıtymy shapshań Halel anasynyń sózinen soń únemi jadyrap, áldenege ashýlana qalsa artynsha-aq umytyp ketetin. Bul joly qansha jubatsa da, úı ishine naızaǵaı túskendeı oıran-topan bolǵan jańaǵy jaı kóz aldynan ketpeı, tomsyraıa berdi. Balqyǵan temirdeı qyp-qyzyl qı shoǵyna tesile qarap, uzaq oıǵa tústi.

Tamaqqa da tomsyraıyp kelip otyrdy. Stol basynda úsh-aq adam. Úıeme tabaq semiz qoı etin qylpyldaǵan ustara bákimen jartylaı týrap bolǵan soń, Qarasaı Jámishtiń júzine qaramaı kúńk etti:

— Osy úıdiń basqa janyn jer jutqan ba?

— Aqbópe basy aýyryp, jataıyn dep jatyr. Balalar uıyqtap qapty. Jańa et aparyp keldim, — dedi Jámish bir shara sorpany sýytyp otyryp.

— Dıka qaıda? — dedi Halel.

Jámish Qarasaıǵa kóz qıyǵyn tastady da, ún-túnsiz sorpa sapyra berdi. Halel de qaıtyp suramady. Qarasaı da lám degen joq, qolyn tabaqqa saldy.

Úsheýi de osylaı uzaq únsiz otyryp, et jedi. Halel men Jámish qolynyń ushymen anda-sanda bir japyraq etti shymshyp alady da, uzaq tolǵap, zorǵa jutady. Tabaqtaǵy ettiń jartysyn eńserip baryp Qarasaı taǵy da kúńk etti:

— Mashınań qalaı, jaqsy júre me eken?

Halel ózine qoıylǵan suraqqa birden jaýap bere qoımaı, ákesi ish tartyp jibigen soń baryp basyn samarqaý ızeı saldy. Áńgime basy jyly bastalǵanyna Jámish ishteı qýanyp, áke men balany tabystyrýǵa asyǵyp, áńgime jibin úzilip qalmasa eken dep jalǵaı tústi.

— Neshe jyldan beri «motoseklet, motoseklet» dep qoımaı júrýshi eń, aqyry alyp tyndyń ǵoı. Ózi de mashınam-aq eken. Tipti júrgende kóz ilespeıdi. Men ylǵı, qashan kózden tasa bolǵansha jyǵylyp qala ma, qaıtedi dep, zárequtym qalmaı artyńnan qaraılap turam. Haleljan-aý, baıqap júrseńshi. Kim biledi, senim joq. Taıyp ketip, jazym bop júrme. Byltyr Sebkraı jaqta bir jigit motosekilden qulap ólipti. Alla onyń betin aýlaq qylsyn.

Halel úndemedi. Qarasaı kempiriniń jaıma-shýaq sózine ishteı rıza bop, endigi sózdi ol sabaqtady.

— Sózińniń jany bar. Bul ana bir eki aıaqty motosıklden góri ornyqty bolǵanymen, budan da qulap qalýǵa bolady eken. Qobdı jaǵy joldyń qyryna kıligip qalsa, aýdarylyp ketetin kórinedi. Baıqap júrý kerek degeniń jón. Kúzge deıin aman-esen tebe tur. Oqýyńa bararsyń. Barmasań deniń saý bolsa, kúzde bir mashına alyp berem.

Qaı adamnyń bolmasyn ádeti emes pe, mundaı sóz aıtqanda jymyń-jymyń etip, ishteı maquldap, qýanyp otyratyn. Halel qýanǵan joq. Áp-sátte ózgere qalǵan áke minezine tańyrqap, kóziniń astymen urlana qarady. Buryn-sondy ákesinen mundaı syrdy kórmep edi. Nege búıtip otyr?

Halel kóp oılanyp, bas qatyrǵan joq. Ákesiniń ózi-aq bul syrdyń jumbaǵyn sheship berdi.

— Al endi, Jámish, dastarqanyńdy tezirek jınap, tósek sal. Halel uıqysyn qandyryp alsyn. Erteń alagóbeden turyp jolǵa shyǵamyz. Ana qoılardy soıyp, úıtip-búıtkenshe de biraz ýaqyt óter.

Halel basyn kóterip alyp, ákesine tańdana qarady. Biraq, «qaıda baramyz?» dep suraǵan joq. Ony da Qarasaıdyń ózi aıtty:

— Qazir qara joldyń ústi árli-berli júrip jatqan qujynaǵan mashına bolsa da, birinen paıda joq. Bir jerge baraıyn deseń, shoferler qıqaıyp, aıaǵyn qıa baspaıdy. Onyń kóbinen ne paıda, — dep toqtady. — Ana motosıklińniń qobdıyna tórt-bes qoıdyń stági syıatyn shyǵar. Erteń, amandyq bolsa tań sáride shyǵyp ketsek, Ombydaǵy et bazarynyń dál qyzǵan kezinde jetip qalarmyz, ó?

— Qudaı sátin salsa de! — dep Jámish táńirine bir jalbarynyp qoıdy.

— Iá, ózim de aıtyp otyrmyn ǵoı. Qyzyl jalaýǵa Haleldi beker-aq jiberippin. Esil mal tekke ıt jemede ketken joq pa. Ombyǵa barsaq, ınshalla, aqshany kúrep alamyz. Saýdanyń da kózin úıreteıin bir. Keıin óziń-aq baryp oryndap qaıtatyn bolasyń. Qashanǵy saqalym sapsıyp júgire berem. Aıtqandaı, Jámish, aljapqysh, maılyq-sýlyqtaryńdy jýǵan shyǵarsyń. Umytyp ketpeıik. Qazirden bastap býyp-túıip qoı.

— Kóke, men endi bazarǵa barmaımyn, — dedi Halel tosynnan.

— Ne deıt! — bettegi qara qal dir etti. Eki kózi birdeı qantalap, búıi shaǵyp alǵandaı Qarasaı yrshyp tústi. Biraq «ne deıt» degennen bóten eshteme aıtpady. Burq etip tasyǵan ashý áp-sátte qaıta sabasyna keldi. Ornynan turyp aýyz úıge bettegen Haleldi bógedi. Úninde zil joq. — Halel, tura tur. Beri kel... Otyrshy myna araǵa... Men saǵan áke bop bir aqyl aıtaıyn. Tyńda.

Jámish te ıegimen ymdap, «otyr» degen ısharat bildirdi.

— Iá, ne aıtasyz?

— Sen ǵoı, endi bazarǵa barmaımyn dep at-tonyńdy ala qashyp tursyń. Sózińniń tórkinine túsinemin. Alǵashqyda sen túgil myna men — ákeń de kóndige almaǵanmyn. Tuqymymda bul kásippen aınalysqan adam bolmaǵan soń men de tosyrqap júretinmin. Biraq mańdaıǵa jazǵan kásip joq. Qazirgi zaman aqsha zamany. Kimniń qaltasy qalyń, sol bedeldi, sol ótimdi. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» deıdi qazaq. Burynǵylar bilmeı aıtpaǵan. Endeshe aqshanyń kózin tabatyn jigit bazardan bezbes bolar. Aǵań Jálel tiri bolǵanda, qaıda baram deseń de erikti ózińe beretin edim. Basyń aýǵan jaqqa tarta berer eń. Jas bolsa kelip qaldy, osy qara orman endi saǵan qalmaǵanda kimge qalady. Men óz qaraqan basymnyń, myna Jámishtiń qamyn oılap júrgem joq. Oılaıtynym, túsine bilseń, seniń qamyń. Shańyraqqa ıe bolar shaqqa jettiń.

— Bazarsyz-aq úıdi asyraýǵa bolady ǵoı. Saýda jasamaǵandar da ashtan ólip, kóshten qalyp jatqan joq. Búkil el bolyp, abyr-sabyr jumys sońynda júrgende, men osy úıdiń sharýasymen ǵana júrmekpin be, Byltyr mektepti birge bitirgen balalardyń bári qazir sovhozdarda jumysqa ornalasypty. Tyń kóterýge kelip jatqan jastar anaý. Tipti uıat ózi, — dep Halel qabaq shytty.

Qarasaı onyń sózin salǵyrt tyńdap, jymıyp otyrǵan. Shydaı almaı myrs etti. Kúlkisinde yza bar.

— Halel, sen óziń áýeli osy úıdiń ishine kózińdi salshy, — dep tórt qabyrǵadan ıne shanshar jer qaldyrmaı ustaǵan qyzyl ala, kók ala batsaıy, masaty kilemderdi qolymen aınala kórsetti. — Qudaıǵa shúkir, bul baılyq eshkimniń úıinde joq. Jańaǵy aıtqan balalaryńdy bilem. Olardy qaıbir jetiskennen jumysqa berip otyr. Týmysynda ishse asqa, kıse kıimge jarymaǵan, sińiri shyqqan nemeler qarshadaı balalarynyń kózinen sorasyn aǵyzyp qara jumysqa salyp qoıypty. Óıtpese qaıda baryp kún kóredi. Al seniń ishkeniń aldynda, ishpegeniń artyńda, olar saǵan teń be. Teńińdi taýyp sóıle. Selına dep kelip jatqandardy da kórip júrmiz. Olar da qaıbir qımasy qyshyp keldi deısiń. Bári áıteýir bir qulqynnyń qamy. Qarasaı «sen de maquldap, birdeme deseńshi» degendeı Jámishke oqty kózimen bir qarap qoıyp edi, ol da jalma-jan qosyla ketti:

— Iá, balam, qolǵa kúrek ustadyń ne, saýda jasadyń ne, bári bir kómeıdiń qamy.

— Apa, — dedi Halel. Endi ol ákesine batyp aıta almaı otyrǵan kóńilindegi oıyn sheshesine jaıyp saldy. Erkin sóıledi. — Men de bala emespin, túsinip otyrmyn. Bári kún kóristiń qamy deısiń. Eger qur ishken as, kıgen kıimge máz bolyp ózimizben ózimiz bola bersek, onda adamdyq qasıetten ne paıda.

— Senińshe adamdyq qasıet nede sonda? — dedi Qarasaı. Jaı, sabyrmen otyryp surady. Halel ákesine qaraǵan joq. Jámishpen ǵana jeke áńgimelesip otyrǵan sekildi, sodan kózin almaı sóıleı berdi.

— Apa, men aldyń kúni aıdalada balonym jarylyp uzaq otyryp qaldym. Joldan shyǵyp, dońǵalaqqa mantırovka degen bolady, sony jasaı almaı otyr em, «Jańa talaptaǵy» shopr Ospan mashınasymen kele qalmasy bar ma. Ekeýlep otyryp lezde jóndedik. Ospan shylym tartyp otyryp, motosıkldegi etti kórip qaldy. «E, et satýǵa barady ekensiń ǵoı. Jálel ólgesin, endi Qarekeń seni baýlı bastaǵan eken. Shirkin-aı, sen de qor bolmasań ıgi edi» dep meni qolǵa aldy. Men ne derimdi bilmeı sasyp qaldym.

— E, ne sasatyny bar. Ondaılarǵa: «seniń sharýań qansha» dep sazaıyn bermeısiń be. Ol bir júrgen qaramaı shelek. Kóre almasa, tuz jalasyn! — Qarasaıdyń zyǵyry qaınap, kózi shatynap ketti.

— Sodan, — dedi Halel taǵy da sheshesine, — maǵan kóp aqyl aıtty. Senderdeı kúnimizde osy kolhozdy quryp, ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, keshegi soǵysta da talaı qıynshylyqty bastan keshirdik. Al sen bolsań dardaı jigitsiń. Bir jyldaı qur salpaqtap júrdiń. Elińe, jurtyńa tıgizer paıdań joq. Bul qalaı? — dep ózimdi qatty uıaltty.

Qarasaı tómen qarap úndemedi. Óńi órt sóndirgendeı tútigip barady. Tistenip otyrsa kerek, jaq súıegi búlk-búlk etedi.

Sol dalada otyryp Ospan: «Anany kóremisiń», — dep Halelge jyrtyndy túbinde júrgen sarshunaqty kórsetti: «Tańnyń atýy, kúnniń batýy onda damyl joq. Qarashy ózin, qazir de ol shóp tamyryn jınap júr. Erteń egin shyqqanda bıdaıdy urtyna salyp tasyp, qysqy azyǵyn úıip alady da, qys boıy ininde jem jep, jazǵa qońyn bermeı shyǵady. Onyń azyǵynan, istegen eńbeginen basqa haıýanatty bylaı qoıǵanda, óziniń kórshilerine tıtimdeı paıdasy joq. Naǵyz parazıtter. Sen sovet mektebinen oqyǵan balasyń, oılashy óziń. Sizdiń úı de osy sarshunaqtyń inine uqsamaı ma? Oılan. Halqyna paıda keltiretin azamat bolýdy oıla!» — dep, mashınasyn minip júrip ketti. Biraq qazir muny Halel aıtqan joq. Únsiz oılap otyrdy da:

— Shynynda da shopr Ospan aqyl ıesi adam, — dedi úlken kisishe.

— Qysqart endi, — Qarasaı budan ári tyńdaýǵa shydaı almaı aqyryp jiberdi. — Úıine jetpeı jatyp tóbetshe mańqyldaýyn munyń. Munyń bilgishine ne beresiń. Aqylshyny tapqan ekensiń. Ǵumyr boıy mańynan benzın ıisi ańqyp júretin Ospannan ónege alǵansha, jibi túzý bireý aýzyńa túspegeni ǵoı. Jaýyr atqa qotyr at úıir. Jaman shopr Ospan aqylshy bolǵan soń, zamannyń azǵany da. Bylshyldy doǵar da, uıyqta. Erteń jolǵa júremiz.

— Joq, men endi barmaımyn, kóke.

— Barmasań bul úıdiń de qarasyn kórme! Ket onda bul úıden.

* * *

Otaý úıde ondyq sham sónbepti, biltesi tómen túsip syǵyraıyp tur. Buryshtaǵy nıkeldi kereýetine qısaıǵan Halel shamdy úrleıin dep qaıtadan ornynan turyp edi:

— Sóndirmeı-aq qoı, tura bersin, — dedi Aqbópe. Áli uıyqtamapty. Ár jeri qopsyp túsken tóbe sylaýyna tesile qaraǵan qalpy uzaq jatty. Ne oılap jatyr eken? Atasymen búgingi tús shaıysyp qalǵany esinen shyqpaı jatyr ma? Álde tórkininde kóp aıaldamaı qaıta oralǵanda Haleldiń kele kirip-shyqpaǵanyna renjip jatyr ma? Arasyna shylaý tura bastaǵan tóbe syrǵaýyldarymen ózinen áldebir uqsastyq tapqandaı qarap, qara kóleńke bólme ishindeı kóńili kúńgirttenip jatyr-aý. Halel osyny oılap uıyqtaı almady. Aqbópeni birese aıaıdy, birese áke qosqan qosaǵynan jas bala qysylady. Ne isteý kerek?

— Halel! — dedi bir kezde Aqbópe. Halel óz atyn tuńǵysh ret estigendeı tosyrqap, sumdyq birdemeniń aty atalǵandaı úndemedi. — Áli uıyqtaǵan joqsyń ba?

— Joq... Uıyqtaı almaı jatyrmyn...

— Men de.

Halel endi Aqbópe kinálasatyn shyǵar dep oılady.

— Halel, sen búgin osy úıde ne bolǵanyn bildiń be?

— Bildim. Men de biraz sóz estidim. Kókem birtúrli bop ketipti. Aýzyna bazardan basqa sóz túspeıdi.

Aqbópe kúrsindi.

— Kókem ǵana emes, meniń ákem de... Ekeýin de bir qalyppen soqqandaı.

Taǵy da únsizdik. Jer maıy azaıǵan sham ólýsirep, mysyqtyń kózindeı jyltyraıdy. Aqbópe tósek ústinen qolyn sozyp, biltesin shyǵardy.

— Iá, saǵan ne qylmaısyń deıdi.

— Saýdanyń qybyn bilmeısiń, nashar, ynjyqsyń deıdi. Onysynyń jany bar. Shynynda da bazarǵa qyrym joq. Erteń Ombyǵa baramyz dep otyr.

— Sen barasyń ba?

— Joq. Barmaımyn dedim. Sol úshin ǵoı urysqany. Barmasań, ket bul úıden deıdi.

— Ketkende qaıda barasyń?

Halel úndemedi. «Aspan asty keń ǵoı» deýdi laıyqsyz kórdi.

— Óziń bil, Halel. Kisi aqylymen baı bolǵannan, óz aqylyńmen jarly bolǵanyń artyq. Maǵan salsań aıtarym: keshegi Jáleldeı qor bop ótkenshe, kópshilikpen birge berekeli bir jumystyń basyn shalǵanyń durys. Bala emessiń. Keleshegińdi oıla. — Aqbópe taǵy kúrsindi. Uzyn ish kóıleginiń eteginen tolyq aq baltyry jaltyrap tóseginen tústi de, shamdy úrledi. Jata berip taǵy kúńk etti. — Aıaǵyńa... oralǵy bolar dep oılama. Esińde bolsyn. Endigisin óziń bil.

* * *

Halel alagóbeden oıanyp, kıinip aldy. Kesh turatyn úıiniń tańerteńgi asyna da qaramaı, týra sovhoz dırektorynyń keńsesine bettedi.

Bul kezde sovhoz basshylarynyń tórt kózi túgel eken. Bári de Morgýnnyń stolyn qorshap, áldebir jospar jaıyn sóılesip otyr.

Esik qaǵyp, sypaıy basyp kirgen Haleldi kórip, basyn kótergen dırektor:

— A, nash zagotovıtel, biz qazir májilis quryp otyr ek. Ashana bastyǵymen baryp sóıles. Et máselesin sol adam sheshedi, — dedi de, qaıta qaǵazyna úńildi.

Haleldiń beti dý etip, esikti tars jaýyp shyǵa jónelgisi keldi. Dırektor ony mazaq etkendeı kórindi. Shynynda da «zagotovıtel» degen sózdiń astary jaman, kekesin sóz edi. Áıtse de, juqa tanaýyn keýlep kele qalǵan ashýyn tejep, Halel únsiz tura berdi. Tyǵylyp, býlyǵyp tur.

Otyrǵandar onyń shyqqan, shyqpaǵanyn baıqaǵan joq. Qurylys materıaldarynyń jetispeýi týraly, Tuǵyrjaptan ashylǵan karerden aq tas tartý jóninde uzaq áńgimege kirisip ketti. Álden ýaqytta baryp shydamy taýsylǵan Halel, ózin «mensinbeı», kózine de ilmeı otyrǵan bastyqqa ashshy til qatty.

— Men de adammyn ǵoı. Bir mınýt ýaqytyńyzdy nege bólmeısiz?!

Ashyna sóılegen balaǵa bári de jalt qarady. Biraq murnynan shanshylyp, ár mınýtyn bir saǵatqa balap júrgen dırektor onymen sóılesip otyrýǵa ýaqyty joqtyǵyn. sezdirip taǵy da qysqa jaýap berdi.

— Qymbattym, men saǵan aıttym-aý deımin. Ashanaǵa bar da...

— Ashanańyzdyń maǵan qajeti joq.

— Endi ne kerek? Másokombınat ashaıyn ba?

Halel jylap jibere jazdady. Namysqa býlyǵyp kózine jas úıirilip, aýzyna sóz túspedi. Sonda ǵana Morgýn óziniń aǵat ketkenin túsinip, endi jumsaq sózge kóshti.

— Iá, aıta ǵoı, ne týraly kelip ediń?

Halel bógelip turyp, zorǵa degende jónin aıtty.

— Sizden qyzmet suraı keldim.

Otyrǵandar bir-birine tańyrqaı qarasty.

— Sen Qarabettiń balasymysyń? — dep Raıhan, bas ızegen Haleldiń tula boıyn bir súzip ótti. Boıy bıik bolǵanmen súıegi názik, qyzyl shyraıly Haleldiń túsine qaraǵanda qyz minezdi, jýas ári sabyrly ekeni kórinip tur. Tek kishirek kelgen qalyń kirpikti kóziniń túkpirindegi ushqyndaǵan ot qana tomaǵa-tuıyq ishte jatqan jiger baryn sezdirgendeı. «Óńiń Jámishke tartqan eken» dedi ishteı.

— Iá, bizge adam kerek. Ne qyzmet istegiń keledi? Sen sekildi jas jigitterge zárýmiz.

— Ózim de bilmeımin, qandaı jumys isterimdi. Eger shoferlik jumys bolsa...

— Pravoń bar ma edi?

— Jo-joq, — dep Halel kúmiljip qaldy. — Byltyr mektepke mashına júrgizý úıirmesine qatysyp em.

— Shynynda da, bizge shoferler jetispeıdi. Jaqynda taǵy jıyrma shaqty jańa mashına alamyz. Tegi bizdiń sovhozdan avtorota ashylmaqshy. Eger osy sekildi jastardy jedel oqytyp jiberip shoferler daıyndamasaq bolmaıdy, — dep Raıhanǵa qarady Morgýn.

— Endeshe bul balany bir-eki aı tájirıbeli shoferge qosý kerek, eger talaby bolsa, ar jaǵynda ózi jeke mashına alyp, júrgizip ketpeı me, — dep Raıhan qolyna qaǵaz alyp jaza bastady. — Buıryqty dırektor keıin shyǵarar. Qazir myna qaǵazdy Morozov degen zavgarǵa apar. Ázirshe kómekshi bolyp isteısiń, jarty eńbekaqy alasyń. Qalaı, oǵan razymysyń?

— Árıne, — dep Halel kózi kúlimdep, qýanyp ketti. Tap bulaı tez oryndalar dep oılamap edi.

Keńseden shyǵysymen tura júgirip Tamaraǵa baryp, qýanyshyn jetkizgisi kelip turdy da, joq, keıin aıtarmyn dep garajǵa tartty.

Morozov kózildirikti, qasqa bas, tapal adam. Kózildiriginiń ústinen qaǵazǵa bir, Halelge bir tesile qarap sál oılanyp turdy da:

— Syrttaǵy mashınalardyń ishinen Derágın degen jigitti shaqyryp ákel, áli reıske kete qoımaǵan bolar, — dedi.

Qaz-qatar turǵan sý jańa mashınalardyń qasynda shoferlerdiń biri sý quıyp, biri ot aldyryp jantalasyp júr. Jolǵa shyǵar aldyndaǵy ádettegi ábiger. Halel árqaısysyna bir baryp, Derágındi izdep júr. «Ana jaqta, 13-nomer» degen silteýmen mashınalardyń arasyna kirip ketti. Bir garajdyń mashınalarynyń alǵashqy nomeri kóbinese birdeı bolyp keletindikten, shoferlerdiń tek sońǵy nomerin ǵana aıtatynyn Halel biletin. Endi sol «chertova dújınany» izdep tapty. Úlken temir kýzovynyń syrtyna 10—13 dep jazylǵan ZIL mashınasynyń radıator qaqpaǵy ashyq, shoferi astynda shalqasynan túsip jatyr. Tárizi eńgezerdeı jigit eken, kelepandaı aıaǵy syrtta salańdap, vınt buraǵanda birge qımyldaıdy. Halel júreleı otyryn, eńkeıip qarap edi. Áýeli kórikshe kóterilgen ór keýdesindegi buıralanǵan sabalaq júnge kózi tústi. Maıkesheń jigittiń bileginiń bulshyq eti bultyń-bultyń oınaqshıdy. Halel atyn ataı berip, júzine kózi túskende tilin tisteı qoıdy. Júregi muzdap ketti. Túneýgi joly traktor qasynda kezdesken jigit. Tap sonyń ózi. «Sen boqmuryn qolyma bir túsersiń» dep kijingeni áli qulaǵynda tur. Qazir kórse mashınanyń astynan gúr etip arystansha edireıip shyǵa keletin sekildi. Haleldiń manadan bergi qýanyshy áp-sátte sý sepkendeı basyldy.

Erkin jumys istep, el qatarly júrem degen oıyn myna jatqan aıýdaı jigittiń susy basyp ketti.

Halel boıyn jazyp, keri sheginip ketpekshi bolyp, oıǵa qaldy. Biraq sol túni Tamaranyń aıtqany da esinde: «Sen olaı qorqytpa, bul da sen sekildi jigit, baıqa!» dep Haleldi onyń aldynda kótere sóılegeni qaıda.

— Seniń famılıań Derágın ba? — dep, ol tistene turyp shoferdiń aıaǵynan túrtip edi:

— Derágın bolsa she?! — dep mashına astyndaǵy jigit gúr ete qaldy.

— Seni Morozov shaqyryp jatyr.

— E, meni saǵynyp otyr ma eken? Ózi nege kelmeıdi, nemene, sen kýrermisiń? — dep mashına astynan sozalań tura berdi.

Halel ishteı: «barmasań, barmaı-aq qoı» dep onyń júzin kórgisi kelmeı, syrt aınalyp júre berdi. Tezirek baryp basqa adamnyń qasyna qos dep Morozovtan ótinbekshi. Biraq, artynan ergen Derágın:

— Áı, toqtaı tur! — dep bógedi. Qolynyń maıyn shúberekpen súrtip, qatarlasa bere Haleldi kórgende bajyraıyp, kózi jypylyq atty.

— Kógershinim, men seni bir jerde kórgen sekildimin, umytpasam...

— Kórsek kórgen shyǵarmyz...

Morozovtyń sózin estigende Derágın kózin syǵyraıta, súzile qarap, mıyǵynan kúldi:

— Vot tebe na, súrprız! Nemene men jalǵyz ózim bir mashınaǵa jetpeımin be? Bul kim, maǵan kómekke kelgen adam ba?! Bul ne mazaq? Men nadzıratelsiz-aq jumys isteı alam.

— Vasá, men seni tájirıbeli shofer dep ádeıi qasyńa qosyp otyrmyn. Bir-aq aı úıretesiń. Sodan soń ózi jeke mashına alyp júrgizip ketedi, — dep Morozov kózildiriginiń ústinen salqyn qarap, bir jaǵy ótinish etip surasa, ekinshi jaǵynan ámir ete sóıledi. Kishi qoltoqpaqtaı bolsa da, tildi, susty adamnyń aldynda shoferler yǵyp júretin. Qansha bir ezý bolǵanmen Vasá Derágın da endi qarsy daý aıta almady.

Óziniń ıyǵynan ǵana keletin Haleldiń basynan aıaǵyna deıin ótkir kózimen jaratpaı bir sholyp ótti de:

— Júr! — dep qońq ete qaldy.

Moıny quryqtaı, kesek deneli, jaýyryndy Vasányń sońynan mástektiń qasyndaǵy taı qusap Halel erdi. Boıynda sál úreı bar. Biraq onysyn sezdirgisi kelmeı keń adymdap, erkin basyp, qabaq shytpaı jaırańdaǵan bolady.

Vasá mashınanyń qasyna kelisimen kabınadaǵy kishkentaı qobdıshadan pýtevka alyp, Halelge buryldy:

— Ana otyrǵyshtyń astynda shprıs bar, zapravshıkke baryp maı toltyryp al da, mashınany túgel maıla, — dep dúńk etip, dıspecher bólmesine qaraı aıańdady.

Halel mashına maılaýdy bilmeýshi edi, shprıske maı toltyryp alǵan soń mashına qasynda daǵdaryp turyp qaldy. Motosıkl rýli men artqy ershik astyndaǵy amartızasıalarǵa, dońǵalaqqa maı jiberýdi bilgenmen, mashınanyń jóni bir bólek. Biraq Vasá ózi bilip túsindirmegen soń, odan suraýǵa namystanyp únsiz qalǵan. Qazir taýdaı ZIL-diń asty-ústine shyǵyp, motoryna basyn tyǵyp, mańdaıynan shyp-shyp ter bilindi.

Derágın qaıta oralǵanda ústi-basy maı-maı bolyp, mashına astynan eńbektep shyqqan. Penjeginiń syrtyna shyǵarǵan aq jaǵaly kóıleginde saý-tamtyq joq. Bet, muryn, mańdaıyna salıdoldy ádeıilep jaqqandaı aıǵyz-aıǵyz, eki kózi ǵana jyltyraıdy. Sonda da syr bermeı tur. Vasá da ony sezbegen qalyp bildirdi. Mashınany qalaı maıladyń dep te suraǵan joq, kýzov jaqtaýyna ilgen búıiri maıysqan qańyltyr shelekti alyp Haleldiń aldyna dańǵyr etkizip laqtyryp jiberdi.

— Bar, sý alyp kel. Radıatorǵa sý quı.

Halel júgirip baryp jańa qazǵan qudyqtan sý ákep, radıatordyń turbasyna lyqyldata quıdy. Jarty shelek quımaı jatyp aýzy-murnynan shyǵyp shúpildegen sý týrbadan asyp ketti.

Derágın Haleldiń názik bileginen shap berip ustaı alyp:

— Araq iship kórip pe ediń? — dedi betine zárlene qarap.

— Joq, ıá... — Halel ony nege suraǵanyn túsinbeı qaldy.

— Eger ishseń, aýzyńa lyqyldatyp quıa beresiń be, álde jutasyń ba?

Halel ne dep jaýap bererin bilmedi.

— Radıatordyń turbasy da seniń ana kómekeıiń sekildi. Saýyldatyp quıa berseń shashalyp qalady, syzdyqtatyp quı, — dedi Vasá kabınaǵa kire berip.

Shynynda da turbadaǵy keńirdekten tolǵan sý bir-eki búlk-búlk etip saqınalana berip, ishke qaraı qoryldaı jóneldi. Halel endi shelektiń maıysqan jaǵymen syzdyqtata quıyp edi, radıatordyń keńirdegi tarsyldap juta berdi.

Bir shelek sýdy bir-aq simirdi.

Derágın Halelge qaıda baratyn jónin de aıtqan joq. Qasyna salyp alyp, tartyp otyrdy. Halel tańerteń orazasyn da ashpaǵan, biraq ony aıtqysy kelmedi.

Súıtip, tuńǵysh ret reıske shyqty. Osynyń bári oılamaǵan jerde aıaq astynan bolǵany sonsha, Halel tipti jumysqa ornalasqanyna sener-senbesin bilmeı, úıine bas suǵyp kirýge de murshasy kelmeı jolǵa shyǵyp kete bardy.

Tuǵyrjaptyń jalańash buırattary gúrs-gúrs jarylyp jatyr. Dınamıt qoıǵan jer astynan aq tastar kesek-kesek atylyp, aspanǵa burq etip shashýdaı shashylady. Tus-tustan aǵylǵan «Qyzyl jalaý» sovhozdarynyń mashınalary sary baýyr qyrqalardyń ústin shımaılap, aıqysh-uıqysh jol tartyp tastapty.

Derágın men Halel karerden bir mashına taspen qosa, tabyt ala qaıtty. Tabyt ishinde adamnyń qýraǵan súıegi.

Japan túzdegi jalǵyz molany arshyp, laqatsyz tik qazǵan taıyz kórden terisi aǵyp ketken aq qańqany qapqa orap salǵan Kúrgereı. Aýdan ortalyǵyna baratyn Mopgýnnyń mashınasyn buryp ádeıi kelgen qart, aýyr tabytty jalǵyz ózi ıyǵyna kóterip Derágınniń ZIL-ine saldy. Ózi kabınaǵa otyrǵan.

— Iá, balam, sen qaı jerdikisiń? — dedi jolǵa shyqqan soń Halelge burylyp.

— Kúrgereı ata, men Qarasaıdyń balasymyn ǵoı.

— Á-á, — dep jol boıyna qaraǵan Kúrgereıdiń júzi salqyndaı qaldy. — Qarabettiń balasymyn de! Jálelden keıingisin be?

— Iá.

— Jámish shesheń aman shyǵar? Ne bul? Sovhozǵa jumysqa turǵanyń ba? Álde myna karerdi qyzyqtap, kórýge keldiń be?

— Jumysqa turdym. Búgin ornalastym. Tas tasımyz.

— Solaı de.

— Ata, tabyttaǵy kimniń súıegi, bul mańda neǵyp jalǵyz jerlengen adam, — dedi Halel.

— E-e, balam, qaı jerdiń sýy tartsa, sol jerde qala bermek adam balasy. Bul meniń bir týysym edi. Talaı jyldan beri qazaqshylyqpen ala almaı kelip ek. Endi men de qansha jasar deısiń. Tym qurysa ekeýmizdiń zıratymyz bir jerde bolsyn dep ákele jatyrmyn, — dep Kúrgereı qart jeńil kúrsindi. Týysynyń kim ekenin Halelge aıtpady. — Karer ashylǵannan beri Tuǵyrjaptyń jerin shuryq-shuryq tesip jatqan kórinedi. Baıqamaı taspen birge molany da qoparyp jiberýi múmkin ǵoı. Sodan qorqyp júrýshi em, búgin sáti túsip ádeıi keldim.

Budan ári Kúrgereı qart úndemedi. Jol boıynda aǵylyp jatqan mashınalarǵa qarap otyryp osy dalada sonaý bir jyldardaǵy janyn shúberekke túıgen kezi, tabyttaǵy adam ómiri kóz aldyna keldi. Túneýgúni ony da Jantasqa jyr ǵyp aıtyp edi.

Kúrgereı qarttyń úshinshi jyry

Egin órtenip ketken jyl Balta aýlyna asa bir aýyr jyl boldy. El qatty taryqty. Soqada yńyrshaǵy aınalǵan kedeı aýlynyń birazy Sulý murttan irgesin aýlaq salyp, endi qaıtyp onyń yrqymen júrmeıtin boldy.

Órttiń Maljan aýlynan kelgen sýyq qoldan shyqqany aıdan anyq edi. Biraq kózben kórip, qolmen ustamaǵan soń ne deısiń. İshten tynǵannan basqa shara joq.

Sol jyly Sulý murt ta amalsyzdan aılaǵa kóshti. Záredeı ókpe, kegi joq adamsha Maljandy saǵalap, qysty kúni jylqyshy bolyp alǵan. Biraz júrip senimine kirgen soń, juma saıyn kóp jylqynyń ishinen eń semiz degen eki-úsheýin urlap, túndeletip jetkizip tastaıdy. Men jıren atqa qosaqtap alyp bir túnniń ishinde Sharbaqkól, Moltaıǵa aparyp, astyq, ol-pulǵa aıyrbastap toǵytyp jiberemin. Taǵy da ury bolyp aldyq. Maljannan osylaı kek ala bastap ek, munymyz da uzaqqa barmady, sezikti bop qaldyq. Aqyry, bir qatty boranda Sulý murt bir úıirli jylqymen yǵyp ketip, bir jumadan soń tabyldy. Jylqysy joq. Tekeniń soryna túsip ketipti. Sulý murttyń bul sońǵy amaly eken. Bir kóldiń qamysyna matap ketken jylqylardy eki-úsh ákep, sol túnniń ishinde jaıratyp soıyp tastadyq. Ár úı múshelep bólip alyp, jerge kómip, terilerin órtep jiberdi. Bul da bolsa talǵajaý. Jazǵa shyǵýǵa sep.

Malynyń tóleýin ala almaı kijinip, izinen adasqan Maljanǵa kelesi jaz izdegenge suraǵandaı boldy. Ataqty ıýn jarlyǵy burq ete qalǵan, ý-shý bop balasynan aırylǵan az aýylda ne qaýqar bar, esh qarsylyq kórsete almady. Yzaly Maljan eń birinshi tizimge Sulý murtty iliktirip qoıa berdi.

— Endi elge sen bas-kóz bol. Raıhanjanymdy saǵan tapsyrdym. Hat tanyp qalyp edi. Shamań kelse qaladaǵy oqýynan qaldyrma, — dep ol kezde onǵa kelip qalǵan Raıhandy maǵan tapsyrdy. Sulý murt kete bardy. Sodan habar-osharsyz ketti.

Kúrgereı qart tereń kúrsindi. Áldebir aýyr oqıǵa esine túsip, jalpaq jaýyryny gúdireıip únsiz otyr. Taǵy da trýbkasyn alyp temeki tartty.

Endi saǵan Sulý murtpen sońǵy kezdesýimdi aıtaıyn.

Ýaqyt jyljyp óte berdi: patsha taqtan taıdy, ýaqytsha úkimet qulady, bólshevıkter keldi úkimet basyna. Azamat soǵysy bastaldy. Osynyń bári moıny alys jatqan Balta aýlyna alystaǵy áýpildek únindeı talyp, talmaýrap jetedi.

On segizinshi jyldyń qara sýyq kúzi edi. Bir kúni Omby jaqtan saý etip bir top soldat jetti. Bir tyqyrdyń taıanǵanyn ish sezedi. Biraq kimnen surarsyń. Tipti aq jaqsy ma, qyzyl jaqsy ma, qarańǵy elge aıyrý qıyn. Kelgen soldattardan shet pushpaqtap suraıyn deseń, olardyń ózi kózge kóp túse bermeıdi.

Az ásker baı aýlynda jatyr.

Bir kúni meni sol aýylǵa shaqyrtty. Eki soldatpen Qarabet keldi. Ol kezde on segiz-on toǵyzdardaǵy Qarabet ákesine úlken ulyq qonaqqa kep jatqandaı tyrashtanyp, mań-mań basady. Pań. Basyna aqtyń fýrajkesin qoqyraıtyp, beline qylysh asynyp alǵan. Saraıda is soǵyp jatyr em, eleýreı kirdi:

— Áı, Kúrgereı, tasta andaǵylaryńdy. Ofıserdiń ózi shaqyrady. Tez jetsin. Áıtpese jelkesin qyrqyp basyn ákelińder dep jiberdi, — dep yrjyń etip qasyndaǵy soldattardy arqalanyp qoqılanyp qoıady.

Maljan aýlyna qaraı kele jatyp qasyndaǵy soldattardan suraımyn:

— Sender kimsińder? Qaıdan kelgen soldattarsyńdar?

— Biz belogvardeestermiz, — deıdi bireýi masattanyp. — Kolchaktyń soldattarymyz. Bólshevıkterdi qurtyp, orys ımperıasyn qaıtadan qalpyna keltiremiz.

Tegi jattap alǵan sózderi bolýy kerek, aýzy-aýzyna juqpaı asqaq sóılep keledi. Maǵan bári qarańǵy. Tek «orys ımperıasyn qaıtadan qalpyna keltiremiz» degenine tańmyn. «Qalpyna keltirgeni» qalaı?

Maljannyń jer úıine jete bergende álgi soldat Qarabettiń belindegi qylyshyn ózi alyp:

— Seni ofıser Kýropatkın shaqyrǵan. Osy úıde otyr, — dep syrtta qala berdi.

Tórgi úıge kirdim. Jer stoldyń qasynda astyna eki jastyq salyp otyrǵan taýdaı ofıser meni kórgende, ornynan ushyp kete jazdady. Meniń de tula boıym túrshigip ketti. Samogondy qymyzben aralastyryp iship kózi qantalap otyrǵan tyrtyq bet Kaban.

— Kaban?

— Iá, baıaǵy Ombydaǵy urylardyń atamany Kaban. Baıaǵyda iz-túzsiz ketkenimdi umytqan adam sekildi. Ol týraly eshteme qozǵaǵan joq.

— Oı, Grısha, sen ekensiń ǵoı. Otyr myna jerge, — dep qasynan oryn usyndy. Meni kózine de ilmeı, sálemimdi de kerek etpeı ernine nasybaı sala bergen Maljan baı qoly jez murtyna jabysyp qalǵandaı kirpik qaqpaı maǵan tesireıip barady.

— Kúrgereı, sen myna bastyqty biledi ekensiń ǵoı, — dep maǵan lezde jyly ushyrap, Kabanǵa qarap jymyńdaı bastady. — On nash aýylnyı shalabek. Qaroshı mujyq, qaroshı!

— Grısha, sen usta kórinesiń, — dep Kaban endi túsin sýyta sóıledi. — Senen jasyratyn ne bar. Biz bólshevıktermen qarsy soǵysamyz. Osy baı aýlynda, sen týǵan aýylda kırgız jigitteri kóp kórinedi. Erteńgi kúni olardy da bir-bir atqa mingizip soǵysqa salamyz. Solarǵa sen búginnen bastap qylysh soǵýyń kerek.

— Men ómirimde qylysh soǵyp kórgen emen.

— Grısha, ondaı bos sózge qazir ýaqyt ta tar. Myna baı aıtyp otyr: byltyr batraktarǵa oraq soǵypsyń. Colaı dolbarlaı salsań bolady... Joq, basqa sózdiń qajeti joq, — dep, aýzymdy qaǵyp, endi qaltasynan jarq etkizip altyn bilezik aldy. Maǵan qaraı bir jambastap qısaıyp, sybyrlap otyr. — Mynany kerdiń be, kırgızder munyń qadirin bile bermeıdi. Osy úıdiń shymyldyǵynan aldym jańa. Altyny bar úıdi aıt. Saqına, júzikterdi túgel sypyryp alý kerek. Sen de úlesten qalmassyń.

«E, — dedim ishimnen. — Kolchaktiń ofıseri myna ury Qaban bolsa, soldattary da qaıbir jetisken adamdar deısiń. Aqtardyń syry belgili boldy».

Osy kezde tystan bir soldat júgirip kirdi. «Kelip qaldy, kelip qaldy» deýi muń eken, Kaban atyp turyp tysqa umtyldy. Men de shyqtym tysqa. Salt atty soldattar qorshaǵan qara báýeskeden jarq-jurq etip murtty bireý túsip jatyr. Kaban etigin sart etkizip qolyn shekesine apardy:

— Vashe prevoshodıtelstvo, gospodın polkovnık, bul jerde bólshevıkterden esh sybys joq. Jergilikti kırgızdardy daıyndap jatyrmyz. At jetkilikti.

Men óz jaıyma qalǵan soń, aqyryn jylysyp kóligime mindim de, aýylǵa qaraı aıańdap júre berdim.

Sol kúni eshtemege zaýqym soqpaı, úıde alasuryp biraz júrdim de, aqyry saraıdaǵy kúndegi jumysyma kiristim. Saraı tolǵan kedeı aýyldyń eski-qusqy dúnıeleri. Qulaǵy túsken samaýyr, tesik shelek, moıny synǵan kápkir, ojaý. Solardy jóndep otyrǵanda, esik syqyr etip ashyldy. Kózi jaýdyrap, eppen basyp kirgen Raıhan. Kele bas salatyn qyzym, jasqanshaqtanyp, aýzyna sóz túspeı úreılenip tur. Jan-jaǵyna urlana qarap, qulaǵyma sybyrlady:

— Aǵa, Júsip atamnyń úıine júrińiz. Shaqyrady.

— Kim?

— Ákem kelgen, ákem shaqyrady.

— Ne deısiń, Sulý murt pa? Ras pa? Qashan keldi?

Sulý murt Júsip shaldyń úıinde otyr eken. Qasynda eki-úsh aýyl adamy. Ornynan qushaq jaıa turdy.

Sulý murt burynǵydan góri taralyp ysylǵan. Ústinde áskerı kıim. Shıneliniń óńirine bastyrǵan eki japyraq Qyzyl shúberek onyń qyzyl ásker ekenin aıtpaı-aq tanytyp tur.

— Kúrgereı, áńgimeni keıin sherte jatarmyz, qazir áńgimeniń ýaqyty emes, — dep Sulý murt otyrǵandarǵa qarady. — Men elge ańdamaı kelip qaldym. Bul aýylǵa aqtar jete qoımaǵan shyǵar dep oılap em. Endi tún jamylyp otrádyma qaıta ketýge týra kelip tur.

Sulý murt ishki qaltasynan shıyrshyqtalǵan gazet aldy.

— Mynaý bólshevıkterdiń gazeti, — dedi maǵan usynyp, aldynda turǵan Raıhannyń shashynan sıpap, mańdaıynan ıiskedi, — keıin Raıhan janym oqyp berer. Al endigi aıtarym mynaý: Omby jaqta otyrǵan ish qazaǵy áli kóp nárseden habarsyz. Aq pen qyzyldyń ózin aıyra bilmeıtinder kóp. Esterinde bolsyn, kedeıge teńdik áperip jatqan qyzyldar. Aqtar burynǵy tártipti qaıta ornatqysy keledi. Qazirden bastap árqaısyń jan-jaqtaǵy aýylǵa baryp, jansyz habar salyńdar. Er-azamat qadar, halinshe aqtarǵa bóget jasaýǵa tyryssyn. Qyzyldar alys emes. Kolchak bandalaryn qurtqan soń...

Sóz short úzildi. Syrtta qaraýyl qarap turǵan jigit úıge júgirip kirdi:

— Oıbaı, kelip qaldy... Osylaı qaraı... — dep sasqalaqtap, kózi sharasynan shyǵyp barady.

Biz birden uqtyq. Óıtkeni qaýip bireý-aq. Jalma-jan Sultandy jasyryp, basqamyz aldymyzǵa shaı jasata berip ek, tysqa shyǵyp ketken Júsip qart kelip qaıtadan aıaǵymyzdan tik turǵyzdy.

— Sýltan qaraǵym, endi qaıttik? Kúrgereı-aı, ne de bolsa alyspaı berispelik. Múmkin taba almas ta, Sultandy shoshalaǵa tyǵý kerek, — dep Júsip qarttyń da óńi qýaryp ketti. — Aýyl úıdiń shetinen tintip, súzip keledi. Tegi bireý jetkizgen ǵoı. Jáne ózderi qaq jarylyp aýyldyń eki jaq basynan túsipti.

«Masqara-aı, endi ne istedik? Talaı qyrǵynnan elge aman oralǵanda ajal aýzyna ózi kep túskendeı boldy-aý.

Aqtar ustasa, Sulý murtty sóz joq taban aýzynda atyp tastaıdy».

Sulý murt jasyrynyp jatqan ornynan shyqty.

— Ata, atyńyz ertteýli ǵoı, bulaı qolǵa túsip qor bolǵansha atysyp óleıin. Ne de bolsa qashyp kóremin. Óz atym uzaq jerden kelgen, jaramaıdy, — degenshe, maǵan tosynnan bir aqyl túse ketti:

— Sultan, shesh shınelińdi, má, mynany kı, — dep ústimdegi túıe jún shekpendi tastaı berdim de, basyndaǵy shlemin kıip aldym. — Tez, tez, ýaqyt tyǵyz.

Sulý murt túsingen joq. Shekpendi kıip aldy. Men onyń shınelin kıip, esikke umtyla bergenimde ǵana, ıyǵymnan ustap jibermeı tur:

— Qaıda barasyń, tasta kıimderińdi. Men ózim-aq kóreıin, ne kórsem de.

— Joq, sen shyqsań, báribir olar teksermeı jibermeıdi, bilip qoıady. Odan da men qazir aýyldyń shyǵysyna qaraı qashamyn. Bári sońyma túsip qýǵanda, sen ekinshi jaqqa tartyp otyr, — dedim de Sulý murttyń sózin de tyńdamadym, qorada baılaýly, súmekteı atty alyp shyǵyp jónele berdim. Qysylshańda tapqan ádisime qýanyshtymyn.

Úılerdi tintip kele jatqan soldattar eken. Júsip úıine deıingi aralyqta eki-úsh-aq úı qalǵan. Qarasy on shaqty soldat meni alǵashqyda baıqamady. Jele shoqytyp eki júz metrdeı uzaı bergenimde aıǵaı, onyń artynan ile gúrs etip myltyq daýsy shyqty. Men de atty tebinip qaldym. Qansha qajyǵanmen joryqta oq daýsyna úırengen at yshqynyp, shaba jóneldi. Sońyma bir ret kóz tastadym, soldattardyń bári tyraqaılap qýyp keledi. Attary qarqyndaǵansha ájeptáýir jer sytylyp shyǵyp em, taǵy da gúrs-gúrs myltyq atylǵansha bolǵan joq, astymdaǵy at murttaı ushty.

«Qap, tym qurymasa uzaı almadym-aý» degen ókinishti ala quladym. Odan arǵysy óń men tústeı: et qyzýmen atyp tura bergenimde ekpindeı jetken bir at omyraýymen qaǵyp ótti...

Kózim sańylaýlanyp ashyla berýi muń eken, áldekimder dedektete jóneldi. Aıaǵym anda-sanda jerge bir tıip súıretilip kelemin. Qolymnan, qoltyǵymnan tartyp, súıretken tórt jigit jer úıge alyp kirdi. Tanydym: úı — Qarabettiń otaýy. Tańerteń páýeskemen kelgen polkovnık otyr. Qasynda Qaban, Qarabet. Stol ústi samogon quıǵan bótelkeler men týralǵan etke syńsyp tur. Mezgili tún eken. Bestik sham aqtardan jasqanǵandaı múláıimsip syǵyraıyp, anda-sanda yqylyq atady. Kózimniń astymen Sulý murtty izdedim. Joq.

— Aýlyńa kelgen qyzyl bólshevık kim? — boldy polkovnıktiń alǵashqy suraǵy.

Denem qozǵaltpaıdy, aýzym da ıkemge kónbeıdi

— Qaıdaǵy... bólshevık, — dedim sózimdi zorǵa qurap.

— Andaǵy ústińdegi shıneldiń ıesin aıtamyn, — dep órim-órim shınelge jerkene qarady.

— Ózimdiki. Túneýgúni bir jolaýshydan satyp alǵam.

— Á... — dep Kaban ornynan atyp turdy. Qolynda qylysh, tizerleı otyrǵan meniń qasyma kelip tónip tur. — Seni tańerteń aman-saý jiberip em. Endi qutyla almaısyń. Qyzylásker nege kelipti? Basqalary qaı aýylda jatyr?

— Bilmeımin.

— Qyzyl bólshevıktiń ózin alyp kelińder, — dep edi tórdegi polkovnık.

— Joldas polkovnık, áýeli munyń ózinen surap alaıyq, — dep Kaban qaıta tóndi.

«Eh, quryǵan ekemiz. Sulý murtty da ustap alǵan eken ǵoı. Endigi amal — úndemeý».

Men jaǵymnyń jigin ashpaı qasaryp otyryp aldym.

Talaı suraq qoıdy. Bylqıyp úndemedim. Bir kezde ashý qysqan Kaban temirdeı qolynyń qyrymen jelkemnen tartyp jibergende etpeleı berip qaıta basymdy kótergenimshe sart etkizip ıegimniń astynan teýip qaldy. Qulap tústim. Biraq esimnen tanǵam joq. Tamaq tasyp júrgen Qarabettiń kelinshegi Jámish: «Óltirdi-aý mynalar, ne degen haıýandar!» dep shyr ete qalyp edi, «Ket, bar ana úıge, seniń sharýań qansha, ólse órem qapsyn!» — degen Qarabettiń daýsynan soń jym boldy. Basyńa ekitalaı kún týǵanda janashyr jyly sóz júıkeńdi de bosatady, ál, qýat ta beredi. Jámishtiń bir aýyz sózinen keıin bar kúshimdi jıyp tistenip jatyr em, Kaban edendi dúńk-dúńk etkizip meni bir aınalyp ótti de, shıneldiń jaǵasynan búre tartyp julqydy.

— Jaraıdy, qaıtesiń. Tań atqansha oılansyn. Soǵan deıin aıtpasa atyp tastańdar, — degen polkovnıktiń úni shyqqanda men de ornymnan lyp etip tura berip Kabandy baspen urdym. Shalqalaı baryp stolǵa kesken aǵashtaı qulady. Úı ishi opyr-topyr. Urysyp júrip esikke qaraı umtyldym. Biraq jete almaı murttaı ushtym. Dál shekemnen tıgen ashshy soqqydan esim aýyp ketti.

Meni basqa bólmege aparyp tastapty. Edenine shóp tósegen jer úıde qaz-qatar sulap, sórege jaıǵan qazaq aýylynyń syqpa qurtyndaı tizilip, kıimsheń soldattar uıyqtap jatyr. Myltyq qushaqtaǵan bireý meniń qasymda qalǵyp-múlgip otyr. Dene shymyrlatar neshe túrli qoryldan jer úı dirildegendeı bolady.

Artyma qaıyryp tas qyp baılaǵan qolym bir kezde bosaı berip edi, qalǵyǵan soldat kózin ashyp aldy. Uıqyly-oıaý máńgirip meńireý adamsha men jaqqa tesilip otyrdy da, baj etip myltyǵyna jarmasty. Biraq kezeı almaı qaldy. Meniń artymda qısaıyp jatyp qolymdaǵy qyl arqandy sheshken adam menen asyp túsip, kózdi ashyp-jumǵansha kúzetshi soldattyń tóbesinen qoıyp jiberdi. Baq etken soldattyń dymy óshti. Biraq basqalary oıanyp qaldy.

— Tur, kettik, — dep eńgezerdeı adam esikke umtyldy. Túgel sheshilmegen qaıyrýly qolmen men de tysqa attym. Abyr-dabyr oıanǵan soldattar súrinip-qabynyp shyqqansha atqa qarǵyp mingen álgi adam meni aldyna óńgerip alyp shaba jóneldi. Tórt-bes attyly aıdalaǵa bytyraı qashtyq. Gúrs-gúrs myltyq atyldy. Shapqan boıda bilegimdi qıǵan qyl arqannyń sońǵy ushyn aǵytyp jibergen adam bir sát shalqaıa berip er ústinen aýyp kete jazdady da, shoqtyqta etpeleı jatqan maǵan shyntaqtaı qulady.

— Al, tizginnen aıyrylma, — dep shylbyrdyń bir jaq ushyn umsyna bergen qutqarýshynyń Sulý murt ekenin sonda bildim.

Ózi qutylǵanmen qolǵa túsken meni óltirip tastar dep qorqyp, aýyl mańynan uzamapty. Elden tórt-bes jigittiń basyn qurap, baı aýlyn torýyldap júril, aqyry meni aman alyp shyqqandary osy boldy.

Aqtar qarańǵyda bizden kóz jazyp qaldy. Shamasy otyz shaqyrymdaı jerdegi Tuǵyrjapqa sýyt jetkende Sulý murt atqa otyra almady. Qarańǵyda jobalap atqan aqtyń oǵy beldemeden tıgen eken. Tegi julynyn úzip jiberse kerek. Bul jerge jetkende at ta zoryǵyp, alpamsadaı eki adamǵa shydamaı tóbege urǵandaı turyp qalǵan. Belinen shoıyrylyp qansyraǵan Sulý murt kelesi keshke deıin jatyp, qas qaraıa bere máńgi kózin jumdy.

Óle-ólgenshe qabaq shytqan joq, aspanda jypyrlaǵan juldyzdarǵa qarap sóıleı berdi. Armanshyl, qıalshyl adam ekenin tuńǵysh ret, sońǵy ret bildim.

«Shirkin-aı, erte ketip baramyn. Dúnıe jańa túzelip, kózimdi jańa ashqanymda ketip baramyn. Tym qurymasa, bir-eki jyl tura tursam etti. Jaýmen kózbe-kóz ustasyp ólmeı, áldebireýdiń qańǵyǵan oǵynan jer jastanatyn boldym-aý... Kúrgereı, tyńda, saǵan aıtar bir-aq tilegim bar: endigi armanymnyń sabaǵy Raıhanymnyń qolynda. Shamań kelse, oqyt. Myna tún kýá bolsyn, sen ákesi bol. Jetimsiretpe. Meniń ornyma áke bol... Raıhanym, janym, jalǵyzym...» — dep qashan kóz jumǵansha aýzynan tastamady.

Men Sulý murttan japan túzde aıyrylyp, jalǵyz qaldym. Sol túni jańa zamannyń jarshysyndaı alystan qyzyldar atqan zeńbirek úni estildi. Sol túni aýyl jaqtan burq etip, órt shyqty. Qyzyl jalynǵa oranǵan Balta aýly edi. Aqtar órtep ketti. Qazir Maljan aǵashynyń tusynda eski jurt jatyr. Sol túni kúli ǵana qalǵan Balta aýlynyń jurty. Adam balasynyń bir-birine degen qaskóıliginiń izi.

BESİNSHİ TARAÝ

Kóz baılana bere batqan mashına tún ortasy aýǵansha yryldap qaqpanǵa túsken ańdaı tyrmysyp, birese artqa sheginip, birese alǵa umtylyp jantalasqanmen tórt dońǵalaqqa jelimdeı jabysqan mı batpaq adymyn ashtyrmady. Ýaqyt ozǵan saıyn eńseli ZIL shókken nardaı ashshyly jerge bata berdi.

Derágın men Halel kúrek alyp, aldy-artyna júgirip, joldyń qyrtysyn qyryp, qara sýǵa tústi. Mańaıda kolǵa iliger dáneme joq. Ekeýlep júrip jol jıegindegi qalyń qaýdy jalańash qolymen julyp, dońǵalaq astyna salady. Bir orynda zyr aınalǵan dońǵalaq tikenek qaýdy kózdi ashyp-jumǵansha sazben jentektep, úgip jiberedi. Ekeýi taǵy julyp ákep salady. Biraq odan da eshteme shyqpaıdy.

Osy arpalysta júrgende bir ret mashına dońǵalaǵy batpaqtan synyq súıem bosap, qatty jerge taban tiregendeı bolyp edi. Derágın gazdan aıaǵyn bosatpaı jantalasyp basa tústi. Mashına da jaqtaýyna deıin dir-dir qaltyrap, oıbaıyn salyp tórt taǵandaı tyrmysqanmen bolmady, artqy dońǵalaqtyń biri taǵy shyr aınalyp, aldyn oıa bastady. Derágın da mashınany sóndirmesten astyna salyp júretin maı-maı fýfaıkesin julyp alyp tabanyna basyp turyp, eki óńirin dar-dar aıyrdy da, dońǵalaq astyna kúrektiń basymen nyǵarlap turyp tyqty. Mashına taǵy da jany shyǵa oıbaılap, alǵa umtyldy. Bolar-bolmas kedergige tıgen dońǵalaq, tal qarmaǵandaı sól áldenip, alǵa jyljı berip, endi shyǵam, endi shyǵam dep turǵanda mı batpaq eki óńirdi birdeı qylǵyp, jutyp jiberdi. Dońǵalaq taǵy da bir orynda zyr qaqty. Alǵa umtylǵan mashınamen birge ızeńdegen Derágınniń keń keýdesi jeli shyqqan kórikshe basylyp, sylq etip otyryp qaldy. Dońǵalaqqa eńkeıe qarap «ıá sát, ıá sát!» dep, bir qarys jyljysa qýanyp, mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp turǵan Haleldiń de eńsesi túsip ketti. Endi qutylarmyz-aý degen úmitti qoımaljyń batpaq fýfaıkemen birge jutyp jiberdi.

Dala kózge túrtse kórgisiz. Jaýyn sabalap quıyp tur. Motory sóngen mashına qaıranda qalǵan kemedeı dármensiz. Baǵanadan beri tyrmysyp-tyrmysyp qorystan shyǵa almaı tıtyqtaǵan maldaı saýyryn jaýynǵa tosyp, búrisip uıyqtap ketken sekildi.

Ásheıinde aǵylyp jatatyn mashına ataýlynyń búgin biri joq. Ádeıi qyrsyqqandaı, aldynan da, sońynan da eshqaısysy kezdespedi. Ashý ústinde otyrǵan Derágın temekini birinen soń birin tutatady. Tar kabınanyń ishi qara ala tútin. Halel bolsa, ún-túnsiz ol otyr. Osy sátsizdikke jalǵyz ózin kinálap, lám dep aýzynyń jigin ashýǵa batyly barmaıdy.

Derágın men Haleldiń bel sheshpeı reıste damylsyz júrgenine búgin qatarymen besinshi kún bolatyn. Bul ýaqytqa deıin Halel de mashına júrgizýdi ıgerip, ájeptáýir tóselip qalǵan. Qazir Derágın ekeýi rúlge alma-kezek otyryp, biri júrgizse, ekinshisi jol boıy myzǵyp alady. Sóıtip, kúni-túni Tuǵyrjaptaǵy karerden tas tasyp, mashınany bir kún garajǵa qoıǵan emes.

Baǵana, kún batar aldynda, sovhozǵa taıana bergende traktor brıgadasyna tamaq tasıtyn arbadan kombınezon kıgen bireý túsip qol kóterdi. Rúlde otyrǵan Halel mashınanyń qasyna kelip toqtatqanda bir-aq tanydy:

— Tamara!

— Halel! — Tamara óz kózine ózi senbegen adamdaı tesile qarap basqyshqa sekirip shyqty. Buırasy tarqaı bastaǵan qoıý shashynan sý sorǵalap tur. — Pozdravláú!

— Rahmet! — Onyń rúlde otyrǵanyn Tamaranyń birinshi kórýi. Halel barankeni qushaqtaı ustap, tájirıbeli shoferlershe mańǵazdana qarap, shyntaǵymen sıgnaldy basyp qaldy. — Otyr. Dovezý!

Alpamsadaı denesimen bir jaǵyna jambastaı qulap, uıyqtap otyrǵan Derágın basyn julyp aldy. Alǵashqyda qaıda turǵanyn bilmeı, terezedegi sorǵalap aqqan jaýyn búrshikterine qarap uıqysyn asha almaı otyrdy da, Tamaraǵa kózi túskende ez-ez bop, uıyp qalǵan denesin birden jınap aldy.

— Á, kógershinim! Otyryńyz. Halel, valáı davaı! Qyzǵa oryn ber. Endi ózim...

Halel yńǵaısyzdanyp:

— Iá, ıá, Tamara, ishke otyr, — dep kabınadan ata shyǵyp kýzovtegi tastardyń ústine baryp otyrdy.

Derágın Haleldiń ornyna jaıǵasty da, ekinshi jaǵyndaǵy esikti shalqasynan ashyp jiberdi:

— Proshý, qarlyǵashym!

Biraq Tamara oılamaǵan jerden Haleldi tań qaldyrdy. Mashınanyń ústine sekirip shyǵyp, onyń qoltyǵynan ala ıyq taqastyryp únsiz otyra ketti. Bul ne?

Derágın esi aýyp qalǵan adamsha meń-zeń bop, biraz otyrdy da, shydaı almaı, basqyshqa shyǵyp, kýzovke kóz tastady. Jelkesin bere, jaýyn astynda qoltyqtasa qalǵan ekeýdi kórgende ishtegi asaý arystan alasurdy. Aýzyna jańa salǵan papırosyn tutatpastan jerge túkirip, sart etkizip kabınanyń esigin jaýyp aldy. Julqa tartqan mashına sovhoz kóshesine kirgenshe, oıly-qyrly jermen quıyndaı ushqan.

Halel búgin bir keń kósilip jatyp demalarmyz dep oılap edi, biraq ol oıy oryndalmady. Sol keshte, sol ashý ústinde Derágın taǵy da jolǵa alyp shyqty. Halel oǵan qarsy sóıleýdi ózine namys kóredi. Úıine baryp apyl-qupyl shaı ishti de, qaıta attandy.

Bul jolǵy uıyqtaý kezegi Haleldiki bolatyn. Sovhozdan shyǵa bere, buıyǵa túsip qalǵı bastap edi, Derágın taǵy bir óner bastady. Jáshiksheden kók moıyndy shyǵaryp, qyrly stakanǵa toltyra quıyp qaǵyp aldy da:

— Al, men uıyqtaımyn. Karerge jetken soń bir-aq oıat, — dep eńserile túsip qısaıa ketti.

Derágınniń qyr kórsete sóılegenin sezip, Halel de únsiz kelisti. Jáne onyń ústine Derágınniń:

— Eger júrgizýge áliń kelmese, joldan shyǵyp toqtatarsyń, torǵaıym! — degeni batyp ketti.

Jol baǵanaǵydaı emes, ústi-ústine tópep jaýǵan jaýynnan ezilip, keı jerine qaq turǵan. Júksiz ZIL bas bilmeıtin asaý taıdaı bultaqtap, joldyń eki ezýine alma-kezek soǵylyp keledi. Buryn-sońdy sazdy jermen júrip kórmegen Haleldiń arqasynan shyp-shyp ter shyqty. Ásheıinde taqtaı jolǵa salyp qoısań, gýildep zymyraı beretin mashına endi jaltyr muzdyń ústindegi qol shanadaı taıǵanap, álsin-álsin aýyp ketedi. Talaı kúnnen beri shala uıqy bop, qajyp júrgen Haleldiń qary talyp, birazdan soń boıynan ál kete bastady. Tolqyn aýdarǵan qaıyqtaǵy adamsha dármensiz halge tústi. Áıtse de anda-sanda kózine tyǵylǵan uıqyny serpip tastap, jaýyndy kúnge tesile qarap, bar kúshin jınap, yńyldap án aıtyp, sergip te alady. Biraq onysy uzaqqa barmaıdy.

Óstip kele jatqanda, Halel joldyń bir burylysynda ańdamaı eski súrleýge túsip ketken. Súrleý jol kóp uzamaı-aq úı ornyndaı ashyǵa ákep bir-aq túsirdi. Tabany jylbysqy maı balshyqqa tıgen mashına shyr kóbelek aınalyp baryp, tóbege urǵandaı bir orynda yzyńdap turyp qaldy. Budan arǵy áreketten túk shyqpady. Alpamsadaı «ZIL» eki-úsh ret yshqynyp, julqyp-julqyp qaldy da, úni óshti.

Uıqysynan oıanǵan Derágın Haleldiń ornyna otyryp kórip edi, eshteme shyqpady. Odan keıingi áreketteri jańaǵy. Aqyry amaly taýsylyp, mine, únsiz otyr. Haleldiń ózin kináli adamdaı sanaý sebebi de osy. Eger Tamara kezdespese, búgin bul halge ushyramas edi.

Baǵanadan túnerip otyrǵan Derágın dál osy oıdyń tusynda Haleldiń ishindegi syryn tap basqandaı, ornynan yzbarly kóterile berdi.

— Tur ornyńnan, — dep qysqa ǵana ámir etti de, otyrǵyshtyń astynda jatatyn aq baltany sýyryp aldy. Qaıyń sapty baltany alqymynan syǵymdap ustap, tóne qaraǵanda, Halel jasqanyp qaldy.

— Sońǵy ret eskertemin, — Derágın Halelge tesile qarady, — Tamara ekeýmizdiń aramyzǵa aralasýyńnyń aldy-arty osy bolsyn. Ol meniń áıelim. Eger basyńnan aırylǵyń kelmese, onda sharýań bolmasyn.

Derágın kabınanyń esigin sart etkizip japqanda baryp Halel bir-aq esin jıdy. Uıqysy shaıdaı ashylyp, terezeden tysqa qarap edi, eshteme kóre almady. Túpsiz qarańǵy tún Derágındi jutyp qoıǵandaı úńireıip tur. Tek kabına qańyltyryna tıgen júz myń tamshy ǵana tysyr-tysyr etip Haleldiń jıi soqqan júregindeı bıleıdi.

Halel jalma-jan tysqa atyp shyqty. Mashınany bir aınalyp túsip, asty-ústine úńile qarady. Mashına alqymyna tyǵylǵan qoımaljyń batpaqtan basqa eshteme kórinbeıdi.

— Vasá, Vasılıı! — Halel eki-úsh ret yshqyna aıqaı saldy. Biraq eshkim oǵan qaıyryp ún qatpady. Taǵy da aıqaılady: «Vasá, Vası-ı-lıı!» Jel aralas qara jaýyn daýsyn tunshyqtyryp, mashınadan óri asyrmaıdy. Baǵanadan beri teri basylyp, boıy tońazyǵan Halel jaýyn astynda biraz aıqaılap turdy da, denesi sýyq jaýynnan titirkenip qaıtadan kabınaǵa kirdi.

Dalaǵa qaraǵanda kabına ishi jyp-jyly, Halel azdan soń maýjyrap, býyn-býyny talyp qalǵı bastady. Biraq uıyqtaı almady. Onyń qulaǵynan jańaǵy Derágın aıtyp ketken sóz shyqpaı qoıdy. «Tamara meniń áıelim». Túsindiń be? Onda sharýań bolmasyn! Qalaısha? Shynymen Tamara Derágınniń áıeli me? Onda nege birge turmaıdy? Álde aırylysqan ba? Eger olaı bolsa, Tamara nege ol týraly aıtpaıdy? Nege jasyrady? Álde ótken isti jańǵyrtqysy kelmeı me? Joq, múmkin emes. Tamara áıel adamǵa múldem uqsamaıdy. Biraq... biraq áıel adamǵa nege uqsamaıdy deımin. Áıeldiń mańdaıyna basqan tańbasy bola ma, múmkin áıel shyǵar. Joq, joq, múmkin emes. Al, solaı bolǵan kúnde meniń ne kinám bar. Bar jazyǵym Tamaramen syrlas, eń jaqyn joldasy bolyp júrgenim be. Iá, men bar bolǵany joldasymyn ǵoı. Álde jigit pen qyzdyń joldastyǵy syrt adamǵa ersi kórine me eken. Á, meıli, jurt ne dese, o desin, óz kóńilimniń aqtyǵy ózime aıan. Aı, áıtse de men ańǵarmaı júrgen shyǵarmyn. Shynynda da Tamara súıýge de, ómirlik joldas bolýǵa da jaraıtyn qyz. Adamdy eriksiz baýrap áketetin ǵajap bir kúsh bar ózinde. Kúsh. Biraq sıqyr emes. Men ózim qyz balasynyń qasıetin osy Tamaramen tanysqannan beri bile bastadym. Óıtkeni ol aq jarqyn ǵoı. Ótirik qylymsý ne tálimsý joq. Tipti óziń bile bermeıtin keıbir jaılardy áńgime etkende búkpesiz ashyq minezine ishteı yrza bolyp otyrasyń. Synaı sóılemeıdi, shynyn aıtyp aqtaryla sóıleıdi. Biraq olaı bolsa, Derágın týraly maǵan nege aıtpady eken?..

Uıqy meńdep buıyǵyp otyrǵan Halel osy oıdyń tusynda elegizip basyn kóterip aldy. Qulaǵyna alystan toqyldaǵan dybys keldi. Jaýyn astynda emis-emis estiledi. Bul ne boldy eken? Balta úni — mynaý Vasılıı ǵoı. Ol ne shaýyp jatyr? Bul mańda ne bar edi?

Halel tysqa shyqty. Jaýyn áli quıyp tur. Bul qaı tús? Shamasy sabalaq qopanyń tusy bolý kerek...

— Masqara... Qap!.. Halel balta dybysy shyqqan jaqqa qaraı jan ushyra júgire jóneldi. «Vasılıı! Vasá» dep ushyp keledi. Júgirgen saıyn «sen jetkenshe men de sharýasyn bitirem» degendeı balta shyńyldap, órshelene túsedi. Haleldiń júregi me, aıaǵy ma, balta ma, áıteýir búkil dúnıe dúńkildep ketti.

«Sabalaq qopanyń» bergi qyrynda atam zamannan beri turǵan qartaıǵan jalǵyz qaıyń bolatyn. Jergilikti halyq muny: «Kıeli aǵash, pyshaq tıgizseń qan shyǵady, kesken adamnyń úrim-butaǵy qurıdy, óspeıdi», — dep ańyz etetin. Sodan ba, áıteýir japan túzdegi osy jalǵyz aǵash qyz betindegi jalǵyz meńdeı jolaýshyǵa nysana, belgi bolyp tura beretin. Endi, mine, sol aǵashty Derágın qulataıyn dep jatyr.

Halelge jalǵyz aǵash keıingi jyldary óte ystyq kórinedi. Osy aramen ótken saıyn alystan munartqan aq qaıyń kózine ottaı basylyp, onyń seldir butaqtarynyń arasynda aǵasy Jálel otyrǵandaı seziledi. Halel dáıim Jáleldi esine túsiretin-di. Endi, mine...

Derágın tyńǵa kelgeli kóresini osy bir «boqmuryn» Halelden kórdi. Tamara ekeýi kezdese qalsa-aq ertegidegi ǵashyqtardaı saǵynyp tabysady. Tym qurymasa ıyq teńestirýge jaraıtyn ózindeı eńgezerdeı, qomaqty jigit bolsa bir sári. Bylaı qaraǵanda tartysýǵa da turmaıtyn kózge qorash balanyń mysy basyp ketkenine Derágınniń qany qaınaıdy. Keıde oǵan shynyn aıtyp, aǵynan jarylaıyn dep oqtalsa da, shynashaqtaı balanyń aldynda múláıimsýge namystanady. Biraq odan da eshteme shyǵatyn emes. Tamaranyń búgingi qylyǵy júregine qara pyshaq suǵyp alǵandaı múldem túńildirdi.

Osy ýaqytqa deıin Halelge qyz jaıly sóz etýdiń ózin artyq kórýshi edi. Biraq ol shydamy da taýsylyp, jańa baryn aıtyp saldy. Shynynda da Derágınniń óne boıy qaltyrap, dirildep ketken. Eger Halel sol arada qarsylyq bildirip aýzynyń jigin ashsa, bir soıqannyń bolatynyna shák joq edi. Biraq qarsy adamnyń úndemegeniniń de janǵa batatyny bar. Shymyrlap qaınaǵan ashý syrtqa shyqpaı, ishti órteıdi.

Mine, jaýyn astynda jalǵyz aǵashty taýyp alǵan Derágın boıyndaǵy bar ashýyn kári qaıyńnan aldy. Nıeti — jalǵyz aǵashty qulatyp, mashınany batpaqtan shyǵaryp alý bolsa da, urynýǵa qara taba almaı turǵan jigitke bul da demeý boldy. Japanda jalǵyz ózi áldenemen aıqasqandaı silteı berdi. Áli qaıralmaǵan jańa balta shaq-shaq etip, qaq aǵashqa boılaı almasa da, ashýly jigit bar pármenimen shaýyp, jýan qaıyńnyń bir búıirin úńgip barady. Toqtaýsyz shaba berdi...

Júregi aýzyna tyǵylyp, alqyna jetken Halel sózge kelmesten kóterile bergen baltaǵa jarmasa ketti. Alǵashqyda sasyp qalǵan Derágın bul isin basqaǵa joryp, baltany aǵashtyń túbine tastaı berdi de, balanyń alqymynan ala tústi. Buryn qarsylyq kórsetpegen adamǵa qol kóterýdiń retin taba almaı júrgen Derágın endi aıanbady. Haleldiń jaǵasynan búristire ustap, ózine qaraı julqı tartty da:

— Sen boqmuryn, qyz súıý ǵana emes, tóbelesýdi biledi ekensiń ǵoı, — dep qaq shoqpardaı judyryǵymen Haleldiń jaǵynan sart etkizdi.

Názik bala shylqyldaǵan qalyń qaýǵa murttaı ushty. Biraq et qyzýmen táltirekteı basyp qaıta turdy da, baltaǵa qaraı umtyldy. Oıy baltany qulashy jetken jerge deıin laqtyrý edi. Biraq Derágın muny da basqasha uqty. Haleldi baltaǵa jetkizbeı ustap, taǵy da uryp qulatty. Bul joly Halel qaıtyp tura almady. Eńgezerdeı jigit onyń óńmeninen basyp turyp:

— Sen meni baltamen óltirgiń keledi, á, kógershinim. Eshe nos nedoros! — dep mytyp jiberdi.

— Vasá, aǵashty shappashy, — dedi Halel tili kúrmelip. Budan ári basy zeńip, eshteme aıta almady.

— Aǵash túgil, seniń basyńdy shabý az áli. Endi sen menen dalanyń aǵashyn da aıaıyn dediń be?

Derágın tistengen kúıi baltany alyp, jýan qaıyńnyń eki jaǵyn alma-kezek kertip, silteı berdi. Halel budan ári eshteme estimedi. Sońǵy sózinen keıin kóziniń aldy qaraýytyp, búkil jer aınalyp, dyńyldap ketti. Tek jalǵyz aǵash qana muńyn shaǵyp, sybyrlaǵandaı boldy.

Iá, onyń kóńilinde japandaǵy jalǵyz qaıyń sóılep, sybyrlap turdy. Halel kózinen jasy sorǵalap, tyńdap jatty:

«Halel, sen meni kórgen saıyn kózińe jas alasyń. Bilemin. Týys joly bir bólek. Biraq týmaq bar da, ólmek bar. Bireýdiń ólimi ottan, bireýdiki sýdan. Búgin, mine, maǵan da ajal jetti. Ókinbeımin. Áli de bir kádege jarasam, sol jetedi. Sen meni arashalap alyp qalmaı-aq qoı. Tek tyńdaı ber, Jáleldiń jaıyn men saǵan túgel aıtyp keteıin. Tyńdaı ber.

Sol jylǵy mart aıy — borandy aı boldy. Bul óńirde mart aıynda udaıy boran soǵyp, kózdi ashtyrmaı alaı-túleı tútep turatyn ejelgi ádeti ǵoı. Áıtse de sol jylǵy borannyń usqyny bólek, tótenshe edi.

Qas qaraıǵan mezgil bolatyn. Tús aýa bastalǵan jaıaý borasyn bul kezde kóterilip, japandy kezip ysyldap qutyrynyp aldy. Meniń seleý tartqan seldir shashymdy ótkir jel qaıta-qaıta julqylap dýdyratyp jiberdi. Kári arqamdy qaıystyryp, teńsep-teńsep qoıady. Sonda da borannan eńsem bıik edi. Osynaý jalpaq óńirge aq tozańnyń ústinen qarap turǵam...

O, jasaǵan, sol bir túndi esime alsam-aq búkil tamyr-tamyrym solqyldaıdy. Meni áldılep, tamyryma nár berip ósirgen aıaýly jer de menimen qosa tebirenip, solqyldap jylaǵandaı bolady. Qundaqtaǵy sábıdeı men de egilem. Qazir meniń qartaıǵan shaǵym. Kóktem shyǵa eki butaǵym ǵana kógerip, japyraq jaıady. Sol japyraqtarym álgi bir sumdyq túndi esime alǵan kúni, erteńinde sarǵaıyp úzilip túsedi. Endi men sol túndi saǵan túgeldeı aıtaıyn. Saǵan aýyr tıetinin bilem. Biraq aıtyp ketýge qaryzdarmyn. Sebebi, ol jaıynda osy jalpaq jonda menen basqa biletin eshkim joq. Iá, qas qaraıyp, el orynǵa otyrǵan mezgil edi. Sonaý alystaǵy aýyldardyń oty bolmashy jyltyrap turǵan. Birazdan soń olar da birtindep kózderin jumyp, japan túz qaıtadan úńireıip, esiz tartty. Búkil en dalany, saı-sala, qoınaý-qoınaýdy kezip, uıtqyǵan boran ǵana emin-erkin asyr salyp oınaqtaıdy. Bir mezette aq tútek boran astynda Sabalaq qopanyń baýyrynan beri qybyrlap shyqqan shanaly bireý kórindi. Jalǵyz jolaýshy. Tún qatyp kele jatqan ol seniń aǵań Jálel-di. Betke sabalap soqqan jelge qarsy júrisi shaban. Boldyrǵan at aıaǵyn sanaı basyp, ilbip keledi. Aldamshy boran keıde sál tolastaǵanda, shana ústindegi adam da anyq kórinedi. Tipti shana sońynda kele jatqan ıtteri de bar.

Iá, men alǵashqyda osylaı jańyldym. Baqsam, ıt degenim dala bórisi eken. Qysqa júnderi túlep, jondanyp alǵan azýly qasqyrlar jalǵyz atty jolaýshyny basynyp aldy-artyn oraı bastady. Boranmen birge asyr sap, birde shanany janaı ótse, birde tup-týra aǵyp keledi de, jolaýshynyń qamshysynan seskenip kilt burylyp, omby qarǵa omaqasa qulaıdy. Biraq sonyń bári olar úshin oıyn sekildi.

Endi birde eki qasqyr qatarymen oıqastaı shaýyp attyń aldynan shyǵyp sheginshektep turdy da, taıdyń tuıaǵyndaı jalpaq tabandarymen qardy burqyratyp shasha bastady. Qar emes, jolaýshyǵa ajal shashyp turǵandaı. Baǵanadan qybyrlap kele jatqan at ta tóbege urǵandaı melshıip turyp qaldy. Boran ishindegi shanaly adam áp-sátte túk kórinbeı, appaq quıynnyń arasynda joq bop ketti. Odan arǵysyn kóp ýaqytqa deıin baıqaı almadym. İshin tarta ýildegen asaý jel taǵy da yshqyna kóterilip, mıdaı dalany da sapalaq qarǵa kómip jiberdi. Qolǵa túsken jalǵyz adamdy tálkekke salyp, búrkep tastaǵan esirik boran biraz ýaqytqa deıin jasyryp, kózden tasalap turdy da, al endi kóre ǵoı degendeı ár jerinen boı-boı bop sógilip azdan soń jyrtıyp taǵy ashyldy. Men býyn-býyndarymdy ustaı almaı, teńselip kettim. Jalǵyz adamnyń taǵdyryna qarap tebirenip, bas shaıqap egilip turdym. Laǵnet jaýǵyr dala taǵysy boldyrǵan dármensiz janýardyń tórt aıaǵyn kókten keltirip, qarnyn aqtaryp sapty, úıirli qasqyr ash kenedeı jabysyp, jyly etti qomaǵaılana asap jatyr. Al Jálel bolsa, qalyń qardy ombylap, bir jyǵylyp, bir turyp, maǵan qaraı ushyp keledi. Artyna da qaıyrylyp qaraýǵa murshasy joq, tek aldynda qaraıǵan menen pana izdep, jantalasady. Osy bir qarǵa adym jer oǵan úlken bir ómir ótkelindeı. Qazir, mine qazir sol ótkeldiń omyrtqasy úzilip, tereń bir tuńǵıyq quzǵa qulap ketetindeı, eki qoly erbeńdep, adymdaı túsedi. Mine jettim, endi jettim deı bergende, tumsyǵyn jyly qanǵa tyqqan qasqyrlardyń biri basyn kóterip alyp, osylaı qaraı oqsha atyldy. Taǵy biri shyqty sońynan. Aq borannyń ishinde kebinin súıretken tajaldaı azýyn aqsıtyp álgindeı bolmaı jetip qaldy.

Men óz dármensizdigime birinshi ret kúıindim. Átteń, aıaǵym joq. Menen pana izdep kele jatqan adam balasyna qaraı júgirer edim. Tezirek qol ushyn berer em. Qaǵyp alyp ıyǵyma qondyrar em. Átteń, aıaǵym joq. Al jolaýshy bolsa, eki qoly erbeńdep, baryn salyp, jantalasty. Men butaǵymdy sozyp ıilip, qushaǵymdy jaıdym. «Júgir, júgire tús, endi bir-eki attasań, jetesiń», — dep bar butaǵym soǵan qaraı umtylyp, jel ótinde shýlap turdy.

Joq, shýlap turǵan joq, aıanyshty únmen jylap turdy. Sonaý oıdaǵy ordaly qasqyr álgindeı bolmaı attyń ornyn jyp-jylmaǵaı etip, beri qaraı óre shapqanyn kórgende Jáleldiń endigi taǵdyry da sol attyń halindeı elestep ketti.

Joq, adam qoly ilikti butaǵyma. Biraq qan sorpa bop sharshap-shaldyǵyp jetken adam qoly budan eki-úsh jyl buryn boıynan jan ketip qýraǵan qý butaqqa iligipti. Qansha aýyrlaǵanmen myqshıa kóterip baǵyp em, bolmady, syqyr-syqyr etip baryp kári butaq short úzildi. Adam qulap tústi. Jan dármende atyp turyp taǵy da sozylyp edi, bul joly bıik butaqqa qoly áreń jetti. Qaıta-qaıta tartyldy. Biraq óz denesin ózi kóterýge mursha joq. Salbyrap tur. Nege ǵana butaqtarym tómen bolmady eken dep kúıindim.

Tap osy kezde dáý arlan da jetken. Qansha dármensiz bolǵanmen adam balasyn kele bas salýǵa batyly jetpeı, aǵyp ótip qaıta buryldy. Ekinshi joly jelkesi kúdireıip, aýzyn arandaı ashyp tura shaýyp edi, baǵanadan beri esi shyǵyp sheshýge de murshasy bolmaı kele jatqan Jálel ústindegi qara tulybyn sypyryp tastap, aqtyq kúshimen kóterilgende, keýdesi tıdi butaqqa. Osy mezette qaptap jetken aq kebindi bóriler tus-tustan aryldap kep, tómende jatqan tulypty bas saldy. Dar-dar aırylǵan jumsaq teri japyraq-japyraq bólinip, ór aýyzda kete barǵan.

Biraq qasqyrlar bir atqa qanaǵattanyp, uzaı qoımady. Qaıta ajal aýzynan qutylǵan adamǵa yzalana túsken sekildi. Bıikke shalqaıa qarap alasurdy. Bir orynda taǵattamaı, úıirile soqqan doly boranmen birge shyr kóbelek aınalady. Qaısybiri ishi kúıgendeı aınala shaýyp keledi de, dál túbime turyp alyp, aıaǵymen qar boratady. Endi biri óshimdi bylaı alaıyn dep mazaqtaǵandaı, aıaǵyn kóterip turyp, baltyryma saryp ketedi. Keıbireýi anadaı jerge baryp shońqıyp otyrady da, tumsyǵyn aspanǵa kóterip, ishin tartyp uzaq ulıdy. Anda-sanda alystaǵy tóbelerdiń baýyrynan dala bórileri buǵan álsiz ýildep ún qatady. Tek bárin bastap júrgen kári tarlan ǵana qalyń qardyń ústinde sulaı túsip, basyn eki aıaǵynyń arasyna tyǵyp qantalaǵan qyzyl kóziniń qıyǵymen ańdyp jatyr. Tyrp etpeıdi. Jálel bolsa qymtana túsip otyr. Tym bolmasa, tulybyn da ala almaı qaldy. Ýildegen jel ótinde pana taba almaı butaqqa jabysa túsedi. Qyraýytyp shańytqan butaq ne pana bolýshy edi.

Iá, japyraq demekshi, meniń esime ótken bir oqıǵa tústi.

Budan bes-alty jyl buryn, Halel, esińde me, Jálel, Aqbópe úsheýiń shildede arbamen jıdek terdińder ǵoı. Sen onda kishkentaı bala ediń. Aqbópe de áli aýzynan máıegi shyqqan búldirshindeı jas qyz bolatyn. Sen jıdektiń qyzyǵyna túsip qalyń shóptiń arasynda jatyp ap, birese aýzyńa, birese tobataıyńa salyp júrgende, Jálel men Aqbópe birin-biri qýyp oınap, maǵan qaraı júgirgen. Aqbópe Jálelden buryn jetip, butaqtan butaqqa tıinshe sekirip, joǵary qaraı kóterile berdi. Anda-sanda tómen qarap, sońynan kele jatqan Jálelge: «Tez-tez bassańshy aıaǵyńdy, óziń shaban ekensiń ǵoı», — dep appaq marjandaı tisteri aqsıyp syqylyqtap kúledi. Jálel bolsa, shalqalaı qarap: «Jetedi endi, toqta, basyń aınalady»,— dep órlep keledi. Bir kezde «oı!» dep Aqbópe jýan butaqtyń birine otyra ketti. «Ne boldy» dep kózi sharasynan shyqqan Jálel jan ushyryp Aqbópege jetti. Al Aqbópe bolsa, jas balasha burtıyp «óziń kisini asyqtyrasyń» dep tizesin sıpap otyr. Map-maıda minsiz tizeniń ústin birdeme syzyp ketipti. Bolmashy ǵana qan kórinedi. Jálel «baıqasań etti» dep eńkeıe berdi de, appaq tizeni qaıta-qaıta súıdi. Tap sol kezde sen de kelip, tómennen qarap turǵanyń qaıda, Halel. Onda men qazirgiden bıik em. Qalyń japyraqtarymdy jerge qaraı tógip jiberip, osynaý óńirge sylana qarap turatyn appaq sulý qaıyńnyń ózi edim. Ásirese, eń bıikke shyǵyp eki jas qushaqtasyp otyrǵanda meni syrttan qarasań. Meniń kemelime kelip arýdaı boı túzegennen bergi eń sulý, kórikti kezim sol bir shaq bolý kerek.

Endi, mine, sıdıǵan tarbaq butaq jylýsyz seltıip, Jáleldi bir tún saqtaýǵa jaraı almaı tur. Jálel kópke deıin aıaq-qolyn qozǵap, qalaıda úsimeýdiń sharasyn kózdep otyr edi, birazdan soń odan da qaldy. Jalpaq beldigimen ózin-ózi maǵan baılap, aıyr butaqqa atsha minip otyrǵan qalpy qalǵyp ketti. Anda-sanda shoshyp oıanady. Oıanady da, dalaǵa qarap qaıta qalǵıdy.

Qys túni qandaı uzaq. Ásirese asyǵa kútkende tún kórpesin qalyń búrkenip, tomsyraıyp túnerip turatyn ádeti emes pe. Uzaq tún miz baqpaı jatyp aldy.

Álden ýaqytta baryp tún kórpesi de túrilip shyǵys jaqtan ala sáýle kórindi. Osy kezde ysyldaı soqqan boran da tolastap basylǵan. Tań sáýlesi birte-birte bıiktep aspanǵa mol jaıylyp keledi. Alaǵanshyq jaıaý syrǵyma da túni boıy tynymsyz soqqan aq sapalaq boran ornyn sylap-sıpap, shetsiz-sheksiz uzyn jylandarsha qatar túzep, batysqa qaraı ıreleńdeı shubatylyp ketip jatyr. Kóship jatyr. Alystan aýyl ıtteri jyly qoranyń ishinen bir-eki ret mańq etip tunshyǵa úrdi. Biz de oıandyq dep habar bergendeı. Sonaý saı jıeginde qalqıǵan úılerdiń tóbesinen jiptikteı suıyq tútin kórinip, lezde qoıýlana tústi. Ýaqyt ótken saıyn aýyl mańynda adam, mal daýsy shyǵyp, shyńyltyr qar syqyrlaı bastady. El ornynan turdy. Shyǵys jaq aspan beti qara qoshqyl sáýleden kúreńitip baryp, álden ýaqytta qyzyl araıǵa malyndy. Qylt etip otty kúnniń mańdaıy da kórindi.

Sonda ǵana torýyldap jatqan salbókse qasqyrlar kebinderin súıretip, jylysyp kete bastady. Áýeli aıańdaı basyp erinshek jyljyǵan dala bórileri bir qyr asqan soń ǵana sóleńdep jeńil jortaqqa aýysyp, qaralary óshti.

Sol tańda qyp-qyzyl bop araılap shyǵyp kele jatqan altyn tabaq kún de maǵan burynǵydan erekshe kóringen. Bar butaǵymmen ıilip, oǵan tájim etip turdym. Qýanyshym qoınyma syımaı: «Tur, Jálel, tur. Oıan. Men seni bórilerdiń azýynan saqtap qaldym. Átteń olardy qýa almadym. Olardy qýǵan kún. Qarashy áne, kún shyǵyp keledi. Qandaı ádemi. Aýyl da oıandy. Tur endi, Jálel, áne aýylyń da tıip tur. Úıińe bar. Tur»,— deımin. Biraq, Jálel oıanbady. Ol máńgi uıyqtap ketipti».

Sý qaýdanda jatqan Halel basyn oqys kóterip aldy. Kári qaıyń ashshy syqyr etip, bir jambasyna qaraı dúńk etip qulady. Meń-zeń bolyp, aǵasynyń ólimin eske alyp jatqan Halelge jalǵyz aǵashtyń basynda otyrǵan Jálel de qazir birge sylq etip qulaǵandaı sezildi. Biraq ony Derágın qaıdan bilsin, qart qaıyńnyń butaqtaryn baltamen otap túsirdi de, qoltyǵyna syıǵansha alyp, dyryldata jóneldi.

Tek mashınaǵa jete bergende ǵana Halel maǵan «aǵashty shappa» degendeı bolyp edi. «Onysy nesi» dedi ishteı. Biraq qaıtyp oǵan oralǵan joq.

Al Halel bolsa kózinen jas parlap keledi. Olaı-bulaı mashınamen ótip júrgende alystan buldyrap kórinetin jetim aǵashtyń ushar basyna qarap: «Jálel, meni kórdiń be, men shofermin, jumys istep júrmin»,— dep ishteı ún qatýshy edi. Aǵash basynda dáıim Jálel otyrǵandaı kórinetin. Endi qý butaqty súıretip kele jatqanda kúnde alystan kóretin Jálelimen birjola qoshtasqandaı boldy. Endi ol joq.

* * *

Tań sáride kelgen Halel kún kóterilgenshe tuıaq serippeı qatyp uıyqtap jatyr edi, betine muzdaı sý tıgendeı titirkenip kózin ashyp aldy. Basynda Aqbópe otyr. Qolynda sýǵa malǵan mol shaıy oramal, qalyń qoıý shashy bir jaq ıyǵyna tógilip, úlken bota kózi móldirep, aıanyshpen qarap otyr. Haleldiń kóziniń aldyndaǵy isikti oramalmen qaıta basty da:

— Tur, Halel, jumysqa baratyn ýaqytyń boldy, — dep estiler-estilmes sybyrlady.

Halel basyn kóterdi. İsikten be, uıqydan ba — kózi jumyla beredi. Kún sáýlesi quıylǵan tapal terezege qarap edi, túngi jaýyn ashylyp, dala sergip qalǵan eken. Aspandaǵy ala bult jaryqtan qorǵalaǵan taraqandaı tym-tyraqaı qashyp, jóńkilip barady.

Ókshesin qadaı basyp úıge Qarasaı kirdi. Túksıip esik aldynan beri attamaı tur. Únsiz qalǵan Halelge bir, Aqbópege bir qarady da, aýzynan jip shubatyp tastaǵandaı syr etkizip peshke qaraı syzdyqtata túkirdi. Halel de kóziniń astymen arbasyp, «qulaǵym sende» degendeı túnerip otyr.

— Ózińdi ólimshi ǵyp soıǵan eken, bálem saǵan sol kerek, — dep Qarasaı kózin taıdyryp áketip, qaltasynan shaqshasyn aldy da, ernine jarty ýys nasybaıdy sala berip, «jas otaýdyń» otyna maı quıa saldy. — Ana bir shashy jalbyraǵan sary saıtanmen ámpáılyǵyń unamap edi, aqyry osyǵan ákep soqqan eken. Bul az áli. Áli dalada óligiń qalady seniń.

Aqbópeniń aıshyq qasy dir etip ornynan turyp ketti. Halel únsiz. «Apyraý, Derágınniń urǵanyn qaıdan estip qoıdy?»

— Óletin bala molaǵa qaraı qashady demekshi, tuzshynyń ıtindeı ilesip, bir mashınaǵa talasyp, jabysyp júrsiń. Sondaǵy bir aılyq tabysyń bir bazardan túsken túsimge jetpeıdi. Ata teginde sendeı namyssyz eshkim joq edi, kimge tartyp qor bop týdyń. Aıtpaıyn dep-aq júr em. Túneýgúni bar maldy qasqyrǵa jegizip, aıdalada jalbyr shash periqaýymmen esiń shyǵyp júrgennen-aq sezgem. Aqyry sol úshin sovhozǵa jumysqa kirdiń. Aqbópe kimnen kem.

Kózim tiri turǵanda bulaı basyndyrmaımyn. Sen kereksiz etti dep, biz kereksiz ete almaımyz. Turady ekensiń — sovhozǵa barýyńnyń aldy-arty osy bolsyn. Barady ekensiń — bir jola ket. Aqbópege de ruqsat ber.

Qarasaı julyn tutyp shyǵyp ketti.

Halel betinen basyp otyr. Aqbópeniń aldynda ne dep aqtalaryn, nemen arylaryn bilmeıdi. Biraq aqtalýdyń qajeti qandaı? Átteń, Aqbópe Haleldiń Jálel úshin taıaq jegenin bilse?.. Ne isteý kerek? Bárin tastap oqýǵa ketý kerek pe? Sonda qulaǵy tynysh bolar edi. Halel Aqbópeniń júzine qaraı almaı, jasqanshaqtaı berip edi, jeńgeniń ózi tilge keldi.

— Halel, tur, jýynbaısyń ba. Tamaǵyńdy ish. — Tipti daýsy da ózgergen joq. Syńǵyrlaǵan qalpy.

Halel tamaq iship otyryp kúńk etti:

— Endi jumysqa barmaımyn, — munysy álgilerdi jýyp-shaıý edi.

Aqbópe kúlip jiberdi:

— Ol ne degen sóz. Betińdegi tańbadan uıalyp otyrsyń ba? Eshteme etpeıdi. Erteń-aq basylady. Qane tezdet. Jumysyńa bar, — dedi de bir shyny sút, maı, nan orap salǵan eski portfeldi esik aldyna qoıa berdi. — Taǵy da tas tasısyńdar ma?

— Iá, kúzgi eginge deıin tas tasımyz, — dep arqasy keńip ornynan lyp etip turǵan Halel joldaǵy portfeldi ilip alyp tysqa shyqty.

Oraıy keldi dep, Haleldiń urylǵanyn jebeý etip Qarasaı sovhoz keńsesine digirdi sala kirgen:

— Joldas Morgýn, bul ne bassyzdyq?! Kimdi basynasyńdar? Balamdy jumysqa bersem, taıaq jesin dep bergem joq. Kógala qoıdaı ǵyp sabaıtyndaı onyń jazyǵy ne?! Búginnen bastap Haleldi bosatyńdar.

Morgýn túsinbeı qaldy.

— Ol ne, aqsaqal? Ne jóninde aıtyp tursyz? Túsindirińizshi, durystap.

— Qaramaǵyńdaǵy adamdaryńdy bilmeısiń. Onyń ne túsinetini bar. Halel soqqyǵa jyǵylyp úıde jatyr. Tańerteń ne bolsa da ana qasyndaǵy jigitten keldi. Meıli ony tútip jeseńder de ózderiń bilińder. Meniń aıtarym, endi Halel jumysqa shyqpaıdy, sharýalaryń bolmasyn, — dep Qarasaı shyǵa bergende Raıhan kirdi ishke. Qarsy kelgen Raıhandy kıip-jaryp óte almaı keıin qaǵylǵan Qarasaı alǵashqy qarqynynan aırylyp kibirtiktep qaldy.

— Bul ne aıǵaı! — dep Raıhan ornyna baryp otyrǵanda ǵana kúmiljip tilge keldi.

— Sovhoz, sovhoz dep Halel úıde otyra almaı jumysqa turyp edi. Sovhozdaryń mynaý bolsa, jetisedi ekenbiz. Bir aı bolmaı jatyp kóringennen taıaq jese, erteńgi kúni bir shuńqyrda ólip qalmasyna kim kepil.

Raıhan salqyn júzben syzdanyp otyrdy da:

— Siz sovhozdyń bolashaǵy úshin qam jemeı-aq qoıyńyz. Balańyzdy jumystan alǵyńyz kelse eshkim qolyńyzdy qaqpaıdy. Al endi onyń kimnen taıaq jep, soqqy kórip júrgenin bileıik. Aldyn ala apshyńyz qýyrylmasyn. Bizde odan basqa da jumys joq emes. Bara berińiz, — dep keńsede otyrǵan bir jumysshyǵa buryldy.

Bul kezde Halel keshegi jaýynda saltaq-sultaq batpaq bolǵan garajdaǵy mashınasyn jýyp júrgen. Pýtevka toltyryp shyqqan Derágın onyń tý syrtynan keldi, bir jaq shekesin shúberekpen baılap alǵan — jaraly Halelden ishteı uıalsa da, baǵana Qarasaıdyń kelip ketkeni esine túskende zyǵyry qaınady:

— Sen nemene úıińe shaǵym etip júrgeniń. Qıratarsyń. Sendeılerdiń talaıyn kórgemiz, — dep qasynan kújireıip óte berdi. Halel «shaǵym etipsiń» degen jalaǵa namystanyp órtenip kete jazdady. Biraq eshteme demedi. Keshegi soqqydan tamyry qyzaryp qantalaǵan zárli kózimen yzalana qarady. «Átteń kishkentaımyn, álim jetpeıdi. Shirkin-aı!» dep ishi qazandaı qaınaıdy. — Al, kógershinim, menimen júrý budan bylaı tipti qaýipti bolýy múmkin. Kim biledi. Erterek jyly oryn taýyp alǵanyń durys bolar.

Halel bar óshin mashına kapotynan alardaı, sý shúberekpen ysqylap júr. «Kórermiz kezinde».

— Derágın, Taljanov, — dedi jańa Raıhan jibergen jumysshy kelip, — senderdi keńsege shaqyryp jatyr.

— Kim ol? — dep Derágın kabınadan basyn shyǵardy.

— Morgýn, Raıhan Sultanovna. Senderge ne jetpeı júr? Tóbeleskensińder me, nemene? — dep álgi jumysshy ketip qaldy. — Al tez kelińder!

— A-a, sen bastyqtarǵa da aryz etken ekensiń ǵoı. Má, — dep Derágın tuldanyp kabınadaǵy Haleldiń fýfaıkasyn, tamaq salǵan portfelin esikten laqtyryp jiberdi. — Bar, aıt. Men kelmeıdi de. Bárin aıt. Meni urdy, endi birge barsam taǵy urady de.

Derágın mashınasyn gúr etkizip, kete bardy. Halel namystan jarylyp kete jazdap keledi. Jalǵyz qalǵan soń amalsyzdan keńsege bettedi.

— Derágın qaıda? — Morgýn kóziniń aldy kókpeńbek Halelge qarap, buǵan kináli kim ekenin salǵan jerdeı bildi.

— Qaıdan bileıin... Meni nege shaqyrdyńyzdar?

— Betińe ne bolǵan, Taljanov? — Raıhan aıanyshpen qaraǵandaı boldy. — Kimmen tóbelesip júrsiń?

— Eshkimmen de tóbelesken joqpyn. Mashınaǵa soǵyp alǵam... Basqa suraqtaryńyz joq pa?!

Ashyna sóılegen balanyń minezine Morgýn kúlip jiberdi.

— Sen óziń biz urǵandaı bolyp tursyń ǵoı. Mashınaǵa soqqan bet ondaı bolmaıdy, mynaý ǵoı, — Morgýn balǵadaı judyryǵyn kórsetti. Buryn boksshy bolǵan dırektorǵa Haleldiń betindegi ár tańbanyń qalaı túskeni, qalaı soǵylǵany bes saýsaǵyndaı. — Eshteme etpeıdi, toıǵa deıin jazylady. Biraq senderge ne jetpeı júr? Derágın iship alǵan joq pa edi? Ol ózi ondaıdy unatatyn kórinedi.

— Eshteńesin bilmeımin... Maǵan endi ketýge bola ma?

— Joq, áýeli tyńdap al, sosyn bir jola ketersiń múmkin, — dep Raıhan ádeıi synaı qarady. — Seniń sovhozda jumys isteýińe týǵandaryń qarsy kórinedi...

— Menińshe onjyldyqty bitirgen adamnyń óz erki ózinde shyǵar. Jumys isteımin be, istemeımin be, ony ózim sheshýge pravoly bolarmyn, — dep Halel ákesiniń búldirgenin túsine qoıdy.

— Solaı bolsa, biz senderdi bir mashınanyń ishinde tóbelestirip qoıyp otyra almaımyz. Ne úshin Derágın seni urdy?

— Ony nesine suraısyzdar. Meniń jumys isteýime onyń qandaı qatysy bar. Men sizderge shaǵym etken joqpyn ǵoı. Taıaq jegen men ekenmin, onda jurttyń sharýasy qandaı?!

Raıhan da, Morgýn de Haleldiń minezine ishteı kúlip otyr. Áıtse de endi olardy shıelenistire berýge bolmaıdy.

— Jaraıdy, — dedi Raıhan, — eger jumys istegiń kelse, Morozovqa bar da aıt. Masterskoıǵa aýystyrsyn.

Halel shorshyp tústi:

— Raıhan apaı, men Derágınmen birge isteımin. Nege odan aıyrasyz. Meniń kinám ne? Raıhan apaı, Fedor Vasılevıch, — dep qantalaǵan qyzyl kózi jasaýrap ekeýine alma-kezek qarady. — Tym qurymasa biraz isteıin de.

— Joq, Halel! Sen túsinbeı tursyń. Masterskoıǵa barýyń óte qajet. Synǵan mashınalarǵa remont jasaýdy úırenbeı turyp, jaqsy shofer bolýǵa bolmaıdy. Til al... bar endi... Onda kóziń qanady, ózińe jaqsy... Al, Derágınmen keıin sóıleseıik...

— Raıhan apaı, men úshin sóılespeı-aq qoıyńyzdar...

«Qap, Derágın endi Meni qoryqty deıdi-aý», — dep Halel ishteı namystanyp garajǵa qaraı aıandady.

* * *

Qarasaı Raıhannyń shaqyrtýymen sovhoz keńsesine qaraı kele jatyr. Ol osy shaqyrtýdy «Jańa talap» kolhozy sovhoz bólimshesine aınalyp, partıa uıymy osy ortalyqqa kóshkennen beri kútken edi. Sondyqtan da aldyn ala daıyndap júretin sózderin taǵy da saralap, ishteı pysyqtap keledi.

Bas ınjenerdiń shaǵyn bólmesinde tórt-bes adam otyr. Bári orys. Qarasaı aýyl qazaǵynyń dástúrimen esikti qaqpastan ishke endi de, tabaldyryqtan attar, attamasta:

— Assalaýmaǵalaıkó-ó-m, — dep daýsyn kótere shyǵaryp, bosaǵada turyp qaldy.

Tórdegi jupyny stol basynda otyrǵan Raıhan kúnde aralasyp júretin adamynsha Qarasaıǵa samarqaý ǵana basyn ızep:

— Zdravstvýıte, prısajıvaıtes, — dep qatardaǵy oryndyqtardyń birin ıegimen nusqady. Qarasaı oılaǵandaı Raıhannyń óńi esh qubylmady da, ózgermedi de. Salqyn qalpynan aýǵan joq.

Onyń oryssha amandasqanyn Qarasaı «menimen oryssha sóılesip, myna adamdardyń aldynda biraz alqyndyryp alaıyn dep otyr eken» dep jorydy. Jıi-jıi qala shyǵyp, saýda jasaýmen júrip, orys tilin ájeptáýir ıgergenmen, Raıhannyń aldynda sheshile sóıleýge óziniń orysshasyn qorash sanady. Endi kókireginde saırap turǵan talaıdan beri jınalǵan sózderin ishteı orysshaǵa aýdaryp, únsiz otyryp qaldy.

Biraq Raıhan taǵy da oılaǵanynan shyqpady. Qasyndaǵy adamdardyń bas-basyna jeke tapsyrys berip, qoshtasty da, jeke qalǵan Qarasaımen qazaqsha sóılesti.

— Al, sizdi shaqyrtqan sebebim mynaý, — dep, Raıhan ornynan turyp tereze aldyna bardy. Budan arǵy sózi «endi sovhozda sen turasyń ne men turamyn» deıtindeı kórindi Qarasaıǵa. Biraq ol sóz aıtylmady. Jasynan orys minezdi bop ósken Raıhan burynǵy etkenderdi kek almaıtyn da shyǵar. Ony ýaqytqa baılanysty nárse dep umytyp ta ketken bolar. Kim bilsin? Áıteýir, eski jaranyń aýzyn ashqan joq. Tek, Qarasaıdyń búgingi turmysynyń tóńireginde baısaldy sóılesip otyryp, endi meniń sheńgelimdesiń degendi sezdirgendeı boldy.

— Ózińiz kórip otyrsyz, tyń dalasyna elimizdiń bar túkpirinen, jer-jerden adamdar kelip, úlken iske úles qosyp jatyr. Al, «Jańa talap» kolhozy osy sovhozdyń bólimshesine aınalǵaly biraz ýaqyt boldy. Sodan beri siz sekildi jergilikti adamnyń qol qýsyryp otyrýyn qalaı kóremiz?!

— Men, endi...

— Ia, siz qol qýsyryp ta otyrǵan joqsyz. Qolyńyzdaǵy malyńyzdyń tóńireginen shyǵa almaı júrsiz. Ony qalaı deýge bolady?

Osy bir suraq qoıylar dep kelgen Qarasaı buǵan daıyndaǵan jaýabyn osy arada irkilmeı aıtty.

— Sol maly bar bolǵyrdyń ózi bir-aq kúnde kóbeıdi ǵoı. Kolhozdyń jylda eńbekkúnge bergen malyn almaýshy edim. Tabynda júrip kóbeıe beripti. Kolhoz taraǵanda maldy aqshaǵa shaǵyńdar dep em, pravlenıe oǵan kelispedi. Endi ózi de ıtke-qusqa jem bop taýsyldy. Tipti sodan qutylǵanyma myń da bir táýbe aıtyp otyrmyn, — dep rabaısyz kúldi. Qansha daıyndalǵan sóz bolǵanmen, jatyq shyqpaǵanyn ózi de sezdi. Raıhan da sarań ǵana ezý tartty.

— Malyńyzdy shash, ıtke-qusqa jem et dep otyrǵan men de joq. Biraq qoǵam jumysyna, halyq qyzmetine aralasý eń basty mindetimiz emes pe.

— Árıne, o ne degenińiz. Biraq... biraq... — dep, Qarasaı kómeıine tirelgen sózin aıta almaı qaldy.

— Iá, aıtyńyz, aıtyńyz. Onsha ýdachnyı bolmasa da: «aýyzǵa kelgen sóz túkirik, jutyp qoısa mákúrik» deýshi me edi, qalaı...

— Basqa pále tilden, — deıtin de maqal bar ǵoı.

— Siz sózden tartynbańyz. Keıin óz sózim ózime jaý bop shyǵar degen oıdan aýlaq bolsańyz qaıtedi.

Qarasaıdyń kóńilindegi de osy qaýip edi. Tiksinip qaldy. Biraq endi jaltararǵa jol taba almaı, oıyndaǵysyn ańdaýsyz aıtyp saldy:

— Buryn sovhoz jerinde qyzmet etip kórmegen basym qorqa berem. Aýdan ortalyǵyna kóship baryp, endigi qalǵan ómirimdi qolymnan keletin bir kishigirim qyzmet istep, ondaǵy balalarymmen de bir jerde otyrsam ba degen oıym bar edi.

— Sonda qalaı, — Raıhan Qarasaıǵa sál qabaǵyn shyta qarady. Qarasaı tike qaraı almaı kózin alyp qashty. — Buryn jalǵyz úı otyrǵanda ol týraly oılamaı, sovhoz ornaǵan soń at-tonyńyzdy ala qashpaqshymysyz? Aýdan ortalyǵynan tabylǵan jumys sovhozdan tabylmaıdy dep qorqamysyz?

— Raıhan, sen áli de maǵan ókpeleıdi ekensiń ǵoı... Árıne onyń oryndy. Biraq sózdi osylaı burmalaýǵa bola ma? Men adal, shyn kóńilimdi aǵymnan jarylyp aıtyp otyrmyn. Eger qolymnan aýyr jumys kelmese qaıtem. Qartaıǵan shaǵymyzda qur shabýyldaı bergenmen bola ma? Keshe soǵys jyldary, elde er-azamat joq kezde atqardyq. Al qazir...

— Qazir de atqara alasyz. Kóńil júırik, júrek taza bolsa bárin de isteı alasyz. Qolyńyzdan keletin jumysty beremiz. İsteısiz. Oılanyńyz. Endi bulaı júrýdiń orny joq. — Raıhan bilegindegi saǵatyna qarady. — Al ǵapý etińiz, brıgada basyna barýshy em. Esińizde bolsyn, álgindeı ókpe, baýyr degendi budan bylaı jańǵyrtpaıtyn bolaıyq.

Sóz osymen tamamdaldy.

Qarasaı bir asylyn joǵaltyp, izdegen kisideı únemi jerge qarap júretin adam. Qazir de keńseden shyǵysymen basyn tómen tuqyrtyp, kúdireıgen jaýyryndy ıyǵy qunysyp oıǵa tústi. Ózin kinálap keledi: «Apyr-aı, men osy beker úreılenip júrmin-aý. Álginiń aldynda tym jasyqtyq kórsetken joqpyn ba? Nege eki ıinim tómen túsip ketti? Qaıta betinde shirkeýi bar ol jasqansyn. Basqa jerge kóshem dep nesine aǵymnan jaryldym. Ol tipti burynǵyny oılaıtyn túri joq qoı. Álde talaıdy kórip, jyryndy bolyp kelgen ákki áıel saıqalsyp otyr ma? Ol da múmkin-aý. Baýyrǵa kirip alyp ishten shalǵysy keletin shyǵar. Joq, onyń bolmas. Ash belden men burynyraq alarmyn».

«Shirkin-aı, — dedi úıine jete bere tistenip, — baıaǵyda ǵoı, osy qatynnyń oraıy kelmedi. Átteń, ne kerek, sholaq baıtaldaı sholtańdatpaı, ı ǵyp jiberetin edim. Áýseleńdi sonda kóretin em».

Bul — Raıhannyń búldirshindeı jas kezindegi oqıǵa edi.

Kúrgereı qarttyń tórtinshi jyry

Iá, Raıhannyń búldirshindeı jas kezi, jańa boı jetken shaǵy edi. Sulý murt qaıtqan jyldyń qysynda Sharbaq kóldegi ataı Ivan Maksımovıchtiń úıine aparyp orys shkolasyna bergem. Sony tamamdap kelgen kezi. Aýylda Sulý murttyń alys bir aǵaıyny bolatyn. Sol endi «Raıhandy óz qolymyzdan uzatamyz, syrtta tentirep júrgeni jetedi» dep qazaqshylyqpen kózi zaǵıp sheshesi ekeýin qolyna kirgizip alǵan. Sodan beri Raıhanǵa tynyshtyq joq. Mańaıdaǵy aýyl adamdarynyń quda túsýge kelmegeni kemde-kem. Biraq Raıhannyń ózi esh jerdi qalamady.

Uly kánpeske bolatyn jyldyń basy edi. Qańtar ótip, aqyrǵan aqpan keldi. Aptalap soǵatyn qalyń boran ashylyp, shytynaǵan aıazdy aı bastalǵan. Kún kóterile bere eki jerinen qulaqtanyp, qyraýytyp shańytyp turady. Betti jalap turǵan ǵalamat bir kún. Balta aýlynyń kedeı-kepshikteri qolda bar soǵymyn soıyp alyp, jaz shyqqansha talǵajaý ǵyp, tirshilik etip jatyr. Dalada shyńyltyr aıaz qansha kárin tókse de, erteń shyǵar kóktemniń qamyn jasap, kólik-saımandaryn jóndep, keler kúnge zor úmitpen, tilekpen qaraıdy.

Baılar jaǵy toń-teris. Bıylǵy aıaz arqalaryn qaryp jiberdi. Ol — kánpeskeniń aıazy. Aıly túni tynymsyz jortatyn ash qasqyrdaı, baılar jaǵy, ásirese Maljan tuqym-juraǵat, záý-zátin izdep aýyl-aýyldy kezip, jan ushyrdy. Buryn shashaý shyǵarmaı jıyp, malaıyna bir túgin qımaı kelgen malyn jeti atadan qosylatyn jaqyny bolsa tyqqyshtap, jalynyp-jalpaıyp júrip qorasyna kirgizip, jasyra bastady. Súıte júrip múláıim emes, qaıta kóldeneńge ashýly, yzbarly. Kúshigin aldyrǵan qasqyrdaı alasuryp, jataqtarǵa qandy kózimen qaraıdy. Qolynan kelgen aıýandyǵy bolsa, baryn salyp, aıanyp qalary joq. Ólim aldyndaǵy sarańdaı, dúnıedegi ne asyldyń bárin artynda qaldyrmaı qylǵyp jutyp, jaıpap ketpek nıetteri. Biraq qansha órshelenip aryldasa da, Balta aýlynyń kedeıleri aıylyn jıǵan joq. Bar aıla-amalyn qoldanyp eki júzdi qý túlkishe quıryǵymen aldasa, jataq jaqqa syrtyn berip, mıyǵynan kúldi. Áıteýir baı aýly kúnde ábiger de, kedeı aýly tynysh. Osyndaı tynysh, beıbit kúnniń biri bolatyn. Tún ortasy aýyp, naǵyz shyrt uıqyda jatqan kezimiz.

Tereze kásegi dúrs ete qaldy. Shoshyp oıandym. Pesh ústinde jatqan Lıza da:

— Kúrgereı-aý, bul kim boldy? — dep shashy jalbyrap atyp turdy.

Qora ishindegi ıt te shabalanyp úrip, birese úlken qaqpaǵa baryp, birese úıdiń esigin tyrnalap shapqylap júr.

Tereze túbinen áldekimniń yńyrsyǵan daýsy shyǵady. Qyraý basqan jamaýly shynyny úrlep, syǵalap em, tereze qýysyna búk túse qulaǵan bireýdi kórdim. Aı jaryǵynda aǵarańdap jatyr. Áıel adam. Birdeme dep sóıleıdi, biraq daýsy álsiz, estiler emes. Syrt kıimimdi de ústime ilýge mursham kelmeı, dambalshań tysqa ata shyqtym. Jylmyń etip shyqqan qara ıt tereze túbindegi adamǵa da menen buryn jetti. Qabaǵan ıt bóten adamdy jaryp tastar ma eken dep, záre-qutym qalmaı:

— Ket, áı, ket! — dep zekip, aıǵaı salyp kelem. Biraq qara ıt tereze aldynda búrisip jatqan kóıleksheń adamdy bara ıiskep, quıryǵyn bylǵańdatyp tur. Men jete bergende aldymnan shyǵyp, sekirip «aıaǵyńdy bassańshy» degendeı bir-eki ret abalap, qaıta júgirdi. Qyńsylap, shyr kóbelek aınalady.

Jalań aıaq, jalań bas, jalǵyz ish kóılegimen dirdektep jatqan Raıhan eken. Ústi para-para.

— Janym-aý, ne bop qaldy? — dep kóterip aldym. Bir túıir jas kózimnen yrshyp ketti. Raıhannyń kezergen erni ıkemge kelmeıdi. Óne boıy qaltyrap, «úıge, úıge, tez» degen ısharat bildirdi. Qaqpanyń aýzyna jete bergenimde shyńyltyr qardy saqyr-suqyr etkizip shanaly, salt atty adamdar ekinshi jaqtan quıyndaı ushyp kelip qaldy. Júristeri sýyt. Men de jan dármende qoraǵa jyp berip, ıyǵymmen qaqpany tirep, esiktiń jýan qaljýyryn ótkize qoıdym. Syrtta qalǵan qara ıt ars ete tústi de, lezde qańq etip dybysy óshti. Sonyń artynsha-aq attan túse-túse umtylǵan adamdar qamshynyń sabymen, soıylmen qaqpany urǵylap, aıǵaı-súreń saldy.

Men áli de ne bolǵanyn túsinbeı, Raıhandy jyly tósekke salyp, jalańash denege tondy qońyltaq kıe-mıe qoraǵa qaıta shyqtym. Bosaǵada turǵan lomdy bileýleı ustap, esikke kelsem, qaqpanyń eki-úsh taqtaıy synyp úńireıip qalypty.

— Toqtańdar, ne kerek senderge, — dep ishten aıqaı salyp em, tystaǵylar báseńsip:

— Ash esikti, sen ol qyzdy jasyryp otyra almaısyń, — dep ses kórsetip, tilge keldi.

— Sender kimsińder ózi, áýeli sony aıtyńdarshy?! — deımin ishten.

— Kim ekeninde ne ákeńniń quny bar, ash esikti!..

Ómiri adam balasynan boqtyq estip kórmegen basym, ne bolǵanymdy bilmeımin. Óne boıym qaltyrap, kózim qanǵa tolyp etti. Qaqpanyń kóldeneń aǵashyn sýyryp tastap, tysqa ata shyqtym. Esik aldyna úımelegen úsh-tórt adam keıin lyqsyp, anadaı jerde turǵan shananyń qasyna osharylyp turyp qaldy. Tap qaqpanyń túbinde sulap qara ıt jatyr. Aı jaryǵynda tumsyǵynan dirdektep aqqan qara qanyn da kórdim. Ittiń ústinen attap ótip, uzyn, jýan súımendi urshyqsha úıirip:

— Al, kele qoıyńdar. Týra myna qara ıttiń jolyn qushtyraıyn. Al, qane, er ekensińder, — dep aýzyma da jóndi sóz túspedi. Eshqaısysy batyp jaqyndaı almady. Men de ortalaryna túspeıin dep, esik aldynan ilgerilemeı turmyn. Olar endi jaı oraǵytyp, ara-arasynda mysqyl sózben kekete bastady. Daýystaryn sezdirmeý úshin myńqyldap sóıleıdi.

— Áı, kók kóz orys, saǵan ne joq?! Qyz alyp qashý ata-babamyzdyń salty. Sen, nemene, ara túseıin dep pe eń?

— Álde óziń qatyn ústine qatyn etip alaıyn dep pe eń?

Zyǵyrym qaınap, óne boıym qalsh-qalsh etedi. Amal ne?

— Áı, haıýandar, osy sózdi ne betterińmen aıtyp tursyńdar. Ákesiz qyzdy basynaıyn degen ekensińder. Kózimniń tirisinde esh pendege Sultannyń arýaǵyn attatpaspyn, — degennen basqa dármen joq. Birli-jarym adam bolsa jaıratyp-aq salar em. Olar kóp. Onyń ústine kóldeneńdeı ustaǵan bir-eki soıyly da bar.

— Munyń qamqorshylyna ne berersiń. Qańǵyǵan sary orys endi bılik aıtýǵa jaraǵan eken. Moınyń yrǵaıdaı, bıtiń torǵaıdaı bolyp kelip eń baıaǵyda. Toıynaıyn degen ekensiń.

— Ne deseńder o deńder. Men qyzymdy senderdiń mazaǵyńa bergenshe, osy bosaǵada myna qara ıttiń qasynda qalarmyn, túsindińder me?!

— Qyzym deıdi-aı.

— Masqara-aı, musylmanǵa kápir áke bolypty degendi qaıdan estip edińder. Zamannyń múldem búlingeni-aý.

— Al endi zaman-maman dep ottamaı tabandaryńdy jaltyratyńdar, — dep umtyla tústim. Qanym qaınap ketti.

— Áı, mynaý ne deıdi? Qorshańdar, jigitter! — dep bireýi ashshy daýystap qalyp edi, salt attylar da atyn tebine tústi. Yza qysqanda myńqyldap otyrǵan shanadaǵy adam da daýsyn ózgerte almaı qaldy. Tanys daýys. Kimniń daýsy edi, batyr-aý. Biraq oılanýǵa mursha joq. Oń jaq búıirden taıana bergen attyly soıylyn silteı berdi. Buǵa berip súımendi men de qarsy sermep qaldym. Qaq soıyl satyr etip, short úzilip, jumyr basy kókke ushty. Ekinshi biri sol jaǵymnan atyn oınaqtatyp kelip, qamshymen uryp óte shyqty.

Súıtkenshe bolmaı, aýyl úıdiń adamdary da oıanyp qaldy. Anadaıdan aıǵaı-súreń salyp, júgirip keledi. Kóshe boıy abyr-dabyr.

Attylar alas-kúles tura jóneldi. Salt attynyń biri synǵan soıylyn eńkeıip kep ilip áketem degende, attyń sıraǵyn ala súımenmen tartyp jiberdim. Qıralań etip, yshqyna sekirgen at et qyzýmen shońqańdaı basyp kete bardy.

— Ne boldy?

— Bul ne sumdyq?! — dep jeńil kıimderimen jetken adamdar, úrpıisip, synyq soıyldyń basyn alyp úıge endi. Raıhan qurǵaqta qalǵan balyqtaı buratylyp, janyn qoıarǵa jer tappaı, domalap jatyr. Oń jaq aıaǵynyń bashaılary bop-boz, úsip ketipti. Qansha ýqalasaq ta jan kirer emes. Lıza quraq ushyp birese jermaı jaǵyp, birese qazdyń maıyn tartyp ne isterin bilmeı jylap júr.

Raıhan yńyrsyp jatyp:

— Apam qaıda, apam? Apamdy ákelińder, — deı beredi. Kórshiniń biri júgirip Sultannyń úıine ketti.

Raıhannyń aıaǵyn jyly orap oqıǵanyń shet jaǵasyn túsingendeı boldyq. Denesi bir kúıip, bir janyp alasurǵan Raıhan tistenip jatyp, áreń aıtty. Jaǵdaı bylaı bolǵan eken.

Tún ortasynda bireý kelip, «esik ashyńdar, jolaýshymyn» dep tereze qaǵady. Beıqam úı mynadaı sumdyq jaı bolaryn qaıdan bilsin. Alashtyń azamaty ǵoı, sýyqta jaýrap tur-aý dep Raıhan aıaǵyna kebisin ile salyp qoraǵa shyǵady da, syrtqy esiktiń tıegin ashyp jiberedi. Sol-aq eken, ar jaǵynda antalap turǵan bir top adam basa-kóktep cay ete túsedi. Mezgilsiz kelgen sýyq júristi adamdardan sekem alǵan Raıhan jalt berip qarańǵy qoranyń bir túkpirine jasyryna qoıypty. Úıge engen adamdardyń sumdyq oıyna kózi jetken Raıhan mal qoraǵa enip, artynan dabyr estilgen soń jan dármende tóbedegi tesikke umtylyp, kóılegin jyrta-myrta tysqa shyǵady. Kebisi de qorada qala beredi. Sodan úıdi-úıdi tasalap, qashyp otyryp bizdiń úıge jetipti. «Apyraý, bular kim boldy eken? Ne de bolsa alystan kelgen joq. Maljan aýlynyń adamdary ǵoı», — dep dolbarlap otyrǵanda, Jákýdá degen bir shal qaq soıyldyń basyn olaı-bylaı aınaldyra qarap, tańdaıyn qaqty:

— Mynany men tanyp otyrmyn. Dáý de bolsa, osy Qarabettiń soıyly. Maljannyń jeti atasynan beri kele jatqan soıyl dep, qoıdyń quıryǵymen maılap otyrǵanyn bir kórgenim bar edi. Qyltadaǵy jez bilezik te, túıeniń qumalaǵyndaı myna bir-eki qara bóz de kóz aldymda qalypty. Kóz tıedi dep tiri janǵa kórsetpeıdi eken. Men tosynnan baryp qalyp kórip em.

Otyrǵandar tolqyp ketti. Qyzbalaý bir jas jigit bop-boz qýaryp, qalshyldaı túregeldi.

— Bul ne masqara?! Mynaý keshegi Sultan aǵanyń ǵana arýaǵyn qorlaǵan emes, búkil Balta aýlyn mazaq qylǵany ǵoı. Qashanǵy bular tóbemizge áńgir taıaq oınatyp, basynady. Bostandyq, teńdik deımiz, myna baılar tuqymymen qurymaı turyp bizge kún joq. Oı, úrim-butaq, záýzátindi...

Osy kezde baǵana Raıhan úıine ketken adam qaıta kirdi. Óń joq, túr joq, sup-sur.

— Oý, taǵy ne bop qaldy? Apaı qaıda, nege alyp kelmediń? — dep úıdegiler jamyraı turdy.

— Apaıdy taba almadym.

— Oı, taba almaǵany nesi?!

— Úıine barmadyń ba?

— Bardym.

— Al, ıá?

— Oı, óziń aýzyńnan sóziń túsip ne byljyrap tursyń? Aıtsańshy.

— Oıpyrmaı, aıtady ǵoı. Asyqpasańdarshy. Óziń otyrshy myna jerge.

— Baryp em... esik alyq-tulyq ashyq jatyr. Kórpe-jastyq shashylǵan.

— Ne deıdi, janym-aý. Taǵy ne sumdyqty bastap kelesiń?

— Sumdyǵy nesi. Ózeýremeı tura turshy. Iá, sosyn.

— Úı ishin qaramaǵan jerim joq.

— Oı, ol aıadaı jerde jasyrynyp jatatyn saıtan dediń be, qorany nege qaramadyń? Qyzynyń sońynan shyǵam dep, kózi joq sorly bir qaltarysta adasyp qalǵan ǵoı.

— Sen de joq sózdi aıtady ekensiń. Óz qorasy túgil búkil aýyl úıdi jalǵyz aralap shyǵatyn adam adasýshy ma edi.

— Eh, myndaıda kózi joq adam turmaq, eki kózi shyraǵdandaı adamyńnan da es qalmas, — dep jurt kımeleı jóneldi.

— Taıaǵy da úıde, másisi de tósaǵashtyń aldynda jatyr.

— Oıboı, onda quryǵan ekenbiz.

Bárimiz ornymyzdan óre turyp, Sultan úıine qaraı júgirdik. Jańa ǵana az tynystap, uıyqtaǵan Raıhan ǵana beıhabar, úıde qala berdi. Estise de ilesip shyǵar dármen joq.

Bul ýaqytta aı da batqan eken. Tań qarańǵysymen búkil aýyl bop Altynıa jeńgeıdi izdedik.

Jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, sol túnde Altynıa da dúnıe saldy. Qyzynyń sońynan jan dármende dalaǵa shyqqan marqum úıden uzap ketken eken. Qaıtyp úıdi taba almaı, adasyp aýyl syrtyna shyǵyp, jelbegeı qalpynda qaqaǵan sýyqta ushyp ólipti. Sýyq máıitti tań sáride taýyp aldyq...

Altynıa jeńgeı qaıtys bolǵan kúni-aq el ishi shýlap: «Adamshylyqtan bezgen ıtterge qudaı taǵalanyń da bir zaýaly bar», — dep, káriler jaǵy Maljan aýlyn qarǵap-silese, jastar jaǵy kináli adamdy taýyp alyp, jazalaý kerek dep aıaǵynan tik turyp attan saldy. Raıhandy alyp qashýǵa kelgen adamdar Qarabetter eken degen sóz kóp uzamaı-aq dúńk-dúńk etip, el arasyna tarap ketti. Altynıanyń jetisin berisimen, bir top jigitti ertip Maljan aýlyna keldim.

Burynǵydaı emes, teńdik tıgennen beri kedeı jastary da shıryǵyp, baı aýlynyń adamdarynan jasqanbaı, ımenbeı, ıyq teńestire otyryp sóılesetin. Bul joly da týra Maljannyń óz úıine basa-kóktep engen jigitter áı-túıge qaramaı, baıdyń jaǵasynan ala tústi. «Bul ne basynǵandyq», «túndeletip kelip qyz alyp qashý qalǵan», «áıel adamǵa bostandyq, óz qalaǵanyna barady», «Altynıa shesheıdiń ólimine qun suraı keldik, Qarabetten basqa eshkim emes muny istegen. Qanǵa qan. Balańdy qolymyzǵa beresiń», — dep qıǵylyqty salyp aldyq. Qarabet te úıinde eken. Záre joq. Júkaıaqtyń qýysyna tyǵylyp alǵan, kózi jasaýrap, Maljanǵa qaraı beredi.

Maljan baıdyń jany murnynyń ushyna keldi.

— Qaraqtarym, dát, dát. Áýeli tilge keleıikshi. Otyryńdar, qonaq bolyńdar, — dep jyly sóılep, ishke enip barady. Burynǵydaı kózi qantalap, ars ete túsý joq, ornynan ushyp turyp báıek bolyp jatyr. Jigitter bosaǵadan attaǵan boıy tize de búkpesten, ses kórsetip, tapjylmady. Qamshylaryn eki búktep, bilemdeı ustaǵan.

— Aınalaıyndar-aý, qazaq emessińder me, tym qurymasa quıryqtaryńdy jer ıisketseńdershi, bularyń qalaı, — dep Maljan jigitterdi otyrǵyza almaǵan soń, maǵan buryldy. — Shyraǵym Kúrgereı, seniń kishkene esiń bar ǵoı. Myna jastar balalyq qylyp tur. Tórletshi óziń, sóıleseıik.

Esik jaqtan syǵalaǵan Maljannyń báıbishesi de jigitterge qarap:

— Balalarym-aý, bul turystaryńa jón bolsyn. Mynalaryń yrymǵa jaman eken. Sıyr jelindep turǵanda, bularyń kelispeıdi, qaraqtarym. Mal túregep turyp buzaýlaıdy, — dep oıynǵa jeńdirip, kúlgen bolady.

— Joq, biz qonaqqa kelgen joqpyz. Bizge Qarabet kerek. Qane, júr! Shyǵamysyń, joq pa, — dep jigitter Qarabetke umtylyp-umtylyp qoıady. Biraq kózben kórmegen soń, ony tarpa bas salýdyń eshqaısymyz retin taba almaı turmyz.

Sóıtip turǵanda baı aýyldyń da jigitteri jınalyp qaldy. Bir soıqannyń bolýy aıan. Biz ne de bolsa daıynbyz.

Syrttan kelgen qamqor adamdarynyń boıyn kórisimen Qarabet te baǵanadaǵydaı emes, batyldanyp, óz uıalastarynyń arasynda turǵan tóbetteı qaıqaıyp shyǵa keldi.

— Sender kimdi basynasyńdar? Keshe ǵana bosaǵadan syǵalaı almaıtyn qý kedeıler, endi qoń bitip, qutyraıyn degen ekensińder. Káne úıdi bosatyńdar. Kináli adamdaryńdy taýyp alyńdar, sandalmaı, — dep daýsy da shyǵa bastap edi, Maljan zekip tastady:

— Qoı ármen, kergimeı. Seniń de tiliń ashy-aý. Bir aýyldyń qadirli adamy ólip jatsa, bular ashynbaǵanda kim ashynady. İstiń aq, qarasyna jetip almaı, býynsyz jerge pyshaq qoıatyn bular da bala dediń be? Odan da joǵyn birge joqtasatyn sen de bir eldiń azamaty emessiń be! Betińmen shaptyqpaı, jaıyńa otyr! Al, shyraqtarym, ot ala kelgen joq shyǵarsyńdar, otyryńdar, sóıleseıik. Báriń de bir úıdiń ıesisińder, jata-jastana bir maldyń basyn jep ketińder. Eger Qarabet kináli bolsa, mine, qoldaryńda, qaıda keter deısiń. Osy kúni zań bar emes pe?!

Qansha zyǵyrdanymyz qaınap kelgenmen, tap basyp aıtar dálelimiz bolmaǵan soń, biz amalsyzdan otyra bastadyq.

Maljan maǵan qarap sóz bastady. Shoqsha saqalyn tistelep, baıyppen sóılep otyr.

— Kúrgereı aınalaıyn. Sultannyń úı ishiniń mynadaı kúıge ushyrap qalǵany bárinen de saǵan batatyny aıan. Estigennen beri meniń de belim qaıysyp otyr. Bir kezderde qansha arazdasyp júrgenmen aǵaıyn emespiz be. Bara almaı da jatyrmyn. Al, endi óziń zatyń orys bolǵanmen, qazaqtaı bolyp ketken sen de bir aǵaıynnyń balasysyń. Myna bir jaıdy oıyńa salyp kórshi: Qarabettiń on jyl otasqan áıeli, balalary bar. Qatyn ústine qatyn alatyn burynǵy zaman joq. Endeshe sol túni Sultannyń qyzyna Qarabet bardy deýdiń reti kelmeıdi-aý deımin. Laıyǵy joq áńgime. Aýyldaǵynyń aýzy sasyq deıdi. Ásheıin bir alyp qashpa ósek bolar. Baıybyna jeteıik. Osy mańda basqa aýyl da, basqa jigitter de bar. Qarabet deýdiń qısyny keler me eken.

— Oı, ol ásheıin sandyraq qoı! — dep Qarabet taǵy shap ete qaldy.

— Qysqart, saǵan degen sóz joq. — Maljan balasynyń betin taǵy qaıtaryp tastady.

Jigitter tyqyrshyp, maǵan qaraı beredi. Endigi sózdi men sóıledim. Boıymdy ashý kernep otyrǵan. Múláıimsı sóılegen Maljan baıǵa kárimdi tógip, tilimdi suǵa bastadym.

— Aǵaıynbyz deısiń. Baı aýly qashan bizdiń aǵaıynymyz bolyp edi. Qashan jel turyp kóterilse sender jaqtan, órt shyqsa sender jaqtan shyqpaýshy ma edi. Qaı kúni bizdi kózderińe ilip, adam eken dep qatar otyryp sóılesip edińder. Endi mine, eshteme kórmegen mysyqtaı múláıim bolyp otyrsyń.

— Áı, tilińdi tartyp usta. Sen óziń baı aǵamdy siz deýden de qalypsyń ǵoı, kórgensiz, — dep Qarabet aralasa túsip edi, Maljan taǵy da betin qaıyryp tastady.

— Toqtat, ári. Iesiz úıdiń qatyny basshy. Úlken otyryp kishi sóılegennen bez. Kúrgereı «sen» degennen handyǵymnan túser dediń be. Sen dep sóılese, orys balasy. Bular siz degendi ejelden bilmeıdi, ata-butasyna jazbaǵan syı-sıapatty Kúrgereıden suraıyn dep pe eń? Onda turǵan ne bar, sóıleı ber, — dep shymshyp aldy.

— Aqsaqal, orys balasy dep, olaı astarlamaı-aq qoıyńyz. Kúrgereı bıazylyqty bárimizden artyq biledi. Biraq sizdiń el aldyndaǵy qadirińizge, qunyńyzǵa qaraı sóılep otyrǵan bolar, — dep bizdiń jigitterdiń biri de ilip tústi.

Osy tusta otyrǵandar taǵy da eki udaı bolyp, shýlap ketti. Qamshylaryn kóterisip, oryndarynan ushyp-ushyp turdy. Biraq Maljan úndegen joq. Tómen tuqyraıǵan qalpy «e, zaman deseıshi, zaman» dep tereń kúrsinip jerden basyn kótermedi. Aqyry men:

— Al, aqsaqal, istiń baıybyna zań jeter. Eger osynyń shyndyǵy ashylsa, aıanar deme. Qolda qalǵan Qarabettiń soıyly-aq bizge jetedi. Endi biz burynǵydaı basyndyryp otyra almaımyz. Moıyndar ma dep kelip edik. Altynıanyń óshin almaı tynbaımyz, — dep jigitterdi ertip shyǵyp kettim.

Sodan bylaı el ishinde Altynıa adasyp, úsip eletin tún týraly áńgime estilse-aq qulaq túrip júrdik. Biraq, aýyl arasyndaǵy ósek qyryq saqqa júgirip, bireýler Raıhandy alyp qashýǵa bóten bir aýyldyń jigitteri kelipti dep syrttan ton piship dolbarlasa, soıyl Qarabettiki emes, óz basymen álek bolyp júrgen adam qyzdy qaıtsin degen de janashyrlar shyqty. Súıte-súıte áńgime arty suıylyp, sýı bastap edi, oǵan ilese uly kánpeske júrip, múldem umyt boldy. Jarty jyldaı tósek tartyp jatqan Raıhan da jazylyp, qaıta qatarǵa qosyldy. Qalada oqyǵan Raıhan bul ýaqytta orysshaǵa jetik edi. Biz kóbinese oryssha sóıleıtinbiz. Balta aýlyndaǵy ózi qatarly qyzdardaı buıyǵy emes, ashyq, aq jarqyn bolyp ósken óndirdeı Raıhan ákesine tartqan kórikti. Mańaıdaǵy aýyl jastarynyń aýzynyń sýy qurıdy. Áıtse de sóz aıtyp, kóńil bildirse de ózderin qorash sanaıdy. Shynynda da sol kezdegi oqyǵan, kózi ashyq Raıhannyń kimnen bolmasyn eńsesi bıik edi. Jazǵy demalysqa kelgende aýyl balalaryn jıyp alyp el arasyna buryn-sońdy taramaǵan jańa áńgimeler aıtyp, árip úıretip, saýattaryn ashýǵa da talpynatyn. Aıaǵy úsip jatqannan beri eshkimmen ashylyp sóılespeıtin buıyǵy, tuıyq bolyp aldy.

Jaz shyqqansha úıde jatyp jazylǵan Raıhandy bir kúni jeke alyp shyǵyp, uzaq áńgimelestim.

— Raıhanjan, Sulý murt ekeýmiz aǵaıyndy-inili adamdaımyz. Ony túsindirýdiń qajeti joq. Sulý murttyń bar tilegi seniń ústińde bolyp ketip edi. Raıhanymdy shamań kelse oqyt, bar amanatym, dostyq tilegim sol dep menen ótingen. Men aqtyq demim qalǵansha sol aryzyn oryndaımyn. Ber tilegimdi. Búginnen bastap men saǵan áke ornyna áke bolaıyn. Sen ákesiz jetimmin deme, men balasyz qý baspyn demeıin. Men endi ákeńmin, sen qyzymsyń, — degende Raıhan maǵan uzaq qadalyp turdy da, moınymnan qushaqtaı aldy. Únsiz turyp, uzaq jylady.

Mine, sol kúnnen bastap, men onyń ákesi boldym.

Uly kánpeske kúrt keldi. Baılardyń malyn shetinen shyrtyldatyp alyp, bóliske sala bastady. Malaılyqta júrgen jalshy-jaqybaılar baı malynyń murnynan tizip jetelep, qaryq bolyp qaldy. Uzynnan kegi, qysqadan óshi bar kedeıler baı malyna quryqty aıamaı-aq saldy.

Maljan kánpeskege esh qarsylyq jasamaı, malyn alyp jatqanda syr bermeı júr edi, ish pikiri ishinde eken. Kóp uzamaı, bir túnde qyrýar malymen qashyp ketti. Qarabet te ketti. Maljan kishi toqalyn ǵana alyp, qalǵan eki áıeline sezdirmepti de. Biraq jaı ketken joq, artynan shyqqan qarýsyz qýǵynshylarmen urys salyp, eki adamdy myltyqpen aýyr jaralap ketti. Biz de barmaǵymyzdy tistep qala berdik.

Sol jyly el turmysy túzelip, jurt qońaıyp qaldy. Balta aýlynyń úı basy soǵymdy birinen soń biri soıyp, etti qan sasytty. Kórshi aýyldar bolsa, onyń ústine moıyn serikke birigip, egin salyp, nanǵa da jarydy. Buryn talaı ret eginnen aýzy kúıgen bizdiń Balta ol jyly moıyn serikke birige qoıǵan joq. Ózdi-ózimen bolyp, alǵan maldyń etine toqmeıilsip jata berdi. Biraq buryn munshama mal ustap kórmegen kedeı aýyl birden mol baılyqqa kúp etip túse qalǵan soń, onyń retin taýyp ta jumsaı almady. Sýat oıyp júrip, tóbesine syımaıtyn jarǵaq tymaǵyn bir qulaǵynan ekinshi qulaǵyna qaraı qısaıta bastyryp, únemi sýyqta búrisip júretin Botashtyń bir ózi sol qysta alty mal alǵan. Bos sózden basqaǵa qyry joq, sharýaǵa uqypsyz sol Botash: «jaýdyń malyn jaýsha shap degen, bıyl bir, ishin uraıyn, búıirdi shyǵaratyn shyǵarmyz» dep júrip bar malyn qyryp, soıyp alypty. Kóktemge jalǵyz aryq býryl atpen shyqty. Mundaılar jalǵyz Botash emes.

Kóktemde el taǵy da taryǵa bastady. Kúzde azbynshy astyq jınap alǵan kórshi aýyldardyń turmysy múldem bólek. Osyny kórip otyryp biz de endi tyrbana bastadyq. Taǵy da el aqsaqaldaryn jıyp bas qosyp, aqyry moıyn serikke biriktik.

Iá, aıta bersek áńgime kóp. Sol jyly Raıhan da qaladaǵy oqýyn tamamdady. Kele aýyl jastaryn basqaryp, jumysqa bel sheshe kiristi. Ózi komsomol qataryna kirgen. Júziktiń kózinen ótken jas balalar, jigitter jazdaı úlkendermen qatar jumys istep, taǵy da egin ektik. El qansha júdeý bolǵanmen, kórshi aýyldardan aýys-túıis jasap, áıteýir kúzgi bıdaıǵa jettik-aý.

Bir kúni aýyl ishi shý ete qaldy. Men usta dúkeninde kórik basyp, temir soǵyp jatqanmyn. «Maljandy ustap ákepti, Qarabet te bar, aýylnaıdyń keńsesine áketti» dep jurt júgirgen soń, men de jumysymdy tastaı berip, solaı qaraı keldim.

Aýylnaıdyń keńsesi Baıbosyn degen shaldyń bir jaq bólmesinde bolatyn. Úı mańy yǵy-jyǵy tolǵan bala-shaǵa, qatyn-qalash. Bári de tirideı qasqyr ustap ákelgendeı qyzyqtap, Maljan baıdy kórýge yntyǵyp, úıge kirýge jol tımeı, esik kózinde úıme-júıme bolyp tur. Albardyń qasynda toqyma qorabyn terimen qaptaǵan jeńil láksheńkege jegilgen par at tur. Súmekteı. Qamyt, shilıasynyń asty aq kóbik. Tegi qashqyndy osy arbamen ákelgen bolýy kerek. Arba ishinde kishkentaı qyzyn aldyna alyp, betinen basyp Jámish otyr. Syrtta turǵan áıelder:

— Batyr-aý, qalaı ustap ákelgen, Qytaı asyp ketti dep júrgenderi qaıda?

— Tegi jolda ustalǵan ǵoı.

— Qaraǵym-aý, osy kúni mılısıa tesken taý ótip ketse de tappaı qoıar ma?!

— Jerge kirip ketse de sýyryp alar.

— Áı, ózi qandaı boldy eken? Júdegen shyǵar á, qashyp júrý ońaı deısiń be?

— Júdeıtindeı oǵan ne kórinipti. Bireý arqasyna júk saldy deısiń be? Sýyr inde jatqan saıyn semirmeı me, — desip, ishke kire almaı dabyrlasyp jatyr.

Men áıelderdiń ara-arasymen úıge synalap kirdim. Bosaǵadan attaı bere, qara kóleńke bólme ishinde otyrǵan adamdardy kórgende óz kózime ózim senbeı turyp qaldym. Dókirleý jasalǵan bıik, som stoldyń qasyndaǵy sákide aýylnaı Jarylqappen qatar Qarabet otyr.

— Oh, Kúrgereı de keldi. Aman ba, Kúrgereı, úı ishi, bala-shaǵa... — dep maǵan kúlimsireı otyryp sálem berdi.

Úlken bir is tyndyrǵandaı shirene túsip, jótkirinedi. Júzinde qysylý, qymtyrylý degennen belgi joq. Tek betindegi jalpaq qara qal ǵana túksıip, anda-sanda jybyr etedi. Edenin qı aralasqan sary balshyqpen sylaǵan bólmeniń bir buryshynda tomardaı bop tizerlep Maljan otyr. Eki qolyn artyna baılaǵan. Qyp-qyzyl narttaı betinde qazir qan, sól joq. Eki ushy shıratylyp turatyn ádemi jez murty topshysy synǵan shymshyqtyń qanatyndaı salbyrap aýzyna túsken. Júzinde aýyr keıistik bar. Torsyqtaı tompaıyp turatyn qarny ortaıypty. Torǵa túsken qustaı basyn eki ıinine tyǵyp, jerge qaraı beredi. Menen buryn otyrǵan eki-úsh aqsaqalmen aqyldasqan bolýy kerek, aýylnaı ornynan turdy.

— Al, endi bul adamdy búgin aýdan ortalyǵyna jetkizý kerek, aýyldan at daıyndańdar, mılısıanyń qolyna tabys eteıik, — dep edi, Qarabet te ornynan turyp:

— At tapsańdar boldy. Muny men ózim-aq aparamyn. Neshe kún boıy uıqy-kúlki kórmeı jetkizdim. Endi qalǵan bir kúnge shydarmyn, — dep miz baǵar emes. Maljan talaýraǵan qandy kózimen bir qarady da, shyrt túkirdi.

Soǵan deıin men bul jaıǵa túsingen joq em.

— Bul qalaı ózi. Myna baı bolsa baılaýly. Qarabet bolsa «ózim aparam» dep dikiń-dikiń etedi. Túsinsem buıyrmasyn, — dep aýylnaıǵa qaradym.

Meniń sózim ózine onsha qolaıly bolmasa da, Qarabet syr bermedi. Burynǵydaı betten ala túsetin minez joq. Sulý sypaıy kúlip, maǵan jaýap berdi.

— Árıne túsinbeısiń, Kúrgereı. Meniń ustap ákelgenime tańǵalyp turǵan shyǵarsyń. Men de ózderindeı ishime qan qatyp amalym quryp júrgen jan edim. Aqyry, mine, ómir boıy malaılyqta salpaqtap, osynyń maly úshin boranda yǵyp ólgen marqum ákemniń kegin qaıtardym. Onyń nesine tańdanasyń...

— Olaı bolsa nege birge qashyp kettiń? — dedim zyǵyrym qaınap.

— Á-áh, bul suraǵyńnyń jóni basqa. Áýelde meniń tegime, zatyma, ákem marqumnyń jalshylyǵyna qaramaı báriń kústana qyldyń. Baıdyń balasy, jattyń balasy, taby basqa dep, báriń sońyma túsken joqsyńdar ma. Sodan keıin el basylsyn, aqylǵa kelsin, et qyzýda bireýdiń qolynan jazyqsyz mert bop ketermin dep bas saýǵaladym. Aqyry búkil malymen bóten elge ótip ketem degen túni, ne de bolsa elime qaıtyp oralyp, aqtalaıyn, shynymdy aıtyp, arylaıyn, el-jurtymnyń aldynan óteıin dep, qapysyn taýyp mynany ákeldim. Sodan Kerekýdiń ar jaǵynan qaıttym. Odan ári kútkenimde bul ótip te ketetin edi. Al endi, meni ne isteseńder de qolyńdamyn, aǵaıyn. Taljan ákemniń kedeı ekeni, jalshy ekeni bárińe aıan. Bul — shyndyq zamany. Aq adalyna húkimet jetetin shyǵar, — dep, Qarabet kósile jóneldi. Talaıdan beri jattap alǵan sóz sekildi, saırap tur. Maljan úndegen joq.

Úı ıesi Baıbosyn aralasty sózge.

— Áı, Qarabet, biz qazir seniń aq adaldyǵyńdy sarapqa salyp otyrǵanymyz joq. Ony erteń-aq joǵarǵy jerde shesher. Bir ǵana aıtarym bar. Arttaryńnan shyqqan qýǵynshyǵa myltyq atqanda, júregiń taza bolsa, neǵyp qarap turdyń?

— Báke-aý, meniń qolymda myltyq boldy ma, myna qara júrek, óz aǵasyn aıamaǵan, meni de atyp ketpes pe edi.

— Á, qoryqqan ekensiń ǵoı. Ol jón. Bas saýǵalaǵanyń durys bolǵan.

— Oh, kápiristan. Berdeńke seniń qolyńda edi ǵoı, — dep Maljan oqty kózimen Qarabetke tesile qalǵanda, Qarabet te túksıip tóne berdi.

Shydaı almadym, ıyǵynan qapsyra alyp, laqtyrdym.

Qarabet maǵan lám dep aýzynyń jigin ashqan joq.

— Jala, jala. Qarashy endi, tisiniń qanyn maǵan jaqqysy keledi. Húkimet ádildigine jeter. Oǵan aıylymdy da jımaımyn, — dep Maljanǵa sóıleı túregeldi.

Sol kúni aýylnaı eki jigitti qasyna qosyp, Maljan men Qarabetti aýdanǵa jóneltti.

Artynan estidik, Maljandy jer aýdarypty. Al, Qarabet eki-úsh aı abaqtyda otyryp, joǵarǵy jaqqa shaǵym jazyp, óziniń kedeı, jalshy Taljannyń balasy ekendigin aıtyp aqtalypty. Biraq kóp ýaqytqa deıin el jaqqa kelmedi. Tek qar jaýyp, iz basylǵannan keıin ǵana oraldy.

ALTYNSHY TARAÝ

Shegin sýyryp alǵandaı ishin tartyp shyńǵyryp jylaǵan ashshy daýystan shyrt uıqyda jatqan Jámish oıanyp ketti. Qasynda Qarasaı joq, áli kelmepti. Úı ishi tastaı qarańǵy. Tereze tusynda turyp, oıbaıyn salyp baqyrǵan mysyqtardyń daýsy quıqa tamyryn shymyrlatyp barady. Birese bir-birine aıbat shegip yryldaıdy, birese oqys shar ete qalyp, qaıtadan yńyrsıdy. Jámish ornynan turdy, kári býyndary syrt-syrt etip, qarańǵy terezege baryp sińirli aryq qolymen kásekti urǵylady:

— Pris, ket bylaı, laǵnet! Qaıdan ǵana qaptap ketken bul mundar? Balalardy shoshytar ma eken. Álgi bizdiń ala mysyq ta júr-aý ishinde.

Daladaǵy mysyqtar Jámishtiń terezeni toqpaqtaǵanyn da, ursyp, zekigenin de elegen joq. Neshe túrli jan túrshiktirer únge basyp baqyryp, sharyldaı berdi. Maýyqqan mysyq neni tyńdasyn.

Jámish tysqa shyqty. Úıdi aınalyp tereze túbinde júrgen mysyqtardy qýalap:

— Osy malǵundardyń daýsy-aq jaman. Pris, pris bylaı, — dep úıdiń aldynda sál bógelip aspanǵa qarady. — Batyr-aý juldyzdar sırep qalypty. Tań atýǵa jaqyn-aý. Álgi bizdiń úıdegi qaıda júr eken. Bulaı bógelmeýshi edi. Qaıda boldy eken?

Jámish kúbirleı júrip, syrtqy esiktiń tıegin ilip, kebisin súırete basyp úıge endi. Tań sibirlep, bólmege jaryq kirgenshe kózi ilinbeı uzaq oıda jatty.

Qarasaı alysqa uzaǵan joq. Osy qoranyń astynda edi. Kún bata qoımadaǵy jumysynan oralyp, Agafıa Iapıshkınanyń úıine kirgen. Qolyndaǵy biraz malyn osy áıel arqyly ashanaǵa ótkizip, ábden ym-jymy birikken Agafıaǵa keıingi kezde sharýashylyq jaıymen jıi keledi. Onyń ústine kúndiz bir kezdeskende Iapıshkına kózin oınaqshyta qarap:

— Dádá Qarapet, pozdravláú, jańa qyzmetińizben. Qoımanyń kiltin jýmaısyz ba endi, — dep sovhozdyń qurylys qoımasyna meńgerýshi bop ornalasqan Qarasaıdy quttyqtaǵan. — Kópten murnym qyshyp júr edi. Onyń ústine búgin meniń týǵan kúnim.

— Solaı ma? — dep Qarasaı da Agafıaǵa emirene qarady. Biraq týǵan kúnimen quttyqtaǵan joq. Ondaı ádetti bilmeıtin-di. — Sonda jasyńyz neshege keldi?

— Áıeldiń jasyn suramas bolar, dádá Karapet. Kártaıyp turǵamyz joq, áli de jas qyzǵa bergisiz emespiz be? — dep Agafıa syqylyqtap kúldi.

— Árıne, árıne. Áńgime jasta emes, kóńilde ǵoı. Qazaqta mynandaı maqal bar, qalaı aýdarýǵa bolar eken. İm, ıá, «byk sam stareet, no morda ne stareet», — dep Qarasaı «ógizdiń ózi qartaısa da, murny qartaımaıdy» degendi dolbarlaı aýdardy.

— Tamasha maqal eken. Al búgin bizdiń úıge kelińiz, bas qosaıyq. Bir-eki dos-jar áıelderden basqa bóten eshkim bolmaıdy. Kempirińizden qoryqpasańyz kelińiz, podarkany da molyraq ákelersiz, áıel zaty dúnıege jaqyn ǵoı, — dep Agafıa syńsı kúldi.

Buryn áıeldiń týǵan kúnin toılap kórmegen Qarasaı oǵan ne alatynyn da bilmedi. Biraq onyń tigisin jatqyzyp, taýyp ketti.

Keshqurym bir qoranyń astynda turatyn Iapıshkınanyn úıine qaǵa beriste jylt ete qalǵan Qarasaı jasaýly stoldyń ústinen shyqqan. Aspazshy bop isteıtin bir-eki jesir áıelden bóten eshkim joq. Qarasaı kele qaltasynan etekteı júz somdyqtyń ekeýin sýyryp tastady:

— Iapıshkına joldas, mynaý meniń podarkam. Qazaqta toı-tomalaq bolǵan jerge áıel adam ǵana yrymyn jasaıdy. Ony «shashý» deıdi. No, endi, bylaı... orysshalaǵanda podarka ǵoı. Men áıel bolmasam da, sen úshin...

— Raqmet, raqmet! — dep, Iapıshkına Qarasaıǵa betin taqaı berdi. Biraq quttyqtaı turyp, áıeldiń ne qolyna, ne betine ernin tıgizýdi Qarasaı qaıdan bilsin. Tipti Agashkaǵa syı tartqanda da kóńilinde bóten oı bolǵan joq. Ózinshe, talaı septigi tıgen ashana bastyǵyna barmaq astynan kishi-girim para berdim dep túsindi.

— Qazaqta mynandaı da maqal bar: «im... platok ne za shýba prıgodıtsa, a za dorogý prıgodıtsa».

Eki kelinshek dym uqpaı myrs etip kúlip jiberip edi, Agafıa Iapıshkına olardy ala kózimen atyp:

— Durys, dádá Karapet! Oryndy aıttyńyz. V znak ývajenıa, v znak vnımanıa degen sózge keledi ǵoı. Túsinikti, nesi bar, óte durys, — dep, ákki áıel sózdiń syńaıyn birden uǵyp, joldastarynyń óreskel qylyǵyn jýyp-shaıyp, stakanǵa araqty sylqyldata quıdy.

Bul úıde kók moıyn shynylar jáshigimen turady. Tún qatyp ótip jatatyn jolaýshylar úshin bul úı — jabylmaıtyn dúken. Árıne, beıýaqyttaǵy tovar baǵasy da sál qymbattaý bolady.

Biraz qyzyp alǵan soń Qarasaı qaltasynan taǵy bir júz somdyqty sýyryp tastady:

— Iapıshkına joldas, munyń ózi saǵan tegin quıylyp jatqan qudyq sýy emes. Má, mynany alyp qoı.

— Qoıyńyz, dádá Karapet.

— Joq, joq, bolmaıdy. Al. Áıtpese renjımin, — dep Qarasaıdyń tili kúrmele berdi.

Áıelder álden ýaqytta úıdi basyna kótere ándetip, biraz baryldap otyrdy da, tún jarymda úılerine qaıtty. Bul kezde Qarasaı da, Agafıa Iapıshkına da kózderi buldyrap, ábden kemeline kelgen. Kópten beri bulaı kóp ishpegen Qarasaı táltirektep, otyrǵan ornynda qyljalaqtap qaldy. Qaltasynan bir top kiltti sýyryp alyp:

— Quı, Aǵaısha. Ómir qaıtyp kelmeıdi. Dúnıe bizdi tappaıdy, biz dúnıeni tabamyz. Qoldan mal ketkenmen, baq ketken joq. Mynaý emes pe baqyt degen, Aǵaısha! — dep syldyratyp stol ústine bir top kiltti bir soqty. Iapıshkına Karapet dep otyrǵanda, ony Aǵaısha dep qazaqsha ataǵanyna ózi máz bop kúlip jatyr.

— Gİr-r-ravılno, kom-pon... komponıon! — Agafıa tili kúrmele suq qolyn shoshaıtyp, stakanǵa taǵy quıdy. — Skladqa tur dep men aqyl berip em ǵoı. Meni tyńdasań ólmeısiń. Sovhozdyń bar tetigi ekeýmizdiń qolymyzda. Aqsha bolsa, bári bolady. Sol úshin.

Stakandar syńǵyr etti. Iapıshkına táltirekteı basyp, Qarasaıdyń tizesine otyra ketti de, moınyna asyldy. Qarasaıdyń búkil óne boıy shymyrlap, buǵaqty áıeldiń jup-jumsaq tamaǵyna murnyn tyǵyp jiberdi. Átir aralas jas ıiske boıy balqyp, ernine qalampyr aralastyryp úkken mol nasybaı salǵandaı eltip, qımyldaýǵa murshasy joq. Taqyr basyn jumsaq alaqanymen sıpaǵan Agafıanyń:

— Shashyń qandaı qaıratty edi. Óziń de qaıratty bolarsyń. Men shyǵys djıgıtterin qatty unatamyn, — dep sybyrlaǵanyn zorǵa estidi. Júni túbitteı úlpildegen sap-sary ýyz balapandy alaqanyna salyp úlbiretkendeı, baýyryna qysqan jup-jumyr áıeldi bosatar emes.

Álden ýaqytta Agafıa temirdeı qysqan ólermen qushaqty baıaý ajyratyp ornynan turdy.

— Al men halatymdy kıeıin, sen qarama, — dep tósek basynda ilýli gúldi halatyn alyp sheshine bastady. — Aı, meıli, qaraı ber. Jasyratyn ne bar.

Buryn-sondy kezdestirmegen kók atlas lıfchıkpen ǵana turǵan áıeldiń appaq táni jalt etkende, peıishtiń ıran baǵyndaǵy hordyń qyzyn kórgendeı kózi tunyp, Qarasaı umtyla berdi...

Tań ata kózi ilinip barady eken. Jámish shoshyp oıandy. Baǵana qýyp jibergen mysyqtar tereze túbinen taǵy shar ete qaldy. «Qap, myna malǵundardyń yzasyn-aı, balalardyń záresin alatyn boldy-aý».

Maýyqqan mysyqtardyń ashshy daýsy Jámishti túrshiktirgenmen, Qarasaı men Agashkanyń kóńil kúıine ún qosqandaı, qulaqtaryna jaǵymdy estilip jatty.

Osydan kóp uzamaı-aq Iapıshkınanyń úıinde túnep qalýdy jıiletken Qarasaıdyń sýyq júrisin Jámish bilip qaldy. İshine muz tastap jibergendeı júregi qata qalsa da, balalaryna sezdirgisi kelmeı, «úı shyrqyn buzbaıyn, nendeı aýyrtpalyq bolsyn ózim jeke kótereıin» dep júrgen. Aqyry otyz jyl otasqan erimen eki arasyn qosqan arqannyń túte-tútesi shyǵyp, sońǵy tal jibi úzilip ketti.

Kóılek-kónshegin kishkentaı qol chemodanǵa, bir asym súr etti qorjynǵa salyp, endi shyǵaıyn dep jatqanda Qarasaı kelgen.

— Eh, qaıda barasyń, býynyp-túıinip, — dep, basyna aq jibek shaly salyp, qara ala kavkazdatqan kúmis qapsyrmaly qara shı barqyt kamzoldyń syrtynan jasyl qımaly shapanyn jelbegeı tastaǵan denesi tik, uzyn boıly, aq sary áıeline týra qaraı almaı zirk etti.

— Qaıda barýshy em, toıǵa baram, — dep jeńil kekesinmen jaýap bergen Jámish, erine tuńǵysh ret shanshyla qarap, ishte jınalǵan bar zapyrandy aqtara saldy: — Meni úıde ustap, torǵa qamap qoıaıyn dep pe eń. Otyz jyl qamalǵanym da jeter. Endi mende sharýań bolmasyn. Úıdegińdi túzge bildirmeı, túzdegińdi úıge sezdirmeı, ishten tynyp, jamanyńdy jasyryp óttim. Kómelimniń de, Halelimniń de óz aýzy ózine jetti. Tym qurymasa solar dardaı azamat bolyp, jaqsy-jamandy aıyrǵan shaǵynda qymsynyp, betiń bir búlk etpeıdi. Betindegi qara qal emes, haram qal. Ata saqalyń aýzyńa bitkenshe jeligip, ǵumyr boıy adamǵa oılaǵan aramzalyǵyńnan tanbaı kelesiń. Betiń ǵana qara emes, ishiń de qara, oılaǵanyń bir qara basyńnyń qamy...

— Kergime olaı. Ne qylǵan qara bastyń qamy. Osy úıdiń bosaǵasyn attaǵannan beri ákeńniń rızyǵyn jep kele jatqan shyǵarsyń. Shalqyp-tolqyp otyryp sandyraqtaýyn munyń, — dep aldynda Agafıa týraly aıtyp qalar dep úndeı almaǵan Qarasaı endi tútigip ketti. Jámish te taısalǵan joq. Biraq Iapıshkınany aýzyna da almady. Ony sóz qylýdy óz boıyna shaq kórmedi. Oǵan qorsyndy.

— Qıt etse seniń «shalqyp-tolqyp...» Odan basqa bileriń bar ma? Shalqyp-tolqıtyndaı qaı adal asyńdy aldyma tartyp eń. Óńkeı aramnan jınalǵan malyńdy aıtamysyń. Ǵumyr boıy ishkenim iriń, jegenim jelim...

— Jaraıdy, onda jyly-jumsaǵyn tosyp otyrǵan jerińe bara ǵoı.

— Ony senen suramaımyn. Jumysyń bolmasyn. Ana Halel men Aqbópede de endi sharýań bolmasyn. Birge týǵan balalardaı bop ósken ol ekeýin de ıt pen mysyqtaı etýge az-aq qaldyń. Bul qoranyń astynda qaldyrmaımyn olardy da. Aspan asty keń.

— Bar, olardy da alyp ket. Báriń ket! — dep Qarasaı beti dolyryp, áıeliniń óńmeninen nuqyp, esikke qaraı ıtere bergende, Jámish qolyn qaǵyp jiberip, chemodany men qorjynyn aldy da shyǵa berdi. Esik aldyna ere shyqqan Qarasaı:

— Tósek-ornyńdy ala ketpeısiń be? — dep mysqyldap edi:

— Óziń-aq jarylqap dúnıeńmen. Bir sabaq jibińniń keregi joq, senen qutylǵanyma qudaıa táýbá! Alda rıza bol syn! — dep shoq aǵashtyń baýyryna qaraı uzaı berdi. Anadaı jerde oınap júrgen nemereleri sońynan júgirip, etegine oralǵan. Betterinen súıip, «men qazir qaıtyp kelem, baryńdar, oınańdar, qulynshaqtarym» dep móltildeı qalǵan kóz jasyn kórsetpeı shıraq adymdap, júrip ketti. Jámishtiń qorjynyna qaraı bergen Qarasaıdyń qara qaly jybyr etken. Úıge jan ushyryp kirdi. Jalma-jan úlken abdyrany «dyzyń» etkizip ashyp jiberip, jannattan, kúzennen, túlkiden astarlap tikken, naftalın sińgen ishikterdiń arasyna suqqan qolyna sandyq ilikkende baryp júregi ornyna tústi. Urlyqqa, jamandyqqa ǵana jaralǵandaı qýystanyp, qarashyǵy bir arada turaqtamaı, áldeneden qýystanǵandaı únemi júgirip turatyn ury kózin syǵyraıta túsip otyrdy da, jalma-jan qol sandyqty baýyryna qysyp, eń túpki qoranyń buryshyna keldi. Tóbedegi shelektiń aýzyndaı kishkentaı tesikten basqa sáýle túser jeri joq, qora ishi ala kóleńke. Kún túspegen soń bazdanyp, ıisi shyǵa bastaǵan syz jerdi eki kúrek boıy terlep-tepship, yrsyldap júrip qazdy da, jez belbeý qol sandyqtyń ishin ashyp otyryp qaldy. Qaqpaǵymen birińdi óńkeı shytyrlaǵan júz somdyqtarǵa kózi jaınap qaıta-qaıta qaraı beredi. Álden ýaqytta sandyqty qaıta jaýyp, qappen orady. Moıny bylqyldaǵan jańa týǵan náresteni ustaǵandaı úlbirete kóterip, shuńqyrǵa saldy da, betin topyraqpen jaýyp, buzaý bas bylǵary etiginiń ókshesimen nyǵarlap tepkileı bastady.

Sıyr qoradaǵy jýan qaq ashaǵa súıene qalǵan Iapıshkına qarańǵy buryshta qarny salaqtap bılep turǵan Qarasaıǵa qarap, ishteı myrs etti de, aıaǵynyń ushymen basyp, óz úıine jyp berdi. Sońyn ala Qarasaı kirgende oń bosaǵany jańa attaǵan, áli beti ashylmaǵan jas kelinshekteı kóziniń ústimen uıalshaqtana qarap, burala basyp, erkelep keldi de, syrty kúnge kúıip qyzara bastaǵan tolyq, aq bilegin ájimdi, jýan moıynǵa arta saldy. Qapsyra qushaqtaǵan Qarasaı da lezde jadyrap, aq tamaqtan borpyldatyp súıip jatyr edi, Iapıshkınanyń jyp-jyly demi qulaǵyna tıip, sybyr etkende sileıip turyp qaldy: qýanyshtan ba, álde kútpegen jerde tosyn estigendikten be, ne derin bilmeı eseńgirep tur. «Ka-ra-pe-et, ashshy birdeme jegim keledi, «mee-tıs!» dep sybyrlaǵan Iapıshkına óz sózinen ózi qysylǵan adamnyń minezin tanytyp, tósekke etpeleı túsip qulaı ketti...

Aýdanǵa qaraı shyqqan jolaýshy mashınaǵa otyrǵan Jámish artta qalyp bara jatqan úıine jaltaqtap kúrsinedi. «Átteń baýyrymda Kámelim men Jálelim bolmaǵanda, seniń etegińnen ustamaıtyn em. Basyń lańǵa túsip, ekitalaı kún týǵanda qasyńa erip, ashshy-tushshyny birge tartyp jalǵyzsyratpap edim. Endi meniń bul kúnde keregim bolmady ǵoı. Átteń ne kerek, bóri kesh» degen mıqata ókinish ishinde ketti.

Sol bir jyldardaǵy ekitalaı kúndi aýdanǵa jetkenshe oılady. Ol oqıǵany da Kúrgereı qart Jantasqa jyr ǵyp aıtyp edi.

Kúrgereı qarttyń besinshi jyry

Otyz birinshi jyldyń basynda on úı, on bes úıden ár jerde jeke-jeke moıyn serikke birigip, shashylyp jatqan aýyl bir jerge basymyzdy qostyq. «Jańa talap» degen jańa artel qurdyq. Osy otyrǵanymyz — sol kolhoz.

Ras, artel qurý op-ońaı bola qoıǵan joq. O kezdegi talaı-talaı oqıǵalardyń shet jaǵasyn óziń de estigen bolarsyń. Ol da bir qyzyq zaman edi-aý. Sonaý ata-butasynan beri óz betimen tirshilik etip, óz qazan-oshaǵynyń butynda túrtpektep ómir súrgen jurtqa kolhoz degen at alǵashqyda birtúrli jat estildi.

El ishindegi oqyǵan, saýatty jastardyń ishinen Raıhan bar, osy kúngi Ospan bar, aýdan ortalyǵynda bir aıdaı júrip kolhoz jaıymen tanysyp kelgennen keıin, bir kúni úsh-tórt aýyldyń aqsaqaldarynyń basyn qosty. Tuńǵysh ret mundaı jıynǵa kempirler men jas kelinshekter de qatysty.

Aýdannan kelgen ókil kolhoz jaıly uzaq sóılep, qazir onyń elimizdiń barlyq túkpir-túkpirinde kún saıyn kóbeıgenin, munyń ózi partıamyzdyń úlken jeńisi ekenin, keshegi revolúsıadan keıingi bıik bir beles ekenin túsindirip jatyr. Otyrǵan jurt onyń sóziniń jartysyna túsinip, jartysyna túsinbeı birinen-biri suraıdy. Aqyry ókil sóılep bolǵan soń, adam aıaǵy baspaǵan meńireý bir jynysqa kezikkendeı daǵdaryp otyrǵandar tus-tustan jamyrap qoıa berdi.

— Qaraǵym, áýeli kolhoz degen sózińdi túsindirshi.

— Iá, ol kimniń aty?

— Oı, kimniń aty bolýshy edi, bir bolsheıbektiń aty shyǵar.

— Oý, aǵaıyn, — dep ókil,— senderdiń bet-betińmen sóıleıtin qudalyǵyń emes. Tártip kerek. Birtindep surańdar. Qane, aqsaqal, siz ne suradyńyz?

Ókil Júsip qartqa qarady. Júsip ol kezde toqsanǵa taıaǵan, ábden qartaıǵan shaǵy edi. Sonda da jıynnan qalmaı, elmen birge kelgen. Taıaǵyna taıanyp, ornynan turdy.

— Balam, aıtqanyńnyń nobaıyna túsinip otyrmyn. Birigip eńbek eteıik degen sóziń kókeıime qondy. Qulaqqa jyly estiledi. «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» degen. Burynǵylar da qol ustasyp, tize qosyp el bolýdy kóp ańsaıtyn. Onyńnyń bárine túsinip otyrmyn. Áıtse de, myńnyń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil degen. Qolqoz degeniń kim ol?

— Á, otyryńyz, aqsaqal. Oryndy suraq, — dep ókil bir jótkirinip aldy. — Kolhoz — orys sózi, eshkimniń aty emes. Kollektıvnyı hozaıstva degen sóz. Endi, bylaı, ártelnaı hozaıstva deıdi.

Ókildiń ózi oryssha orasholaqtaý eken, jymıyp kúlgen qasyndaǵy Raıhanǵa qarap, qymsynyp qaldy.

— Júsip ata, — dedi Raıhan ornynan turyp, — kolhoz degen eki sóz: kollektıvnoe hozáıstvo. Iaǵnı birikken, uıymdasqan kópshiliktiń sharýashylyǵy. Jańa ókil aǵaı aıtyp ketti, qolda bar mal-múlik bir ortalyqqa jınalady. Ol sizdiń de, meniń de menshigim emes, bárimizdiń ortaq dúnıemiz bolady. Biz sony ózimizdiń qajetimizge jaratamyz. Kolhoz degen birikken sharýashylyq, mal-múlik.

— Sonda qalaı? — dep orta tustan bireý turdy. — Máselenkı, men qolqozǵa túsken maldyń bıyl ekeýin soǵymǵa soıǵym keledi deıik. Al, endi bireý, máselenkı, on qarany jumsaǵysy keledi eken. Onyń arty daý-sharǵa aınalmaı ma?

— Munyń jóni bola qoıar ma eken?

— Aı, qaıdam. Bul bir shataq nárse eken.

— Qazaq balasynyń qoly emes-aý. Ortaǵa túsken maldy erteń kim kútip, kim baǵady? Qıyn, qıyn, — desip taǵy shýlasyp ketti.

Sol kúni biz túni boıy aıtysyp, áńgimeniń uzyn-yrǵasyn túsingenshe baq-shaq bolyp otyrdyq. Aqyry Raıhan aıtqan sózge bárimiz uıyp, túsingendeı boldyq-aý.

— Sizder ortalyqtyń mal-múlkin kim qaraıdy dedińizder, — dedi Raıhan. — Kolhoz sharýashylyǵynyń bar tetigi osynda. Maldy baǵyp-qaǵatyn adamnyń kolhozdan alatyn tabysy da kóp bolady. Iaǵnı, ár kúngi jumysyńyzǵa erteń astyqtaı, maıdaı, sútteı úles alasyzdar. Kimde-kim burynǵy zamandaǵydaı qashan kún tas tóbege kelgenshe uıqysynan turmaı beı-bereket jatsa, onyń tabysy da bolmaıdy. Kolhoz ondaı masyldarǵa eshteme bermeıdi. Uly kósemimiz Lenın aıtqan: «kimde-kim eńbek etpese, ol iship-jemeıdi». Iaǵnı. qoly qımyldaǵannyń, aýzy qımyldaıdy. Al, so l qımyldaıtyn qol neǵurlym kóp bolsa, kolhoz sharýashylyǵy da jaqsy, árqaısymyzdyń turmysymyz da jaqsy bolmaq.

Sol túni kópshilik aldynda birinshi ret uzaq sóılep, Balta aýlyn kolhozǵa tuńǵysh úgittep tartqan Raıhan. Bári sonyń aýzyna qarap, bilmegenine namystanbaı, qaıta-qaıta ejiktep surap otyrdy. Raıhan ortada turyp alyp sóılegen saıyn, jınalǵan jurt kúbirlesip:

— Aınalaıyn-aı, zaty áıel demeseń, erkekke bergisiz-aý.

— Aınymaǵan ákesi.

— Shirkin-aı, Sultan kóre almaı ketti-aý.

— Qarǵam-aı, bolaıyn dep-aq turǵan bala. Erkek bolsa, bir eldi ustap otyratyn-aq bala.

— Jasynan julynyp orys oqýyn oqyp edi. Áı, bolar bala jasynan degen yp-yras, — desip, aýyzdarynyń sýy qurıdy.

Meniń de mereıim ósip, aıta tússe eken dep otyrmyn. Aqyry el aqsaqaly, úlkenimiz Júsip sóz aldy.

— Aǵaıyn jurtym, — dedi aınala qarap, kúmis saqalyn kústi alaqanymen sıpap. — Men tórimnen kórim jýyq adammyn. Osy shaǵyma deıin jaqsyny da, jamandy da, joqshylyq, tarshylyqty da kórip, kedeılik taýqymetin tartyp óstim. Áıteýir, alla bergen rızyqqa yrza bolyp, asarymdy asap, jasarymdy jasadym. Sonyń bári qıyndyqpen ótti. Sol qıyn turmys men sekildi shalmen ketsin. Endigi qalǵan ómir senderdiki. Bul dúnıeden alyp keter eshtemem joq. Boıymdaǵy bar enshim aýrýym men ózimniń kedeıligimdi ǵana alyp ketsem bolady. Al, endi myna qolqoz degeniń maǵan unap tur. Áıteýir báriń birikseńder, etek-jeńiń mol, irgeleriń berik bolatynyna ımandaı senemin. «Kóp túkirse kól» degen. Jaqsy lebiz jarym yrys. Myna lebizge ózim toıyp otyrmyn. Jaqsy ıshara. Birigińder. Inshalla betteriń túzeledi. Qadamdaryń qutty bolsyn. Ilahı amın!

Júsip saqalyn sıpap, bata berdi.

Sol-aq eken, siresken muzdyń irgesi sógilip seń buzylǵandaı, otyrǵan jurt shýlasyp:

— Birigemiz, nesi bar.

— Eki qolǵa bir jumys. Biz de elmiz, jurtpyz. Basymyzdy qosamyz.

— Durys-durys, — dep maquldaı jónelip edi, murny shýyldap Botash turdy ornynan.

— Qaraǵym, bir nárse suraýǵa bola ma, — dedi ókilge qarap.

— Surańyz, surańyz.

— Kolhozǵa qosylmaımyn degen adamǵa erik pe? Álde...

— Oý, aqsaqal, dúıim jurt uıymdasamyz dep jatqanda, elden ala bóten shyǵatyn adam tabyla qoıar ma eken. Ony nesine suradyńyz?

Botash qıbyjyqtap, basyndaǵy jyrtyq tymaǵyn bir sheship, bir kıedi. Murnynyń astynan mińgirlep taǵy sóılep tur:

— Jas bolsa kelip qaldy. Erteń kóptiń shańyna ere almaı júrsek uıat bolar. Úkimetime rızamyn. Aldyma on shaqty qara salyp berdi. Endigi qalǵan ómirimde áıteýir sol azbynshy maldy kerek etsem, maǵan eshkim eshteme demeıtin shyǵar. Ózim dimkáspin.

Ókil ne derin bilmeı, qaıta-qaıta jótkirinip jurtqa qarap edi, otyrǵandar Botashty keketip ala jóneldi.

— Munyń ejelgi ádeti. Kejegesi keıin tartyp, qashanda keri sóılemese, ishi aýyrady.

— Oı, qosylmasa, qosylýsyz qalsyn.

— Keshegi alǵan baıdyń on qarasyn júz qara bitkendeı kórip otyr ǵoı. Meıli...

— Osyǵan qosyl degen kim bar.

Júsip qart Botashqa oqty kózimen qarap, atyp jibere jazdady.

— Óziń bir saqalyń sapsıyp alyp, atan túıeshe keri shaptyratyn neme ekensiń. Jaqsyǵa bastaı ma deseń, árkimniń teperishinde júrip bir ezý bolǵan kári mástekshe únemi qyńyraıyp bura tartasyń da otyrasyń.

— Aǵaıyn, shýlamańyzdar, — dedi ókil. — Kolhozǵa birigý, birikpeý árkimniń erkinde, oǵan zorlyq joq. Biraq...

— E, báse. Kedeıge teńdik emes pe. Qaraǵym, mynalarǵa solaı durysyn aıtshy.

— Durysyn aıtsa, ol bylaı, — dedi Raıhan. Jurt tyna qaldy. — Erteń kolhoz uıymdasqan soń, jerdiń bári — egistik, shabyndyq jer sol kolhozdiki bolady. Al oǵan qosylmaǵan adam jerden eshqandaı úles ala almaıdy. Eger, bul aradan múldem irgeńizdi aýlaq salam deseńiz, basqany laılamańyz.

— Qaraǵym Raıhan-aı, — dep Botash mysqyldaı kúldi. — Keshe ǵana ózimiz ósirgen jalań aıaq, jalań bas qarshadaı bala ediń. Búginde ákeńmen tustas adamnyń betinen alyp, qalaı bolsa solaı sóıleısiń. Áıel bala degen sypaıy bolýshy edi.

— Áı, Botash, tilińdi tarta sóıle.

— Sultannyń sadaǵasy ket.

— Tustas bolmaı ket, — dep jurt tarpa bas salyp edi, Raıhan toqtańyzdar degen ısharat bildirdi.

— Ata, — dedi ol. — Men sizdiń úlkendigińizdi árqashan syılaımyn. Biraq esińizde bolsyn, ıá, bárińizdiń esterińizge salaıyn. Áıel bala, er bala dep bólýlerińizdiń aldy-arty osy bolsyn. Áıelderge teńdikti siz ápergen joqsyz. Lenın atamyz áperdi. Endeshe olaı tilińizdi tıgizbeńiz.

— Astapyralla! — dep Botash shorshyp tústi. — Qaraǵym-aı, jala jappa! Lenınge bir aýyz sóz aıttym ba?! Jurtym-aý, aıtshy.

— Meıli, siz ne deseńiz, ol deńiz. Áıelder endi sol teńdigine eshkimniń qolyn tıgizbeıdi. El ishinde iritki salyp, keıin tartatyn adam bolsa, osy bastan alastaımyz. Kolhozǵa qosylmasańyz qosylmańyz. Biraq endigári «baıtal shaýyp báıge almas» degen pasyqtyqty doǵaraıyq.

Sol túni otyrǵan jurttyń kópshiligi maquldap, Raıhandy kolhozǵa basqarma saılady. Keıbireýler:

— Apyrmaı, jastaý bolmaı ma?

— Qansha oqydy degenmen áıel adam, erteń bala basty bolǵan soń qıyn bolmaı ma? — desip jan ashı sóılese, qaısybiri:

— E-e, eldi áıel basqaratyn boldy ǵoı endi.

— Jurtty ustap turýǵa bul sekildi áli eteginiń ashylǵan-jabylǵanyn bilmeıtin qyzdyń shamasy keler me eken, — dep kúńkildesti de.

Biraq ondaı kóldeneń sóz óz betine qalyp, jıyrma bir jasynda meniń qyzym Raıhan qazaq turmysynda áıel zatynan tuńǵysh ret el tizginin qolyna aldy.

Súıtip, sol jyly Balta, Asyǵat, Qanaı aýyldary basymyzdy qosyp, «Jańa talap» artelin qurdyq.

Alpysqa tarta úıi bar kolhozda, umytpasam, qyryq-elý at, jıyrma shaqty ógiz, on-on bes sıyr, otyz shaqty qoı-eshki bar. Bári aryq-turaq, qaısybiri qystan áreń shyqqan kóterem.

Kóktem shyǵysymen egin salýǵa kiristik. Búkil kolhozda úsh aǵash soqa bar. Ógizge salatyn moıynaǵash, attyń qamyt-saımany joqtyń qasy. Úsh aýyldan shyqqany tórt radýan, eki trashpenke, bir-eki arba. Aıtqandaı, Maljannyń qara páýeskesi bar. Onyń da qur qańqasy qalǵan, dońǵalaq shabaqtarynan saý-tamtyq joq, byt-shyt.

Raıhan ekeýmiz kórshi «Vıshnevka» derevnásyna baryp, tamyr-tanystardan qamyt, moıynaǵash, arba jasaıtyn aǵash, qural ákeldik. Men qutty ornym — ustahanada otyryp alyp, erteden qara keshke kúrek, aıyr, ol-pul kerek-jaraqtardy soǵýmen bolamyn.

Sol jyly egin salýda jastardyń septigi mol tıdi. Jańa ǵana komsomol qataryna kirgen jutynǵan jas jigitter, qyzdar jumysqa qulshyna tıiskende, apaı taptyrmaıdy. Bári de jumys qaıdasyń dep jaınap tur. Buryn óz úıiniń qazan-oshaǵynan asa almaıtyn qyz-kelinshekter de endi birigip eńbek etken soń, burynǵydaı uıań emes, erlermen qatar túsip, aldyna bergen jumysyńdy tasqaıaqsha qaǵady.

Aýyl qotany da burynǵydan kóńildi. Tań sáriden kózderin tyrnaı ashyp turatyn óndirdeı jastar qashan kún batqansha egin dalasynda jer jyrtyp kelse, túni boıy aýyl syrtyndaǵy kıiz úıde saýyq qurady. Qajý, sharshaý joq. Oıyndary da eski oıynǵa uqsamaıdy. Jańa. El aqsaqaldaryn, kempir-kepshikterdi jınap alyp, ara-tura án salyp, bı bılep oıyn kórsetedi.

Súıtip Raıhan basqarǵan kolhoz jańa bir ómirdi bastap júre berdi.

Iá, aıta berse áńgime kóp. Sol jyly pishen de shabyldy, egin de jınaldy. Ras, jaz boıy qurǵaqshylyq bolyp, astyq onsha mol shyqpady. Áıtse de kolhoz músheleri tuqymdyq astyqtan qalǵanyn qyldaı ǵyp bólip alyp, jańa nanǵa aýyzdary tıdi. Bári de alǵash qurylǵan artelge dán yrza. Tuńǵysh ret osynaý jatqan keń dalanyń, quıqaly jerdiń ıesi ózderi ekenin sezip kóńilderi tolyp, el sabasyna tústi.

Biraq... Taǵy da biraq deımin-aý, kóp uzamaı sol kóńildiń shyrqy taǵy buzyldy. Myqtap buzyldy.

Qara sýyq kúz. Tań atysymen azynaǵan yzǵyryq jel betegeni tamyrymen sýyrardaı ýildep, tynymsyz soǵady. Qashan qar jaýǵansha uzaq saparǵa jolaýshylap ketkendeı kúnniń kózi bir jyltyrap shyqqan emes. Aspan betinde tory ala tútindeı kezgen bult ne jaýmaıdy, ne tarqamaıdy, dóńbekship, aýnap, tynymsyz kóship jatady. Sheti de, shegi de joq.

Osy bultpen qatar kelip, el ishine qara sýyq jeldeı mazasyz tıgen salyq bastaldy. Bir salyq emes, kóp salyq. Aýdan ortalyǵynan kelgen ókil ataýly, aýyl adamynyń apshysyn qýyra beredi. Úı-úıdi aralap júrip, tabaqtaı kinegesin jaınamaz qusatyp aldyna jaıyp salady da, esep shotyn bir qaǵyp:

— Sizdiń úıge pálen put et tústi. Qane, qazir kirge salyp ólsheımiz. Qandaı malmen qutylasyń, — dep et salyǵyn jınaıtyn ágint bir-eki qarasyn bas jibinen súıretip jónele beredi.

«Et salyǵynan» qutyldym ba, qutylmadym ba dep otyrǵanda, izin sýytpaı taǵy bir ágint esikten kiredi. Ol «jún salyǵyn» jınaıtyn adam. Bar eshkisi men qoıyn qyrqyp, endi qutylǵan shyǵarmyn dep otyrǵanda, taǵy biri keledi. Ol — «maı salyǵy». Ne kerek, kúz aspanynyń kóshpeli sabalaq bultyndaı biri ketse, ekinshisi keledi. «Ózara salyq», «astyq salyǵy», «teri-tersek salyǵy», «oryn salyǵy», «tútin salyǵy» — áıteýir qaptaǵan salyq.

Aýdan jaqtaǵy qara jolmen shandatyp bireý-mireý kele jatqanda-aq el ishiniń apshysy qýyrylyp, aza boıy qaza bolyp, tik turady. Bárinen de el Qosımanovtan qaımyǵady. Aýylda ony mılısıa Qosımanov deıdi.

— Tura turyńyz, ol qaı Qosımanov?

— Osy kúngi aýdandyq mılısıanyń bastyǵy!

So kezde, jas shamasy jıyrmanyń ishinde bolar. Bul kúngideı boı túzep, jurt aldynda kerimsal bop otyrý joq, basyndaǵy qoqyraıǵan fýrajkesiniń shetinen túlegen qara eshkiniń júnindeı sırek shashy tal-tal shyǵyp turatyn, qyrma tazdyń ózi. El ol kezde mılısıa dese, jany túrshigip, qubyjyq kórgendeı qorqady. Sony paıdalanyp Qosımanov qarańǵy eldi qýyrdaqsha qýyrady.

Az kúnde el ishi júnin julǵan taýyqtaı sıdıyp shyǵa keldi. Áıteýir qoımaıdy eken dep, úı basy qolynda qalǵan birer malyn qar túspeı jatyp soıyp alyp, ettigine tuzdap, jerge kómip, typ-tıpyl etti. Sonda da salyq toqtalǵan joq. Qaıta kóbeıe tústi.

Jańa qar jaýǵan mezgil bolatyn. Bir kúni aýyl adamdary japa-tarmaǵaı júgirip, Jańyl deıtin jesir áıeldiń úıine jınaldy. Bári ý-shý. Raıhan ekeýmiz de sonda keldik. Kishkene jappanyń asty tolǵan adam. Jańyl óz betin ózi tyrnap, daýys qylyp otyr. Beti dala-dala. Tyrnaq osyp ketken jerden qan sýdaı aǵyp, ıeginen tamady. Aýdannan úsh ókil kelipti. Biri — Qarabet, ekinshisi — Qosımanov. Qarabet sol kezde aýdandyq aqsha bóliminde nalogovoı agent bolyp isteıtin. Qosımanov qaı úıge kirmesin, áýeli jaıǵasyp, aldyna dóńgelek stoldy alyp, tizesin soǵyp salaqtap júretin qamshynyń órimindeı baýynan myltyǵyn shyǵarady. Byt-shyt qyp bólshektep, qalta oramalmen ár jerin súrte bastaıdy. Bul joly da sol ádetinen aınymapty. Jesir áıeldiń zary káperine de kirmeı, myltyǵyn tazalap otyr. Jurt basý aıtyp Jańyldy áreń qoıǵyzdy. Jańyl yqylyq atyp áreń sóıleıdi.

— Jurtym-aý, ózderiń aıtyńdarshy. Qoldaǵy jalǵyz qara sıyrdy bir áketti. Úsh qoıdy qozysymen qosaqtap eki áketti. Endi mine, myna jańa apyl-tapyl aıaǵyn basyp júrgen balamnyń kereginen aıyrmaqshy. Osy qoranyń mal degennen saýyp otyrǵan jalǵyz eshki qalyp edi, endi sony etke alamyz dep otyr. — Jańyl taǵy aǵyl-tegil jylady.

Jurt ne desin. Bári kúrsinip:

— Apyrmaı, bul bir ǵalamat boldy ǵoı.

— Bárimizdiń de kúnimiz osy. Qaıteıik, — degennen basqa eshteme aıta almaıdy. Bóten sózben qarsy kelýge eshkimniń batyly jetpeıdi.

Álden ýaqytta Qosımanov jınalǵan jurtty jańa kórgendeı, basyn kóterip, edireıe qaldy.

— Oı, senderge jol bolsyn. Nemene, bul úıde bas asyp qoıyp pa?! Qane tarańdar. Álde meni kórmeı júr me edińder?! Qoıǵandaryń sýyp bara jatsa, qazir bárińe de baram. Daıyndaı berińder. Al, qane shyǵyńdar! — dep aqyryp qaldy. Bosaǵadan beri attaı almaı turǵandar jasqanyp, jylysa bastady.

Osy kezde baǵanadan beri qabyrǵaǵa súıenip, túnerip turǵan Raıhan jaılap sóz bastap:

— Joldas Qosımanov, osy eldiń jaıy ózińizge belgili emes pe?! Alar maly alyndy. Tigerge tuıaq qalmady dese de bolady. Endi qysa bergenmen ne shyǵady? Aýdan basshylaryna osy sózdi nege jetkizbeısiz, — deı berip edi, qyzdyń aldynda lezde jumsaryp Qosımanov yrjyń etti.

— Bıkesh, siz túsinigińiz bar adamsyz. Myna sózińizdi basqa aıtsa bir raýa. Sizge uıat emes pe?! Kontrdyń sózin sóılep tursyz. Bul eldi men bes saýsaǵymdaı bilem. Áli de tyǵýly mal kóp. Biraq Qosımanov tiri bolsa, kórdegini tiriltip alady.

Jańyl Raıhannyń sózin arqalandy ma, betiniń qanyn etegimen súrte salyp, kóıleginiń óńirin dar aıyrdy:

— Al, endeshe, má al, ana sábıdi jalǵyz eshkiniń jelininen aıyrǵansha, kesip al myna shandyrdy. — Kelinshek tamyry bileýlengen bolbyr emshegin salaqtatyp shyǵarǵanda tóbe shashym tik turdy. Qarttar betin basty. Biraq Qosımanov miz baqqan joq.

— Ol eshkimen qutylsań qudaıyńa quldyq aıtarsyń. Áli de moınyńda úsh put et bar. Jerden qazsań da tabasyń. Jıyrma qadaq júndi de tólegen joq qoı? — dep jún jınaýshy Qarabetke qarady.

Jańyl jyndanyp ketti me dep em: sol-aq eken, óz-ózinen saqyldaı ala jóneldi. Kózinen jas aqqansha kúlip, ornynan ushyp turdy da:

— Nemene, ol júndi qaı qajetińe tyǵyn qylasyń?! Ana taz basyńa japsyrasyń ba? — dep júgirip baryp Qosımanovtyń bas kıimin julyp almasy bar ma. Qosımanov ta myltyǵyn ala umtylyp:

— Ah, ońbaǵan neme! Men seni úıreteıin. Kózińdi jyltyratyp qamap qoımasam atym óshsin, — dep dirildep-qalshyldap áıeldi bas saldy. Úı ishi oıran-topan.

— Arasha, arasha!

— Qoı, qaraǵym, esiń bar emes pe?!

— Qaıtsin endi, ábden ashynǵan ǵoı, — desip jurt ara tústi.

— Joldas Qosımanov, áıel adamǵa qol salmańyz. Burynǵynyń kúni bar dep turmysyz. Bul ne bassyzdyq?! Toqtańyz, — dep Raıhannyń daýsy ashshy shyqqan soń baryp basyldy Qosımanov.

Jańyl úıinde bolǵan hıkaıa lezde bar úıge tarady. Sol kúni jurt burynǵydan shıryǵyp, alǵash ret esikterin tas túıin bekitip, Qosımanovtardy engizbeı qoıdy.

Biraq jaǵdaı onymen túzelmedi. Keshinde-aq arteldiń beldi-beldi adamdaryn jıyp, Qosımanov jınalys ótkizdi. Bárin aıtyp jatpaıyn. Onyń uzyn-yrǵasy bylaı boldy.

Eń áýeli sóz bastaǵan Qarabet. Jaıalyqtaı kinegesin aqtaryp turyp, tóteshe jazylǵan tizimdi oqydy:

— Mine, kórip tursyńdar. «Jańa talap» kolhozyna túsken salyqtyń úshten biri ǵana tólendi. Sender myna mılısıa balany kústanalaısyńdar. Tekke jazǵyrasyńdar. Bul ózi qaltasyna basyp, budan bir paıda kóreıin dep júr deısińder me? Gáláshókin myrzanyń ózi aıtypty: «Asha tuıaq qalmasyn, asyra silteý bolmasyn», — dep, birge otyrǵan adamdaı, estigen sózdiń jón-josyǵyn túsinbese de, ózinshe kóp biletin kisishe mardymsı qaldy.

Ol kezdegi aýylnaıymyz Sháltik degen táshtıgen, qý jaq, sary kóse bolatyn. Aýylnaılyqqa saılanbaı turyp-aq kóringen jerde tili men jaǵyna súıenip sary masasha yzyndaǵan naǵyz zarjaq sholaq belsendiniń ózi edi. Qolyna tizgin tıisimen-aq qaltasyndaǵy mórine masattanyp, jurttyń apshysyn qýyrdy. Biraq jurt ózin syrttaı mazaq etedi. Birde Qyzyl jalaýdan kele jatyp joldaǵy on úıli Qondybaı aýlyna túspekshi bolypty. Kún alaı-túleı boran eken. Sıpalap júrip, ár úıdiń esigin qaǵady. «Qondybaı» aýly naǵyz aty shýly sarań aýyl. Aıly-kúnniń amanynda jolaýshyǵa esik ashyp, qara sý tatyryp kórmegen Shyǵaıbaılar aq boranda qaıdan meıirimi tússin. Biri esigin ashpaıdy. Sonda, bar dúnıeniń kilti ózimniń qolymda dep oılaıtyn Sháltik bireýdiń terezesine kelip, «ash esikti, men aýylnaımyn, Sháltik aýylnaımyn» dep, mórin alyp, qyraý áınegine basa berse kerek. Jurt bertinge deıin kúlip júrdi. Osyndaı qojanasyrlyǵy da bar sol Sháltik qaq aǵashy jaryla bastaǵan neshe jylǵy shoqpar sıaqty, oıdym-oıdym qos judyryqtaı basy qaltaqtap, shegir kózi shatynap sýyryldy-aı kelip:

— Joldastar, ókimet senderdiń aldaryńa mal salyp, bastaryńdy qosyp, teńdik áperdi. Baılarda ketken eselerińdi alyp berdi. Endi búginde ótkendegi kúnderińdi umytyp, kúpirshilik jasap otyrsyńdar. Ókimet et ber deıdi eken, beresiń, maı ber deıdi eken, beresiń. Men ózim aınalaıyn ókimetimnen janymdy da aıamaımyn, kerek dese qoń etimdi kesip beremin. Salyǵyn ótemeı otyrǵan adam kontr. Ondaıdyń inine sý quıý kerek.

Kolhozshylar mardymdy eshteme aıta almady. «Bar bolsa, aıanyp qalarymyz joq. Biraq tıtyqtap bittik. Endi nemizdi bereıik», — degennen basqa ne desin.

Raıhan ótkir ǵoı. Sol ǵana oryndy sóz aıtty:

— Biz, myna Qosımanovtardy nege kinálaımyz? Sender eldiń apshysyn qýyra kelesińder. Joq nárseni taban astynan qazyp tap dep, digirdi salasyńdar. Eger elim-aý, jurtym-aý deseńder, kórgen-bilgenderińdi aýdan ortalyǵyndaǵy basshy adamdarǵa nege móldiretip aıtpaısyńdar? Odan qalsa, nege joǵarǵy jerge jazbaısyńdar? Biraq senderge kiná da joq. Ne sóılep, ne qoıǵanyn bilmeı júrgen sender sekildi qarańǵy belsendilerge ne daýa?! Sholaq saı tez tasıdy. Sholaq oıly adamdar da sol saı sekildi, bar qarýy ashýynda. Eldi qorqytpańdar. Kóp qorqytady, tereń batyrady.

Jınalys daýmen tarqady. Erteńinde-aq Qarabetterdiń sońyn ala Raıhan da aýdan ortalyǵyna júrip ketti. Biraq jeńgen joq. Jeńilip qaıtty. Taýy shaǵylyp qaıtty. Ókil Qarabet pen Qosımanov: «Elde jasyryn mal áli kóp. Qoralaryna tyǵyp bermeı otyr. Bárine jel berip uıtqytyp otyrǵan Raıhan», — dep bar kináni meniń qyzyma jaýypty. Aýdan «Raıhan Sultanova — ońshyl. Kolhoz basqarýǵa endi qaqyń joq», — dep ornynan alyp jiberipti. «Tuqyl eshki múıiz suraımyn dep, qulaǵynan aıyrylypty» desip, Qarabetter mazaqtap, tabalasa kerek. Raıhanjannyń adal júregin túsinýge olardyń óresi qaıdan jetsin.

Mine, jumyr bas neni kórmedi?! Jańa jetildim be, ústegi jalbyr ton túsip, aýzymyz aqqa, astymyz atqa endi tıdi me dep otyrǵan jurt osyndaı surqyltaıdy da kórgen. Biraq tap ol kezde munyń peregıb pále ekenin qarańǵy el qaıdan bilsin. Ony bertin ǵana ańǵardyq qoı. Eshkiniń quıryǵynsha sholtańdaǵan sholaq belsendiler shash al dese, bas alǵan joq pa?!

El ishi qys boıy jerge kómip, shoshalanyń buryshyna tyǵyp qymqyryp qalǵan azbynshy etin kerek etip, kóktemge jetti. Biraq qar erip, saı-sala tasyǵan ýaqytta aýyl qotanynda tigerge tuıaq qalmady. Ashtyq shyndap keldi. Tań saz bere ornynan turǵan adamdar, súıekten óter jel ótinde dirildep, byltyrǵy egistik ornynda qara qurtsha qaptaıdy. Jal-jal bop shabylmaı tiri qalǵan bıdaıdy julyp, masaq terip, ólmes qamyn jasaıdy. Qar astynda qalyp úsik shalǵan shirik bıdaı qansha kerek bolsyn. Ol da uzaqqa jetpeı taýsyldy. Qaısybir pysyqshalar jan-jaqtaǵy aýyldarǵa jaıaý-jalpylap shubyryp, bala-shaǵasynyń tisine basar birdeme izdep alasurady. Biraq bizden ozyp, ońyp jatqan jer joq. Qaıta bertin kele estidik, basqa aýdandarǵa qaraǵanda Qyzyl jalaýdyń hali, onyń ishinde bizdiń kolhozdyń hali birshama jaqsy boldy. Oǵan eki sebep bar. Biri — biz turǵan jer Omby oblysyna, orys derevnálaryna jaqyn jatqan jer ǵoı. Árkim tamyr-tanystaryn saǵalap, kartop, ol-pul jemis alyp, úzip-julyp degendeı birazǵa deıin talshyq etti. Ekinshiden, bul ara byqyǵan kól, ózen. Bir «Jańa talaptyń» mańyndaǵy ózen, kól, jaıylma qara sýlardy qosqanda otyzǵa tartady eken. Jer degdip, kún qyza kele jurt sý boıyn qýalap, balyq, qus aýlaı bastady. Jeti jasar balaǵa deıin tynym kórmeı tuzaq quryp, boryq tartyp álek. Jer jaryqtyq eńbek etseń baryn aıaǵan ba. Qara topyraǵy maı emes pe. Shirkin, jumyr jer, qasıetti jer, qalaı qasterlep, qalaı aıalaýyńa turady ǵoı.

So jyly jazda Raıhan Omby qalasyna ketti. Ekeýmiz jaıaý úsh kún júrdik. Qoltyǵyma qysqan kishkene dorbada eki ýys malta, azbynshy irimshik bar. Tamaǵy toımaǵan ash-aryq adamda ál de bolmaıdy eken. Júrisimiz óndimeıdi. Jol boıy kezdesken kól jıeginde jıi tynystap, qoldaǵy tobataıǵa sý qaınatyp iship, áldengen bolamyz. Aqyry, Reseıge qaraı tereńdegen saıyn derevnálar kóbeıip, kartop jaryqtyqqa birshama kenelip qaldyq.

Men Raıhandy Sharbaqkólge deıin uzatyp saldym. Ol qoshtasyp turyp, bala da bolsa baısaldy sózder aıtyp, jubatyp ketti.

— Áke, «el taryqqan ýaqytta munysy nesi» dep ishteı razy emes shyǵarsyń. Ony ózim de túsinemin. Túsine tura ketip baramyn. Biraq elden, aýyr turmystan qashyp, jeńil ómir izdep bara jatqanym joq. Ana jyldary qos ákem ekeýiń birlese júrip, eldiń qamqory boldyńdar. Bilek jumsap, qarsy turyp baı aýlyna da eselerińdi jibermeı júrdińder. Endigi zaman kúshtiń, bilektiń zamany emes, bilimniń zamany. Men bilim qýyp baramyn. Sultan ákem ósıet etip ketip edi dep, meni shamańnan kelgenshe oqyttyń. Biraq ol oqýym áli az. Keshegi el ishine kelgen qysylshańda arashaǵa túsýge bilimim de, órem de jetpedi. Bul kúnde tonyn aınaldyryp kıip alǵan baı balasy Qarabetterdiń de tizesin búktire almadym. Qaıta olar meni súrindirip ketti. Eger menen basqa bir erkek kindik aǵam, inim bolsa, áli de kóptiń arasynda tyrbanyp júrip, sony oqytar em. Biraq seniń menen basqa kimiń bar, — degende Raıhannyń daýsy jaryqshaqtanyp shyqty. Meniń de saı-súıegim shymyrlap, júıkem bosap ketti. Qolań shashynan sıpap, mańdaıyn tósime basyp, qyzymnyń aıdarynan ıiskeı berdim. Shýaqty dala siltideı tynyp, túımedeı bulty joq kirshiksiz kók aspan da japan túzde jol jıeginde otyrǵan áke men balaǵa meıirlene qarap turǵan sekildi. Tas tóbege shyǵyp ap, qanatynyń ushy jybyrlap án salǵan boztorǵaı da áke men balanyń qushaǵyna qyzyqqandaı, tas burshaqtaı kózin jaýdyratyp bir arada tapjylmaı iline qapty. Raıhanymnan meniń de aıyrylǵym kelmeıdi. Kúnge kúıip sýdyrlaǵan qurǵaq qalyń shashynan ıiskegen saıyn keshegi jan aıamas dosym Sultannyń ıisi, óz ıisim keledi murnyma. Adam balasy túgil, bar haıýanatqa deıin balasynan ystyq ne bar?! Raıhan basyn kóterdi. Jylamapty. Bir sát kele qalǵan kóz jasy úlken kóziniń sharasynan tógilmeı, móltildep tur. Er adamnyń qolyna uqsap kókshil tamyrlary bileýlene bastaǵan qolynyń syrtymen kózin súrtip tastap edi, ár jaǵynan taǵy da jylt etip ot ushqyndady. — Áke, al endi men turaıyn. Sen ekeýiń meni oılap júdemeńder. Eger oqýǵa túse alsam, jylda elge bir kelip turamyn.

— Jaraıdy, janym. Jolyń bolsyn. Biz de jylda bıylǵydaı taryǵa bermespiz. Kólik taýyp, ózim de baramyn. Tiri bolsam, seni arqama salyp oqytsam da, oqytamyn. Tek habaryńdy tez jetkiz. Ana Lıza shesheń ózi ilbıip, súrinip júrgen aryq neme, senen habar kelmese sary ýaıymǵa túsip, ólip qalady. Esińde bolsyn.

— Jaraıdy, áke. Habarlasamyn.

— Hosh bol! Uzaq júrme. Qonalqy jerge jıi túsip otyr. Sharshap qalasyń, — dep sońynan aıqaılap qala berdim.

Ol kezde, jıyrmadaǵy el qyzdarynyń tanymaıtyn úlken kentke Raıhan sekildi jaıaý-jalpylap oqý izdep ketpek túgil, eki aýyldyń arasyna da japadan-jalǵyz júrip, adaspaı jol tabýy neǵaıbil. Omby jaqqa bettegen qyzymnyń artynan, alystaǵy toǵaı tasasyna kirgenshe kóz aıyrmaı maqtanyshpen qarasam: «Apyrmaı, aldynan ne kezdeser eken, mańdaıy ashylyp, baǵy janar ma eken, pále-jaladan aman bolsa eken», — dep bir jaǵy júregim alyp-ushyp, keýdeme syımaıdy. Ár soǵysynda bir qýanysh, bir qorqynysh turdy.

Aq julyq bolǵan kónetoz etigi qoltyǵynda, kishkentaı kenep dorba arqasynda, qara joldyń ystyq topyraǵyn jalań aıaǵymen basyp Raıhanym uzaı berdi. Artyna qaraılap barady. Alystaǵan saıyn ústindegi kókshil kónetoz kóılekti qyzym áli búrshigin jarmaǵan, boıaýy ashylmaǵan jas gúldeı baıaý yrǵalyp, kózden tasalanyp barady.

Qos burymyndaı qatarlasa ushqan qos qarlyǵash ýyz jasty alys saparǵa jetelep, qos qanatymen eki jaǵynan alma-kezek sıpaı ótip, serigindeı birge ketti.

EKİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

Elý tórtinshi jyldyń kúzinde qazaq dalasy sary altynǵa malyndy. Ushy-qıyry joq baı ólkeniń bir pushpaǵy — Qyzyl jalaýdyń jalpaq jony, tóbe-tóbelerdiń arasy jaıqalǵan sary balaq eginge tunyp tur.

Oraq bastaldy. Móldir aspan astynda aınaǵa qaraǵan arýdaı sylanǵan jer dúr silkindi. Kúni-túni josylǵan mashına, qazdaı júzgen kombaınnan kóz súrinedi. Kún saıyn top-tobymen Moskva, Lenıngrad, Kıev sekildi alys qalalardan kelip jatqan zavod, fabrıka jumysshylary, qyzmetkerler, stýdentter.

Halel egin orar aldynda aýdan ortalyǵynda shoferlik kýrsqa emtıhan tapsyryp, pravo alǵan. Sonyń artynsha-aq kóp uzamaı sovhoz jeke mashına berdi. Sodan beri brıgada basynda. Kúni-túni kombaınnan qyrmanǵa astyq tasıdy. Elgezek bala astyna sý jańa mashına tıisimen tynymsyz júrip, az kúnde sovhoz adamdarynyń kózine túse bastady. Keńse aldyndaǵy qurmet taqtasynan ozat shoferlermen qatar munyń da aty jazylyp, Morozov kórgen jerde onyń arqasynan qaǵady. Bir jyl bolmaı jatyp kádimgideı ysylǵan shofer bolyp aldy.

Biraq osyndaı uly dúbirde júrse de Haleldiń kóńili jabyńqy. Jumys basty bala qansha umytaıyn dese de, jol boıynda jalǵyz kele jatyp, esine úıiniń jaıy túse beredi. Eskiligi ustap jıi aýyra beretin sheshesi Jámish jazdan beri Qyzyl jalaýdaǵy Kámeldiń úıinde. Qazir naýqastanyp aýrýhanada jatyr. Buryn syrttan kelgende alysyp oınaıtyn qurbysyndaı Dıka úıde joq. Birjola ketken. Qurylys basynda. Aqbópe bolsa, jat adamdaı aralary sýyǵan. Sonda da Halel uzaq ýaqyt kórmese, kádimgideı saǵynyp qalady. Biraq úıge kelgende, onyń júzine qaraı almaı, syrt aınalyp ún-túnsiz kete barady.

Aqbópe de Haleldiń tamaǵyn berip, ózin osy úıde júrgen masyl adamdaı sanap lám dep til qatpaıdy. Onysy qabaǵynan-aq ańǵarylady. Shopr Ospan aıtqandaı aǵash baýyryndaǵy óz úıi qazir sýyrdyń inine uqsaıdy. Esik aldynda anda-sanda kórinip, qaıta jyp beretin Iapıshkına sýyr sıaqty. Sovhoz ashanasynan qýylǵannan beri jurttyń kózine túspeıdi. Kúni boıy uıyqtaıtyn bolsa kerek. Tek túngi mezgilin uıqysyz ótkizedi. Halel syrttaı estigen, «jalǵyz úıde turatyn Agafıa Iapıshkına qoldan syra ashytatyn kórinedi. Qaısybir jolaýshylar túndeletip sol úıden sýsyndaıdy» deıdi. Osyndaı áńgimelerdi estigende betinen basyp, óz úıine jolaǵysy kelmeıdi. Áıtse de barmasqa amal joq. Aqbópeni aıaıdy. Eki balasymen otyrǵan jeńgesine tapqan tabysyn aparyp beredi. Búgin eńbek aqysyn alǵan.

Halel mashınasyn úıdiń aldyna toqtatyp, kabınadan enjar tústi. Kún sáskeden aýyp bara jatqan mezgil edi. Úı mańy tym-tyrys. Ánsheıinde aldynan júgirip shyǵyp, «aǵa, mashınańa minem» dep aıaǵyna oralatyn Bolat pen Raýza da kórinbeıdi. Tegi bir jaqqa oınap ketken-aý. Tóbede jatqan uıalastar da basyn enjar kóterip qarady da, ıesin tanyp samarqaý jata berdi. Dybys berip úrgen de joq, quıryqtaryn bulǵap aldynan da shyqpady.

Halel jaı basyp úıge endi. Aldymen úlken úıge kirip edi, jan joq, tym-tyrys. Úı ishi báz-baıaǵy qalpy. Tek qabyrǵa saǵattyń shynjyry shubatylyp, tasy jerde domalap jatyr. Masanyń da yzyńy estilmeıdi. Halel júgirip shyǵyp, otaýǵa bardy.

Kirip kelgende júregi sý ete tústi. Úı ishi qańyrap bos tur. Tiri pende joq. Ózi jatatyn kereýetten basqa eshteme qalmapty. Tósek ústindegi úlken jastyqtardyń burysh-buryshy deldıip, «óh, keldiń be?» degendeı, qulaqtary eleńdeı qalǵan áldebir maqulyqqa uqsap ketti. Aqbópeniń dúnıesi joq. Qabyrǵada ilýli Jáleldiń úlken sýretiniń shegeleri soraıyp tur. Halel kóshken jurtta qalǵandaı kóńili qulazyp, óne boıy qaltyrap qoıa berdi. Aqbópe qaıda?

Halel qoraǵa shyqty. Ne isterin bilmeı meń-zeń bop turǵanda áldekimniń kúmisteı syńǵyrlaǵan kúlkisi keldi qulaǵyna. Jer astynan shyqqandaı alystan emis-emis estiledi. Halel qulaǵyn túrip, taǵy tyńdady. Joq, alysta emes. Mal qora jaqtan estiledi.

Eń túpki shaǵyn qoranyń syrtqy albar jaǵynda úlken qaqpa bar. Eni eki metrdeı bıik qaqpaǵa arba túgil, mashına da erkin syıyp keterlik. Bul — ana-myna jolaýshy ǵana emes, jaqyn adamdary bile bermeıtin Qarasaıdyń jasyryn esigi. Qysta albar jaǵyna bir maıa shóp úıiletin de, qashan kóktem shyqqansha ol esik qaıtyp ashylmaıtyn.

Halel at qora, sıyr qora, taýyq qoradan etip, qaqpaly qoraǵa keldi. Orta boıly adamnyń ózi eńkeıip tapal esiktiń tutqasyn ustaı bere, arasy yrsıyp ashylǵan juqa taqtaı sańylaýynan kózi ishke túskende sileıip turyp qaldy. Butynda bir japyraq trýsı men arqasynda qaz-qatar túımeli kók atlas lıfchıkten basqa jeri jap-jalańash Aǵashka Iapıshkına qabyǵy jańa arshyǵan jup-jumyr kesken qaıyńdaı etpetinen túsip jatyr. Tas tóbeden aýǵan kún sáýlesi keń qaqpanyń mańdaıshasynan áıelge týra quıylyp tur.

Haleldiń kózi áıel astyndaǵy tórt búkteýli tekemetke tústi. Sheshesi Jámishtiń aǵash tóseginde jatatyn oıýly aq tekemet. Jáleldiń súıegin orap shyǵaratyn tekemet.

Halel shydaı almaı tutqaǵa qoldy sala berip taǵy bógeldi. Ákesiniń daýsy kórden shyqqandaı tap qasynan kúńgirleıdi. Batyr-aý, qaıda sóılep júr? Ol da osynda ma? Onda myna áıel uıalmaı neǵyp shaljıyp jatyr?

Burysh jaqta keń ura qazylǵan. Taý-teńiz sary balshyqtyń baýyrynda úlken naýa tur. Naýa ishinde sýmen aralastyrǵan qoımaljyń sement.

— Aǵaısha, Aısha! — dep uranyń ishinen áýeli saltaq-saltaq ákesiniń basy, odan soń jap-jalańash ıyǵy kórindi. Uranyń jıeginen ustap, myqshyńdap shyǵa almaı jatyr. — Aǵaısha, qolyńdy ber. Tart.

Iapıshkına qolyn berý ornyna súmbideı aıaqtaryn qaıshylandyra kóterip, ishek-silesi qata kúledi.

— Tartyl, tartyl. Shyq óziń. Qarnyń tirep tur ǵoı, kishkene ortaıar ma eken, tartyla tús. Hı-hı-hı!

Qarasaı ura ishindegi kúrekke qolyn tirep, zorǵa degende kólbaqasha tyrbańdap syrtqa shyqty. Onyń da butynda qara trýsıdan basqa lypa joq. İshke kirip ketken rezeńkeli yshqyrlyq múldem kórinbeıdi. Shartıǵan mes qaryn býyltyqtanyp ekige bólingen. Ortasynan buǵan at qorjyn sekildi. Ógizdiń saýyryndaǵy qamshynyń izindeı badyraıyp myqynnyń tusyna teńbil-teńbil qyzyl jolaq daq túsipti. Tegi býyndyryp qysqan rezeńkeni álsin-álsin bir joǵary, bir tómen aýystyra berse kerek. Ǵumyrynda uzyn dambaldan basqa mynadaı kıim kıip kórmegen ákesiniń qartaıǵanda jelikkenine Halel qaıran qaldy. Jáne de bulaı jalańash júrgenin de, qara jumyspen aınalysqanyn da birinshi kórýi. Bul ekeýi neǵyp bir-birinen qymsynbaı júr? Ura nege kerek? Haleldiń oıyna áli de bóten jamandyq kelgen joq. Ájimdi moınynan, irkildegen qos emshektiń ortasynan ter sorǵalaǵan ákesi taltańdaı basyp, Aǵashkanyń qasyna sylq etip otyra ketkende ǵana Halel jalt buryldy. Júgirip kele jatyp qarańǵy qoradaǵy ashaǵa mańdaıyn tars etkizip soǵyp, bir túkirdi de tysqa ata shyqty.

* * *

Tóbesin tolmen, qabyrǵasyn rýberoıdpen japqan úıdiń aldy byqyǵan adam, jypyrlaǵan mashına. Mashınalardyń beti adam kórgisiz: aq aıran shań. Mańyndaǵy shoferlerdiń ústi-basy da sondaı. Kıiminiń kez kelgen jerinen shertip qalsań, shań burq eteıin dep tur. Qaısybiriniń saqal, shashtary ósken. Kózderi qyzarǵan, qımyldary uıań. Aıaqtaryn zorǵa basady. Eki-úsheýi kele kabınalarynda qısaıǵan. Ystyqta byrshyp, samaılarynan topyraq aralas qara ter aǵyp, shashtarynyń túbine deıin shyp-shyp, uıyqtap otyr. Bular sonaý qıandaǵy Ýkraına jerinen óz mashınasymen kún-tún qatyp kómekke jetken mehanızatorlar.

Qara úı — mashına saımandarynyń qoımasy. Halel kesheden beri qoly tımeı, stop sıgnalynyń synǵan shynysyn aýystyryp alýǵa kele almaı júrgen. Búgin jolaı soqty. On shaqty adamnyń arasymen jyljyp alǵa umtyldy. Alda turǵan eńgezerdeı bireý kerek zattarynyń tizimin oqyp tur. Artyndaǵylary sheshesiniń eteginen tartyp qyńqyldaıtyn balalarsha álgi adamǵa qaıta-qaıta óz muqtajdaryn aıtyp qoıady:

— Terentıı Trofımovıch, maǵan ventılátordyń remeni kerek, remenim qyryq quraý, úzileıin dep tur.

— Terentıı Trofımovıch, munda balondar bar kórinedi, meniń protektorymnan dym qalǵan joq, jap-jaltyr.

— Terentıı Trofımovıch, chashanyń ıisi shyǵady, meniń tormozym ustamaı júrgenin bilesiz ǵoı, — dep úshinshi bireýi kımeleı umtylyp, mańyndaǵylarǵa kózin qysyp edi, qaǵaz jazyp otyrǵan qyz:

— Tormozǵa quıasyń ba, álde kómeıińe quıasyń ba? — dep sańq ete qaldy. Turǵandar dý kúldi.

Halel kúlgen joq. Tula boıy dir etti: «Batyr-aý, tanys daýys. Bul kim boldy? Burynǵy skladshy ózgergen ǵoı, tegi». Halel alǵa umtyla tústi. Sklad ishi qara kóleńke. Syǵyraıǵan kishkentaı terezelerden syǵalaǵan bolmashy sáýleniń óz tóńireginen ári asar dármeni joq.

Onyń ústine tar qoımaǵa úıilgen dáý jáshikter, qursaýly bóshkeler jaryq ótkizer emes. Tóbesinen kúnniń taby qyzdyrǵan tynysy tar qoımanyń ishi olıf, syr, solıdol aralasqan ashshy ıis. Á degende qarańǵyǵa kózi úırenbeı jypylyqtaǵan Halel:

— Maǵan stop sıgnaldyń shynysyn berińizshi, óte asyǵyspyn, — dep anadaıdan aıǵaı salyp edi.

— Asyqsańyz jolyńyz bolsyn. Sizden basqalar da qoıyn jaıyp, qolyn qýsyryp otyrǵan joq, — dep qyz basyn kóterip alǵanda, Halel sileıip turyp qaldy: Aqbópe. Jańa kórdi: sklad ishinde temir-tersekpen oınap otyrǵan Bolat pen Raýza da oryndarynan atyp turyp: «Átáı, átáılap» Halelge qaraı júgirdi.

Súıtkenshe bolǵan joq, art jaqtan kıip-jaryp, joldaǵylaryn qaǵyp-soǵyp bireý keldi. Derágın. Azdap tastap alǵan. Kún ystyqta súmekteı terlegen Vasányń aýzynan jýa aralas araq ıisi burqyraıdy. Bul óńirge jańa kelgen beıtanys jigitter betine qany tamǵan óńsheń áleýetti iri bolǵanmen, Derágınge qarsy kelmeı ádep saqtap qaǵyla berdi.

— Dorogýsha, lastochka moıa! Qane, ana turǵan akýmýlátorlardyń birine qol jalǵap jiber, — dep Derágın Aqbópeniń aldyna shyntaqtaı qısaıdy. Aqbópe tiksinip qaldy. Derágınniń myna oǵashtyǵyn ersi kórip, kishkentaı balalardyń da kózderi shyǵyp, tesip barady.

— Joldas vodıtel, bul ara qaljaqtaıtyn oryn emes birinshiden, ekinshiden, men saǵan qarlyǵash ta emespin, aqqý da emespin, qyzmet ornymdaǵy adammyn. Eńseńizdi kóterip, adam sıaqty turyńyz, — degende Aqbópeniń sulý, jińishke qasy dirildep, qalyń kirpikti ádemi qaraqat kózi jarq etti.

— Qup bolady, — dep Derágın aıaǵyn tars etkizip, qolyn shekesine apardy. — Al endeshe, krasavısa, seniń aldyńda men keshke deıin osylaı turýǵa barmyn, tek akýmýlátor berseń bolady.

— Qaǵazyńyz bar ma?

— Qol qoıamyn, pojalýısta.

— Joq, qol qoıý jetpeıdi. Úlken zattarǵa bas ınjenerdiń ne Morozovtyń ruqsaty kerek.

— Ne, ne?! Grajdanka, óziń súp-súıkimdi qyzsyń. Sýf dese, ishke jylp etetin júzim sekildisiń, — dep Derágın úsh saýsaǵyn súıip aldy. — Jigittermen aıtysyp, kóńilin qaldyrma, saǵan jaraspaıdy. Qane bere ǵoı.

— Sizben kóp sóılesýge ýaqytym joq. Aıtyldy, maza berińiz.

— Sen óziń shyn aıtyp turmysyń? Qaı aqymaq mundaı zań shyǵaryp júrgen? Nemene, men akýmýlátordy ózimniń artyma qoıady deımisiń, — dep Derágın turpaıy sóılep, óreskel ketti. Biraq Aqbópe qysylǵan joq:

— Qaıda qoısańyz onda qoıyńyz. Meıli ana deldıgen tanaýyńyzǵa qoısańyz da, ony bas ınjenerden surańyz... Áne, ózi de keldi.

«Bas ınjener» degende jańa kelgen jigitterdiń bári eleń etip tysqa shyqty. Býryl, suıyq shashyn jelkesine túıgen, ústinde jelbegeı keýdeshe, aıaǵynda jaıpaq tabandy jupyny báteńke, qońyr shulyq, qabaǵy kirbiń, biraq kózi otty mosqal áıeldiń aldyna Derágın buryn jetken. Jolyn kes-kestep tura qaldy. Saý kúninde Raıhannyń qaharynan yǵyp, ózi de tik minez Derágın onymen op-ońaı sózge kelip qalatynyn sezip, aldyna jolamaıtyn. Qazir bir stakan araqtyń eki stakan jeligi kóterip, sýyrylyp qoıa berdi. Bılep tur:

— Joldas bas ınjener, marhabatty meıirimińizben myna men sekildi kúndiz qaraqussha, túnde japalaqsha tynymsyz jarbańdap ushyp júrgen paqyryńyzǵa kóz qyryńyzdy sala kórińiz. Tıtimdeı zarádka aıaq, qolyn matap, sizdiń aldyńyzǵa bas ıgizip tur. Maǵan jańa akýmýlátor kerek.

— Zarádka, zarádka! Zarádkamen toıyp alypsyń ǵoı. Saǵan akýmýlátor emes, mashınanyń kiltin berýge bolmaıdy. — Raıhan qabaǵyn shytyp, keıip sóıledi. Biraq qansha iship júrse de jumysty apaı taptyrmaı istep, kýntýsh tynymsyz astyq tartatyn aldyńǵy qatarly shoferge budan artyq aýyr sóz aıtpady. — Akýmýlátor berilmeıdi. Al qazir mashınany garajǵa qoı da, tynyq. Erteń ertemen maǵan kel. — Raıhan júre berip edi, Derágın kózi qyzaryp aldynda turyp aldy. Daýsyn qubyltyp, ádeıi shańqyldap sóıledi.

— Sizge nege baramyn, joldas bas ınjener. Sizben ǵashyqtyq jyryn shertýge baram ba? Men áli jas emespin be? — Mashına mańynda turǵan bóten jigitter dý kúldi. Derágınge ne Raıhanǵa kúlgeni belgisiz.

Derágın odan saıyn jeligip, kóterile tústi.

— Joldas bas ınjener, álde sizdiń qyzyńyz bar ma? Aıttyraıyn dep pe edińiz?

Jigitter taǵy dý kúldi. Raıhan únsiz, tapjylmaı, Derágınge tiksine qarap tur.

— O-o, joldas bas ınjener. Aıtqandaı sizdiń qyzyńyz joq eken ǵoı, ǵapý etińiz, ıa okazyvaetsá zabyl, chto vy staraıa de-e-va!

Jigitter bul joly myrs-myrs etti. Raıhannyń kózi qaraýytyp, móltildegen jas irkile berip qaıtty. Bir jigittiń «staraıa deva» dep kúńk etkenin de qulaǵy shalyp qaldy.

— Siz ózi úndemeısiz ǵoı, maǵan shyn ǵashyq bolyp qaldyńyz ba? — Jigitter taǵy da kúldi. Olarǵa bul ekeýi qaljyńdasyp turǵandaı kórindi. Derágın odan beter qyzyp, buralańdap, aýzyn qısańdatyp ne istep, ne qoıǵanyn bilmedi. Endi Raıhanǵa betin tosyp tur. — Olaı bolsa, ruqsat, súıińiz. Biraq bir súıgenińizge bir akýmýlátor.

Jigitter taǵy da dý ete berip, jym boldy. Derágınniń betine shart etip alaqan tıdi. Bári uıqysynan oıanǵandaı kózderi sharasynan shyqty. Ystyq temirmen qaryp alǵandaı dýyldaǵan betin basyp, Derágın qalshıyp turyp qaldy. Áp-sátte mastyǵynan aıyqty. Qaıta boıyn jıyp, denesin tik ustaǵan qalpy Raıhan únsiz júre berdi. Bir kolonna mashınany basqaryp kelgen Petýhov yńǵaısyzdanyp, qybyjyqtap kelip, ózin tanystyrǵanda ǵana:

— Raıhan Sultanovna, — dedi de Petýhovtyń qolyndaǵy tizimdi aldy. Eki qaǵazdyń birinde mehanızatorlardyń tizimi, ekinshisinde olarǵa qajet mashına tetikteriniń tizimi. Raıhan mashınalarynyń túbinde úrpıise qalǵan jas jigitterge qarap sóıledi:

— Jaraısyńdar, jigitter! Sonaý jerden juptaryńdy jazbaı tez jetkenderińizge qýanyshtymyz. Sizderdiń bastaryńyzdy qosyp endi qaıtyp sóılesýge mursha joq. Oraq ýaqyty. Naýqan. Túsinesizder. Al, endi bul araǵa qonaqqa kelmegenderińizdi esterińizden shyǵarmańyzdar. Abuıyrly kelip, abuıyrly qaıtýlaryńyzǵa tilektespin.

Qazir ashanada tamaq ázir. Biraq myna túrlerińizben barýǵa bolmaıdy. Osy aradan eki kılometr jerde, ana bir tusta, — dep Raıhan qolymen nusqady, — kól bar. Sonda baryp saqal-murttaryńyzdy alyp, mashınalaryńyzdy jýyp, tap-tuınaqtaı bolyp kelińizder. Búgin tynyǵyp, erteń jumysqa shyǵasyzdar. Brıgada-brıgadaǵa bólemiz. Tamaq, kıim, taǵy basqa qajetti nárselerden muqtajdyqtaryńyz bolsa, myna basshylaryńyzǵa habarlańyzdar. Petýhov joldas, keshki saǵat toǵyzda tizimderińizben keńsege kelińiz. Dırektor da bolady. Al qazir baryńyzdar.

Birde-bir adam kóldeneń suraq qoıǵan joq. Bir top mashına biriniń sońynan biri tizilip, kólge qaraı kete bardy.

Oraq bastalǵaly Raıhanda uıqy joq. Sovhozdaǵy júzge jýyq mashınany ár brıgadaǵa bólgeli baratyn jerleriniń arasy alshaqtap ketti. «Jańa talap» kolhozy sovhozdyń bólimshesine aınalǵannan keıin, egistik jer de keńip, mashınamen syrǵytyp óte shyqqannyń ózinde bar brıgadany aınalyp túsýge bir kún jetpeıdi. Ol ǵana ma. Egis dalasyndaǵy tehnıka qaıda?! Júzge tarta kombaınnyń bireýi naýqan kezinde toqtap qalsa, sovhoz sharýashylyǵyndaǵy qan tamyrdyń bireýi toqtaǵanmen barabar. Olardy tikeleı basqaratyn brıgadırler de bar. Biraq basy-qasynda bolyp, únemi baqylap otyrmasa taǵy bolmaıdy.

Ala kóleńkede turǵan Raıhan qas qaraıǵansha egin aralady. Kezektesip isteıtin kombaındardyń basynda da bolyp, talaı adamdarmen sóılesti. Raıhandy kórse, jas ta, kári de óz jumysynyń jaıyn aıtyp, balasha maqtanyp qalady. Bári de Raıhandy ana tutady. Tipti, elýlerdiń ishindegi kekse adamdar onyń aldynda ózin kishisinip, inisindeı ustaıdy.

Qazir Raıhan uıqy meńdep, sharshap, qajyp oraldy. Úıi áli «Jańa talap» bólimshesinde. «Sovhoz ortalyǵyna kóshsek qaıtedi» degende, ákesi Kúrgereı: «Qyzym, osy kúni mashınaǵa jer alys pa, óziń kelip turarsyń. Kolhozymyz sovhozǵa aınalmaı jatyp jasymnan bite qaınasqan el adamdarynyń arasynan qalaı jyrylyp ketem, keıinirek kórermiz. Saǵan tym qıyn bolyp bara jatsa, bir amalyn jasarmyz. Ázirshe turaıyq, bul da bir sovhozdyń jeri ǵoı», — degen.

Raıhan úıine týra barmaı, jolda shopr Ospannyń úıine buryldy. Ospannyń sheshesi Kámish Sultanmen túıdeı qurdas. Balta aýlyndaǵy Júsip shaldyń qyzy. Raıhan bala kúninde talaı ret bul úıge keletin. Kámish ony óz qyzyndaı baýyryna basyp, basqa balalardyń ishinen ala bóten jaqyn tartýshy edi. Endi, reti kelgende, amandasyp shyǵýdy ózine paryz kórdi.

Raıhan jeńil mashınasyn shatyrly úıdiń yǵyna qoıyp, ishke endi.

Ospannyń úsh balasy bar. Eki ul, bir qyz. Balalarynyń aldy on úshtegi Kúláı. Áıeli budan eki jyl buryn uzaq naýqastan qaıtys bolǵan, sodan beri jetim balalaryna óz anasyndaı qamqor, ornyqty, jaıly adamnyń reti kelmeı júr.

Úı syrty tap-tuınaqtaı, yqtıatty kóringenmen, ishki aýyzǵy bólme qara kóleńke, ybyrsyp jatyr. Qazan aspadan shyqqan qoıý bý bólme ishinde býlyǵyp, tunyp tur. Qara sabynnyń ıisi shyǵady. Úlken legendi aldyna alyp kir jýyp otyrǵan Kúláı eken. Raıhan kirgende qolyndaǵy buzaýshyǵyn úıýli jatqan kıimderdiń ústine tastaı berip basyn kóterip aldy. Jer stoldyń aınalasynda qaǵaz qıyp oınap otyrǵan eki bala esik ashylǵanda «papam keldi» dep oryndarynan óre túregelip, basynda oramaly joq, qysqa buıra shash bóten áıeldi kórisimen, tosyrqap, turyp qaldy.

— Amansyńdar ma, balaqaılar, — degende baryp, jarma peshtiń qaltarysynda qalyń kórpe jýyp otyrǵan Kámish kempir beri shyǵyp, kózin kólegeıleı qarady:

— Iá, aman ba, shyraǵym.

— Táýir, tıyshsyz ba, apa!

— Shúkir! Qaı balasyń, qaraǵym. Tanymadym ba? Tórlet. — Kirlerdi attap óte almaı turǵan Raıhan Kámishke bir túrli aıanyshpen qarady. Otyrǵanda bes bıeniń sabasyndaı, mol deneli, kórikti Kámish, qazir tissiz aýzy ishke omyraıǵan, qatqan qara sur kempir. Raıhannyń úni dirildep shyqty.

— Apa, tanymadyńyz ba, men Raıhanmyn ǵoı.

— Ne deıt. Baýyr-ym-aý, quly-nym, — dep Kámish daýys qylyp, qolynyń sýyn da súrtpesten kep Raıhandy bas saldy. «Seni de kóretin kún bolady eken» dep, ótken-ketkendi aıtyp, uzaq ýaqyt jibermeı kóristi. Raıhan da maýqyn bassyn, ishindegi sherin tarqatsyn dep qushaqtaǵan kúıi jylaı berdi. Onyń kóz aldynan da baıaǵy kúnderi, el jaıy tizbektelip, shyn bosap ketti. Anasy qaıtqanda kórisken adamdardy órip qorqyp qalǵan eki-úsh jasar er bala manadan beri kózi móltildep, turyp-turyp, shyr etip jylaǵanda baryp ekeýi ajyrasty.

Raıhan amandyq surap, Kámishtiń kelinine kóńil aıtty. Osy tusta aýyr bir kúrsingen Kámish:

— O, dúnıe jalǵan deseıshi, — dep qaldy. — Tiri adam tirshiligin jasaı beredi. Áıteýir alla dep otyrmyz. Endi myna qarǵalarym aman bolsyn. Kúláıim de, mine, er jetip qaldy. Úıdi ustap otyrǵan osy botam. O, dúnıe jalǵan deseıshi. Keshe ǵana qulynshaqtaı sekirgen bala edińder. Mine, búgin sender de bizdiń ókshemizdi basyp, qýyp jetip qaldyńdar.

Raıhan qaǵazǵa oralǵan kámpıtti balalarǵa ustatyp, shashtarynan sıpap júrgende, Kámish onyń bas-aıaǵynan kózin almaı uzaq qarady. El basqaryp, bar jumysty er azamatsha tasqaıaqtaı qaǵyp júrgen Raıhannyń tula boıyna súısine túsip, býryl tarta bastaǵan shashyna, jasyna laıyq kelisti, jarasymdy kıimine qaraı berdi.

— Aınalaıyn, áıteýir, aman oraldyń ǵoı. «Aýyldaǵynyń aýzy sasyq» degendeı, bireýlerdiń pále-jalasynan talaı azapty tarttyń-aý, qulynym. Kelgeli estip jatyrmyz, bar orys-qazaǵy bar, seni maqtap aýyzdarynyń sýy qurıdy. Sonyń ózine tóbemiz kókke jetkendeı qýanyp otyramyz. Mereıiń ústem bola bersin, laıym! Bıyl qys aıaǵynda Zerendidegi tórkin jurtqa ketip em. Sol jaqta naýqastanyp jatyp qaldym. Jaqynda keldim. Seni kóre almaı jatqanym da sol, janym. Úıde bolsam, óleıin dep jatsam da keýdemdi súıretip jetpeımin be.

— Rahmet, apa, rahmet! — dep, Raıhan penjegin sheship tastap, jeńin túrindi de, Kúláıdiń qasyna júresinen otyra ketti. — Káne, Kúláıjan, men kómekteseıin. Sen sýyńdy molyraq ysyt. Bar, kirdi ákel.

Taldyrmash kelgen, eki kózi botanyń kózindeı súıkimdi qyz, ne derin bilmeı ájesine qaraı berdi. Kámish bezektep:

— Qoı, balam. Kıimińdi bylǵaısyń. Qaıteıin dep eń. Ózimiz de birdeńe etip jýamyz. Kúláıjan, Raıhan táteń qonaq qoı. Jaı qonaq emes, el ustap, el basqaryp júrgen úlken náshándik, uıat bolady, odan da samaýyrǵa ot sal. Dám aýyz tısin, — dep Raıhandy kirge jýytqysy kelmedi.

Biraq Raıhan kónbedi.

— Eshteme etpeıdi, apa. Qolǵa juǵyp qalmaıdy. Káne, Kúláı, búgin bir úıdi tártipke keltireıik, — dep kirisip ketti.

Raıhannyń uıqysy shaıdaı ashyldy. Keshke deıin otyryp, Ospannyń maı-maı kıimderine deıin túgel jýdy. Bárinen de kishkentaı balalardyń ish kıimderin appaq shaǵaladaı ashyp, ózderin jýyndyryp júrip, taǵdyr salmaǵynan talaı jyl boıy erkekshora bolyp ketken Raıhannyń alǵash ret analyq sezimi oıanǵandaı boldy.

Baǵana qyrdan tómen túsip kele jatqan Raıhannyń mashınasyn tanyp, Lıza shesheı esik aldynda kútip turǵan. Biraq mashına Ospan úıine burylǵan soń, «janymaý, Raıhanym ba desem, bóten bireý boldy ma», — dep úı sharýasymen aınalysyp, uzaq júrdi de, aqyry shydaı almaı osy úıge bettedi. «Raıhanym bolsa ıgi edi», — dep qashan sýyq habardy estirtkenshe asyǵyp, júgire basyp keledi.

* * *

Shopp Ospandy brıgada basyna túski tamaqqa jınalǵan jurt ortaǵa alyp qaýmalap kep, han kóterip aspanǵa laqtyrdy. Denesi som, ıyqty, kesek adam dopsha atylyp, aıaq-qoly tyrbańdap, qarq-qarq kúledi. Jel qaǵyp, kúnge kúıgen óńsheń jas jigit uzaq ýaqyt jerge túsirmeı áýelete laqtyryp, qaqpaqyldaı berdi.

Aıaǵy jerge tıgende basy aınalyp, táltirektep qalǵan Ospan jurttyń bul oıynynyń mánisine túsinbeı, árkimge bir jaltaqtap qaraı beredi. Tóbesin brezentpen japqan jan-jaǵy ashyq dala ashanasynyń astyndaǵy stoldyń mańy tolǵan adam. Orta tusta dırektor Morgýn da otyr eken. Ol ornynan tura bergende, shýlaǵan kópshilik sý sepkendeı tyna qaldy. Morgýnnyń qolynda gazet.

— Joldastar! — dedi Morgýn. — Sizderdiń bastaryńyzdy qosyp jınalys shaqyrýǵa qazir ózderińe aıan, ýaqyt joq. Sondyqtan, osy ashyq aspan astynda bir-eki sóz aıtýǵa ruqsat etińizder. Egin oraǵyn bastaǵaly bir aıdan astam ýaqyt ótti. Ázir qarqynymyz jaman emes. Astyq jınaýda bar sovhozdyń aldymyz. — Jurt osy arada «bravo!»dep shý ete qaldy. — Biraq, «balapandardy kúzde sanaıdy» degendeı, áli kóp jumys alda. Qazir bir aıdan beri aýa raıy da jaqsy. Jaýyn joq. Al endi, erteń-aq jańbyrdyń bastalyp, kúz aıynyń búlinbesine kim kepil. Sondyqtan bárińiz de myna Ospandaı eńbek etseńizder, bir túıir dándi dalada qaldyrmaımyz. Mine, ózderińiz kórdińizder, oblystyq gazet jıyrma jylǵa jýyq mashına júrgizgen komýnıs shofer Ospan Jylqaıdarovty búkil tyń jerdegilerge úlgi etip jazypty. Tuńǵysh ret bes prıseppen astyq tasyǵan jerlesimizdi quttyqtap, qolyn alýǵa ruqsat etińizder.

Jurt taǵy da gýildeı jóneldi. Morgýn Ospannyń kespeltek qolyn qushyrlana silikti. Morgýnnan soń turǵandardyń bári Ospannyń qolyn alyp quttyqtady. Qyrǵyzstannyń avtorotasynan óz mashınalarymen kelgen jigitter de:

— Týyshqan jerlesh, mártábegiz Alatoodaı bıik bolshyn! — dep qushaqtap jatyr.

Ospannyń qolyna gazet jańa tıdi. «Kókshetaý pravdasynyń» birinshi betine qarap, bir qýaryp, bir qyzarady. Dóńgelek sýrette kúlip túsken — ózi. Onyń astynda bes prısep tirkelgen «ZIL» mashınasy. Shynynda da avtopoezd dese degendeı. Ózin de, mashınasyn da Ospannyń sýretten birinshi kórýi.

Sol kúni keshqurym sovhozdaǵy kasır áıel tok basyna kelip jumysshylardyń eńbekaqysyn taratqan. Kezekke turyp shúpirlegen halyq shopr Ospan kele jatqanda qaq jarylyp jol berdi:

— Dádá Ýspan, kezekke turmaı-aq qoıyńyz, alyńyz. Kelińiz, kelińiz, — desip jastar qurmet kórsetip jatyr. «Bólip-jaryp qaıtem, bir aıdyń aqshasyn bir-aq alarmyn» dep júretin Ospan kúrekteı qolymen jip-jińishke aǵash sap qalamdy ıkemsiz ustap, qol qoıyp eńbekaqysyn alǵanda jurt shý ete qaldy:

— Vot, eto zarplata.

— Vot ıa ponımaıý.

— Mınıstr de mundaı almas.

— E, nesi bar, kúni-túni Ýspan ǵusap bes prıseplen júrseń, sen de alasyń.

— Oho, ol aıtýǵa ǵana jeńil. Beseýdi bylaı qoıyp, eki prısepti durys alyp júrgizsek te jaman bolmas.

— Onyń ózi sondaı qıyn bolýshy ma edi, — dedi mashına jaıyn bilmeıtin bireýi.

— Qıyn bolǵanda qandaı. Oǵan úlken tájirıbe kerek. Túneýgúni biraz shoferler júrgizip kórem dep, ornynan qozǵaı almady.

— Sen de aıtady ekensiń. Nemene, ornynan qozǵaı almaǵanda olardy Ýspan ózi súırep júr deısiń be, — dep kóldeneńnen ekinshi biri qosyldy.

— Másele súıreýde me eken. Ornynan baıaý qozǵap bir skorosqa aýystyrǵanda mashına motoryn sóndirip almaı, julqymaı, bir qalypty júrý sen sıaqtylardyń qolynan kele bermeıdi. Mashına jaıyn bilmegen soń tynshyńa tursaıshy, — dep jas shofer ananyń aýzyn qaqty.

Ospan shynynda da ǵumyry mundaı eńbekaqy alyp kórgen emes. Qazir etekteı-etekteı syqyrlaǵan júz teńgelikterden bes myń somdy qaltasyna búktep salyp, tasymaldy dúkenge bettedi.

Qyzyl ala avtobýs — dúken. Shoferi de, dúkenshi de tatar jigiti. Avtobýs ishi lyq tolǵan dúnıe — aýzy-murnynan shyǵady. Jannan ózgeniń bári bar. Osynshama dúnıeniń arasynan dúkenshiniń eki shekesi, qýshıǵan mańdaıy, ip-istik murny, tuzdaı kózi, shıki sary sekpil beti ǵana jyltyraıdy. Eki búıirden qysyp, tóbeden basqan tar qapasta tursa da dúkenshi jigit shotyn sart-surt qaǵyp, qýtyń-qýtyń etedi. Ne nárse surasań da qalaı tabatynyn bilmeısiń, aınala berip sýyryp alady.

Ospannyń almaǵan zaty joq. Kámish sheshesine qımal shapandyq kók jibek barqyt, qamzaldyq shı barqyttan bastap, balalardyń basynan aıaǵyna deıin kıinetin dúnıe aldy. Bárin mashınaǵa salyp, óz brıgadasyndaǵy shoferlerge: «Erteń alagóbeden turamyz. Saǵat tórtte báriń qyrman basynda daıyn bolyńdar. Prısepterińdi qarańdar. Al qazir tynyǵyńdar. Kelesi jumaǵa deıin qaıtyp otgýl joq. Kúni-túni tasımyz. Qyzdaryńdy da bir juma boıy qaıtyp kórý joq. Oǵan deıin alańdap, saǵynyp júrmesin, aıtyp ketińder. Áli ýaqyt tabylady. Endi bir aıǵa jarylyp ketpessińder. Baıqańdar, eger jol boıy esinep, qalǵyp-shulǵyp otyrsańdar renjisemiz», — dep jas jigitterge qaljyńdap, aýylǵa qaraı bettedi.

Ospan kabınada kóńildi. Shańy shyqqan aıdaý jolda zyryldaǵan tórt dońǵalaq óz kóńili sekildi. Bir apta boıy reıste júrgen qaramaǵyndaǵy shofer jigitter qurbylaryn, qyzdaryn saǵynyp, sovhozǵa alaqtap tursa, Ospan aýylǵa qaraı alaqtaıdy: anasyz jetim — úsh qozysyn saǵynyp, kóńili de bosap ketetini bar.

Mine, qazir sol úsheýi kóz aldynda tur. Oıynda emes, tap kóziniń aldynda. Jas jigitterdiń kabınasyn qarasań, sulý aktrısalardyń jýrnaldardan qıyp alǵan sýretin kóresiń. Qaısybiri keýdesin jarqyratyp, jańa túıinshektengen tastaı qos anardyń ádemi jyqpylyna deıin ashyp tastaǵan, endi biri qylymsı qarap, appaq baltyryn kórsetip, shashtaryn arqasyna jaıyp jibergen óńkeı moıny quryqtaı, kózderi tostaǵandaı qyzdar. Ospan alǵashqyda mundaı jeńiltek jigitterdi unatpaı: «Mynalardy alyp tasta, qyzǵa qaraǵansha, jolǵa qara, baqshada otyrǵan joqsyń, jumysta otyrsyń, qyzǵa qyryndaımyn dep, joldan qyryndasań, maslıhat sonda bolady», — dep ursyp tastaıtyn. Kele-kele jastarǵa erik berdi. Álgi qyzdar jigitterge bóget emes, qanattandyratyn perishtedeı kórinip, tipti ózi de solardyń áýenimen ketkenin ańdamaı qaldy. Ózi de perishteleriniń sýretin ilip qoıdy. Biraq Ospannyń perishteleri basqa. Kabına mańdaıshalaryna qadap qoıǵan úsh balasynyń sýreti. Kózderi jaýdyrap, bári ákesine qarap, kúlip otyr.

Ospan olardy bir súzip ótip: «Óı, qulynshaqtarym sol!» — dep endi jol boıy balalarymen ishteı sóılesip otyr. — Búgin sender kórdińder me, ákelerińdi oblystyq gazet jazypty. Mańdaı terin tógip eńbek etkende, eliń, halqyń súıinse, odan asqan abyroı, ataq joq, qulynshaqtarym. Esterińde bolsyn. Jadyńa myqtap toqyńdar: ákeń — qyzmeti úlken adam emes. Biraq dárejesi joǵary. Myna byrjıǵan kelepandaı kústi qol mashınanyń barankasyna jabysqaly jıyrma jylǵa taqady. Qur qańqasy qalǵan polýtorkanyń motoryn qaıyspen baılap, syna qaǵyp, temirden soǵyp júrgizip, qalyń jaýyndarda belshesinen batyp, borandarda qar astynda qalǵan kúnderi de bolǵan ákelerińniń. Biraq bar tánimen, janymen súıgen jumysyn tastaǵan joq. Mine endi, julyndaı ushqan sý jańa ZIL-de otyr ákeleriń. Osydan artyq dáreje, osydan artyq baqyt tilemeımin. Qashan qýatym kemigenshe myna qol osy barankadan aırylmasa, eńbegimnen tanbasam bolǵany. Bári sender úshin, botalarym. Bar tilegim — erteń er jetkende ákelerińniń osy adal eńbegi, mańdaı teri senderge mıras bolsyn, qulynshaqtarym. Sender bilesińder me, jumys babynda bári, bári kezdesedi. Keıde japannyń sary dalasynda kele jatqanda qapyryq kabına ishinde barlyǵyp, ystyqtap maýjyrap, qalǵyp ketesiń. Ondaıda mashınanyń asaý taıdaı bultyńdaı joldan múlt taıyp ketetini bar. Aldyńnan kezdesken bóten mashınamen qaqtyǵyspaı shań arasymen jylt etip aman ótkenińdi kórgende «ýh» dep, mańdaıyńnan sýyq ter burq ete qalady. Sonda jalma-jan senderge qaraımyn. Úsheýiń birdeı qarǵanyń balapanynsha úrpıisip, kózderiń jaýdyrap, úreılene qalasyńdar. Uıqym shaıdaı ashylyp, kózim shyraǵdandaı jaınaıdy. Keıde, qalyń batpaqqa mashyn kúpshegine deıin batyp, ústi-basyń malmandaı sý bolyp, bir túsip, bir shyǵyp qatty keıısiń. Gazdy basqan saıyn aýzyńnan beıpil sózder de eriksiz shyǵyp ketedi. Sonda jalma-jan senderge qaraımyn. Úsheýiń birdeı burtıyp, bas shaıqap «papa, munyń ne, qabaǵyńdy shytpashy, qane kúlshi» deısińder. Men saltaq-saltaq batpaqtan kózim ǵana jyltyrap otyryp, myrs etip kúlip jiberemin. Sosyn qaıtyp keıimeımin de, sharshamaımyn da. Sender maǵan qýat, ál beresińder. Mine osylaı, qulyndarym! Sender qashan kózim jumylǵansha qasymdasyńdar, birgesińder. Kóz aldymda osylaı tizilip otyrasyńdar. Men mashınamen júıtkip kele jatqanda, senderdi, qulyndarym, alysqa, bıikke súırep zymyratyp ákele jatqandaı bolamyn. Deni saý bolsa, senderdi jeteleýge ákeleriń sharshamaıdy, qajymaıdy, qozylarym!»

Kóńili tasyp, tóbesi kókke jetkendeı shalqyp, masattanyp jetken Ospan Lıza shesheıdiń habaryn estigende kóńili ortaıyp qaldy.

Lıza shesheı Ospanmen birge kirgen. Sóıleı endi:

— Qarashyǵym-aý, sen munda otyr ekensiń ǵoı. Búgin eki kózim tórt bop seniń jolyńa qaraýmen boldym, — dep kebisin bosaǵaǵa asyǵys sheshe salyp, súrinip-qabynyp kep Raıhannyń mańdaıynan súıdi. Qobyraǵan samaı shashyn sharshy oramalynyń astyna qaraı tyǵyp, sóılep júr. — Báse, baǵana anaý qyrdan túsken seni jazbaı tanyp em. Búgin kelmeseń, bir mashynǵa otyryp izdep baram ǵoı dep, úıde taǵatym taýsylyp júr em, ózińniń kelgeniń mundaı ońdy bolar ma, janym!

Raıhan sheshesiniń qabaǵyndaǵy kirbińdi baıqap qaldy.

— O ne, apa? Meni jaı izdedińder me?

— Jaı bolýshy ma edi, botam. Aýzy kúıgen úrip ishedi demekshi, kesheden beri ana ákeń nár tatýdan qaldy. Taǵy bir aram pıǵyldy bireýler seniń sońyńa jaryq alyp túsip júr eken dep, uzaqty kún zyǵyrdany qaınap, úıde alasurdy. Jańa ǵana mal basyna ketti. Ý-ýh! Qartaıǵanda jańa kórdik pe, kórmedik pe dep júrek daýalamaı, ishken as batpaı júrgende, taǵy kópsingeni me. Qudaı-aı, áıteýir, qara júrek zalymdardan qashan aıyǵar ekemiz, — dep toqtady. Qolyn qazaqy kamzolynyń tereń qaltasyna súńgitip, syldyraǵan bir top kilttiń arasynan búktelgen qaǵazdy alǵan Lıza shesheıdiń qýqyl tartqan reńinen kóz almaı, sóziniń artyn baqqan Ospan men Raıhan túsiniksiz jaıdy bir japyraq qaǵazdan izdedi. Shynynda da qaǵazda bári jazylǵan. Raıhan kózin júgirtip oqyǵan saıyn tynysy tarylǵandaı demin alqyna alyp, qabaǵyn túıgende, keń jazyq mańdaıǵa túsken ájim syzyqtary jazyla berdi. Ospan alystan kóz tastap, usaq áripterdi erkin júrgize almaı, qashan qolyna tıgenshe asyǵyp otyr. Raıhan oqyp boldy da, áldeneni esine túsirgendeı oılanyp qaldy. Sheshesiniń tereńde jatqan kókshil shúńirek kózderi úreılenip, tapjylmaı qadala qaraǵanda baryp myrs etip kúldi.

— Apa túk emes, ıt úredi, kerýen kóshedi, — dep anasyn jubatqanmen júzindegi keıistik, túıile qalǵan qabaqtaǵy kúıinish izi tarqamady. Qolyndaǵy qaǵazǵa qaıta úńilip, túneýgi bir jaıdy esine aldy.

Egin orýdyń jańa qyzǵan kezi edi. Belorýssıadan jıyrma shaqty semá kóship kelgen.

Qyzyl ińir. Jel joq. Tas tóbege shyǵyp alyp, tıtimdeı bolmashy bult sirkirep jaýyp tur. Ásheıin shań basar ǵana.

Morgýn men Raıhan sovhoz syrtyna tikken jańa palatkalardy kórýge kelgen. Tósek-oryn, ol-pul, kór-jer, ydys-aıaqtarymen kóship kelgen adamdar túgel tysqa shyǵyp, sovhoz basshylarymen tanysyp jatyr. Aralarynda basy jerge jetkendeı ıilip búkjeńdegen kempirler de bar. Jasy alpystarǵa taıanǵan uzyn tura qart, eń aqsaqaly bolar, aralarynda kóp sóılep júrgen sol.

— Bárimiz bir kolhozdyń adamdarymyz. Tyńǵa kelip qaldyq, endigi buıryqty sizderden kútemiz. Erteńnen bastap jumysqa bólseńizder durys bolar edi, — dep Morgýnǵa qarap, Raıhannyń basynan aıaǵyna deıin kózimen bir sholyp ótti.

Raıhannyń qulaǵy baǵanadan beri shetki shatyrda. İńgálap jylaǵan jas náresteniń úni álsiz. Barlyqqan, álsiregen. Sonda da daýsy bir semgen joq.

— Erteńnen bastap deısizder me? Erteń emes, búgin túnde keńsede otyryp bólýge de bolady. Adamdaryńyzdyń tizimi qolda. Jastar jaǵy túgel mehanızator eken. Óte jaqsy, — dep Morgýn sabyrmen sóılep, jylaǵan balanyń shatyryna qaraı aıańdaı berdi. — Al, endi úı jaǵyna kelgende túgeldeı qaryq qylyp tastaımyz dep aıta almaımyn. Qarttary, kishkentaı balalary bar semáǵa ázirshe bir bólmeden taýyp berermiz. Qalǵandaryńyz shatyrda ýaqytsha baspanalaı turasyzdar. Sosyn qandaı muqtajdaryńyz bar, aıtyńyzdar.

— Eshqandaı muqtajdyǵymyz joq, bári jetkilikti, — dedi egde adam.

Sózge Raıhan aralasty:

— Emshektegi balalar da bar eken. Myna bala jolda aýyryp qalǵan-aý, sirá, ýanbaı jylaýyn qarańyzshy. Bizde dáriger bar, qajet ýaqytta kún-tún demeı shaqyrtyp alýǵa bolady.

— Joq, ol aýyrǵan bala emes. Deni cay. Alty aılyq bala ǵoı. Bizdiń Alesha Novık degen jigitimizdiń tuńǵyshy. Ózi bir alpamsadaı iri týǵan qomaǵaı neme. Sheshesiniń sútine jarymaı, túni boıy silesi qatqansha jylaıdy, — dep edi, tórt buryshty jýan kempir kıip ketti:

— Jol boıy sút te joq eken. Emizikpen qur qara shaı ishse, jylamaǵanda qaıtsin o sorly bala.

Bul áńgime Raıhannyń kóńilinde erteden beri júrgen bir oıyna túrtki boldy. Sol kúni keńsede otyryp sovhoz basshylarymen májilis quryp, óz pikirin ortaǵa saldy.

— Menimshe, jańa kelgen semály adamdarǵa memleket baǵasymen sıyr berý kerek. Eńbekaqysynan ustap otyrsa, bir jylda-aq tólep bolady. Qashan mal sharýashylyǵyn durystap jolǵa qoıǵansha, kúnde sútpen qamtamasyz etip turý qıyn. Qalaı qaraısyzdar?

Bul pikirdi bári qoldady.

Erteńinde-aq sıyr alam deýshiler kóbeıdi. Otyzǵa tarta buzaýly sıyrdy «Jańa talap» bólimshesinen ákelip, taratyp berdi...

Raıhannyń qolyndaǵy qaǵaz sol týraly raıkomǵa jazylǵan shaǵym eken. Qaǵazdy Ospan alyp oqydy:

«Biz, — dep bastalypty aryzdyń uzyn-yrǵasy. — «Jańa talap» kolhozynyń sovhozǵa aınalǵanyn túgeldeı quptadyq... Biraq, qazir, bir nársege óte renishtimiz. Otyzynshy jyldary on shaqty qaranyń basyn qurap ortalyqqa tam-tumdap jınap, jylda týǵan tólin paıdalanbastan mápelep balamyzdaı ósirip, aqyry kolhozdy myńǵyrǵan malǵa aınaldyrdyq. Otyz altynshy, otyz jetinshi jyldar áli kóz aldymyzda: kolhozda bir tal shóp bolmaı, búkil mal aspanǵa qarap azynaǵanda, tóbe shashymyzdy julǵandaı úı tóbesiniń eski shóbine deıin buzyp, maldyń aldyna tosyp, áıteýir aman alyp qalyp ek. Endi mine, kolhozymyz sovhozǵa aınalmaı jatyp, sol maldy sovhozdyń keıbir basshylary óz qoly bılep, talan-tarajǵa salyp júr. Keıbir deıtinimiz — Raıhan Sultanqyzy. Jańa týǵan ár tólge at qoıyp, baladaı mápelep ósirgen malymyz kózge ystyq. Mańdaı termen kelgen eńbegimizdiń setinegenine narazymyz. Raıhan Sultanqyzynyń bulaı talan-tarajǵa salǵanyna qarsymyz.

Sovhoz eńbekshileri», — dep aıaǵyna bir adam tóteshe qol qoıypty. Táshim mollanyń qoly.

— Muny jazǵyzyp otyrǵan dáý de bolsa Qarabet, — dedi Ospan qaǵazdan basyn kóterip. — Odan basqa eshkimniń qolynan mundaı aramzalyq kelmeıdi.

— Kim bolsa ol bolsyn. Shynynda da «Jańa talaptyń» adamdarynyń basyn qosyp túsindirý kerek edi. Ol qatelik bizden. Ras, ol maldyń orny erteń-aq tolady. Osy kúzde Latvıadan asyl tuqymdy eki júz urǵashy taıynsha almaqpyz. Sonyń bári osy bólimshege keledi. Bul jer keleshekte mal sovhozyna aınalatynyna shák joq. Biraq, jurtty uǵyndyrý kerek edi, — dep Raıhan oılanyp qaldy.

— Jurtty uǵyndyratyn dáneme joq, Raıhan. Erteń-aq basymyzdy qosyp, bárimiz qarsy aryz jazaıyq. Qarabettiń lańy jetetindeı boldy ǵoı. Endi onyń kózin qurtqannan basqa ne qaldy. Siz de ony erkinsitip qoıa berdińiz. Oǵan qyzmet bergizdirgenshe, sizdiń ornyńyzda men bolsam... — degen Ospannyń sózin Raıhan bólip jiberdi.

— Eshteme etpeıdi. Jınalyp, uıymdaspaı-aq qoıyńdar. Ondaı nárse uıat bolady. Tek kópshilik túsinse bolǵany. Al, myna sekildi aıyrquıryq aryzdardan endi qorqatyn zaman ketken. Qazir basqa ýaqyt. Qarabetter qazir japandaǵy úıdeı bireý-aq. Ondaı úılerge bosqa qara ter bolyp kúsh jumsaýdyń qajeti joq. Jańa salynǵan taza úılerge qońsy otyra almaı óz-ózinen-aq qurıdy.

Ospan astarly sózge qarsy astarly daý aıtty.

— Qashan óz-ózinen quryǵansha, mańyn lastap bitedi ǵoı. Ondaılardy búldozermen kóshirip tastaý kerek, — dep myrs etip edi, Raıhan da qosa jymıdy.

— Onyńa qosylýǵa bolar edi, biraq qazir búldozermen eski úıdi qurtýǵa ketirgen ýaqyttan góri, qurylysqa ketiretin ýaqyt qymbat. Keıin kórermiz.

Tuspaldy sózge asa túsine almaı ekeýine alma-kezek jaýtańdaǵan Lıza shesheı budan ári shydamady:

— Qarǵam-aý, osy elde seniń aıtqanyńnan shyǵatyn tiri pánde joq. Ospannyń sóziniń jany bar. Jurttyń qoltyǵyna sý búrkip, ýshyqtyryp otyrǵan sol zalym. Ákeń de, basqalar da súıdep otyr. Eshkim myna qaǵazǵa qol qoıǵan joq, — dep kıip ketti.

— «Kolhozda bir shóp bolmaı, búkil mal aspanǵa qarap azynaǵanda, tóbe shashymyzdy julǵandaı úı tóbesiniń eski shóbine deıin buzyp, maldyń aldyna tosyp, áıteýir aman alyp qalyp ek», — dep Ospan daýsyn shyǵara ejelep qaıta oqydy.

— Ne degen aryz edi. — Ospannyń shógen tústes reńi buzylyp, tistenip otyr. — Táshim men Qarabettiń júzderi janbaı osy sózdi aıtady-aý, á. Táshim ol kezde el aqtap, ólikterdiń janazasynan kún kórip, Qarabet tirilerge kór qazyp júrgenin bizder umytty deıdi-aý, á!

Ospan, Raıhandardyń kóz aldyna sol bir aýyr jyl keldi.

Kúrgereı qarttyń altynshy jyry

Otyz jetinshi jyly qar surapyl qalyń tústi. Ásheıinde qys boıy tynymsyz soǵatyn úskirik jel ótindegi qyrattardyń ár jeri jalańashtanyp qyrbyq qar ǵana jatatyn, endi ol arada da qyltıǵan bir qýraıdyń tóbesi kórinbeıdi. Aq mamyqqa bógip qalǵan.

Apreldiń bas kezinde kolhozdyń bir tal shóbi qalmaı taýsyldy. Tóbesin buzyp, shirik shóbine deıin alǵan mal qora ańǵal-sańǵal. Úńireıgen tesikterden ótkir ókpek jel soǵady. Qys boıy qorada turǵan qara mal men qoı, eshki jáshleni kemirip azynap tur. Dalanyń qary sógilip, kók salpaq laısań bastalǵanmen, áli jer qaraıǵan joq.

Biz — bes-alty adam úsh-tórt shanaǵa ógiz jegip kúni-túni jazǵy shabyndyq ornyn timiskilep, qar astynda qalyp jataǵan kúpánalardy túrtip júrip taýyp alamyz da, qasyqtap jınaǵandaı malǵa tasımyz.

Sondaı kúnniń biri. Tań sáride shyqqan adamdar tús aýa elge zorǵa oraldyq. Qopanyń baýyryn kezip ár jerde shashyla jatqan shoshaqty taýyp alyp, ústinen júrip ketken qaryn arshydyq. Sol kúni tún de shaǵyrmaq edi. Erigen qarmen soqtalanǵan uzyn óleń shópti bosatý qandaı azap. Bir erip, bir qatqan qar sýy shópti jentektep tastaıdy. Muzdaq shópke aıyryńdy kirsh etkizip qadap, tizege qaıyrasyń. Qaıyń saptyń beli qaıysyp baryp shytyr etedi. Odan ári kúsh jumsasań mort synyp ketedi. Aıyrdy tastaı berip, shóp arasyna temir julǵyshty súńgitip jiberesiń. Myqshıa tartyp julyp qalǵanda, qustyń omyraý júnin shymshyp alǵandaı bir-aq ýys shóp qobyrap shyǵa keledi. Áıteýir, jan ushyryp qımyldap, jula beresiń, jula beresiń. Sondaǵy bir orynnan alatynyń úlken on aıyr shóp. Ne kerek, qansha ónimsiz bolsa da, eńbegiń zaıa ketpeıdi. Qar astyn shuqylap júrip, qysqa kún etekke eńkeıe bere shanańdy toltyryp elge oralasyń. Biraq onda da ońaı oralý joq. Tań sáriden beri adam azaptansa, endi jol tabanyna shyqqansha kóliktiń azaby bastalady.

Astyna qyzyl sý júrgen qalyń kúrtik qar ógizderdiń omyraýynan keledi. Tórt aıaǵynan birdeı batqan ógiz baýyrymen qar syzyp, shanany myqshıa tartady. Sý shóp qandaı aýyr. Teńkıte shóp artqan jaıdaq shana qorǵasynnan quıyp, qara kómir tastaǵan zildeı sandyq tárizdi. Bir adym jyljysa alqymyna qar tyǵylyp, siresip turyp qalady. Mal jaryqtyqta jazyq bar ma. Jelimdeı jabysqan zil batpandy tizesi búgilgenshe myqshıa tartyp, aýzynan aq kóbigi aǵady. Taǵy da tarta tús degendeı shanadaǵy eki adamnyń biri ógizdiń bas jibinen súıresek, ekinshimiz shóptiń artynan ıterip demegen bolamyz. Ógiz taǵy da baryn salyp etpeleı berip qulaıdy. Ondaıda qalaı ekenin óziń de ańǵarmaı qalasyń. Qolyń qamshyǵa júgiredi. Uzyn bıshik qyr arqasy shodyraıǵan kóterem ógizdiń saýyryna, qabyrǵasyna shatyr-shutyr jaýyp ketedi. Aryq tilersegi dirildep tura bergen ógiz bir-eki ret julqyp qalyp, taǵy qulaıdy. Bul joly badyraıǵan úlken kózi sharasynan shyǵa qantalap, ózińe qaraıdy. Átteń, tili joq. Sonda da túsinesiń. «Mende ne jazyq bar, yrjyńdaǵan aryq arqamdy qamshymen tilgileı bergenshe, shóptiń jarymyn nege túsirip tastamaısyńdar. Mende ne ál bar, qaıteıin», — dep jalbarynǵan tárizdi. Biraq bizde de basqa amal joq qoı. Bir arqa shópti shanaǵa shókıte salyp aparsań, shetinen topalań tıgendeı qyrylyp jatqan maldyń qaısynyń aýzynan taýyp alasyń. Tym qurymasa bir qarbytyp asaýǵa kelmegen soń, oǵan azaptanyp keregi ne. Iá, biz de ógiz jaıyn túsinemiz. Túsinemiz de, «jaraıdy, kishkene dem al», — dep eki búıiri solqyldap jatqan ógizdi aıap, ókpek jelde terimiz qatqansha turamyz.

Ne kerek, qashan jolǵa shyqqansha qarǵa adym jer bir kúnshilik jerdeı bolyp, ógizdiń tili qulashtaı salaqtap, qan-sorpasy shyǵady. Sol kúni meniń qasymda on jeti, on segizderge kelgen bala bar. Qashanda bir shanaǵa bir áldi, bir álsiz adam qosylatyn ádeti ǵoı. Basqa shanada Ospan sekildi tegeýirindi jigitter.

Biz jolǵa shyǵyp, aýylǵa qaraı tizile bet túzedik. Bar azap shymyr jolǵa shyǵysymen umyt bolyp, ónimsiz qybyrlaǵan ógizben qatarlasa aıandap, kúndegi oıǵa tústim. Jaqynda Raıhannan hat alǵanbyz. Ombydaǵy aýyl sharýashylyq ınstıtýtyn tamamdap, aýdanǵa kelipti. Kolhoz jumysymen júrip aldynan shyǵýǵa da mursha kelmedi. Kúnde áne keledi, mine keledi dep aýdannyń jolyna qarap tórt kóz bolyp júrmiz. Bireýler: «Endi Raıhan munda kelýshi me edi. Myna shym úıleri japyraıǵan «Jańa talaptan» ne alsyn», — dese, endi bireýler: «Oıboı, Raıhan úlken tóre bolypty. Almatyǵa barady deıdi. Oqyǵan adamnyń qoly sol ara ǵoı. Búkil Qazaqstandy basqarady endi. Kúrgereı, sen de qalaǵa kóshetin shyǵarsyń», — dep qyryq saqqa júgirtedi. Ne bolsa da, aman bolsyn. Áıteýir, úıge bir kelip ketetinine kúmán joq.

Iá, sol kúni aq túıeniń qarny jaryldy. Eki qyrdan aspaı jatyp qulaqqa áldebir tyryldaǵan ún keldi. Buryn-sońdy mundaıdy estimegen shópshiler eleń etip, bir-birimizdi tosyp alyp, shoǵyrlana qaldyq.

— Bul neniń úni?

— Ózi alystan estiledi. Tegi aýyl mańynda bolsa kerek.

— Dáý de bolsa, — dedi Ospan jelge qulaǵyn túre túsip, — bul — mashyn (Qyzyl jalaý aýdanynyń adamdary osy kúnge deıin mashınany «mashyn» deıdi).

— Qoı, qaıdaǵy mashyn? Osyndaı qalyń qarda ol qalaı júredi?

Biz qotanǵa kirgenshe ne ekenin bilmeı dal boldyq. Alystan talyp estilgen ún jaqyndaǵan saıyn kúsheıip, eldiń shetine jetkende taryldap ketti. Búkil aspan astyn kóshirip jibere jazdaıdy.

Mal qora — uzyn baz aýylǵa kire beriste bolatyn. Aldyna taqaı bergende-aq, anadaıdan bir top bala aıǵaı-súreń salyp bizge qaraı jarysyp keledi. Arasynda jaýlyǵy aǵarańdaǵan bir-eki shıraq kempir bar. Kele meni bas saldy.

— Súıinshi, Kúrgereı, súıinshi!

— Kúrgereı aǵaı, súıinshi meniki.

— Raıhan keldi!

— Traktr ákeldi!

— Raıhan.

— Traktr.

— Traktr... Raıhan!

Esim shyǵyp, kózimnen jas ytqyp ketti. Balalardyń aldyna túsip alyp, ókpem óshkenshe júgirippin. Baǵana sharshap saldyrap qalǵan denede qajyǵan belgi joq. Qur attaı oınaqtap, bala kúngideı sekire berdim.

Raıhan da meniń keletin ýaqytymdy taǵatsyz kútip, esik aldynda qujynaǵan kóptiń arasynda tur eken. Ústinde shetin aq shúlen qoıdyń terisimen kómkergen qysqa qara ton. Aıaǵynda kómirdeı pıma, basynda túbit shaly, jurttyń arasynan sytylyp shyǵyp, qushaq jaıa umtyldy. Marjandaı tisi aqsıyp, júgirip, bala kúngisindeı moınymnan qapsyra qushaqtaı aldy. «Erteń búkil Qazaqstandy basqarady» dep jurt shýlap, kelmeı jatyp aty kópke tarap ketken qadirli el aǵasy qazir betin qara qojalaq úsik shalǵan jaman shaldy qaıta-qaıta súıedi. Sýy sorǵalaǵan qaýǵa saqaldan da jırenbeıdi. Balam ǵoı. Men qyzymdy baýyryma basyp turyp, tuńǵysh ret jyladym. Árıne qýanyshtan jyladym. Bir sát meniń kóz aldyma Sulý murt elestep ketti. Men ózimdi osy arada eki adamdaı sezindim. Sulý murt — Kúrgereı, Kúrgereı — Sulý murt. Shirkin, dúnıede dostan artyq, qoń etińdi kesip berer joldastan artyq ne bar?! Deneme soqqy tıse namystanyp, shıyrshyq atýshy edim. Kózimnen jas ornyna ot ushqyndar edi. Al bul arada kózden aqqan ystyq jas yryq bermedi. Bir jaǵynan Lıza kempirim de shyǵyp, Raıhandy ózine tartyp: «Jetedi endi, jetedi, maǵan da qaldyr», — dep qyzyn aımalap júr. Ol baıǵus ta qaıtsin. Tipti basqa bylaı tursyn, Raıhandy qyzǵanady. Jalǵyz óziniń mańdaıyna basqan balasyndaı ıemdenedi.

Men, únemi buıralanyp, sál qobyrap shyǵyp turatyn Raıhannyń balapan shashynan, ortasynan eki jaryp bólgen qolań shashynan súıip em, tuńǵysh ret qyzymnyń boıynan burynǵy kishkentaı sábı ıisi emes, eseıgen adamnyń ıisin sezdim. Osy óńirge alǵash ret traktor júrgizip kelgen qyzymnyń shashynan bolar-bolmas jermaı ıisi shyǵyp turdy. Osynaý óńirge, aýaǵa birinshi ret jańalyq ıisin alyp kelgen meniń qyzym — Raıhan. Meniń Raıhanym. Myna qaýǵa saqal Kúrgereıdiń, Sulý murttyń Raıhany.

Úı aldynda turǵan jurttyń bári sol arada maǵan, Raıhandaı qyzy bar baqytty adamǵa qyzǵana qaraıtyn sekildi. Qaltqysyz, zilsiz qyzǵanysh. İsh tarlyq emes, qýanyshtan, rıasyz kóńilden shyqqan dostyq qyzǵanysh.

Tanaýy tarsyldap, taq-taq etip tútin shyqqan traktor mańynda shúpirlegen balalarǵa deıin kózderinde ushqyn bar. Bolashaq traktorıster. Meniń Raıhanymnyń jolyn basatyn jelkildegen qyrmyzy ǵoı olar.

Jurt arasynda meniń boıym ǵana emes, kóńilim de bıik turdy. Sábıshe maqtanyp turdym.

Sol keshte qorada turǵan bylqyldaǵan semiz baıtaldy qolma-qol jarqyratyp soıyp tastadyq. Raıhan: «Qaıtesiz, soımańyz, toı jasap keregi ne», — dep edi, aýyl aqsaqaldary qoısyn ba, ózim de toıǵa erteden-aq qamdanyp júretinmin.

Mal soıylyp jatqanda Raıhan meni jekerek alyp shyǵyp:

— Áke, el turmysy jaman kórinbeıdi. Biraq kolhoz maly jutqa ushyrap qalypty ǵoı. Bazǵa baryp qaıtsaq qaıtedi, — dedi. Álgidegi qýanysh, jelge totyqqan júzindegi kúlki joq, el taǵdyryna degen kúızelis bar. Baıypty, sabyrly adamnyń júzindegi keıistik. Men sony kórip turyp: «qarǵam, búgin demalsańshy. Alys joldan qajyp keldiń, erteń aralarmyz», — degen kómeıime tirelgen sózdi aıta almadym. Qasymyzǵa eki-úsh adamdy ertip, bazǵa qaraı aıańdadyq. Úı aldyndaǵy traktordy da túgel kórip bolmadym, jurt áli jeńsigi basylmaı, balalarmen qosyla sonyń mańynda ár jerin shuqylap qala berdi.

Jańa Raıhanmen amandasyp qaıtqan Ospandar tórt shana shópti júzge tarta maldyń aldyna qyldaı bólip júr eken. Biz kelgende qol shammen jaryq qylyp, bir arada shoǵyrlanyp tur. Qarasaq, ortalarynda qara ala sıyr. Moınyn soza qulaǵan kúıi sereıip jatyr. Biri basyn kóterip, biri quıymshaǵynan demegenmen qyr arqasy shodyraıǵan býaz sıyr ornynan tura almady. Tumsyǵyna taqaı tastaǵan bir qoltyq shópke dármensiz sıyr tilin sozyp jybyrlatqan bolady. Orap alyp aýzyna aparýǵa áli joq. Shópti kórdim, endi «armansyzbyn» degendeı kózi alaıyp, basy sylq etti. Mańyndaǵylar:

— Pyshaq ákelińder, pyshaq!

— Baýyzdańdar, tym qurymasa adal ólsin, — degenshe bolǵan joq, qyzyly tarqaǵan bop-boz tili bir jaq ezýinen qısaıa shyqqan qalpy azý tisteriniń arasyna qystyryla qaldy. Ala sıyr kerile berip, álsiz ǵana tuıaq seripti. Maldy túgel aralap shyqtyq. Báriniń qaly múshkil. Tóbesiniń shóbi alynǵan qoranyń ańǵal-sańǵal tesiginen aqqan sý keı jerde tizeden keledi. Jambas súıegi soraıǵan, qabyrǵasy arsa-arsa kóterem sıyrlar syzdyń ústinen tura almaı, aldyna salǵan dámsiz, nársiz shópten ottap qaýjań-qaýjań etedi. Basqalarynan qońy túzýleý bir-eki ógiz óz úlesin lezde taqyrlaı taýysyp, bas jibin úze-múze álsiz taıynshalardyń arasyna kirip ketipti. Shańyraqtaı múıizderimen jasqap súzgilep, álimjettikpen qysastyq jasap júr. Qysqa jaqyn týyp, óspeı qalǵan megejin qyzyl torpaq jáshileniń baýyryna keptetile qulapty. Úıelep tura almaı jatyr.

Qoılardyń hali tipti nashar. Moıny yrǵaıdaı saýlyqtar kúrk-kúrk jóteledi. Kópshiligi qotyr. Anadaıdan Karelıı ıisi múńkıdi. Sońǵy kúnderi búkil kolhoz qoıynyń jartysy qyrylyp qalǵan. Endi bir-eki kúnde bári ólmesine kim kepil. Iá, kepildik berýdiń qajeti joq. Olarǵa tek shóp qana kerek. Aman alyp qalatyn shóp. Qara jerge tuıaǵy ilinse-aq, bári shırap júre berer edi.

Bizdiń etimiz ólip alǵan ba, álde qoldan keler aıla-amaldyń joqtyǵy ma, áıteýir kúnde bir taldap jıyp ákeletin úsh-tórt shana shópke toqmeıilsip, basqa qaraket jasamaımyz. Shynynda da ne isteıik. Sol úsh-tórt shanaǵa jegetin tyń kóliktiń ózi óreń shyǵady.

Raıhan bazdan qamyǵyp qaıtty. Totyqqan júzi odan saıyn kúreńitip, úıge kelgenshe lám dep til qatqan joq. Túnde úsh bólme adamǵa lyq toldy. Eki-aq kósheli, shaǵyn aýyldyń adamdary áp-sátte Raıhanmen taıly-tuıaǵyna deıin amandasyp úlgerdi. Jastar jaǵy oıyn bastaǵan. Dombyrany gújildetip, án salyp dýmandatyp jatyr. Tórgi úıde kolhozdyń brıgadıri, esepshi, ferma bastyqtary — óńkeı aktıvter jınalǵan. Kolhozdyń betke ustar yǵaı men syǵaıy osylar. Gý-gý áńgime. Mundaıda, ádette, qysyr sózden basqa tatymdy eshteme aıtylmaıtyny belgili. Biraq Raıhan áńgimeniń betin sharýashylyqqa burdy. Qashan et pisip kelgenshe, alqa-qotan otyrǵandardyń qasyna kelip sóz bastady.

— Kolhoz jaıynyń shet jaǵasyn jolda estip em. Jańa kózimmen kórdim. Óte aýyr eken. Ózderińizdiń turmystaryńyz jaman bolsa, al maldyń turmysy adam tózgisiz. Shapqan shópterińizdi ýaqytynda jınap ala almaǵan soń, qys ishindegi ábigerden bereke shamaly ǵoı, — dep Raıhan otyrǵandarǵa synaı qarady.

— Jón sóz, jón sóz.

— Shynynda da jaz boıy bar shabyndyqty shaýyp, jıyp alsaq, mundaı halge ushyramas ek, — desip jatyr aktıvter. — Bizdiń qashanda kesh qımyldaıtyn ádetimiz ǵoı.

— Endi ókinishten ne paıda, — dedi Raıhan. — Men sizderge bir nárseniń jaıyn aıtpaqpyn... Kúnde ákeletin úsh-tórt shana shóp qyrýar malǵa juq ta bolmaıdy.

— Árıne, qaraǵym.

— Ol ásheıin ólmeshiniń kúni ǵoı.

— Al endeshe, — dedi taǵy da Raıhan, — biz bylaı jasaıyq. Eki-úsh kún uıqydan eshqaısymyz da ólmeımiz. Aralaryńyzda aǵash sheberleri bar, meniń ákem bar, qazir tamaq iship bolysymen, jabylyp jiberip úlken shana jasańyzdar. Ana traktorǵa tirkegen kerosın artyp kelgen shana bar ǵoı, sodan úsh ese úlken bolsyn.

— Iá, ıá, — dep jurttyń kózi jaınaı tústi.

— Shana bitisimen traktorǵa tirkep qar astynda qalǵan bar shópti jınaımyz. Ol úshin Ospan sekildi on shaqty jigitti aldyn ala shabyndyq ornyna jiberemiz. Olar daıyndaı beredi.

— Mynaý tabylǵan aqyl eken.

— Batyr-aý, traktor qansha tartady?

— Traktordan qam jemeńizder. Bir maıa shóp bolsa da tartyp ákelemiz.

— Poı-poı-oı. Mynaýyń ózi, Raıhanjan-aý, tajal boldy ǵoı onda, — dep shaldar jaǵy tańdaıyn qaqty.

— Biraq, Raıhan-aý, álgi dáý shanaǵa taban temirdi qaıdan tabamyz? Kúrgereı ony qansha ýaqytta soǵady?

— Sol da sóz bop pa, qaı shanań taban temirmen júr edi?

— Sóz emes sózdi aıtady ekensiń, — dep taban jaıly aıtqan adamdy sógip te jatyr.

— Al, bastyryq jaıy qalaı bolady.

— Odan qam jemeńder, — dedim men de aralasyp, — eki-úsh bastyryqty biriktirip jamaımyz. Onyń jarasy jeńil.

— Durys, durys!

— Qaraǵym Raıhan, — dedi baǵanadan áńgimege aralaspaı jurt sóziniń artyn baǵyp otyrǵan jasy alpystardan asqan tórtbaq shymyr adam. Bul eki jyl boıy osy kolhozdy basqaryp kelgen kisi. Sońǵy kezde belinen shoıyrylmaly bolyp, úıinde otyryp qalǵan. Taıaqqa súıenip qana júretin múgedek, — aıtqanyńnyń bári kókeıge qonyp tur. Traktormen shóp tasımyn deýiń tamasha nárse. Biraq meniń bir qaýpim bar. Dalada qalǵan shóptiń ózi bir ákelýge jeter me eken. Azaptanǵandaryńa qaraı shanalaryń tolsa jaraıdy ǵoı.

— Oý, aǵaıyn, o ne degenińiz. Ana «Qamystykóldiń» kúnbatys jaq baýraıyna barsańyz, byltyrǵy kúpanalar byqyp jatyr. Ne kerek, tasyp úlgere almaı júrgen joqpyz ba, — dep shopr Ospan mol shóptiń shetin ańǵartty.

— Tinekeńniń sóziniń jany bar. — Bárimiz taǵy da Raıhannyń aýzyna qaradyq. — Qansha kóp degenmen qar astyndaǵy qaldyq malǵa juq ta bolmaıdy. Bıyl qys uzaq. Áli de borannyń bolmasyna kim kepil. Men aýdan ortalyǵynda myna kórshi nemis kolhozy «Telmannyń» basqarmasymen kezdestim. Raıkomnyń keńsesinde otyryp sóılestik. Olarda áli shóp mol eken.

— Oıboı, onyń nesin aıtasyń. Áı, nemis halqy sharýanyń qybyn biledi-aý. Jazda adam aıtqysyz shóp shaýyp, maıa-maıa ǵyp úıip alǵan joq pa. Bizdeı deısiń be olar malynyp júretin, — dep bireý áńgimeni ashshy ishekshe shubatyp bara jatyr edi, jurt aýzyn qaqty:

— Túh, sen de maltańdy eze berýge qumar ekensiń.

— Olardyń sharýaǵa yqtıattylyǵyn búgin bildiń be?! Odan da sóz tyńdasańshy.

— Iá, — dedi Raıhan, — basqarmasy Pfeev degen adam eken ǵoı. Ol bizge qaryzǵa biraz shóp beretin boldy. Ony da osy búgin-erteń jatpaı-turmaı tasyp alamyz. Endi birde-bir maldy shyǵyndatpaýdyń qarasyn kózdeıik. Jazda shóbin qaıtaryp berermiz.

— Oıbaı-aý, bersinshi áýeli. Eki ese etip qaıtaraıyq ózin.

— Sen de bósedi ekensiń. Eki ese bolmaı-aq, bergen shóbin suratpaı ýaqytynda shaýyp bersek te jaman bolmas.

— Eshtemesi joq, tipti aparyp úıip berer ek.

— Áı, osy kúshiń jazda qaıda qalǵan, — dep bir-eki adam birine-biri muqatyp, shartpa-shurt daýlasa ketip edi, Raıhannyń úlken kózi jarq etip tesile qaraǵanda, qaımyǵyp jym boldy. Jasy egde tartyp, burynǵydan góri sál tola bastaǵan Raıhannyń júzi shynynda da sýyq. Jasynan bos sózdi unatpaıtyn qyzymnyń qasy ondaıda qarlyǵashtyń qanatynsha dir etip, kerile qalatyn. Sol bir kezi týra Sulý murtty elestetýshi edi.

— Túkke turǵysyz sózge bola qyzyl maı bop talasý áli qalmapty ǵoı, — dedi de ornynan turdy. — Al, endi tamaq isheıik te, jumysqa kiriseıik. Maǵan degen iltıpattaryńyzǵa rahmet! Toı degen áli de talaı bola jatar. Qazirgi toı — mal basyn aman alyp qalýda tur.

Sol túni aýyldaǵy aǵash shabýǵa ebi bar tórt-bes adam tań atqansha dáý shanany jasap shyǵardyq. Osy kúngi tyńdaǵy vagon ornatqan shanalardaı ádemi bolmaǵanmen, asyǵysta dobaldaı salǵan shana úlken ildebaıǵa jarady. Ertemen aýyl qotanyn traktordyń únimen dúrildetip, on shaqty adam jadaǵaı shanaǵa shoqıyp otyryp kete bardyq. Uıqyda jatqan el oıanyp, ár úıden bala-shaǵa, áıelder shyǵyp bizge qaraıdy. Qaısybir eresek balalar áli de tańsyq kórip qatarlasa júgirip, aýyl ıtteri buryn kórmegen ǵalamatqa jaqyndaı almaı anadaıdan sháýildep bir qyr asyryp saldy.

Sol joly keshegi shaǵyrmaq bolmady. Alrel aıynda kúnniń bir jaǵy kıiz, bir jaǵy múıiz bop jatatyn ádeti emes pe. Biz kóldiń tusyna jete bergende-aq kún buzylyp, qylamyq qar jaýa bastady. Tań sáride salt ketken jıyrma shaqty jigit sarshunaq aýlaǵan balalardaı ár jerde eki-ekiden qyltıyp, kúpanalardy arshyp júr. Biz de traktordan túsip, jan-jaqqa bytyradyq. Keshke deıin túrtinektep júrip, dalanyń qaryn qarasannyń daǵyndaı shurq-shurq testik. Shynynda da shóp onsha kóp qalmapty. Terip júrip dáý shanany áreń toltyrdyq. Áıtse de buryn-sońdy kórmegen adam aıtqysyz shóp boldy. Anadaıdan qaraǵanda kishigirim maıa kóship jatqandaı.

Qansha degenmen traktor da qazirgi kúngideı áldi traktor emes. Jol tabanyna shyqqansha kólikterdeı maltyǵyp qalady. Biz túse-túse qalyp jolyn arshımyz. Raıhannyń da zyqysy shyqty. Onyń ústine keshke taman kún de sýytyp, yzǵyryp, dál qarsy betten qıyrshyq qar sabalap ketti. Betti osyp jibere jazdaıdy. Qar emes, kúldeı ıne jaýyp turǵan sekildi. Er adamsha kıinip, shalbarlanyp, belin tarta býyp alǵan Raıhan jeldiń ótine týra qarsy otyr. Burylýǵa dármen joq. Borap turǵan qardyń astynda tar joldyń boıymen áreń júrgizip keledi.

Sol kúni Raıhannyń eki beti birdeı qyp-qyzyl almadaı dombyǵyp, eki ushyn azdap úsik shalypty. Oǵan qaraǵan Raıhan joq. Erteńinde-aq on shaqty adammen «Telman» kolhozyna eki ret baryp, taǵy shóp ákeldi.

Súıtip, ólmeshiniń kúnimen jınap alǵan shóbimizdi únemdep berip, maldy aman alyp qaldyq. Biraq aman alyp qalý tek shópke ǵana baılanysty bolǵan joq. Maldyń basqa kútimine de qyrýar eńbek jumsaldy.

Kóktem shyǵa ashyq-tesik qorada turǵan maldar birinen soń biri tóldeı bastady. Syz jerde týǵan buzaý, qozylar sýyqta aıaqtana almaı, bir-ekeýi sharanasymen birge qatyp qalyp, qaısybiriniń tońǵaǵy túspeı alǵashqyda ólgenderi de boldy. Shyny kerek, kolhoz ómirine asa kóndikpegen aýyl adamdary ortaqtyń malyn jattyń malyndaı kórip, sol ólim-jitimge eshkimniń beli asa qaıyspaıdy. «Qap, áttegen-aı, esil» dep músirkegennen basqa, bel sheship kirisetin adam joq. Mundaıda basshy adamnyń eńbegi kerek-aq eken. Sol basshymyz Raıhan boldy. Taǵy da kolhozshylardyń basyn qosyp májilis qurdyq.

— Joldastar, kolhoz maly ózderińniń malyń emes pe? Myna mal tóldep jatqanda qalaısha uıqy, kúlki kórip jatasyńdar. Bazdyń túri anaý, azynap turǵan. Jas tóldiń ókpesine tıer sýyq qalaısha senderdiń káperińe kirip shyqpaıdy, — dep Raıhan aýyl adamdarynyń tizimin jasady. — Búgin túnde Ospan, Shámshıden, Jarylǵap, bizdiń úı — tórt úı kúzette bolamyz. Búgingi tóldegen mal bizdiń qaramaǵymyzda. Erteń taǵy tórt úı kúzetedi.

Jas tóldegen maldy kúzettegi úıler úıge ákep, jyly bólmede, sý jylytyp berip kútýge tıisti boldy.

— Óz alǵan tólin erteń jaz shyqqansha kútý — ár úıdiń mindeti. Jaýapkershiligi sonda. Eger kimde-kim kolhoz malynan bas tartsa, qazir aıtsyn. Qane, ondaı adam bar ma? — dep Raıhan otyrǵandarǵa jaǵalaı qarap edi, qarsy shyǵar eshkim bolmady. Bári de Raıhannyń usynysyn quptady. Erinen qashyp, tórkinine bir baryp, bir keletin áıeldershe kolhozǵa bir kirip, bir shyǵyp júretin Botashqa deıin maquldady.

Biraq kelesi kúni-aq Qarabet iritki salyp, kóp úı qaıta bezip shyǵa keldi. Qozylaǵan eki qoı, buzaýly sıyrdy sonyń úıine aparǵan bir kolhozshyny qýyp shyǵypty: «Áket ármán, óz malym da syımaı jatyr. Qımasy qyshysa ana Raıhanyńnyń ózi baqsyn. Aldyna alǵan balasy, qoınynda baıy joq... Erikken eken», — dep, aýzyna aq ıt kirip, qara ıt shyǵypty. Aldynda kónerin kónse de, amaly quryp otyrǵan qaısybir úılerdiń otyna maı quıylyp, olar da kolhoz malynan bezdi. Bir shara qoldanbaı toqtar emes.

Sol kúni kolhoz aktıvteri taǵy jınalyp, Qarabetti shaqyryp aldyq.

— Qarabet, — dedim men áýeli sóz bastap, — keshe kolhozǵa kelgende aldynda aıdaǵan bir eshkiń de joq edi. Eki-úsh jyldyń ishinde maldy boldyń. Sıyryń da, jylqyń da bar. Al, myna istep otyrǵanyń ne?! Jurttan áýlıemisiń? Bir aıǵa shegiń shyǵyp ketpeıdi.

— Kúrgereı aǵa, — dep Ospan kıip ketti. — Máımóńke ne kerek. Qarabet, sen óziń osy aýyldyń ortasynda otyrǵyń kele me, joq pa?! Otyrsań ana tólderdi baq, otyrmaıdy ekensiń, bul kolhozdan tabanyńdy jaltyrat.

Basqa eshkim eshteme deı almady. Qarabetten jasqana ma, aldynda kijinip otyrǵandar úndemeı, tuqyrańdaı beredi.

— Menimshe aıtylar sóz aıtyldy ǵoı deımin, qane, Qarabet, ne deısiń buǵan, — dep Raıhan kiriskende, bezerip otyrǵan kók bet mysqylmen myrs etti.

— Eger kolhoz óz malyn baǵa almaıdy eken, onda kolhozǵa uıymdasyp tyrashtanýdyń ne keregi bar edi. Úı ishine shýyn shubatyp mal kirgizer jaıym joq. Aıtarym osy, dep ornynan tura bergende Raıhan da sózdi bir-aq kesti.

— Joldastar, mundaı adamdy kolhozda ustap turýǵa bolmaıdy. Kolhoz músheliginen shyǵarý kerek. Qane, shyqsyn degenderiń qoldaryńdy kóterińder.

Qaısybir qoldar lyp etip, endi biri samarqaý kóterildi.

— Jaraıdy, men-aq keteıin bul aradan. Ózimniń de aýdanǵa kóshkim kelip júrgen, kolhozńnyń k... kórdik, — dep Qarabet tańqyldap turyp kúldi. — Meniń ornyma egin egińder. Biraq sonymen jetiskenderińdi kórermin. Al, Raıhan, jasyrmaımyn, qas duspanym sensiń. Ólsem eki qolym jaǵańda. — Kolhozdan shyqtym-aý degen Qarabettiń káperine de kirer emes. Taltańdaı basyp jónele berdi. Muqatyp barady.

Osynyń artynsha-aq jaǵdaı qaıta túzeldi.

Az kúnde kolhozshylardyń aýyz bólmesi jas tólge tolyp ketti. Qaı úıge barsań, ý-shý bolyp jatqan qozy-laq, jas buzaý.

Mine, so jyly malǵa kelgen juttan da, Qarabetten de osylaı qutyldyq. Áýeli Raıhan, ekinshi, aýylǵa kelgen traktordyń sebebinen qutyldyq. Jut degeniń aspannan qar bop jaýyp, jel bop soǵady, boran bolyp azynaıdy. Eger otyn-sý, qora-qopsyńdy bútindep alsań, tynymsyz eńbek etseń, jut degeniń yzǵyryq emes, samaldaı jelpip qana óte shyǵady. Jut jumsaryp júre beredi eken.

Kóp uzamaı kolhozshylar Raıhandy taǵy da kolhoz basqarmalyǵyna saılady. Burynǵy bastyǵymyz Esirkep is gen basqa jerden kelgen adam edi. Kolhoz malynyń ólim-jitimi kóbeıe bastaǵanda-aq, budan bir aı buryn ornynan alynyp, úı ishimen kóship ketken. İzdegenge suraǵan degendeı, Raıhan der kezinde keldi.

Kóktem shyǵyp toń jibisimen traktordyń qyzyǵyn kórdik. Osy kúngi «Túıe ketken» kóliniń qyrqasyna salǵan soqa az kúnde quıqaly jerdi qara qurymdaı aýdaryp, josyltyp tastady. Mańaıdaǵy traktor kórmegen aýyl shamdary kúnde sabylyp, shubap kelip jatady. Salmaǵymen qara jerdi solqyldatyp, únimen aspan astyn kúńirentip kóliksiz jyltyraǵan temir arbany kórgen attar qulaǵyn qaıshylap, kózi alaıyp, anadaıdan-aq taý tekedeı edireıip, osqyryp turady da, oqys jalt berip, ala qashady. Ústinde ańdaýsyz otyrǵan qaısybir saltty adam bultyń etip ushyp túsedi. Erin baýyryna alyp, shylbyryn shubatyp, aıdalamen quıyndaı aǵyzyp, bezip bara jatqan atyna da qaramaı, shóp tamyryn bytyrlata kesip, qara qyrtysty taspadaı tilgen soqa tiline qyzyqtaı túsip, qatarlasa júgiredi. Anda-sanda traktor toqtaǵan kezdi ańdyp júrip, Raıhannyń mańyna qumyrsqasha úımelegen adamdar.

— Qaraǵym, bizdiń kolhozǵa da kelip bir kún soqa salyp bermeısiń be?

— Jaqsydan sharapat degen. Bizge de qolǵabysyńdy tıgize kór, — dep jalynady. Raıhan jymıyp qana kúlip:

— Kóp uzamaı bárińiz de traktor alasyzdar. Asyqpańyzdar. Bir traktor qaısyńyzǵa jetedi? Odan da traktor júrgizetin adamdaryńyzdy tabyńyzdar. Kelsin, úırensin, — dep jubatady.

Shynynda da traktor júrgizetin maman kerek-aý. Raıhannyń aýzynan shyǵýy muń eken, kórshi aýyldyń jastary qaptap ketti. Birinen soń biri Raıhannyń qasyna otyryp, úırenýge qushtar. Ondaıda bizdiń eldiń jastary jalǵyz traktordy qyzǵyshsha qorıdy.

— Áı, taıyp turyńdar. Áýeli ózimiz úırenip alaıyq, — dep mańaılatqysy kelmeıdi.

Buryn jalǵyz shybyqqa attaı minip alyp shapqylap júretin aýyldyń qara taban balalaryna deıin endi aýyzdarymen traktordyń únine salyp, kún uzaq tyryldap «Raıhan tátemdeı traktorshy bolamyn» dep júrgenderi. Rasynda da, osy Qyzyl jalaý aýdanynda eń alǵash bizdiń mehanızator aýyldan mehanızatorlar shyǵa bastady.

Kóp uzamaı Raıhannyń ornyna traktorge osy kúngi shopr Ospan otyrdy. Onyń artynan taǵy biri, ekinshisi shyqty. Súıtip Raıhan kolhozdyń basqa jumysymen aınalyp, Ospandar kezek-kezek traktor aıdap, bir kún toqtatqan joq.

Kúzge deıin «Jańa talap» kolhozshylary alǵash ret saman soǵyp, burynǵy shymnan qalaǵan, tórt buryshyna mal súıkene-súıkene ishke qaraı myjyraıyp qulaǵan bazdyń ornyna jańa baz turǵyzdy. Sıyr qora, qoı qora, qus qorasy bólek-bólek. Kolhoz keńsesi, shaǵyn tórt jyldyq mektep úıi salyndy. Úsh-tórt adamǵa jurt pomyshtap samannan úı qalap berdi.

Ne kerek, kúzge deıin kolhoz kóshesiniń ózi bir qalypqa kelip, kádimgideı jóndeldi.

Jumys sońynda júrip sary ala kúzdiń de qalaı tez jetkenin ańǵarmaı qalyppyz. Shabyndyq jer júnin qyryqqan saryq qoıdyń terisindeı sarǵysh tartqan. Sońǵy shýaqqa kóterilgen saǵym qyrattardyń ústinde sáskege deıin ǵana buldyrap tolqyp jatady da, keshki samal shyǵysymen jer jutqandaı joǵalyp ketedi. Jaýyn joq. Siltideı tynǵan aspan astynda áli de bolsa jazǵy aq bulttar shógip, aq omyraý qazdardaı mamyrlap jatyr. Kúz jazǵa bergisiz. «Túıe ketkennen» ári qaraı kolhozdyń ushan-teńiz egistigi. Ana jylǵy órtenip ketetin egindeı bıyl da mol, bitik shyqqan. Tuqymyn tańdap ekken badanadaı kýban bıdaıynyń masaǵyn sabaǵy kótere almaı, maıysyp, samal jelge bappen yrǵalady. Arasyna kómile kirip, bir sot tyńdaı qalsań sýdyr-sýdyr etip syr shertken tárizdenedi. Molshylyq syry. Keshqurym samalǵa betińdi tósep, batysqa qarasań batar kúnniń astynda betegeniń ústimen qalyqtap bara jatqan jibekteı sozylǵan uzyn aq jipterdi kóresiń. Mızam. Molshylyq habarshysyndaı qaz-qatar tizile ushqan názik mızam alystaǵy eginjaıǵa qaraı shubala kóship, sary balaq bıdaıdyń sabaǵyn qushaqtaı qulaıdy. Qandaı ádemi edi kúz dalasy. Qandaı ásem edi eginjaı. Sonaý qyrdan qulaǵan mama sıyrlar da yńyrana basyp, jaı qozǵalady. Tuıaqtary syrtyldap, anda-sanda semiz saýyryna qonǵan masany qaǵyp, quıryǵymen shyp etkizedi. Qystaǵy qysylshań jaı umyt bolǵan. Toqmeıil. Aıyrylyp keterdeı tyrsyldaǵan jelini butyna syımaı shatqaıaqtap, taltańdaı basyp, bazdyń aldynda shýdalanǵan qoıý tútinniń yǵyna kelip kúıis qaıyrady. Baýyryna otyrǵan saýynshylar ýys tolar emshekti kúshpen tartyp aq bulaqty bor-bor aǵyzady. Sút bulaǵy. Ferma mańynda ándetken sút mashınasy. Qas qaraıǵansha qońyraýy shyńyldap, erninen bal tatyǵan qaımaq aǵyzyp turǵan jańa mashınalar. Kúbi-kúbi sút, shelek-shelek qaımaq. It basyna irkit tógilgen, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman.

Shirkin, ómir baqı zaman osy eginjaıdaı terbelip, beıbit aýyldyń kórkindeı sulý qalpynda nege ǵana tura bermeıdi eken.

Az ýaqytta-aq aspan asty alaı-túleı boldy. Sary baýyr japyraq qalbań oınap, bezek qaqty. Esh jerden tıanaq taba almaı, pana izdep, qara quıynnyń ishinde jantalasty. Úzilip túsken meniń kóńilimniń japyraqtary edi, quıyn ishinde bezek qaqqan meniń qyzym, el qyzy Raıhan edi.

Iá, dúnıe jalǵan deseńshi. Daýyl bastaldy. Egin oraǵy kezinde aýylǵa alystan búldirshindeı bir jas jigit keldi. Almatydan keldi. Qoıý shashyn jelkesine qaıyrǵan, jıegi qońyr múıizdi kózildirik kıgen, aq quba jigit. Uzyn boıly, symbatty. Qyz minezdi, sabyrly. Qarty kelip sóılep ketse, arnasynan shyǵyp tasyǵan ózendeı sóz tasqynyn laqyldata quıa jóneledi. Aqyn eken, tapqyr eken. Aıtatyny óleń, tilinen bal, aýzynan nár tamyp tur. Úndemese momaqan, sóılep ketse jalyn. Bul meniń bolashaq kúıeý balam eken. Qyzym Ombyda oqý bitirgende, ol Máskeýdiń oqýyn tamamdapty. Tegi erterek tanysqan bolý kerek. Raıhan ekeýi qatar otyra qalǵanda egiz qozydaı. Sózi de, kórki de jarasty, bir-birine teń qurbylar.

Adam balasy tirshiliktegi bar haıýannan qyzǵanshaq qoı. Men Raıhandy qatty qyzǵandym. Shynymen Raıhanym kete me alys jerge. Joq, qyzym meni jeke jerde moınymnan qushaqtap, qalyń túk basqan betimnen aımalap súıedi. Men betimdi alyp qasham. İshtegi qyzǵanysh kózimnen tamshy bolyp shyǵady. Baqsam, qyzǵanysh emes eken, qýanysh eken.

— Áke, men seni esh ýaqytta tastamaımyn. Birge bolamyz. Endi ǵumyr baqı birgemiz, — deıdi Raıhanym.

— Járáıdi, járáıdi, qyzym. Osy ýaqytqa deıin aıtpaı kelip eń, jasyryp júripsiń ǵoı, — deımin. Odan basqa aýzyma sóz túspeıdi. Jasyrmaǵanda menen súıinshi suramaq pa.

— Áke-aý, endi qashanǵy otyra berem. Jurt meni álden qartaıyp kettiń dep júrgen joq pa. Álde monashka bolaıyn ba, — dep qaljyńdap kúledi.

— Oınap aıtam, qulynym. Ruqsat, ruqsat, qyzym. Endi seniń sol qyzyǵyńdy kórsem arman joq, — deımin.

Biraq sol qyzyqty kórýge taǵdyr jazbapty. Kúıeý balam merzimdi kúnin aıtyp, qysqa taman kelem dep ketisimen, tóbemnen jaı tústi. Qula túzde jalǵyz jatqan qý tomardaı qulazyp qaldym. Jaı oǵy júregimdi julyp áketti, qur tuldyrym qaldy.

El ornyna otyrǵan keshki mezgil edi. Egin oraǵynyń tusy bolatyn. Dalada jaýyn. Aı qorǵalaǵan ólaranyń tusy. Aq jaýyn sylbyr jaýyp tur. Kóńilde tıtimdeı túıtkil joq. Raıhan, Lıza kempirim úsheýmiz kúndegideı máz-meıram bolyp, jyly úıde jaıbaraqat sham jaǵyp, keshki asty jańa ǵana aldymyzǵa ala bergenimizde eki-úsh adam saý ete qaldy. Syrtqy esik sart-surt. Dúńk-dúńk etken etik dybysy tóbeni oıyp jibererdeı basyp, ishki úıge bir-aq kirdi. Sary ala kıimdi Qosımanov. Qasynda eki mılısıa adamy. Qoldarynda myltyq. Júristeri sýyt. Qabaqtary túıýli. Óńi órt sóndirgendeı. Júregim sý ete tústi. Ádettegi «tórletińder» degendi de aıta almaı ańyryp otyryp qalyppyn. Olar da sálemdesken joq. Qosımanov Raıhanǵa orysshalap aqyryp jiberdi:

— Vstat, vy arestovany!

Bul sózden keıingi jaǵdaı belgili ǵoı. Lıza kempirim oıbaıyn salyp jylap, qaraqusqa bermeı, balapanyn qamatynyń astyna basatyn taýyqsha Raıhannyń ústine shurqyraı qulady. Shúńirek kókshil kózi sharasynan shyǵyp barady. Úreılengeni me, jalbarynǵany ma — aıyryp bolmaıdy. Mılısıonerdiń biri Lızany julyp alyp ıterip tastady. Aryq kempir qalbań ushty.

Kózdi ashyp-jumǵansha úıdiń ishi uıpa-tuıpa. Shabadan, sandyq ishindegi dúnıeler tógilip-shashylyp qaldy. Tintip jatyr. Raıhannyń bir top kitabyn ortaǵa úıip tastap, Qosımanov arasynan bireýin sýyryp alǵan. Tesile qarap otyrdy da, Raıhannyń betine taqady:

— Mynany oqyp júrgen sen be?

Bir soıqannyń bolatynyn aldyn ala sezip júrdi me, álde óziniń aqtyǵyna kózi jete me, Raıhan sasqan joq, sabyrly turyp suraǵyna qaraı suraqpen jaýap berdi.

— Bul ne, dopros pa?

Kitap — Maılınniń oryssha shyqqan «Doch kazaha» degen kitaby bolatyn. Jaqynda ǵana Raıhan biraz jerin maǵan daýystap oqyp bergen-di.

Qosımanov qaıtaryp suramady. Kózi alara bir qarady da, kekesinmen myrs etti:

— Shal, qýanyp júrgen shyǵarsyń, oqyǵan, ǵalym kúıeýim bolady dep. Ol qazir túrmede. Alysta, Almatynyń túrmesinde.

Men ne derimdi bilmeı, Raıhanǵa qaradym. Qyzymnyń júzi sol qalpy, ol da mysqyldaı kúldi:

— Shalǵaı jatsańyz da kóp nárseden habaryńyz bar eken. Úlkendi tabalap qaıtesiz. Men de tálkegińizge jaraımyn ǵoı. Taqıańyzǵa tar kep turmyn ba?

Qosımanov tistenip, sóz taba almaı qaldy. Kitaptardy býyp jatqan mılısıonerge aqyrdy:

— Al ana tórdegi sýretti. Bul úıde qaldyrýǵa bolmaıdy.

Qabyrǵada ilýli turǵan Lenınniń portreti edi. Kishirek qoı kózderi kúlimdep, únemi adamnyń ishki pikirin jazbaı tanyǵandaı, jaıdary, jyly qarap otyratyn kósemniń sýreti.

Raıhan aldyna kelgen keshki astan da dom tata almady. Elge-jurtqa sezdirmeı urlap áketkendeı Qosımanovtar Raıhandy jeńil trashpenkege salyp, qara túndi jamylyp kete bardy. Lıza ekeýmiz ólik shyqqan qaraly úıdiń adamyndaı qý tizeni qushaqtap eki jerde shoqıyp qala berdik. Stol ústindegi taǵam da, jetilik sham da tań atqansha ornynan qozǵalǵan joq. Pesh túbine búk túse qulaǵan kempirim uzaq tańdy kózimen atyryp, solq-solq jylap jatyr. Bóri ashýyn tyrnadan alady degendeı, kún shyǵa, daýsy bir sembegen Lızaǵa tarpa bas saldym:

— Doǵar endi, qaıdaǵy sumdyqty bastamaı. Ne bop qaldy sonshama?! Erteń-aq qaıtyp keledi. Jazyqsyz adamǵa ne ister deısiń?! Jetti endi.

Bul sózdi Lızaǵa basý aıtý úshin aıtqam joq, shyn kóńilim solaı edi. El ishi de erteńinde ý-shý boldy. Tutqıyl kelgen jaıǵa ań-tań. Bári de erteń-aq qaıtyp keledi, ne bolar deısiń dep ózin-ózi jubatqan bolady.

Sol, keledi, keledimen eki-úsh kún kúttik. Biraq Raıhannan esh habar bolmady. Kolhozda shop basyn syndyrmaı ishqusta bolyp sýǵa ketip júrdim de, bir kúni ol-pul azyq alyp Qyzyl jalaýǵa keldim.

Birden aýdan ortalyǵyndaǵy Qarabettiń úıine túseıin dep bir oılanyp turdym da, aqyry attyń basyn basqa tanystyń úıine tiredim. Qarabettiń úıine baraıyn degenim, ol kezde aýdandyq mılısıa nachalnıgi Qosımanov onyń kúıeý balasy bolǵan. Sol arqyly Raıhannyń jaıyn anyqtaıyn, múmkin qylmysyn tezirek teksertip, aq adalyna jetip, bosatar, qyzymdy jazyqsyz júdetip kóp ustamaı elge tez qaıtarýyna sebepker bolar dep dámelengem. Biraq atam zamannan beri ustasyp kelgen, sýhanym súımeıtin Qarabettiń aıaǵyna jyǵylýdy namys kórdim.

Arqamda Raıhanǵa ákelgen taǵam bar, erteńinde selonyń shet jaǵyndaǵy tas túrmege kelsem, kúzetshi ózimniń eski tamyrym Qarǵajan degen etikshiniń balasy eken. Aty Ataıbek pe edi, Ataıhan ba edi, áıteýir soǵan uqsas. O balany kóılegin arqasyna túıip alyp, murnynyń sorasy aǵyp jalań but shaýyp júrgen kezinen bilem.

— Oı, aınalaıyn, aman ba? Óziń bastyq bolyp ketipsiń ǵoı. Jaman ákeń aman ba? — dep aldymnan tanysym shyqqanǵa «jolym bolar» dep qýana ketip em, álgi bala meni tanymaǵandaı, sálemimdi salǵyrt aldy.

— Sen meni tanymaı tursyń ba? Men Kúrgereı emespin be? Aı, balalar-aı, bularyń jaramaıdy. Úlken adamǵa qashanda kishireıe salý kerek. Oǵan túgiń ketpeıdi. Ákeńdeı adamǵa ornyńnan turyp sálem bermeısiń be, — dep ózimshe úlkendigimdi satyp, mindetsip jatyrmyn.

— Sizge kim kerek, — dedi álgi boqmuryn. S túskendeı. Jambasyndaǵy tapanshasyn jóndep \ GTostsha turǵan adamǵa kóp sóılesýge bolmaıdy. Aıtatynyńyzdy tezirek aıtyńyz.

«Qap, myna jylpysqyny qaıteıin». Basyńa kúni túskende bárin de kóteredi ekensiń. Áıtse de alǵashqy qarqyn ǵoı, balamen men de endi qatty kettim.

— Postyda tursań qaıteıin. Ákeńniń malyn baǵyp turǵan joqsyń, kelgen adamǵa jónińdi aıtpaısyń ba. Jambasyńa salaqtatyp jilik baılaǵanǵa murnyńdy kókke kóteresiń be?!

— Baıqap sóıleńiz. Myna sózińizben podsot ketesiz, — dedi Ataıbek miz baqpaı.

Rasynda da, balamen bala bop, tym óreskel ketkenimdi sonda ańǵardym.

— Qarǵam, osynda qyzym Raıhan túsip edi. Soǵan taǵam ákeldim. Ózine qalaı jolyǵar ekem, — dep lezde jumsardym.

— Qosımanovtyń ruqsatynsyz ondaı prestýpnıkterge eshteme berýge bolmaıdy. — «Prestýpnık!» Óne boıym muzdap qoıa berdi. Odan da sumdyq sózdi estıtinimdi qaıdan bileıin. Balamen taǵy da biraz tájikelesip, aqyrlap kelgende jón sózge kóshtik-aý.

— Kúrgereı aǵaı, bul arada kóp turýǵa bolmaıdy, — dep Ataıbek jan-jaǵyna urlana qarady. — Osynda oblystan Bahalov degen bastyq kelip jatyr. Soǵan júginińiz, basqa kómegim joq. Men aıtty demeńiz. Al endi baryńyz.

Qosımanovtan da zor adam kelgenine ishim jylyp júre berdi. Bári Bahalov, Bahalov dep aıaqtarynyń ushymen basyp jandary shyǵyp júr. Bul adamdy qudaı aıdap kelgen shyǵar. Jumysym ońǵarylyp, sáti túser. Úlken adamnyń aldynan ótip, kedeılik ómirdi túgel aldyna jaıyp salaıyn. Shirkin-aı, Raıhandy erteń bosatyp alyp, úıge barsam, kempirim ul tapqandaı qýanar edi, — deımin ishimnen. Tań atsa mılısıanyń esigin bosatpaı úsh-tórt kún árkimmen jaǵalasyp júrip, óldim-taldym degende amalyn taýyp Bahalovpen jolyqtym-aý.

Aınala bylǵarymen qaptalǵan kreslo qoıylǵan, terezelerine shashasyna deıin tógilgen attyń quıryǵyndaı sheti shashaqty qalyń perde ustalǵan qara kóleńke bólmege oń aıaǵymmen attaı bere, sıraǵy burandaly emen stoldyń yǵynda otyrǵan kesken tomardaı myqyraıǵan bireýge kózim tústi. Bólme ishine eki aıaqty báıterek kirip kelgendeı, buǵyp otyrǵan japalaqsha álgi myqyr maǵan qarady. İshinde qaramyǵy kóp, tarynyń ıi qanbaǵan sarǵysh qamyrynan dolbarlaı salǵan irkildegen bettiń ústinde eki kóz jyltyraıdy. Sary mysyqtyń kózindeı ótkir. Eki ıyq shúıdeli moınymen qosylyp ketken. Quıqasynan shypshyp maı shyqqan domalanǵan jaltyr basty bylsh etkizip jumsaq músinge qondyra salǵan sekildi. Tyrsyldaǵan jasyl kıteldiń jaǵasy sýpyny aǵytylǵan attyń qamytyndaı eki jaǵyna taltıyp, shyqshytqa tereńdeı engen túıme qulaqtyń shurqyltaıyn basyp tur. Qazaqy qoıdyń quıryǵyndaı bultıǵan rabaısyz bókse keń aǵash kreslo shabaǵyn shertip shyqqan. Eki-úsh adam taban tireı tartyp, julyp almasa, otyrǵan ornynan qaıtyp shyqpaıtyndaı keptetile qalypty. Bahalov osy eken.

Qolapaısyz adamnyń túrine qarap túńildim. Alǵashqyda bul adam maǵan maqaý sekildi. Sálemime jaýap bermedi.

Joq, tili bar eken.

— Ný, ne sharýamen keldiń, mýjık, — dedi. Apyrmaı, daýsy da bir josyn. Arqasynan dem shyǵatyn tesigi bar rezeńke oıynshyqty qysyp-qysyp qalǵandaı pıh-pıh etti.

— Osynda qyzym bar edi. Soǵan taǵam ákelip, almaıdy...

— Aty kim?

— Raıhan.

Bahalov shıh etip kúldi. Tańyrqaǵan joq, tegi aldyn ala bilip alǵan bolý kerek. Ádeıi qıastyqpen tálkektep suraǵan eken.

— Eı, mýjık. Sen oryspysyń, famılıań kim?

— Fedorov.

— Onda qalaısha seniń qyzyń bolady?

— Ol meniń Sultan degen tós taqasqan, taǵdyr qosqan kedeı dosymnyń qyzy edi. Ol... — dep túsindire bastap em:

— Jetedi. Kerek emes. Ondaı jalǵan dostyqtyń maǵan qajeti joq, — dep sózimdi úzip tastady.

«Jalǵan dostyq». Ne degen uıatsyzdyq. Beti búlk etpesten, shimirikpeı aıtty-aý.

— Joldas Bahalov, onyń jazyǵy joq, naqaq kúıdirmeńizder.

— Ony tekseretin sen emes. Al endi, búginnen keıin bul mańnan seniń kóleńkeńdi kórmeıtin bolaıyn. Tabanyńdy jaltyratyp taıyp tur. Eger jaýdyń ákesi bolǵyń kelse, túrmeniń ishi keń, syıasyń.

«Jaý!» Qulaǵym túbi shyńyldap ketti. Bahalov stol ústindegi kishkentaı qońyraýdyń tóbesinen basqan eken. İlki mılısıoner kirip keldi. Men sozalań turyp tysqa shyqtym. Bahalov qońyraýdy qulaǵymnyń ishine salyp jibergendeı aspan asty shyńyldap tur. Bóten eshtemeni estimeımin.

Eń syrtqy tabaldyryqtan attaı bergende kezim buldyrap áreń kórdim. Tap aldymnan Qarabet shyǵa keldi. Namys óz jónine qalyp, eki ıyǵynan qapsyra qushaqtappyn.

Muńymdy kimge shaǵarymdy bilmeı qulazyp turǵanda, ol maǵan jaqyn adamdaı kórindi.

— Qarasaı-aý, kúıeý balańa aıtyp túsindirseńshi, Raıhanymnyń kúni endi ne bolǵany, — degenimdi bilemin.

— Ne bolsyn, ıt jekkenge aıdalady da, — dep Qarabet yrjyń etip júre berdi. Tabalap ketti. Átteń, ne kerek, tap sol jerde Raıhanyma naqaqtan jala jaýyp kórsetken osy Qarabettiń ózi ekenin bilmedim. Áıtpese, sol arada-aq býyndyryp óltiretin em. Álgi sózinen soń aspan shyr kóbelek aınalyp, jer tóńkerilip, úıler aýnap barady. Býynymdy ustaı almaı qulap tústim.

EKİNSHİ TARAÝ

Bıylǵy kúz jazǵa bergisiz. Oraq bastalǵaly jaýyn bir tamǵan joq. Qop-qoıý egin japqan ushy-qıyrsyz sary atyraptyń sheti túrilip, ár jeri ketıip, kúnnen-kúnge kemip keledi. Sonaý kókjıekten qyzyl shar kún tóbesi kórine bere maýjyrap jatqan egistik dala da uıqysynan oıanǵandaı sergip, tańǵy samalǵa baıaý terbelip, aýyr teńselgen bıdaı sabaǵy tájim etkendeı bolady. Kún arqan boıy kóterilgende badanadaı masaqtyń mysyq murtyna túsken jaqut tasyndaı móldir shyq domalaı úzilip tyrs-tyrs tamady. Baltyry keýip, eńsesin kótergen bıdaı sabaǵy endi shıraq bılep, sýdyr-sýdyr ánge basady. Ár jeri ıirim-ıirim bolyp, myń qubylyp tolqyǵan altyn teńiz tárizdi. Shymyrlap qaınaǵan mys darıasyndaı.

Budan ári mashınalardyń áni bastaldy. Shyqtyń kebý in ǵana kútip otyrǵan kombaındar aǵylyp, altyn teńizdiń tus-tusynan alyp kemeshe qalqyp júre beredi. Álgide ǵana tym-tyrys maýjyraǵan kók kúmbezi astynda endi gý-gý motor úni estiledi.

Tórtinshi brıgada basyndaǵy qyzyl vagonda jatatyn Halel de osy kezde jumysqa shyǵady. Ac ishetin merzimnen basqa ýaqytta tynym joq. Shyq kepkennen túngi shyq túskenge deıin kombaınnan qyrmanǵa astyq tasıdy. Sál bógelse-ak bolǵany býnkeri tolǵan kombaın taǵatsyz kútip, bir orynda tapjylmaı toqtap qalady. Ondaıda ádeıi shemishke shaǵyp, kóziniń qıyǵymen únsiz qarap, tosyp otyrǵan Tamaranyń aldynda ne dep aqtalaryn bilmeı Haleldiń murnynyń ushy tershıtini bar. Sonda da Tamaranyń tup-tunyq kógildir kózi uryspaı, zekimeı, qamqor adamyndaı jaıdary qaraǵanda, arqasy keńip, astyqty artyp alady da, quıyndaı ushady.

Keshki mezgil edi. Halel úlken qara jolǵa egistik ústimen qıǵashtaı tartqan. Balqyǵan temirdeı qyzaryp bata bergen kún jaqtan uzyn kóleńke ushyp keledi. Qolyn kóterip erbeńdetkende, kóleńkesi mashınaǵa deıin sozylyp, jaqtaýynan ustap tartqandaı bolady. Yrs-yrs etip jetken Dıka. Haleldi kórmegeli jarty aıdaı bolǵan. Sary tabaqtaı tershigen betin qalta oramalymen súrtip, bas saldy. Qushaqtap, shań-shań betinen súıip jatyr. Halel Dıkanyń on boıyna kóz júgirtip ótti. Ústi muntazdaı. Sý jańa qońyr kostúm jaýyryny jap-jalpaq shymyr denesine qona qalypty.

— Otyr mashınaǵa, kettik.

Tok basyndaǵy taý-teńiz astyqqa jetkenshe Dıka asyǵyp-úsigip bar qýanyshyn aıtyp keledi.

— Halel, seni ıskaıt etpegen jerim joq. Úsh brıgadany aralap shyqtym.

— E, sonsha nege izdediń?

— Oı, Haleljan, ne kerek, búgingi qýanyshty surama! Sovhoz maǵan kvarter beredi.

— Qoıshy.

— Eki komnataly. Sańǵyrap tur. Jaqynda ǵana bizdiń brgady bitirgen. Kotenok degen brgadirdi bilesiń ǵoı. Sol bar, jumysshylar bar. Bári Morgýn men rabochkomǵa baryp otyryp aldy. Holosták stroıtilderdiń biri úı alǵan joq, obshıtada. Dıka eń aldyńǵy qatarly peredovoı stroıtl, osyǵan úı berińder dep qoıarda-qoımaı...

— E, sen de salt basty emessiń be. Álde... úıleneıin dep júrgennen saýmysyń?!.

Dıka jymyń-jymyń etip tómen qarady.

— Óı, aıtsańshy. Qyzyń bar ma?

— Joq... bar... Biraq, áli belgisiz. Men úıdi Aqbópe úshin aldym.

— Aqbópe?

— Iá. Ana Bolat pen Raýzaǵa da trýdno bolyp júr ǵoı. Kotenokqa: «Týysym bar. Osynda sovhozda isteıdi. Áıelderdiń obshıtasynda eki balasymen qysylyp-qymtyrylyp áreń jatyr» dep qulaqqaǵys qylyp em, erteńinde búkil brıgady bolyp podderjaıt etti. Rabochkom da, Morgýn da Aqbópeni aıtyp, túsindirgen soń protıv bolmady.

— Oı, munaýyń, tamasha bolǵan eken. Al sosyn?.. — Orys óleńin nobaılap soqqanyna máz bop qýanatyn Dıkanyń qazir orys sózin aralastyryp, tilin shubarlap otyrǵanyn qyzyqtap Halel jymıyp qoıdy. Birer aıdyń ishinde ájeptáýir ózgergen. Burynǵydan sózi de pysyq. Kádimgideı shırap tóselip qalypty.

— Mine klúchi, — Dıka ish qaltasynan alyp bir súıem kiltti kórsetti. — Baǵana kóship kirdik. Búgin kishkentaı ǵana obnımat jasamaq edik. Brıgadydaǵy tovarıshtardy prıglasıt ettim. Túnde, sham jaǵa keledi. Aqbópe seni shaqyryp ákel dedi. Ózi úıge baryp seniń kirlerińdi ákep, jýyp qoıdy. Aýystyryp ketsin dedi.

Dıka osy sózden soń Haleldiń kıimine kóziniń qıyǵyn tastady. Halel jaǵasy bes eli kir kóıleginen qymsynyp, buryn uıalmaıtyn Dıkanyń aldynda óz-ózinen qyzaryp, tazdy basa tústi.

Shyq túsip, kombaın toqtasymen Tamarany qoıarda-qoımaı mashınasyna mingizip, Halel sovhozǵa tartty.

Sovhoz taıanǵan saıyn eki túrli oı mazalap keledi. Biri: «Ne dep barasyń, Aqbópemen ákeń syrttaı qosqannan beri aralaryń sýyp, bir-birińe jat baýyr bop ketip edińder. Aqbópe kıimge juqqan qaraǵaı shyryshynan jaman basyńa qara qan jaýyp, tis jaryp sóılespeı qoıyp eń. Onyń ne jazyǵy bar edi. Endi úı alǵanda ne betińmen kórinesiń» dese, ekinshi oı: «Qoı, onda turǵan ne bar. Ózińniń týǵan jeńgeń emes pe. Ana shıetteı balalar baýyrlaryń emes pe. Olar máre-sáre bop jatqanda, qýanyshtaryna ortaq bolmaıtyn ornyń joq. Aıtqandaı, aýzynyń sýy quryp júrgen túneýgi anturǵan stýdentterdiń biri jylmıyp, senen buryn úıde otyrǵan shyǵar». Osy oıdyń tusyna kelgende, taqtaıdaı jolmen zymyraǵan mashına emes, ókpesin qolyna alyp ushyp kele jatqan Haleldiń ózi sıaqty boldy.

Oıy dál keldi. Úı ishi tolǵan adam. Kotenoktyń brıgadasy — Dıkamen birge isteıtin qurylysshy jigitter. Tap ortalarynda Ospan. Onyń qasynda zavgar Morozov ta otyr. Bul — Aqbópe jaqtan kelgen adam. «Al myna bir esik jaqtaǵysy kim? Oı, túneýgi jigit emes pe? Aqbópege syrttaı ǵashyq, «kórseqyzar» tańqy muryn stýdent emes pe? Tap ózi. Muny kim shaqyrdy eken. Qoıar ma edi jalpaıta kep murynnan». Biraq Halelge ondaı «ónerdi» kim bersin.

Syrttan jaıdary engen Halel myna stýdentti kórgende óńi ózgerip, júzi salqyn tartty. «Túneýgúni yndynyń quryp, silekeıiń shubyryp edi. Qarmaqqa ońaı iline salatyn shabaq balyq dep otyrsyń ǵoı, jigitim! Áýre bolma!» — degen qyzǵanysh betine teýip shyǵa keldi. Tek Aqbópe ushyp kelip qushaqtaǵanda baryp, sasqanynan qulaǵyna deıin qyzardy. Endi kúle beredi. Aqbópe ımengen joq. Burynǵy ádetinshe qaınyn baýyryna qatty qysyp, betinen súıip aldy. Keýdedegi qos anar tyǵyz bop qadalǵanda, Halel áldeneden dir etti. Ana bir jyldardan týystaı oınap-kúlip, alysyp-julysyp júrgen kezde sezbegen jańa bir sıqyr sezim. Betine tıgen lebi de ystyq. Buryn Aqbópeniń on boıynan bilinbegen ýyz jastyń jelpip ótken lebi sıaqty. Apyraý, Halel buryn qalaı ańdamaǵan. Sonaý qystan beri jeńgesi ekeýiniń birinshi ret jaqyn kelip, qushaq qosqany. Uzaq ýaqyttan beri birin-biri jat sanap ketkendikten be eken bylaı kórinýi. Aqbópe shyn saǵynypty. Burynǵydan súıegi kádimgideı irilenip, denesi tolyp, somdana bastaǵan kórikti, ári súıkimdi Haleldi bul da ishteı qyzǵanady eken. Alǵashqyda eshkimge qaramastan bas salsa, endi onymen birge kelgen aq sary shashy arqasyna tógilgen Tamaraǵa kóz qıyǵy túskende, jaıdary qaraqat kóziniń túkpirinde, alysta, qara bult arasynan kóringen najaǵaı otyndaı ótkir ushqyn jylt etti de ǵaıyp boldy. Sony sezdirgisi kelmedi me, qonaqtardan qysylyp, Tamaranyń da betinen qalaı súıgenin ózi ańdamaı qaldy. Tamara da muny kútpegen edi. Eki beti órtteı bolyp ketti.

Otyrǵan jigitter oryndarynan tik turyp, Tamarany qaýmalap aralarynan oryn usynyp jatyr. Biraq Tamara Haleldiń qasyna otyrdy.

Buryn qyrman basynda kezdeskende til qatyp ılikpeıtin stýdent endi Haleldi Aqbópeniń týysy bolarsyń-aý dep, asty-ústine túsip, jampańdaı qalypty. Halel oshaǵan kórgendeı tyjyrynyp, boıyn aýlaq saldy. Endi úı ishiniń jasaýyn kózimen bir sholyp ótip, tańdanyp otyr. Dál buryshta bıik aına — jupyny bolsa da, júzi jarqyraǵan bıik, sý jańa trúmo. Ekinshi qabyrǵada shaǵyn shıfoner. Ústine jańa kórpe-jastyq salynǵan jaltyraǵan nıkeldi kereýet. Ortadaǵy jazylmaly keń stoldyń ústi syńsyp tur. Neshe túrli taǵam men konák, shampan, sharap bótelkeleri. Syńǵyraǵan jańa bólme muntazdaı. Jylyna bir qaǵylatyn ylǵı kúreń qyzyl aýyr kilemder men sandyq, abdyra, chemodan syqyldy buıymdardan aınalyp júrýge bolmaıtyn tóbesi basyńqy, ishi qara kóleńke óz úıi esine túskende, qazir eńseli záýlim úıde, kóńil kóteretin taza úıde, jastarǵa laıyq, jańalyqqa beıim osy bólmede otyrǵanyn oılaǵanda, ishki saraıy da keńigendeı boldy. «Apyraý, mynanyń bári bir kúnniń ishinde qaıdan kelgen jıhaz?! Shynymen Dıkaniki me?»

Haleldiń oıyn Kotenoktyń úni bólip jiberdi. Qolynda bokal, ornynan turyp sóılep tur. Kózildirik astynan kóringen oıly kóz jigitterdi bir sholyp ótip, Dıkaǵa tireldi.

— Joldastar, — dedi. Daýsy jińishke, ashyq. Ár sóılegen sózin naqpa-naq qazyqsha qaǵyp, shegeshe qadaıdy. — Tyńǵa kelgeli, mine, biraz ýaqyt ótip barady. Keshe ǵana aǵash baýyryndaǵy jalǵyz úıden basqa kózge iliger qaraıǵan qarasyny joq, mıdaı dalaǵa búgin qarańdarshy. Jalpaq óńir jaıqalǵan astyq, qaz-qatar tizilgen úıler. Bári de myna kústi alaqannyń kúshimen keldi. Munyń ıesi osy otyrǵan sender. Sonyń biri myna Dıka. — Qoly bosasa-aq tóseginde teris qarap jatyp alyp, bas kótermesten kitap oqıtyn buıyǵy, tuıyq jigit qazir asqaq sóılep tur. Onysy myna májiliste jarasymdy da. — Kezinde qalaı qoıǵanyn qaıdam, Dıka degen at dıkıı degen sózden alynypty. Kele-kele baıqasam: Dıkada myna týsyrap jatqan dala qasıeti bar eken. Qazaqtyń keń saharasyndaı minezi keń, jerin jyrtyp, kenin qazbasań bile bermeıtin, bar altynyn ishke saqtaıtyn, ǵajaıyp baı jerdeı, maqtanshaqtyǵy joq tuıyq, samal jelindeı, baıaý terbelgen kólindeı jýas, bultsyz móldiregen kirshiksiz aspanyndaı júregi taza, aq kóńil. Qazaq dalasyn kelip kórmeı, syrttaı estıtinder onyń osy baılyǵyn bile bermeıdi. Ne ormany, taýy joq bul jer olarǵa ushy-qıyrsyz jazylyp jatqan qý mekıen mıdaı dala bop kórinedi.

Dıka da sol sekildi bir qaraǵanda kózge túse bermeıtin, tek júre-júre ishtegi bar asyl qazynasy kórinetin qarapaıym adam. Eńbekqor adam. Joldastar, men osy tosty minezi de, ózi de tyń dalasyndaı Dıka úshin, Dıkaǵa óz boıyndaǵy qasıetin darytqan tyń dala úshin kóteremin.

— Bravo!

— Haı vıchno jıve!..

Halel jurt taraǵan soń estidi. Búkil bir brıgadanyń adamy kelisken eken: kimde-kim óz aralarynan jańa úı alsa, úılense, ortalarynan qarajat shyǵaryp, sonyń jasaýyn jasap bermek. Úıdegi myna sý jańa mebelderdi sovhoz mashınasymen Omby qalasynan alǵan eken. Bári endi Dıkanyń dúnıesi.

Biraq Dıka sonyń bárin meniń dúnıem, myna úı meniń úıim dep baýyryna basyp ıemdenip otyrǵan joq. Eki ezýi eki qulaǵyna jetip, kúle beredi. Halelge qaıta-qaıta taıanyp, birdeme degisi kelip edi, aqyry aıtty.

— Haleljan, — dedi. Júzinde «unatpaı qalar ma eken» degen jasqanshaqtyq bar. — Aqbópe ekeýmiz tańerteńnen aıtyp júrmiz. Apam bolsa, aýdanda syrqattanyp jatyr. Sen bolsań, jaz boıy dalada jumys sońyndasyń. Anda-sanda úıge kelgende kir-qońyńdy jýyp, tamaq istep beretin de eshkim joq. Apam saýyǵyp kelgenshe, osynda turmaısyń ba. Ekeýmizge myna bólme jetedi. Aqbópelerge ana bólme... Densaýlyq bolsa, taǵy da kvarterdi keńite jatarmyz. Bıylǵy jyly stroıtelder júzge jýyq úı salmaqpyz. Bárin aq tastan qalaımyz. Raıhan apaı tapqan bul tas úlken bereke, qut eken. Tek eki qol qımyldasa boldy. Men qazir, Halel, aıyna úsh jarym myńǵa aınaldyramyn. Álgi Kotenok degen bastyǵymyz meni peredovoı stroıtel dep ketti ǵoı. Bas aman bolsa, dıirmen tartýdan qıyn bolyp pa. Halel, seni de maqtap júr ǵoı, Ospannan keıingi shopr dep.

— Ospanǵa jetý qaıdan kelsin. Odan keıin de talaı úzdik shoferler bar. Derágındi qaıda qoıasyń?! Biraq ol...

— Derágıniń álgi senimen júretin shopr ma? Ózi maskúnem deıdi ǵoı. Qalaısha peredovoı bolady?

— Átteń, ishkish. Áıtpese Ospannan kem shofer emes.

Halel Derágınniń eńbekqorlyǵyn, onyń mashına júrgizý sheberligin uzaq aıtyp maqtady. Biraq osy túnniń ishinde odan túńilerin ezi de bilgen joq.

Túneýgi joly ákesi men Agafıa Iapıshkınany kórisimen úıinen múldem bezip, kóńili qulazyp, dalada qalǵandaı jalǵyzsyrap júretin Halel Dıka men Aqbópeniń aıtqanyna kelisti.

— Biraq, — dedi, — «men joqta úıden kettiń» dep, apam renjip júrmesin. Ázirshe tósek-ornymdy ákep jatyp júreıin. Eger apam kónse, birjolata shyǵarmyn.

Halel men Dıka Maljan aǵashyna kelgende, naǵyz urlyqtyń ústinen shyqty.

* * *

Bul kezde Derágın Qarasaıdyń úıinde edi. Qarasaı, Agashka úsheýi stol basynda qoldan ashytqan syra iship otyr. Albar jaqtan bıdaı artqan mashınasyn shegindirip ákep ishi sementtelgen tereń uraǵa týra taqap qoıǵan. Artqy jaqtaýyn ashyp jiberse-aq tistiń sýyndaı qyzyl bıdaı sý etip, uraǵa tógilmek.

— Al, qane, myna sońǵy stakanyńdy kóterip qoı, sosyn bıdaıdy tógip, betin jaýyp alaıyq. Budan bylaı kúnde tegin iship turarsyń, ózimizdiń baladaı boldyń ǵoı. Kýntýn demeı kele ber, — den edi Qarasaı, Iapıshkına onyń sózin oıyndy-shyndy qaljyńǵa burdy.

— Bir mashına astyqtyń qunyn eki-úsh kúnde iship qoıar Vasá. Ol kezde taǵy ákeledi ǵoı.

— Á, solaı ma? Sender maǵan satyp berip otyr ekensińder ǵoı, — dep Derágın aldyndaǵy syrasyn qaǵyp salyp, kózi jarq etip ornynan turdy. — Beretin syralaryńdy buldamaı-aq berińder.

Ornynan shıryǵyp ashýly turǵan Derágınniń bir mashına astyq túgil, bir túıir bıdaıdy bul úıde qaldyrar gúri joq ekenin sezip, «jaraıdy, osyǵan da raqmet! Qanaǵat», — dep Qarasaı jýyp-shaıǵan bolyp aldyn orap júr. — Retine qaraı kórer. Zorlaýǵa bola ma?

Qorada áldekimniń aıaq tyqyry estildi. İshtegiler úrpıise qaldy. Syrtqy esiktiń tıegi jabyq bolatyn, bul kim? Oılanýǵa da mursha kelmedi, úıge Halel kirdi. Túsi sýyq. Jańa tebindeı bastaǵan sary túbit murt seldireı qalǵan. Tanaýy qýsyrylyp, jaǵy búlkildep, otyrǵandardy únsiz sholyp ótti. Qarasaı men Derágınde ún joq. Iapıshkına ǵana túlkishe burańdap aldynan shyqty.

— Halelchık, prohodı. Otyr, — dep báıek bolyp jatyr.

— Albardaǵy mashına seniki me, Vasá? — dedi Halel beri attamaı syzdanyp.

— D-da, meniki.

— Qazir alyp ket. Urany nege qazdy desem, urlyq úshin qazǵan ekensińder ǵoı. Ur-rylar!

— Kim ury?! — dep ishińkirep alǵan Derágın atyp turyp Halelge tónip keldi. Judyryǵy túıýli. — Baıqap sóıle, kógershinim!

Halel jasqanǵan joq:

— Vasá, baıaǵy jalǵyz aǵash túbindegi endi bolmas. Qazir bes mınýttyń ishinde osy aradan ketpeseń, týra Morgýnnyń aldynda jaýap beresiń. Qane, taıyp týr, — dedi de tósek-ornyn alýǵa shyǵyp júre berdi.

— Men ózim de ketemin, senen suramaımyn. — Kúmiljip birge shyqqan Derágınniń aldyn Qarasaı kes-kestep júr:

— Oı, Vasá, sol Halelden qoryqqanyń ba? Tóge ber, ózim jaıǵastyramyn.

Ekinshi bólmeden kórpe-jastyǵyn alyp jatqan Halelge kelip, Qarasaı zekı bastady:

— Oı, adam bolmaıtyn neme. Meni asyrap, kósegemdi kógerte me dep júrsem, endi úıge kelgen rızyqtan aıyrǵyń keldi me?!

— Urlyq ta rızyq bolyp pa?!

— Rızyq emeı, nemene! Erteń qysta aq nandy aıaǵyńmen teýip otyrsań, odan artyq ne kerek?!

— Bul úıde otyryp nan jemeı-aq qoıaıyn. Ana Iapıshkına ekeýińiz jeseńizder bolar. — Halel Iapıshkınany aýzyna alýyn alsa da, yzadan ba, uıattan ba, áıteýir eki beti dý ete qaldy. Biraq Qarasaı balasynyń aldynda uıalǵany bylaı tursyn, beti búlk etpesten:

— Aǵaıshada jumysyń bolmasyn. Sandalma olaı, — dep zirk etti.

Halel ákesine jalt etip qarady da, jastyqpen qaǵa-maǵa tysqa shyqty. Derágın de mashınasyn albardan shyǵaryp, aldy-artyna qaramaı zytyp barady. Esik ashylǵan soń Dıka da Halelmen birge úıge enip, tósek-oryndy kóterip, mashınaǵa salysa bastady.

Jýan beldigi men qursaýsyz dońǵalaǵy ǵana qalǵan, ystyqqa qańsyǵan kók arbada eki-úsh sıyr buzaýymen baılaýly jatyr edi. Halel holmogor tuqymdy dáý qara ala sıyrdyń bas jibin sheship Dıkaǵa ustata berdi. Bularmen ere shyqqan Qarasaı alǵashqyda túsine almaı turyp qalǵan. Uzaı bergende taltańdaı júgirip, sıyrdyń bas jibine jarmasty.

— Muny qaıda aparasyń? Oı, aqymaq neme, sen de tirileıin degen ekensiń, — dep Dıkany keýdeden nuqyp qalǵan. Buryn betine týra qaraı almaıtyn Dıka endi elegen de joq. Tórtbaq aýyr denesi bylq etpeı sıyrdy jetektep barady.

— Sıyrda jumysyńyz bolmasyn. Ana Jáleldiń balalaryniki bul, — dep Halel sıyrdyń saýyrynan alaqanymen salyp-salyp jibergende, tuıaqtary syrtyldap marǵaý aıańdaǵan úıdeı sıyr jaqtyrmaı sýly tanaýy qatty pysyldap, basyn shaıqap-shaıqap qaldy. Múıizge jarmasyp Qarasaı murttaı ushty. Erte týǵan, taıynshadaı qara buzaý sıyrdyń quıryǵyna baılaýly bolatyn. Eki jaqqa bultyńdap, julqyp qalǵanda, enesiniń quıyrshyq ushyn julyp aldy. Ornynan qaıta turǵan Qarasaı buzaýdyń súıretilgen bas jibine umtylǵan. Bas jipten ustaı bergende móńkı jónelgen buzaý enesiniń aldyna oınaqtap bir-aq shyqty. Qarasaıdyń qolynda basynan dirdektep qan aqqan úzik quıyrshyq qana qala berdi.

* * *

Kelesi kúni Derágın jumystan shyqty.

Halel keshegi kórgenin egin basynda júrip bir qaǵa beriste Tamaraǵa aıtyp edi, Tamara ózine bas saldy:

— Sonda sen jasyryp qalmaqsyń ba? Odan asqan qylmys bar ma? Sen ústinen shyqpasań ǵoı, ol bir mashına astyqty tógip ketpekshi. Joq, erteńgi kúni ol ashylsa kóre-tura jasyrǵan adam da olarmen birdeı jaýap beredi.

— Báribir ol bıdaıdy qaıtadan alyp ketti ǵoı, — dep Halel ańdamaı aıtyp qalǵanyn Derágınge óshtikpen aıtqandaı kórip, ishteı ókinip edi, Tamara yryq bermedi. Aqyry egin aralap júrgen Morgýnǵa jetkizgen.

Morgýn ómirinde mundaı kúıinbegen shyǵar: Derágındi qolma-qol taptyrtyp alyp jer-jebirine jetti. — Uıat qaıda? Ar bar ma ózińde? Qazir bir mashına astyq túgil bir dándi dalada qaldyrǵan adam memleket aldynda, halyq aldynda jaýap beredi. Ol úshin kimniń mańdaı teri tógildi? Nege ony aıaqqa basasyń?

— Men ne isteppin?

— Ne istemediń?! Bir mashına astyqpen tún ortasynda qaıda tentirep júrsiń?!

— Kim aıtty ony?

— Kim aıtqanyn qaıtesiń, qane qazir kiltti myna Morozovqa tapsyr. Endi saǵan senip astyq tasytýǵa qaqym i;oq. Bıyl Raıhan Sultanovnanyń sózi úshin qaldyryp edim. Jetedi endi.

Derágın qarsylasýǵa oqtala berip edi, Morgýn ornynan atyp turdy:

— Senimen daýlasyp turatyn ýaqyt joq. Joldas Morozov, munyń mashınasyn basqa adamǵa ber. Al sen, Derágın, qateńdi moıyndap, endigári ondaı qylmysqa barmaımyn deseń sońǵy ret eskertemin, basqa jumysqa tur. Tok basynda, dıspecherlikte ne benzokolonkada isteýińe bolady.

— Rahmet! — dep mashına kiltin stol ústine laqtyryp tastaǵan Derágın keńseden shyǵyp júre berdi. «Oh, Halel, halera, tura tur. Kegimdi aldym dep júrgen shyǵarsyń. Kórermiz!» — den tistengen boıy Qarasaıdyń úıine bettedi.

* * *

Tún ortasynda sovhozǵa bir shaqyrymdaı jerden ot shyqty. Lap etken tilsiz jaý álgindeı bolmaı kók tiregen baǵanadaı sozylyp uzara qaldy. Aspanǵa tik shapshyǵan qyzyl jalyn tili mańynan eshteme taba almaǵandaı jalmańdap qyzyl aýany jalap-jalap aldy. Tóńirek jap-jaryq. Brıgada basyndaǵy men qyrmandaǵy jumysshylardyń oıaýy attan salyp jaıaý-jalpylaı júgirdi. Jol-jónekeı astyq tasyǵan mashınalar burylyp alyp, qaısybiri tóteleı túsip, endi biri keri aınalyp, órt shyqqan jaqqa qaraı quıyndaı ushty. Abyr-dabyr. Sovhoz ishi de lezde habarlandy. Syrt kıimderin ile sala, jalań bas jetkenderi de bar. Raıhan «Jańa talap» jaqtaǵy alys brıgada basynda bolatyn. Jıyrma shaqyrym jerden kórip, alǵashqyda jaı ásheıin bireýler jaǵyp otyrǵan ot shyǵar, bir ornynan tapjylmaıdy ǵoı dep, jaıbaraqat júr edi, jalyn údeı soqqanda baryp, mynaý eginge tıgen órt bolmasa ıgi dep, júregi alyp-ushyp jalma-jan mashınaǵa mindi. Biraq úlgergen joq. Jol alystyq etti. Ot jalyny basylyp, úńireıgen túndeı qara tútin byqsyp jatqanda jetti. Anadaıdan aptaby betti kúıdirip, kók ala, qyzyl jalyn sýmańdap turǵanda jetken Morgýn. Odan buryn kelgender otty sabalap júr. Ot odan saıyn órshelenedi. Morgýn endi jaqyndaı bergende áldene gúrs ete qaldy da, qańǵyr etip sandyqtaı zat aspanǵa atty. Qara tútin aralas úıdeı ot burq-burq kókke shapshyp shashýdaı shashylyp, áýeden jalyn jaýdy. Qara jolǵa jarq etip ot tógildi. Áý deskendeı tórt ret qatarymen tars-turs myltyq atyldy da, janyp jatqan alyp mashına yńq etip shógip qaldy. Qańǵyrlap aspanǵa atqan — mashına búıirindegi benzın quıǵan artyq bak eken de, myltyqsha atylǵan — otqa kúıip jarylǵan balondar eken.

Mashınany aınala qorshap alǵan adamdardyń biriniń esine kelmepti, Morgýn:

— Shofer qaıda? Kimniń mashınasy, — degende ǵana eki-úsh jigit kabınaǵa umtyldy.

Lap berip janǵan ot lyp etip sóndi. Mashınanyń qur temirleri, qańqasy ǵana qalǵan. Ańǵal-sańǵal sıdıǵan rama — jurtta qalǵan eski jadaǵaı arba sekildi. Eki búıirine qaq jaryla tógilgen bıdaı qap-qara. Tabaǵa maı quımaı qýyrǵandaı shytyrlap, betindegi bıdaılar shegirtkeshe shyrt-shyrt sekiredi.

Eki esigi ańqıyp kabına bos qaldy. Shoferdi izdegender otyrǵyshtyń balqyǵan qoshqarmúıiz prýjınalaryn ǵana sıpalady. Shofer joq. Jym-jylas. Tym qurysa janǵan súıegi ne bir japyraq kıimi kórinbeıdi. Kabına ishinen maqta kúlinen basqa, bóten kúl tabylmady.

— Toqtańdar, — degen áıel daýsy sańq etti. Bas ınjener Raıhannyń daýsy. — Mańynan aýlaq turyńdar. Janar mashına janǵan eken. Endi eshtemesine tıispeńder. Avtoınspeksıadan adam kelgenshe, rama osy jerde tursyn. Basqa mashınalar aınalyp ótetindeı eki jaǵyna belgi qoıaıyq. Al endi tarańyzdar.

Mashına janǵan jer — úlken qara jol. Joldyń eki jaq qaptaly qalyń boz. Egin bul tusta joq. Bozǵa sekirip túsken otty kelgender lezde sóndirgen. Aýmaǵy eki metrdeı qaýdyń kúli ǵana jatyr. «Ot qalaı shyqty, bul kimniń mashınasy, shoferi qaıda?»

Morgýn qalta shamyn jaǵyp, betin qara qojalaq kúıe basqan ystyq qańyltyrdy jeńimen bir súrtkende, mashına nomeri ıesin aıtyp turdy. Qaıtyp ol jerge eshkim jolaı almady. Morgýn Raıhanǵa kúbir etti:

— Haleldiń mashınasy eken. Taljanov.

— Halel Taljanov.

* * *

Tún jarymda búkil sovhoz adamdary janǵan mashına dúrbeleńinde júrgende tek Maljan aǵashynyń baýyryndaǵy jalǵyz úı ǵana budan beıhabar edi. Órt sóner-sónbeste olar da estidi. Áýeli ala moınaqtar shabalana úrip, úıdi aınala júgirdi de, lezde daýystary semdi. Tegi tanys bireý bolsa kerek. Aǵashkanyń typ-tyǵyz maıly jonyna muryn tireı qoryldaǵan Qarasaı oıanyp, basyn kótermesten tyń tyńdaǵansha bolǵan joq, tereze dúrsildedi.

Aǵashka úsheýi ishken syranyń aqshasyn Vasádan sanap alýdy umytpasa, Qarasaı — qara shubar jylandaı ishte ıirile túsip jatqan sumdyǵyn umytpady: «Derágın men Halel arasyndaǵy jazdaǵy tóbeleske Raıhan mán bermep edi. Aqyr aıaǵy ne bop shyqty? Men eskertkenmin. Elemedi. Mine, basshylyqtyń nasharlyǵy qaıda? Muny joǵarǵy jaqqa jetkizý kerek», — dep bettegi qara qal meıirimsiz jybyr etti. «Ázirshe eshkimge sezdirmeý kerek. Áıtpese urlanǵan astyqtyń kesiri tıip ketýi de múmkin».

— Endeshe, Vasá, sen qoryqpaı-aq qoı. Dáneme de bolmaıdy.

— Qalaısha dáneme bolmaıdy? Bireýdiń mashınasyn jandyryp jibergen adamǵa dáneme bolmaýshy ma edi?

— Ol ras, — dedi Qarasaı Derágınniń buıra shashyn ýystaı tartyp. — Biraq sen ekenin qaıdan biledi?

— Ne dep otyrsyń óziń? Meniń betimdegi kúıikti qaıda jasyrasyń?

— Kúıik qana emes, seniń ózińdi de túgel jasyra alamyn.

— Jaraıdy, jubatpaı-aq qoı. — Alpamsadaı deneli, minezi urda-jyq adýyn jigittiń eńsesi túsken, múláıim. Qansha ishse de serpiler túri joq.

— Eshqandaı jubatý emes. Eger basym aman qalsyn deseń, meniń aqylymdy al... Tura tur... tyńdasańshy áýeli: sen myna túrińmen bireýdiń kózine tússeń, mashınany jandyrǵan sen ekeniń beseneden belgili bolady. Sondyqtan sen ana bir qoradaǵy bólmede qashan kúıigiń jazylǵansha jat. Sońynan bir túnde jym-jylas ketip qalarsyń. Qosımanovtyń atasynyń úıine beısaýat adam kelmeıdi de, eshkim tintpeıdi de.

Derágınniń uıqysy ashylǵandaı, lezde sergip, Qarasaıǵa bajyraıa qarady:

— Sonda oǵan Halel jaýapty bolmaı ma?

— Nemene? Halel?.. Vasá, eger bul aqyl kókeıińe qonbaıdy eken, maǵan seniń ólgen-tirilgenińnen keler, keter eshteme joq. Bar onda, jarqynym! Jónińdi tap. Maǵan báribir... Al osyǵan kónedi ekensiń, — dedi Qarasaı, — seni izdep, surastyrǵan bireý bolsa, sovhozben esep aıyryp ketip qalǵan deımiz. Ol úshin bylaı iste: «Raıhan Sultanovna ınjener bop turǵanda, shoferlik jumys isteýime bolmady, meniń ketýime sebep osy», — dep aýdanǵa jazyp jiber. Bul seniń ketkendigińniń shyn aıǵaǵy bolady. Sonda seni eshkim izdemeıdi. Túneýgi skladtaǵy ýaqıǵadan keıin Raıhandy jazǵyrsań, ótinishiń senimdi bolady.

Derágınniń kóz aldyna Raıhan keldi. Jalyn sharpyǵan kúıik beti ysyp-janyp kúıdirip barady. Tap qazir de Raıhan jaǵynan tartyp jibergen sekildi.

— Jaqsy, dádá Karapet! Men solaı deýge bekindim.

— Men óziń úshin aıtamyn. Biraq esińde bolsyn, jigit bolmaı keıin bir pálesin maǵan aýdara salatyn sý júrek bolsań, osy bastan menen aýlaq.

Derágınniń kózi jarq etti. Qajyp, talyp qantalaǵan ótkir kózde maǵynasyz namys oty bar:

— Men ǵumyrymda eshkimdi ala ólgen emespin.

— Endeshe, Aǵaısha, quı qane! Vasányń aman qalýy úshin!

Biraq úsheýi úsh túrli tilekpen ishti, Derágın: «Osydan aman qalsam, endigári aýzyma urttap almaspyn. Osy aqyry bolsyn», — dep ishti. Iapıshkına: «Derágınder kóbeıip, tabysym molaıa bersin», — dep ishti, Qarasaı: «Uıyp otyrǵan semámdy byt-shyt qylyp eń kelmeı jatyp. Saǵan mysqaldaı bolsa da sóz ere bersin, jamandyq jamala bersin», — dep Raıhanǵa ishteı qarǵys aıtyp ishti.

* * *

Tap osy túni Halel birge týǵan apasyndaı aıaýly Aqbópeden aıyrylatynyna anyq kózi jetpese de, kóńil shirkin áldeneni sezgendeı tyqyrshyp júregi aýzyna tyǵylyp, uıyqtaı almady. Aqbópe mana shopr Ospandy attandyryp salýǵa tysqa ere shyqqan. Sodan qaıtyp oralmady. Qoıý maqpal túnniń boıaýy suıylyp barady. Ala kóleńke tarta bastaǵan aqtańdaq tań bozaryp, jańa úıdiń bıik terezesinen ishke úńildi. Halel basyn qymtaı túsip, etpetinen jatyp edi, jeńgesi esinen shyqpaı qoıdy. Qyzǵanysh pa? Balalyq pa? Álde qaltqysyz jastyq sezimniń shyn oıanyp, bas kótere bastaǵany ma? Tysta ózara sóılesken Ospan men Aqbópeniń áńgimesi de bul kezde Halelge tirelgen-di. Buryn kezdeskende kózben ǵana uǵysyp, taǵdyrlarynyń uqsastyǵyn ishteı sezip, bir-birine laıyq jandar ekenin únsiz ǵana túsinisetin bul ekeýi búgin búkpesiz ashyq syrlasty. Uıań qyzdardaı retsiz qylymsýdy boıyna shaq kórmeıtin Aqbópe Ospanmen shyn syrlasty.

— Ras, — dedi ol áńgime Halel jaıyna aýǵanda, — ózim de qorqa bastadym. Buryn bir úıdiń balasyndaı bolyp oınap-kúlip júretin Halel keıingi kezde maǵan basqasha kórinedi. Tipti aıtýǵa aýzym barmaıdy. İni sekildi emes, endi shynynda da bir úıdiń azamaty, qyzǵa sóz salatyn jigitindeı kórinip, áldeneden seziktene beremin.

— Árıne, adam jaratylysy solaı ǵoı, Aqbópe. Qansha týystaı bolǵanmen, kele-kele... — deı bergende Aqbópe shopr Ospannyń aýzyn taǵy qaqty.

— Joq, atamańyz. Oǵan Haleldiń tıtteı de kinási joq.

— Kináli bolsa she?.. Ol úshin aıyptaýǵa bola ma?

— Onyńyz ras. Biraq, Halel ondaı bóten oıdan aýlaq. Sábıdeı adal bala. Ekeýmizdi ataı syrttaı atastyrǵanda Haleldiń ne bolǵanyn kórseńiz. Sol kúnnen bylaı sóılespeı qoıdy. Búgin ǵana shyn ashylǵany. Jáne baıqaısyz ba, búgin maǵan birtúrli bóten adamdaı qaraıtyn sekildi.

Aqbópe tosylyp qaldy. Ospan da ne derin bilmeı az turdy da, sózdi qaıta jalǵady.

— Aqbópe, sen Haleldi shyn jaqsy kóresiń be?

— E, ol suramaı-aq...

— Jo-oq, bar adamnan degenim ǵoı.

— Iá, bar adamnan artyq kórem, — dep Aqbópe qarańǵyda Ospannyń jası qalǵan kózine úńildi. — Sol sebepti de onyń ózine teń adam tabýyn týǵan apasyndaı tileımin. Al siz she?

Ospan óziniń orynsyz suraǵynan, orynsyz qyzǵanyshynan qysylyp ne derin bilmeı tosyla berdi de, endi bir sát Aqbópeni baýyryna qysty:

— Men de jaqsy kórem, men de inimdeı kórin óter em, — dep qushaǵyna qarsylyqsyz ene bergen Aqbópeni uzaq ýaqyt bosatpaı turdy. Budan arǵy únsizdik te uzaqqa sozyldy. Sonaý alystaǵy juldyzdar da únsiz jymyńdap, qaısybiri qýanǵandaı sekirip, aǵyp jatty. Tek shoq aǵashtyń baýyryndaǵy jalǵyz úıden áteshter ǵana daǵdyly ádetine basyp shaqyra bastady.

Halel tysqa shyqqysy kelse de, ózin tejep jatyr edi, aqyry shydaı almady.

Úı mańynda Aqbópeler joq. Batyr-aý, qaıda ketken? E, ana mashına ishinde bolmasa ıgi edi.

Halel shopr Ospannyń mashınasyna jaqyndaı almaı, uzaq turdy. Qasyna barsa, ishinen Aqbópeler shyǵa kelip, «ne izdep júrsiń, saǵan ne joq» deıtindeı kórinip, bata almady. Joq, aqyry týǵan jeńgege degen qyzǵanysh oty shydatpady. Mashınaǵa keldi, taıandy. Kabına ishine moınyn sozyp qaraı bere, óne boıy qaltyrap ketti. Jańa ǵana qylt etip mańdaıy kóringen otty kúnniń kirpigi kabına ishine túsken: balshyqtan quıǵandaı bitimi som shopr Ospan qyzyl kúnmen birge qyzaryp, alysqa qarap kúlimsirep otyr. Túni boıy kóz ilmegen adamdaı emes, sergek. Úlken qýanysh bar júzinde. Terezeden úńilgen adamdy da sezgen joq. Sezse de moıyn buryp qarar emes. Aqbópeniń uıqysyn buzar túri joq. Onyń keń keýdesine basyn súıep, jas baladaı uıyqtaǵan Aqbópeniń júzi de myna shyǵyp kele jatqan kúndeı edi.

Bir sát týlaı qalǵan qan birte-birte basylyp, Halel shegine berdi. Qyzǵanysh oty ishin órtep, júregi eljirep Aqbópesin, Jáleliniń Aqbópesin qımaı únsiz jylaǵysy da keldi. Biraq bir-birine súıenip, tátti sezim qushaǵynda únsiz maýjyraǵan Aqbópe men Ospannyń mazasyn almaıyn degendeı aıaǵynyń ushymen basyp, alystaı bergenin ózi de ańǵarmady.

Onyń júreginde qyzǵanyshpen qosa eń aıaýly adamyna degen taza, eń jaqsy tilektiń de ushqyny bar edi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

«Maljan aǵashynyń» baýyryndaǵy jalǵyz úıde Derágınniń jasyrynyp jatqanyna biraz kún bolyp qaldy. Betti sharpyǵan jalyn orny jazyldy. Moıyndaǵy Qyzyl shaqa kúldiregen kúıik kókejasyq eshkiniń san etindegi kilegeı qyrtyssha tyrtıyp bitken. Tek oń jaq qolynyń alaqany sál tyrtysyp, jazdyrmaıdy. Endi bir-eki kúnniń ishinde kózge túspeı, Omby arqyly bir túnde jerine ketpek.

Aýrýy janyna sonshama batpasa da, az kúnde Derágın qatty júdedi. Astan qalmaǵan deni saý adamǵa bir orynda tapjylmaı jata berýden asqan azap bar ma? Onyń ústine oı qajytyp barady. Tas tóbege shyǵyp alǵan kún bir araǵa ilip qoıǵan konservi qaqpaǵyndaı tapjylmaıdy. Tań atsa, kún batpaıdy.

Biraq osy az kúnde sovhoz ómiriniń kalendary qarsha borap, dala reńi tez ózgerip ketti. Otaý úıdiń terezesinen qarap otyratyn Derágınniń kóz aldynda qalanǵan úıler qatar túzep, kóshe bop tartylyp, uzap barady. Sap-sary egistik dala, shańy shyqqan quba jon kúz kórpesin jamylyp bozań tarta berdi. Qyrattardyń arqasynda sáskege deıin dirildep, tolqyp jatatyn saǵym tartylǵan kól sýyndaı sýalyp ketti. Aıdaý jolmen aǵylyp jatqan mashınalardyń kapotynyń eki jaq qanatyn alqam-salqam ashyp tastap, kóıleksheń otyratyn shoferler endi basyna malaqaı, ústine jyly fýfaıke kıip alypty. Mashına radıatorynan kishkentaı ǵana kóz qaldyryp, qalǵan jerin jyly syrmaqpen tumshalap alǵan. Tereze túbine qonyp, shyrq-shyrq shıqyldap otyratyn torǵaılar da joq.

Alysta aspan jıeginde shýdalana túsip jatatyn qaz omyraý aqsha bulttar egistik dalasyndaǵy byqyrlaǵan kombaınnan, myń san mashına jolynan ushqan shańnan kirlegendeı bozaryp, kúnnen-kúnge sabalaq tartyp, tutasa kele kún kózin búrkep tastady. Kóp uzamaı qara sýyq jel turyp, kúz jańbyry bastalyp edi, mine endi alǵashqy qar túskeli bir juma. Búgin japalaqtap jaýǵan qar ústi-ústine tópelep, aspannan quıylyp tur. Jer de, aspan da appaq.

Derágın keıingi kezde Qarabettiń tilin alyp, bulaı jasyrynyp jatqanyna qatty kúıinetin boldy.

Tordaǵy arystansha bólme ishinde alasurǵan Derágın: «Budan da qamalyp jatqannyń ózi artyq. Ne degen sý júrek edim», — dep kózi qantalap Iapıshkına jatatyn qonaq úıge júgirdi.

Munda burynǵy tirshilik. Esik-terezeni qymtap alǵan Iapıshkına eki adamǵa syra berip, qaltalaryn qaǵyp otyrǵan. Olar Derágındi kórgende óre túregeldi. Iapıshkına da jańa kórgendeı amandasyp, syr bildirmedi.

— Oı, Vasá, qaıtyp kelgensiń be? Báse... Sovhozda mashına jetedi. Tipti meniń mashınamdy alshy, na hodý! Men elge ketem, tyńdy kóterdik, jetedi endi, — dep bireýi dúnıeniń bárin tyndyrǵandaı kúpsinip edi, ekinshisi:

— Seniń óshińdi de jiberip jatqamyz joq. Sultanovnany qýatyn shyǵarmyz. Ol ketpeı turyp, men eshqaıda barmaımyn, áýeli ol, sosyn men, — dep, aýzy boljyrap, silekeıi aǵyp otyr. Bul ekeýi de osy sovhozdaǵy eń jalqaý shoferler. Tapqany taıanǵanyna jetpeıtin ishkishter. Alǵan eńbekaqylary Iapıshkınaǵa berer qaryzyna zorǵa jetedi.

— Aǵashka, áneýgi hattyń k-kopıasy qaıda, k-kopıasy, Ápershi. Oqysyn V-Vasá. Ápershi. Sultanovnanyń aıaǵy kókten keledi. M-Morgýn da sosyn bizben baıqap, baıqap sóıleser. Otyr, Vasá.

— Joq, otyrmaımyn. Karapet qaıda?

— Dádá Karapet pe, — birinshi shofer aýzynan túkirigi shashyrap, suq qolyn shoshaıtty. — Dádá Karapet, adam ǵoı. Sen bilesiń be? Konechno, sen bilmeısiń. Sen renjime! Ras aıtamyn, bilmeısiń. Ol adam ǵoı. Sen degende jany bólek. Ol úlken adam. Bárin biledi. Seni aıap, bizge ótinish jazdyrdy. Aǵashka, Aǵa... ákelshi k-kopıasyn.

Iapıshkına yrǵala basyp, tútigip turǵan Derágınniń qasyna keldi:

— Vas. Vasenka, otyrshy. Men seni syramen syılaıyn.

— İshpeımin, aqsham joq, — dedi Derágın kekesinmen.

— Vas, men saǵan senem ǵoı, osyndaǵy adamsyń, keıin bir esebi bolar, otyr, sup-sýyq brajka, hmeli az.

— Joq, men qoıǵanmyn. Vrachtar qospaıdy, — deı saldy Derágın.

— Aı, vrachtar bylshyldaı beredi, ózimiz talaı ret antobýs ishkemiz, — dep ekinshi shofer qosyldy. — Ahashka, álgi hatty ákelshi.

— Ol ne hat? — dedi Derágın.

— Qaıda qalǵanyn bilmeımin, aýyzsha aıtsańdarshy.

— Endeshe men aıtaıyn.

— Tura týr, men aıtaıyn, — dep eki shofer jarysa sóıledi.

— Raıkomǵa jazdyq.

— Dádá K-Karapet týra r-raıkomǵa joldańdar dedi.

— Sovhozdyń eń aldyńǵy qatarly...

— Aǵa, eń peredovoı...

— Shoferin únemi qysymǵa alyp bas ınjener Sultanovna aqyry dırektor Morgýn ekeýi, da, Morgýn ekeýi aýyz biriktirip, naqaqtan-naqaq jumystan shyǵardy. Jumyssyz qalǵan Derágın amalsyzdan sovhozdan birjola ketti.

— Búıte berse, s-sovhozda bir adam qalmaıdy.

— Pravılno, bir adam qalmaıdy.

— Ne Sultanovna tursyn, ne biz turaıyq, — dep máseleni qatty qoıdyq.

— Aıaǵyna, sovhoz shofer l ary dep óz atymyzdy tirkedik.

— Dádá Karapet qol qoıǵan joq. Úıtkeni ol shofer emes qoı. Biraq molodes, saǵan jany ashyp jazdyrǵan sol. Pravda sol adam. Biz maqtanbaımyz. Eger ol bolmasa biz voobshe nı ryba, nı máso!

Derágın tistenip, yzalanyp turǵan. Úı ishindegiler baıqaǵan joq. Iapıshkına qaǵazdy taýyp alypty.

— Mine kopıasy, — dep Derágınge berip edi, yzadan býlyǵyp turǵan jigit qaǵazǵa kózin de salǵan joq, ortasynan dar aıyryp, laqtyryp jiberdi.

— Va-Vasá.

— Munyń ne?!

— Karapet qaıda?! — dep aqyrdy Derágın.

— Bir jaqqa ketken. Ázir kelmeıdi. Ony qaıtesiń?

— Óltiremin. Býyndyryp óltiremin! — dep Derágın óne boıy qaltyrap, úıden ata shyqty.

Iapıshkına bir tyqyrdyń shyndap taqaǵanyn sezip, úıdegilerdi asyqtyra bastady.

Derágın kóp oılanbady, sáti túsip, aýdanǵa kartop áketip bara jatqan Haleldiń mashınasyna otyryp kete bardy.

* * *

Moskvanyń halyq sharýashylyǵy jetistikteriniń kórmesine joldama alǵan Tamara Rýbsova ózimen birge júretin shopr Ospannyń mashınasynda kele jatyr edi, jolda Volodá Kotenokty kórgen soń, jerge sekirip tústi. Tap qazir kıim kıisine, tús-álpetine qarap qyrda traktormen jer jyrtqan, kombaınmen egin orǵan qyz dep eshkim aıtpas. Ústinde jaǵasy altaıy qara túlki, qıylǵan myqynmen myqyn palto. Sándi tigilgen túkti bórikshe de unasyp tur. Betine opa jaǵyp, up-uzyn qaıqy kirpikterin, ernin boıaǵan súırikteı qyzdyń óńin asha túsken. Eger bir sát kirpik qaqpaı, kógildir aspandaı úlken kózin alysqa qadap, juqa qara bylǵary kıgen qoldaryn eki jaǵyna jaıyp, qımylsyz qatyp tura qalsa, týra muqıat jasalǵan maneken dep qalarlyq.

— O, Tamara, qashan júresińder, podarkany kobirek ákel, — dep Kotenok bas saldy. — Sen bizge aıtpaı qalaıyn dep júrmisiń? Ol bolmaıdy.

— Nege? Sen óziń qazir umytpaı turǵanda aıtyp qoıshy. Saǵan ne ákeleıin, Kotenok, kishkentaı tyshqan oıynshyqtar ákelsem bola ma? — Tamara qaljyńdap kúlip edi, Kotenok ta qosa kúldi.

— Meıliń, ne ákelseń de báribir.

Osy kezde bulardyń tusynan Halel óte bergen. Kilt toqtady da, áýeli shopr Ospandy, sosyn Tamarany quttyqtady:

— Quttyqtaımyn, Tamara, jolyń bolsyn!

— Raqmet! Óziń asyǵyp qaıda barasyń?

— Aýdanǵa. Biz qazir kartoshnık boldyq qoı. Al, kóriskenshe saý bol! Jolyń bolsyn! — dedi taǵy da.

Bir mashına kartop tıegen Halel japalaqtap jaýǵan qar astynda uzaı bergende ókpe tustan bireý qol kótere júgirip toqtatty da, minip ketti.

— Aý, anaý Derágın emes pe? O l ketken joq pa edi, — dep kabına ishinde otyrǵan shopr Ospan ornynan ushyp kete jazdady. Qarsy betten kele jatqan bireý sol mashınaǵa qaraı umtyla berip qulady. Mashınadaǵylar ańǵarǵan joq. Uzap ketti.

Tamara da tańyrqap qaldy.

— Ol shyqqan! Baǵana shyǵypty. — Kózildirigine túsken qardy súrtip, súzile qaraǵan Kotenok alystan Derágındi tanı almady. — Sol bolýy da múmkin.

— Qandaı baqytsyz jigit edi. Sen ony keıingi keter kezinde kórseń, qandaı júdegen. Kıimi de tozǵan.

— Kúnde iship júrse qaı adamda qun bolýshy edi. Ony bireý zorlap pa?

— Árıne ony qurtqan osy ishimdik qoı. — Tamara men Kotenok mashına tasasyna qaraı yqtap edi.

Shopr Ospan sıgnaldy basyp qaldy:

— Tamara, tezdet, jolǵa ázirlený kerek. Men áli úıime de barǵam joq.

— Kazr-kazr, dádá Ýspan, bır mınýt, — dep kelgeli Halelden úırengen bir-eki sózimen qazaqshalap, Tamara qaıtadan túsin sýyta qarady Kotenokqa.

— Nesi aıanyshty? Óz qara basyn alyp júre almaǵan jigitke ne aıaýshylyq kerek? Osy sovhozda dádá Ýspannan keıingi úzdik shofer sol edi. Aıyna qansha tabys taýyp turdy: úsh myń, tórt myńnan aınaldyrǵan joq pa. Biraq ne kerek, sonyń bári araqqa ketti. Jibi túzý kıingen de joq. Ne sheshesine paıdasy joq. Aqyry mastyqtyń saldarynan qylmys jasaı jazdap, jumystan shyqty.

Kotenok aýyr bir kúrsindi de, kózildirigin qol oramalymen súrtip qaıta kıdi:

— Tamara, bárimiz tyńǵa bir keldik. Bárimiz bir kezde jaqsy joldastar ek. Biraq osynda kelgeli Vasány qamqorymyzǵa alyp, qol ushyn bere almadyq.

— Dardaı erkekke ne qylǵan qamqorlyq!

— Joq, Tamara. Olaı emes. Meniń aıtaıyn degenim de osy edi. Onyń osynsha kóp iship ketkenin bilemisiń? Ol seniń kúıigińnen iship júr. Seni súıgendikten iship júr.

Tamara syqylyqtap kúlip jiberdi de, lezde kúlkisin tyıa qoıdy.

— Volodá, sen de qyzyqsyń.

Shynynda da Kotenok emes, naǵyz kotenoksyń. Bireýdi súıgen adam maskúnem bolady degendi qaıdan estip júrsiń? Araqtan ósh alǵan adamdy kórdiń be?

— Eh, qyzdar! Sender jigitterdiń kem-ketigin kórip, mineýge, synaýǵa shebersińder. Biraq solardyń jaqsylyq qasıetin izdeýdi, ishke tereń úńilýdi oılaısyńdar ma? Basyna kún túskende: mahabbat otyna kúıgende ne qorlyq kórgende — ár jigit ár túrli ómir keshedi. Bireýler taýsyla qaıǵyryp, sary ýaıymǵa túsip basyn kótere almaıtyn kári mysyqsha júnjip ketedi. Endi bireýler ashynyp, oıyna kelgenin istep, alasurady. Syrty maı jaqqan toqashtaı jyltyraıdy, ishi kógerip, shirı beredi. Al taǵy bireýler bar: oǵan qıyndyq ta, qýanysh ta úırenisken kórshisi. Bir qalyptan aınymaıdy. Dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatqanyna esep te bermeıdi. Tolqyn aıdaǵan tyǵyndaı tarta beredi.

— Bul jaǵyn oılamappyz, — dep Tamaranyń kózi kúlimdedi. — Al, sonda Vasá qaısysyna jatady, kári mysyq pa, ishi kógergen maıly toqash pa, qalqyǵan tyǵyn ba?

Kotenok óz sózine myrs etip kúlip jiberdi:

— Meniń teńeýim onsha sátti bolyp shyqpady-aý deımin.

— Joq, joq...

— Áıtse de, Vasá toqashqa keledi.

Ekeýi taǵy kúldi.

— Olaı deıtinim, — dep, Kotenok óz sózin jandandyra tústi. — Vasá syrttaı qaraǵanda eshtemeni oılamaıtyn, aldyń-duldyń paryqsyz jan sıaqty. Biraq bári ishinde. Ol senen aırylyp qalǵanyna keıin ókinip júr. Ómir boıy ókinedi. Al sen bolsań tym qurymasa onymen jóndep bir aýyz til qatqyń kelmeıdi. Joq, Tamara, olaı bolmaıdy. Seniń kóńiliń birjola sýyǵan shyǵar. Sonda da, ol adam ǵoı. Joldas qoı. Durys joldan taıdyrmaý bizdiń mindetimiz. Jo-joq... sen qarsy daý aıtpa. Meniń bar surarym sol: Tamara, jańaǵy Vasá bolsa sen onymen ketpeı turyp sóıles. Bar shyndyǵyńdy aıt. Kózin ash. Ol da ómirdegi óz jolyn tapsyn.

Jol ústinde qulaǵan adam táltirekteı basyp ornynan turǵan. Osylaı qaraı qalbańdap keledi. Mastyǵyn sezdirmeıin dep, jyldam júrip ketkende, eńsesin ustaı almaı, aıaqtary shatqaıaqtap qalady da, bir-birine shalynyp, qaıtadan gúrs etip qulaıdy. Qaıta turady. Aqyry jetti. Qalt tura qalyp, teris kıip alǵan malaqaıynyń mılyǵyna qolyn aparyp, chestberdi:

— Tovarısh, stepnoı general, aqsaqal! — dep, endi shıraq qımyldap kabına ishindegi shopr Ospanǵa qol usyndy. Anaý sálemin almady, tyjyrynyp otyr. — Nıchego! Byvaıýt. Búgin eń sońǵy ret. Sosyn vot! — alaqanynyń qyrymen tamaǵyn kesti. — Eı, bogý, aqsaqal! Búginnen soń aýzyma da almaımyn. Kelesi jyly sizdiń brıgadada isteımin. Qolyńyzdy berińiz. Ýaǵda!..

Bul — Iapıshkınadan — Qarasaı úıinen shyqqan jigit. Baǵana Derágın kirgende otyrǵan ekeýdiń biri.

— Jańa joldaǵy mashınaǵa otyryp ketken kim? — dedi Kotenok ony shopr Ospannan buryp alǵysy kelip.

— A-a, ol ma? Ol Derágın, -dep yrjyń etti. — Ol qaıda ketti bilemisiń? Dádá Karapetti vot! — dep óz keńirdegin ózi qylǵyndyra qysty.

Mastyń sózine mon bergisi kelmese de Tamara eriksiz aralasty:

— Ol Karapettiń balasy Halel emes pe? Ondaǵy sharýasy qandaı?

— Meıli, balasy bolsa da vot!

Tamaranyń óne boıy muzdap ketti.

— Sen óziń ne dep tursyń?! Durystap aıtshy.

— Ne durysy kerek. Baǵana ózi aıtqan. Býyndyryp óltirem degen. Karapetti de, bárin de...

Kotenoktyń de kózi sharasynan shyqty. Biraq Derágın tap ondaı iske barar dep oılaǵan joq. Tamara bolsa, burynnan Haleldi jazǵyryp júrgen Derágınniń sóziniń syńaıynan qorqyp, shopr Ospandy qoıarda-qoımaı jolǵa alyp shyqty.

— Qoı, onyń Halelde ne sharýasy bar, — dep shopr Ospan alǵashqyda kónbep edi.

— Jańa taǵy da iship alsa kerek. İshken kezde ol jyndy adamnan jaman. Kim biledi, mert qyp júrmesin, qýaıyqshy sońynan, — degen Tamaranyń úreıli júzin kórip shoshydy...

Halelder ketkeli ne zaman. Qarasyny da kórinbeıdi.

Onyń ústine qar da údeı tústi.

* * *

Ospandar aýdanǵa qaraı úsh-tórt shaqyrym jer júrgende, joldyń oń jaǵyndaǵy egin ornynan bir qaraıǵan noqatty Tamaranyń kózi shalyp qaldy. Qansha alys bolǵanmen appaq qardyń ústinde aqsha bettiń ushyndaǵy qara meńdeı anyq kórinedi.

— Dádá Ýspan, anaý dáý de bolsa mashına. Halelder bolmasa ıgi edi, — dep Tamara óńi qýaryp, tesile qarap keledi.

— Qoı, joldan shyǵyp ketýshi me edi, — dep shopr Ospan dúdámal jaýap berse de, «kim biledi, eger shyn qysastyq oılasa, aıdalaǵa aparyp tastaýy da múmkin» dep túıtkildene bergenshe bolǵan joq, solaı qaraı burylǵan izge tap boldy. Qar bassa da, áli óshe qoımaǵan jańa iz. Shopr Ospan mashınany jalt buryp izge tústi. Egistik jerge shyǵysymen mashına tońqyldap, kúpshegi túsken arbasha qıralańdap, shoqalaqtap qaldy. Kýzov jaqtaýy syqyrlaǵanda óziniń búkil bel omyrtqasy maıysqandaı aıap, mashınany bappen, asyqpaı júrgizetin shopr Ospanda qazir ol ádet joq. Saldyr-gúldir zymyratyp keledi. Jańa Tamaradan: «Olardyń aralarynda ne bar edi, Halelde qandaı óshi bar», — dep suraǵanda, qysylshańǵa kelgende bar syryn búkpesiz aıtyp salǵan. «Vasá meni qyzǵanady. Bıyl jazdyń basynan beri Halelge tisin qaırap júr. Biraq bizdiń aramyzda qyzǵanarlyq eshteme joq. Halel aq kóńil, adal bala. Shynynda da áli bala ǵoı. Ekeýmiz qurby sıaqtymyz. Aramyzda eshqandaı jasyryn syr joq. Ol qýansa da, renjise de maǵan kelip aıtady. Men de sondaımyn. Tipti keıingi kezde bir úıdiń balasyndaı bolyp kettik. Ekeýmiz jasty bolǵanmen, men onyń apasy, ol meniń inim sekildi. Vasá ony túsinbeıdi. Oǵan meniń aıtqym kelmeıdi. Aıtý bylaı tursyn, sóıleskim kelmeıdi». Shopr Ospan bul áńgimeni «e, ásheıin balalyq eken ǵoı» dep edi, endi qazir «kim biledi, jastar ot basyp alǵansha bilmeıtin oınaqtaǵan taılaq sıaqty emes pe» dep, alda qarańdaǵan mashınaǵa jetkenshe asyqty. Shynynda da mashına eken. Jaqyndaǵan saıyn anyq kórine bastady. Bir kúpana sabannyń dál baýyrynda týr. Qybyr etpeıdi. Mańynda da eshkim joq. Qýǵynshylardyń tamaǵy kebirsip, tynystary tarylyp keledi.

Endi bir kezde, bular jarty shaqyrymdaı qalǵanda, mashına jyljyp júre berdi. Birden or qoıandaı orǵyp, ar jaǵyndaǵy jyrtylǵan zábqa qaraı tartyp otyrdy. Zytyp barady. Solar ekenine endi kúmán joq. Saban túbinde Ospandar sál aıaldap qaldy. Jerge túsken joq. Mashınada otyryp kóz tastady. Úlken bir kúpana sabannyń jarym-jartysy buzylǵan. Tý-talaqaı shashylyp jatyr. Bir úıir qasqyr ústine shyǵyp oınaqtaǵan sekildi. Bul arada endi bógelýdiń reti joq, qýý kerek. Halel aman bolsa olar qashpas edi. Sonda ony jazym etkeni me?! O laı deýge kóńil qımaıdy da, senbeıdi de.

Alda ketkender uzap, jyrtyndynyń orta tusyna baryp qalǵan. Shopr Ospan kýzovtegi Kotenokqa «myqtap otyr» dep eskertti de, mashınany ytqyta jóneldi. Záb jyrtysymen kúzgi qara jaýyn soǵyp, kóp uzamaı qys qaýyrt kelip edi. Qoıdyń basyndaı iri túıirshik balshyqtar sýyqqa qatyp, tastaı bop qalypty. Aýdaryp tastaı jazdaıdy. Selk-selk sekeńdep, bar jaqtaýy dirildep, qaltyraǵan mashına zábtan shyǵyp kúzde aıyrylǵan tyń jyrtyndyǵa shyqqanda burynǵydan beter kibirtiktep qaldy. Jyldamdyqty ekinshige qoıyp oıbaılatyp keledi. Kúshene tartqan aldaǵy mashına da uzaı almaı, jyrtyndydan shyqqan soń ǵana baýyry jazyla jóneldi. Áp-sátte aq quıyn qarǵa súńgip joǵalyp ketti. Tek izi ulpa qarda saırap jatyr. Dońǵalaǵy jazyq jerge tıisimen Ospandar da quıyndaı ushty. Biraq qadala qaraǵan izden anda-sanda kóz jazyp qalyp, bir-eki aınalyp qaıta tabady. Ne kerek, japannyń sary dalasyndaǵy biri qashqan, biri qýǵan mashına shımaıdy salyp, ińirge deıin qoıan men tazydaı júıtkidi de júrdi. Kóz baılansa-aq boldy, Derágınnen de kóz jazdym deı ber. Ne de bolsa ińir qarańǵysyna deıin tez jetý kerek.

— Dádá Ýspan, jyldamyraq, jyldamyraq, — dep Tamara da alǵa qaraı eńkeıip-eńkeıip qoıady.

Derágın túlkishe bultaqtap jolsyz dalamen olaı da, bulaı da qıǵashqa salyp baǵyp edi. Ospan da ókshelep qoımaıtynyn sezgen soń, aralary alshaqtaǵan bir kezde aýdannyń jolyna túsip alyp zarlatty. Syrt qaraǵanda jer baýyrlap ushqan samolet sekildi.

Shopr Ospan da basty. Jolǵa tabany tıisimen jeńildep, daýsy da jumsaryp júre bergen mashına ýaqyt ótken saıyn bastyrmalatyp, taıana berdi. Aralary jaqyndap keledi... Jaqyndap keledi...

Aqyry quıryq tistese jetkende ymyrt úıirilip, qas qaraıa berdi. Shaqyraıǵan fara aldyńǵy mashınaǵa tústi. Anadaıdan kózge birden kóringen — kýzovte teńkıip jatqan úıme-júıme qaptar.

— Haleldiń mashınasynda qap bar ma edi? — dedi Tamara.

— Bilmedim. Baǵana qaramappyn da ǵoı. Buryn kartopty shóppen qymtap, bos salatyn. Osy joly qaıdan bileıin. Menimshe qappen tasýǵa tıis emes sıaqty edi.

— Tym qurymasa nomeri de kórinbeıdi-aý, — dep Tamara da aq qar sylap tastaǵan kýzov jaqtaýyna tesile qaraǵansha bolǵan joq, bir ońtaıly jer kelgende Ospannyń mashınasy aldyńǵyny súıkeı-múıkeı ótip, tap aldyna kese-kóldeneń tura qaldy. Ana mashına da tormozdy berip úlgerdi. Qos mashına bastary túıisip, múıizderi bir-birine aıqasyp qalǵan kıiktershe kilt toqtady. Motorlar da, shamdar da lyp etip sóndi. Baǵanadan beri qulaq túbinde gúrildegen, zýyldaǵan, sharyldaǵan daýys ta joq. Dala tymtyrys.

Qarysqan kúrekteı alaqanyn jazǵan shopr Ospan qolyn aıaq astynda jatqan qaıqy bel som kiltke apara berdi de, qaıta tartyp aldy. Búkil bulshyq etteri jıyrylyp, prýjınadaı sekirip tysqa shyqty. Kotenok ta top etip jerge sekirip túsken.

* * *

Halel men Derágın sovhozdan shyqqanda japalaqtap jaýǵan qar barǵan saıyn qoıýlanyp, aspan men jer tutasyp ketti. Aıdalada gújildegen jalǵyz mashına jeńil aq perdeni tumsyǵymen súzip keledi.

Derágın kónetoz qara paltosynyń jaǵasyn kóterip aldy. Basynda lypa joq, jalań bas. Shalqaıta qaıyrǵan tolqyndy qalyń shashtyń jelke tusy bup-buıra. Sulý shashtyń sıqyn buzar deı me, Derágın saqyldaǵan sary aıazdardyń ózinde basyna kıim kıip kórgen emes. Qalyń ernin odan saıyn dúrdıte túsip, oıda otyr.

Halel de únsiz. Mashına shynysyna jabysqan qardy eki jaqqa damylsyz syrǵan tazalaǵyshtyń astynan jol boıyna tesile qarap keledi. Ekeýi osylaı otyryp keshtiń qalaı túskenin bilmeı qaldy. Qanshama uzaq júrgende joldaǵy aýyldardyń birine jetetindeı ýaqyt bolǵanyn da ańǵarmapty. Aldarynan kese-kóldeneń keń aq jolaq jol kezdeskende baryp Halel mashınany toqtatyp, tysqa shyqty.

Qar jaýa borap tur. Baǵanaǵydaı emes, japalaqtamaıdy, usaq túıirshik jelge uıtqı bastaǵan. Deminde álsiz ysyl bar. Kádimgi qys borany. Jol ústiniń qary qyzyl asyqtan keledi.

Halel qaıta otyrdy da, mashınany shuǵyl buryp kóldeneń jolǵa tústi.

— Adasyppyz. Karerdiń jolyna túsip ketippiz.

Derágın úndegen joq. Mashına bir shaqyrymdaı júrip, tóbege urǵandaı toqtaǵanda baryp alasurdy. Halel starterdi qaıta-qaıta jantalasa basady. Aýyr jyljyǵan ventılátor syr-syr etip batpaqqa batqan arba kúpshegindeı aınalmaıdy. Motordyń ot alar túri joq.

— Benzınińdi qarashy, — dedi Derágın.

Halel kiltin qaıta burap edi, dóńgelek shkaladaǵy kesirtkeniń tilindeı názik dir etip, nolge baryp toqtady.

— Benzın taýsylypty.

Benzın taýsylǵannan keıin shoferlerdiń amaly da taýsylady. Mashınanyń ár jerin túrtkileýdi de qoıady. Túk qaıran qyla almaıdy. Aldynan ne artynan keler jolaýshy mashınalardyń kómegin kútip tym-tyrys sarylǵannan basqa shara joq.

Tún tastaı qarańǵy. Mashına shynysyna jabysqan qar birte-birte qalyńdaı berdi de, ish jaǵynyń qyraýy bir eli boldy. Júrip kele jatqanda jyp-jyly kabına ishi endi yzǵar shashady, temir ataýly qol tıgizbeıdi, qaryp jiberedi. Bashpaıdan bastalǵan sýyq arqaǵa, beldemege qaraı jyljyp, Derágın men Halel qaltyraı bastady. Ústegi kıim jıirkenish tartyp, ýaqyt ótken saıyn sýyq ishke kirip, dene muzdaı berdi.

Derágın burqyratyp tartyp otyrǵan shylymyn tastaı berip, kerzi etigimen jylannyń basyn janyshqandaı qaıta-qaıta ezgiledi de:

— Ný, chort poberı, búgin qaıtken kúnde de aýdanǵa jetý kerek edi, — dep, bar óshin eki qulaǵynan alǵandaı, jalpaq alaqanymen otyn shyǵara ysqylap-ysqylap jiberdi.

— Vasá, sen osy sovhozdan keteıin dep júrmisiń? — Halel Derágınniń júzine qaraǵan joq, qyryn otyryp qoıdy suraqty.

— Keteıin dep júrgem joq. Kettim, birjola kettim.

— Sonda qaıda barmaqsyń, elińe barasyń ba?

Derágın yzbarly myrs etti:

— Joq, túrmege baram!

Halel bul sózdi qıas jaýap dep uqty. El qatarly jumys istegeli biraz ysylyp, ótkerilip, burynǵydan góri áıteýir pysyǵan bala jigit endi qaımyqpady. Qarmyjysyn taban aýzynda qaıtardy:

— Túrme túgil, odan ári ketseń de meıliń. Sen kimge kereksiń?!

Myna sózge namystanyp Derágınniń tula boıy qaltyrap ketti.

— Eshkimge kerek emes shyǵarmyn, árıne. Biraq ketsem de tegin ketpespin. Ala ketermin.

— Qaıda, kimdi?

— Qoryqpaı-aq qoı. Tamara qalady. Qıdym saǵan, — osy sózdi aıtaryn aıtsa da Derágınniń kezergen erni dirildep etti. — Biraq onyń ornyna seniń ákeńdi áketemin.

Halel «osy ne dep otyr» degendeı onyń betine qarady. Derágınniń júzinen qaljyń izi bilinbedi.

— Qaıda áketesiń? Óziń ne aıtyp otyrsyń?

Derágın aýyr kúrsindi. Endi álgindeı emes, jýası sóıledi.

— Senbeı otyrmysyń? Jańa aıttym ǵoı. Túrmege. Ózim baryp túsem. — Derágın qaıtadan shylym alyp tutatty.

— Túsinsem buıyrmasyn, — Halel ıyǵyn qıqań etkizip, eki aıaǵyn bir-birine soǵa bastady. Bir qabat shulǵaýmen kıgen tar etiktiń syrty qyraýytyp, birte-birte shańytyp keledi. Tas bop qatqan muzdaı aıaqtan jan ketip, bashpaılar qozǵaýǵa kelmeı qaldy.

Halel Derágınniń nege kele jatqanyn da bilmeıdi. Baǵana sovhoz keshesinde qol kóterip toqtatqanda ony mashınaǵa qalaı otyrǵyzǵanyn ózi de andamaı qalǵan. Sovhozdan uzaı bergende sál úreılenip, qorqyp ta otyr edi, biraq sezdirmeýge tyrysty. Tek Derágın qashan sóz bastar eken dep jol boıy kútip edi, aqyry, mine, aıdalada toqtaǵasyn bir-aq bastady.

— Saǵan qalaısha mashınany senip berip qoıǵan, — dedi Derágın shylymyn tereze qyraýyna basyp.

— E, men qashan senimnen shyǵyp em?! Ospan dırektorǵa deıin baryp mashına alyp berdi. Jandyrsań taǵy áperem deıdi, — dep Halel qıastanyp kúlip jiberdi.

— Oho, taǵy da jandyrý nıetińde bar eken ǵoı.

— Jandyrsam, sen tólemeı-aq qoı, — dep Halel Derágınge tiksine qaldy. — Ospannyń brıgadasyndaǵy shoferler ol mashınany óz qarajattarymen qaıta qurmaqshy. Ramasy bar. Kabınasynyń syrty bútin, motor opnatyp, kýzovty qondyrsaq bolyp jatyr.

— Halel, — dedi Derágın taǵy da.

— Iá, men — Halel.

— Seniń ákeń ne degen qara júrek adam edi. Balasyna da meıirimsiz mundaı jandy birinshi kórýim.

— Ony qaıdan bilesiń?

— Seniń mashınańdy jandyrǵan adamdy bile tura aıtpasa, ony qalaı der eń?!

— Ákem qaıdan bilsin ony?

— Bilgende qandaı. Ony jandyrǵan men!

Halel Derágınge jalt qarady. Mashınany jandyrǵan osy ekenin ishteı sezip, túıtkildenip júrse de, tap ózi moıyndar dep oılamap edi, tańdanyp otyr.

— Nesine bajyraıasyń? Men jandyrǵan. Ákeńe bıdaı ákep berem dep jandyrdym. Senbeı otyrmysyń, nesine tesireıe qaldyń?

Halel ashshy myrs etti.

— Senemin. Ózi dardaı bolsa da, júregi qoıannyń júregindeı, arsyz adamdardyń júzi qandaı bolady eken dep qarap otyrmyn.

— Kim, men be? — Derágın ne dep otyrǵanyn ózi de ańǵarmady.

Sóz osymen tyndy. Derágınniń moınyna sý ketip, qaıtyp aýzynyń jigin ashqan joq...

Halel tereń oıda. Ákesin oılap otyr. Aqshanyń jolyna túsip ketken áke minezine túsine almaı, «neden mundaı boldy eken» dep qaıran qalady. Áıteýir, ákesiniń bar armany baıyǵan ústine baıý, ana bir qol sandyqty syqap toltyrý ekenine kózi jetken.

Uzaq únsiz otyrǵan Halel qalǵyp, maýjyraı bastap edi, óń men tústiń arasynda kóz aldyna sol qol sandyq keldi. Jálel sýyqqa úsip óletin jylǵy oqıǵa: kún sáske tús bop qalǵan mezgil. Halel azan-qazan shýdan shoshyp oıanǵan. Syrttaǵy saqyldaǵan sary aıaz lyq etip úıge kirdi. Esik ashylǵan eken, qaıtyp jabylǵan joq. Syqyrlaı basqan qalyń kıimdi bir top adam arystaı ǵyp kóterip, Jáleldi alyp kirdi. Ókire qulaǵan anasy Jámish, Aqbópeler daýsy shyǵa bere Jáleldi qushaqtap talyp tústi. Daýystan úreılengen eki bala tósaǵash astyna jyp berip enip ketipti. Sereıip jatqan Jálelde óń joq. Úsik shalǵan óne boıy jyly úıge kirisimen dolyryp, tulyptaı boldy. Halel de ish kıimimen baryp basyn qushaqtaı qulady. Biraq ǵumyry mundaı aýyr qaza kórip bosamaǵan, qıyndyq kórip jasymaǵan Haleldiń kózinen á degenshe jas shyqpady.

Qys boıy Omby men eki ortada saýdamen júretin Jálel boranda úsyp óldi. Júrginshiler dalada shashylǵan qamyt-saımanyn jıyp, ózin jalǵyz aǵash basynda qatyp otyrǵan jerinen túsirip alypty.

Tiri adamnyń kózi qandaı qaıǵyda bolsa da kórýinen jazǵan ba?! Halel ańtaryp qaldy: ákesi Qarasaı qoradan kire Jáleliniń óńine bir ret tesile qarap, mańdaıynan sıpaı bere, qoınyna saldy qoldy. Bir býma aqshany tós qaltasynan býdyrata shyǵaryp, búkshendeı júrip sanap, abdyra ishindegi qol sandyqqa aparyp tyqty. Tek sodan soń baryp kózine jas aldy. Biraq kóp jylaǵan joq. Basqaǵa basý aıtyp, sol kúni keshke Jáleldi apash-qupash jerledi. Ol joly Halel ákesin «er adam ǵoı, áıeldeı bos emes. Kóp jylaǵanmen ne bitedi? Ólgen adam qaıtyp tirilmeıdi» dep kóz kórgen sumdyǵyn jýyp-shaıyp edi. Biraq Jáleldiń qoınynan bir býma aqshany sýyryp alyp tyqqan ákesiniń keıpi kóz aldynda máńgi qalyp qoıǵan. Endi bir kez Haleldiń óńindegi oıy túske aınalyp ketti. Sol úıdiń ishi. Ortada arystaı sulap Jálel jatyr. Eden telegeı-teńiz qan. Jálel jaırap jatyr. Keýde súıegi qaq aıyrylǵan. Ákesiniń qolynda jalaqtaǵan pyshaq. Oń qolyn Jáleldiń tós súıegine súńgitip jiberdi de, júregin sýyryp aldy. Anadaı jerde qol sandyq turǵan. Jez beldeýi jarqyldaǵan qol sandyq bir kezde sary jylan bolyp ketti. Ysyldap kelip aýzyn ashqanda, ákesi Jáleldiń júregin bopalaqtap aparyp onyń qyp-qyzyl aýzyna kómeılete tastap jiberdi. Sary jylan endi tap berip Halelge umtyldy. Halel qasha berip etpetinen qulady. Ústinen áldene basa berdi. Jan daýsy shyǵyp shoshyp oıandy. Eki ıyǵynan julqylap Derágın oıatqan eken. Kózin ashyp meń-zeń bop otyr — borandy dala qyp-qyzyl jalyn.

— Tur, Halel, jerge tús. Uıyqtama, úsip ólesiń. Ot jaǵyp qoıdym, jylynaıyq, — deıdi Derágın.

Halel jalma-jan tysqa shyqty. Aıaǵyn zorǵa basady. Eki aıaqtan jan ketip qatyp qalypty. Jol jıeginde ot laýlap jatyr.

— Vasá, myna shópti mashınadan alǵansyń ba? — dep aýzy ıkemge kelmeı, sózin áreń qurap otqa qaqtana tústi. — Kartop úsip ketpeı me?

— Eshteme etpeıdi. Kóp alǵan joqpyn. Bizdiń úsigenimiz qalaı, kartoptyń úsigeni qalaı?!

Mazdap janǵan ot lezde óne boıyn qyzdyryp, Halel etigin de otqa kómip-kómip aldy. Jalynnyń ústine ustaǵanda etikke turǵan qyraý shyjyldap, sý bop tamshylaıdy.

Ot shoqtanyp, qara kúldene bastaǵanda Derágın tapap sóndirdi de:

— Al endi otyrmaıyq, — dedi. — Biraz jylynyp aldyq. Júrsek tońbaımyz. Mashına kezdesse kezdesti, kezdespese joldaǵy aýyldyń birine jetermiz, aıańdaı bereıik...

Sýyq, úskirik boran qoıny-qonyshtaryna kirip, boıy jylynǵan jigitterdi lezde tońdyra bastady. Jel dál qarsy betten shyǵyp, ýildep tur. Betti qaryp jibere jazdaıdy. Qyryndaı túsip, Derágınniń yǵynda kele jatqan Haleldiń otqa ustaǵan sý etigi júrgen saıyn sýyqqa qatyp, qurysa berdi.

* * *

Ospandar Qarasaıdy týra aýdandyq mılısıaǵa alyp keldi. Otyzdardyń ishindegi kapıtan jıyrma qap astyq tıelgen mashınany kórip kelisimen qolma-qol jaýap aldy. Ospanǵa jyly ushyraı otyryp suraq qoıdy da, ózi jaza bastady.

— Bul adamdardy qalaı ustadyńyzdar?

— Sovhozdan shyǵa berip ek, shabylǵan egin ortasyndaǵy bir maıa sabannyń baýyrynan qarańdaǵan birdemeni myna Tamara kórip qalypty. Jas adamnyń kózi qyraǵy ǵoı. Biz solaı qaraı buryldyq. Qashan qasyna taıap kelgenshe, ornynan tapjylǵan joq. Shynynda da mashına bolyp shyqty. Aılalap tur eken. Jaqyndaı bergende-aq ákki borsyqtaı jyrtyndyǵa qaraı jylysyp tarta berdi. «Beıýaqta aıdalada kim júrýshi edi, bul bizdiń izdep shyqqan adamdarymyz boldy», — dep izine tústik. Mashına quıyndaı ushyp zytyp barady. Jetkizer emes. Biz de qýyp berdik. Jeńil mashına júk artqan mashınany qutqarýshy ma edi. Biraz qýǵan soń jetip-aq qaldyq. Biraq olar boranda adastyrmaq bolyp bultaqqa sala bastady. Ne kerek, áıteýir óldik-taldyq degende aldyna kese-kóldeneń shyǵyp toqtattyq-aý. Qarasaq biz izdegen adamdar emes, Qarabet. Mashına tolǵan bıdaı. Túbinde bir kákir baryn seze qoıdyq ta, qarsylyǵyna qaramaı, osynda alyp keldik. Bary osy.

— Siz olardyń astyq artqan jerin umytpaısyz ba? Erteń taýyp bere alasyz ba?

— Tapqanda qandaı. Sovhozdan úsh-tórt shaqyrymdaı jerdegi qara shilik qaıda, sodan týra oń jaq qolda, shamasy úsh júz-tórt júz metrdeı bolar. Solaı emes pe, Tamara?

Tamara basyn ızedi.

— Saban astyna tyqqan astyq ekeninde kúmán joq. Aıtpady deme, munyń urlaǵanynyń aldy-arty bul emes.

Tekseresińder ǵoı. Kórersińder. Men biletin Qarabet bolsa, buǵan deıin talaı mashına astyqty úktirip, toǵytyp ta jibergen shyǵar-aý.

— Ol jaǵyn kórermiz. Al endi, Tamara Rýbsova, siz myna jerge otyryp túsinik hat jazyńyz. Sodan keıin bossyzdar. Bara berýlerińizge bolady.

Qarasaıdyń mılısıaǵa túskenin estip, qyzy Kámish jan ushyryp jetken. Qosımanov kabınetinen shyqpaı, eki shekesin alaqanymen solqyldata qysyp, betinen basyp otyr edi, Kámish basa-kóktep kirip keldi. Ákesiniń týra aýzynan túskendeı beti byttıǵan tolyq áıeldiń óńi órt sóndirgendeı. Ústine ile salǵan jaǵasy, jeńi qyrqylǵan kúzgi palto tyrs-tyrs etedi. Erbeńdegen eki qoldy qozǵap qalsa-aq qoltyǵy dar-dar sógilip ketkeli tur. Beline baılaǵan aljapqyshyn da sheshpepti. Eki qoly battasqan qamyr.

— Kókem qaıda, — dep bireý jasyryp qoıǵandaı alaqtaǵan kózimen stol astyn, kabınettiń burysh-buryshyn tintip ótti. — Kókem qaıda deımin. Áı, sen kereńbisiń?!

— Jetti, jetti, eleýreme. 0, nesi eı! Ákeńdi bir jerge tyǵyp qoıdy dep otyrmysyń. — Qosımanov áıeliniń júzine qaraýǵa jasqanǵandaı, basyn jerden almady.

— Osynda alyp kepti degeni ras pa? Sen úıge tlıfon soǵyp nege aıtpadyń?

— Nemene, súıinshi suraıyn ba?

— Áı, óziń basyńa qan shaýyp tuldanyp otyrsyń ǵoı.

— Qaıny atań qylmys jasasa, tuldanbaq túgil órtenip ketersiń.

— Qylmysy nesi? Ne qylǵan qylmys?

— Jaraıdy. Meni endi sen teksereıin degen ekensiń. Doǵar, jetti.

Kámish botadaı bozdap otyra ketti. Áıel adamnyń kóz jasy krandaǵy sýdaı jaqyn turatyn ádeti ǵoı. Kámishtiń kózinen taram-taram jas saýlap betin jýyp, kirpigindegi qara boıaý jibip ıegine qaraı sorǵalaı jóneldi. Sońǵy eki jyldan beri Qyzyl jalaý aýdanyndaǵy bastyqtardyń áıeli qas, kirpigin, ernin boıaýdy úırenip alǵan. Alaqanynyń syrtymen ezýine qaraı aqqan jasty súrtem degende, bet-aýzy qyzyl josa bolyp shyǵa keldi. Qara boıaý men qyzyl boıaý aralasqan aıǵyz-aıǵyz betke kózi túskende Qosımanov shydaı almaı saqyldap turyp kúldi. Kámish odan saıyn ókirip jylady.

— Nemenege jetisip kúlesiń? Kókemdi qazir úıge alyp júr. Seniń bastyq bolǵanyńnan ne paıda, bir ákeńdi arashalap alyp qala almasań, — dep sóılep-sóılep jylaıdy.

Dúnıede áıel zaty bir qasaryspasyn. Qasarysyp turyp alsa azýy alty qarys erkegińniń ózi aqpandaǵy aryq tekeshe qaltyrap, onyń yǵyna qalaı túskenin baıqamaı qalady. Kámish búkil kontordy basyna kóteretin bolǵan soń, Qosımanov ne isterin bilmeı sasqalaqtap, áıeliniń aldy-artyna shyǵyp:

— Qoı endi, mynaýyń masqara eken. Mekemeniń adamdarynan uıat boldy-aý. Qoı deımin... Jaraıdy, ákeıdi túrmege japtyrmaımyn. Kepildikke alaıyn. Barshy endi úıge. Tamaǵyńdy ázirleı ber. Qazir alyp baram, — dep zorǵa ý atyp, keńseden shyǵardy.

* * *

Qosımanovtyń úı ishi búgin qara jamylǵandaı bir-birine til qatpady, keshki astyń shetine túnere otyryp, bir tabaq etti shymshylap qana jep, erte jatyp qaldy.

İshinde arystan oınaǵandaı mazasyzdanyp Qarasaı dóńbekshı beredi. Búgingi ókinish ishin órtep barady. Astyq orylǵannan beri tórt mashına bıdaı úktirip, sebkraıdaǵy qudasy Qapysh arqyly Ombynyń bazaryna ótkizip, aqshany kúrep alyp edi. Mynadaı qyrsyq kıligedi dep úsh uıyqtasa túsine kirip pe? Borandy kúni Ospandardy qaı qudaı aıdap shyǵa qaldy eken? Ne izdep shyqty? Qarasaıdyń soryna qaraı shyqqan ǵoı. Jáne de basqa adam bolsa bir sári. Osy ólkede Kúrgereı men Ospannyń aýzyna ilikse, odan aman qutylar ma. Bóten bireý bolsa, óıtip-búıtip bas saýǵalar ma edi. Sol bar bolǵyr bıdaıdy keıinirek alsa da bolatyn edi ǵoı. Biraq sovhoz pysyqsyp daladaǵy saban ataýlyny tros salyp traktormen tartqyza bastamady ma. Eger ana bıdaıdyń ústinen shyqsa, tekke ıtjemede ketetin edi. Shirkin, qyp-qyzyl esil aqsha. Qoıshy, úıdegi sandyq ta jeter. Qanaǵat. Myna páleden qutylsa, ar jaǵy taǵy da birdeme bolar. Biraq budan qutylý úshin de biraz shyǵyndalýǵa týra keledi-aý. Qap, kim kóringenniń aýzyn maılap, kómeıin tyǵyndaıtyn boldy-aý. Qutylý, aqsha. Aqsha, qutylý. Osy eki sózdiń mańynda basy qatyp jatqanda, tórgi bólmeden kúńkildegen dybys keldi. Áýeli sybyrlap sóılesip edi, kele-kele aǵash úıdi basyna kóterip sambyrlap ketti. Kúıeý balasy men qyzy.

Qarasaı aıaǵynyń ushymen basyp, jarmaly esiktiń bosaǵasyna taıap, tyń tyńdady. Kúıeý balasynyń birinshi sózin qulaǵy shalǵanda-aq Qarasaıdyń ishi muzdap qoıa berdi:

— Seniń ákeń dep-aq óletin boldym. Bylaı da taıaýda ornymnan túsemin. Endi uryny qoldaımyn dep sottalyp keter jaıym joq.

— Sonda sen kókemdi aıdatyp jiberip, úıde shaljıyp jatpaqpysyń?

— Aıdalmaq túgil, odan ármen ketsin!

— E-e, solaı de. Seniń eki ıyǵyńa pagon taǵyp, qaraǵussha qomdanyp qur kúpsingenińnen ne paıda, bir ákeńdi saqtap qala almasań, — dep qyzy namysyna tıe sóıledi.

— Nemene, men pagon taqsam, seniń ákeńniń qylmysyn jasyrý úshin taǵyppyn ba? Jetedi, osy kúnge deıin qanatymnyń astyna alyp, búrkep kelgenim. — Qosımanov kereýetti syqyr etkizip bir jambasyna aýnap tústi.

— Nesin búrkediń? Kókem ne búldiripti?

— Neni búldirmepti? — Qosımanov qaıta aýnady. Jana teris qarap jatsa kerek. Endi qyzyna betin burǵan sıaqty. Daýsy ashshy shyǵyp qyza sóıledi. — Sen ne bilesiń? Qazan-oshaqtyń basynan basqa ne kórdiń? Senimen otasqannan beri. meni shatastyryp, únemi jarǵa ıterip kele jatqan seniń ákeń emes pe? Ne betimmen jer basyp kún kórip júrmin?! Sonaý kolhoz qurylǵannan beri alysyp keledi. Ana jyly naqaqtan-naqaq jala jaýyp, talaıdy aıdatyp jiberdi. Oǵan qarańǵy, nadan men de sendim. Soǵys jyldary partıaǵa amaldap ótip alyp, kolhozshylarǵa qylmaǵandy qyldy. Onda da meni arqalandy. Postoıalda otyryp alyp ta kolhozdy súlikteı soryp keldi. Oǵan da meniń bedelimdi saldy. Únemi syrtymnan satady da júredi. Jylda on bes-jıyrma qara semirtip toǵytady. Jem tegin. Kolhozdiki.

— Eh, jylqy semirtse, sen úshin semirtedi. Ana bala-shaǵań jylda qaı soǵymyńnyń etin jeıdi? Nesine mysyq bola qaldyń?

— Men alsam, aqshama alam. Qaı ýaqytta aqsha almaı, tegin berip edi. Endi sen meni aralastyraıyn dediń be?

— Mensiz-aq aralasyp júrsiń ǵoı.

— Jetti, doǵar. — Qosımanov biraz únsiz jatty da, qaıta sóıledi. — Ras aıtasyń, Kámish. Men shynynda ábden bylyǵyp boldym. Shirkin-aı, áý basta-aq ákeńniń betin toıtaryp tastaýym kerek edi. Biraq ne kerek, bári kesh. Qalaısha qara basyp sonyń degenimen júrgenimdi bilmeımin.

— Eshteme joq, búlinip-jarylatyn. Sonshama taýsylatyndaı ne bop qaldy?

— Ne bop qaldy... Áı sen óziń áli beride júrsiń ǵoı. Erteń kórersiń ne bolǵanyn. Sovhoz astyǵyn — halyqtyń mańdaı terin urlaǵan ury shalqasynan túsip shaljıyp jatatyn shyǵar... Jetti endi, uıyqta.

Tym-tyrys. Qarasaı bosaǵaǵa jabysyp tur. Ne bolsa da endi uıyqtaǵandaryn kútti. Tastaı qarańǵy bólme ishinde qyzyl-jasyl kóbelekter ushyp júrgendeı, kóziniń aldy buldyrap, basy aınalyp barady. Qarasaı tizesin búgip, júresinen otyrdy da, kózin tars jumdy. Álden ýaqytta tórgi bólme taǵy kúńgir ete qaldy. Qyzynyń daýsy. «Ýh!» — dep keýdesi qarsy aıyrylardaı kúrsinip, suraǵandaǵysy bir-aq qaýip:

— Sonda kókemdi shynymen sottaı ma?

Qarasaı eleń etip basyn kóterip aldy.

— Sottamaǵanda kýrortqa jiberer deımisiń. Búkil eldiń bar túpkirinen, bar ulttan kári de, jas ta kelip eńbek etip, halyq ıgiligi úshin jumys istep tyrbanyp jatqanda, óziniń qaraqan qara basyn oılap, solardyń mańdaı terin urlap, aqshaǵa aıyrbastaǵan adamǵa qandaı aıaýshylyq bolmaq. Ne jetpedi?! Pıǵylynyń jamandyǵynan ana Haleldi, Aqbópeni, Dıkany da qýyp jiberdi. Olardyń dánemesi ketken joq. Óz qoly óz aýzyna jetip adam boldy. Solardyń tabysy-aq shash etekten edi ǵoı. Seniń ákeń ylǵı aramdyqpen ǵana baıýdy oılaıshy. Jalǵyz astyq qana emes, erteń qorasyn tintkende kórersiń: «Ana bir áıel ekeýi úı salamyz dep qurylys materıaldaryn jınap júr», — degen sıgnal bar. Ony qaıdan alady, urlamaǵanda?! — Qarasaıdyń basy zeńgip ketti. Kóz aldyndaǵy qyzyl-jasyl domalaqtar qujynap, jybyrlap, tamaǵy qurǵaqsyp, tynysy tary l a berdi. — Eger sonyń bári shyqsa, keminde on ne jıyrma jyl arqalap kete barady.

— Endi sen de ákeden bezgen soń, basqa kim aıasyn?! O, sorly kókem! Sor mańdaı boldyń ǵoı, — dep Kámish solqyldap jylady.

— Menen endi esh qaıyrym joq. Bar jaqsylyǵym sol — qashan isi tekserilip sottalǵansha, úıde kepildikte ustaı turam. Ol úshin araǵa túsip shyjyldaıtyn jaıym joq. Qaıta, partıa aldynda burynǵynyń bárin aıtyp, keshirim suraımyn. Aqtalamyn. Keshse — odan basqa tilegim de, armanym da joq.

Qosımanov aýyr dóńbekship, ekinshi qyryna aýysyp jatty. Qaıtyp úndegen joq. Jylap-jylap, Kámishtiń de úni óshti.

Qarasaı tapjylmaı uzaq otyrdy. Tún ortasy boldy-aý degende baryp kúıeý balasy men qyzy talyp uıyqtap ketti. Qosımanov qatty qor ete qalyp basyldy da, birazdan soń, ot alǵan mashınadaı, qaıtadan qoryldap, tátti uıqyǵa kirdi. Osy bir sátti kútken Qarasaı da lyp etip ornynan kóterildi. Lezde býynyp-túıinip aldy da, esikti eppen ashyp, tysqa shyqty.

Dala borasyn. Yzǵyryq jel sekildi qıyrshyq ótkir qardy uıtqytyp, borap tur. Betke ıneshe qadalady. Kóshede baıaý ysyldap, sýyldaǵan borannan bóten beısaýat úrgen ıttiń daýsy da estilmeıdi. Qyzyl jalaý qalyń uıqyda. Qosımanov úıiniń batysyndaǵy túrme aýlasynyń bıik qaqpasy ǵana jelge qozǵalyp, mıdy shaǵardaı saqyr-saqyr etedi. Qarasaıdyń denesi túrshigip, qaltyrap ketti. Endi kóp. oılanýǵa ýaqyt joq. Qara túndi jamylyp, boran astynda urlanyp, jónele berdi. Qashyp ketti.

* * *

Tań sibirlep atyp keledi. Dala bozamyq tartyp, aqtańdaqtana bastady. Aspan jaltyr, ashyq bolatyn túri bar. Uıtqı borap, yshqyna soqqan keshegi úskirik boran tolastaǵan. Jol sorabyna túsken kúrtik qar qataıyp, shyńyltyrlanyp qalypty. Tańdaılanǵan jal-jal oqaptyń ara-arasymen ıreleńdep, jaıaý syrǵyma júrip jatyr. Qyzyl jalaýdan shyqqan jalǵyz iz shubatylyp uzap barady. Mashına izi. Kabına ishindegi ekeý — sovhoz sharýasymen kelip qaıtqan jolaýshylar. Syrtta, qaz-qatar qoıǵan qaǵaz qobdıshalardyń arasynda buǵyp otyrǵan jalǵyz: qashqyn — Qarasaı.

Jan-jaǵynan gýildeı soqqan yzǵyryq jel óne boıyn qaltyratyp, qobdıshalardyń yǵyna buqtyra túsedi. Bárinen de ishtiń qaltyraǵany jaman eken. Shyńyltyr kardy aspanǵa atyp zymyraǵan mashına júrisi Qarasaıǵa ógiz aıańyndaı kórinip, álsin-álsin art jaqqa jaltaqtap qaraı beredi. Sonaý artta qalǵan beleńnen, kóldeneń jatqan qyrqadan beldiginde qyzyl jolaǵy bar jeńil mashına qylt etip shyǵa keletindeı záre joq. Kúıeý balanyń túndegi sóziniń tórkini jaman. Qamatpaı tynar emes. Qazir jolda jetip ustasa, múrdem ketetininde daý joq.

«Apyrmaı, — dedi Qarasaı ishteı kúızelip, — shynymen ólimge qıǵany ma?! Múmkin «aıyrylyp qaldym, izdeńder» dep erteńder ǵana joqtaý salar. Oǵan deıin men de qutylyp keter em. Kúıeý balanyń bedeline qarap, eshkim meni izdemes te. Ana jyly da áýpirimdep qalyp em».

Qarasaıdyń esine ótken bir jyldardaǵy oqıǵa tústi.

Kúrgereı qart, Jantas surap qolqalaǵan soń, ol oqıǵany da jyr ǵyp aıtyp bergen.

Kúrgereı qarttyń sońǵy jyry

— Al, balam, birin aıtqan soń, bárin aıt dediń ǵoı. Oınasaq ta biraz jerge shaptyq degendeı, men ózi, ótken ómir zaýalyn biraz áńgimelep berdim-aý deımin. Bizdiń elde baıaǵyda bir urynshaq, tóbelesqoı jigit: «Bastan qan shyqqan soń, ne turys bar, izdegenim bata oqyr», — dep qaıda janjal, qaıda tóbeleske qoıyp ketýshi edi. El arasynda sol sóz bertin mátel bop ketti. Sol aıtpaqshy, bir bastaǵan soń endi túgel aıtaıyn, sen Qarabet jaıyn suradyń ǵoı. Men sońǵy jyldarda bolǵan bir ýaqıǵany jyr ǵyp bereıin.

(Kúrgereı qart qaıqy bel trýbkasyna múkti basyp-basyp saldy, bappen tutatyp, aýzyn toltyra sorady. Sosyn baryp qaıtadan áńgimesine kiristi.)

Raıhan ustalyp ketkennen keıin meniń halim múshkilge aınaldy. Aýdannan adamdar kelip, talaı ret tekseris júrgizip, álek-shálegimdi shyǵardy. Biraq men ol ýaqytta eshteme dep qarsy sózge kele almadym. Ne deıin? Shynyn aıtqanda, ózim de ol kezde tolqyp, kóńilimde eki túrli dúdámal oı alysyp, basym dańǵaza boldy. Biri: «Apyraı, ómir boıy kedeılikpen ótken, jataqtan shyqqan Sultannyń jalǵyzy shynymen osyndaı jaman atqa ilingeni me?! Shynymen ózi ósken altyn uıasyn tepkeni me» degen túıtkil bolsa, ekinshisi: «Qoı, Raıhanym ondaı emes, olaı bolýy múmkin emes» degen kóńil sergiter oı edi. Biraq ekeýine de taban tirep, nyq basyp tura almaıtynmyn. Ol kezdegi jaǵdaıdyń ózi solaı edi-aý.

Ábden kózge shyqqan súıeldeı qyr sońymnan qalmaı, artymnan jazyqty sıyrdaı qýalaı bergen soń, bir kúni Omby jaqqa kóship ketpekshi boldym. Meniń jaǵdaıymdy estip osy kúngi shopr Ospan bir kúni túnde úıge kelipti. Qasynda eki-úsh aqsaqal bar. Ospan baıaǵy ózimizdiń Balta aýlynyń jigiti. Átteń oqymaı qaldy demese ótkirligine aqyly saı, jasynan-aq pysyq, ótkerilgen jigittiń biri ǵoı.

— Kúrgereı aǵa, — dedi ol, aqsaqaldarǵa qarap, senderdiń de atyńnan sóılep otyrmyn degendeı ısharat bildirip. — Sizge ádeıi kelip otyrmyz. Jaǵdaıyńyzdy kórip te, estip te júrmiz. Ońaı emes. Kishkentaıynan baýyryńyzǵa salyp, qamqoryńyzǵa alǵan Raıhan jaıy sizge ǵana emes, bárimizge de batady. Onyń qalaı aljasqanyn kim bilsin, áıteýir júz oılanyp, myń tolǵanyp óz basym túsine almaı-aq qoıdym. Biraq, ol úshin kinálasa jalǵyz sizdi ǵana emes, bárimizdi de kinálasyn. Keıbir adamdardyń sizdiń qyr sońyńyzdan qalmaı, «otyrsa opaq, tursa sopaq» degendeı mazańyzdy alyp júrgenin de bilemiz. Biraq bıtke ókpelep, tonyńyzdy otqa salmańyz. Keshe talaı aýyr jyldarda Sultan ekeýińiz búkil aýyldy arqamen kóterip, keýdemen tartyp, el qataryna qostyńyzdar. Al búginde siz sol elden ketseńiz, ana Sultannyń arýaǵy rıza emes, biz de rıza emespiz. Eldigimiz qaıda? Basqa aýyrtpalyq túskende, endi keregiń joq dep arqaǵa bir salyp qoıa bersek, eldik qasıetten ne paıda? Raıhan úshin jazalaýy múmkin emes, eger olaı bola qalǵan kúnde, qaıda baryp panalamaqsyz? Qashqan adamǵa jer ultaraqtaı. Odan da, ne kórseńiz de elińizdiń ortasynda otyryp kórińiz.

Aqyldy sózge arsyz da toqtaıdy. Men raıymnan qaıttym. Birge ósip bite qaınasqan elden ajyraýǵa ózim de ishteı qınalyp, kóńilim ortaıyp júrýshi em, álgi sózden keıin qaıta shıryqtym. Ne kórsem de artymda elim bar eken ǵoı, azǵa ókpelep, kópke topyraq shashpaıyn dep, elde qala berdim.

Kele-kele qańqý sóz de umyt bola bastady. Menimen jaqyndasyp sóılesýge qorqyp, úrkip júretin keıbir sý júrekterge deıin burynǵysha aralasyp, aýyl-úı qonyp ketti. Biraq kóresini Qarabetten kórdim.

Keshegi soǵys jyldary elden er-azamat ketip, kolhoz sharýashylyǵy kemip, tórt qubylamyz túgel sógilip oısyrap qalǵan kez. Aıaq astynan «Jańa talapqa» Qarabet basqarma bola ketti. Burynǵy qıapatyn bes saýsaqtaı biletin el ishi dúrligip, narazylyq bildirip, ony jolatqysy kelmep edi, ol qarqyny uzaqqa barmady. Kolhoz ishinen sýyrylyp shyǵar jigit joq, bári armıada, aqyry jurttyń amaly qurydy. Kóptiń uıǵarǵany da, qalaýy da men edim. Biraq ol tilekteri de qabyl bolmady. Oǵan basty sebep, meniń qara tanı bilmeıtin saýatsyzdyǵym bolsa, qala berdi Raıhan jaıy aldymnan kese-kóldeneń shyǵyp, betime shirkeý bola berdi.

Qarabet basqarmalyq taqqa otyrysymen ara-tura jumys babyn syltaýratyp qıǵylyqty salyp, basyma áńgir taıaq ornata bastady. Betpe-bet jeke kezdese qalǵan jerde: «Baıaǵyny umyttyń ba, Raıhannyń ákesi? Kózińe shybyn úımeletermin áli», — dep, Qosımanovty aýzyna alyp, qoqan-loqy jasaıdy. Bireýge baryp shaǵym jasaýǵa namystanam. Keıbir kolhoz jınalystarynda kóp atynan artel sharýashylyǵyn nashar basqaryp júrgenin, qymyz iship, par atpen el aqtaýdan basqa bitirip júrgeni shamaly ekenin aıtqannan ári asa almaımyn. Raıhannyń tusynda taýym shaǵylyp qalǵan, urynyń arty qýys degendeı óz-ózimnen qýystanyp, tisimdi qaıraǵannan basqa amalym joq. Óstip mysym quryp júrgende, eńbek armıasyna alyndym...

Aqyry soǵys bitip elge oraldyq. «Jańa talaptan» ketken jigitterdiń jartysynan kóbi kelmedi. Keıbir tiri qalǵandary kóp ýaqytqa deıin ásker qatarynan bosamady. Balalary qaıtpaı, soǵys aýyrtpalyǵynan kúızelgen eldiń sharýashylyǵy da tómendep, júdeýshilik kiripti. Tańnyń atýy, kúnniń batýy soqa sońynda, mal sońynda salpaqtap júrgen qatyn-qalash, bala-shaǵa tamaqtan da, kıimnen de taryǵyp tıtyqtap qalǵan. Tipti, aıta berseń, qant, shaı, sabyn, sirińke degen kúndelikti turmysqa qajet dúnıelerdiń ózi tapshy. Bárine dilgir, bári qat.

Jigitterdiń ishinen on eki múshesi saý oralǵan shopr Ospan. Ol kelisimen, kolhoz qorasynda tot basyp iske alǵysyz bolyp jatqan polýtorkasyn dalaǵa súırep, úsh aıdaı jatpaı-turmaı jóndep, Qarabetpen alysyp júrip, kerekti saımandaryn satyp alyp, jóndep shyǵardy. Biraq qys bolsa, qaqalyp-shashalyp, qarǵa maltyǵyp, júre almaıdy.

Bizdiń kolhoz túgil, aýdan ortalyǵynyń ózi temir joldan úsh júz shaqyrymdaı alys. Ol-pul shyǵa bastaǵan dúnıeler aılap-jyldap áreń jetedi. Ospan ekeýmiz qasymyzǵa eki-úsh adam alyp, qys boıy túıemen selponyń júgin tartatyn boldyq.

Sondaı qys kúniniń biri edi. Biz arada segiz qonyp, tútegen aq boranda kolhozǵa zorǵa jettik. Tórt shanaǵa bólip salǵan dúnıemiz bar. Betimizdi úsik shalǵan, dala-dala. Kúrtik qarly jolda aýyr aıańdaımyz. Ábden qajyp, sendelip qur súlderimiz jetip, aýyl qotanyna kún bata ene bergenimizde, kúnde jol qarap ańdyp júrgen áıel, kempir ataýly jan-jaqtan antalap, selponyń qorasyna deıin shubyryp keldi.

— Shaı ákeldińder me, shaı?!

— Qant bar ma?

— Sabyn bar ma, sabyn?

— Sabyndy aıtady ǵoı. Áýeli shaı bar ma, sony aıtsaıshy!

— Oı, kósegeleriń kógergir, qur aq sý iship, shaıdan keýip, óleıik dep otyr ek, — desip, biz joldan kelgen saıyn aıtatyn muqtajdaryn qaıtalap, daýryǵa sóıledi. Qarǵanyń balapandary sekildi.

Qashan selpo qoımasyna ótkizgenshe júktiń ústine túsip, úımelep ketpedi. Úskirigińdi tyńdar emes. Qaısybir aıpara kempirler dúkenshi balanyń jaǵasynan alyp:

— Áı, qaǵynǵyr, erteńge deıin bizdiń sýymyzdy sarǵaıtpaı, búgin-aq satsańshy.

— Ana saraıyńdaǵy qapteserler tań atqansha dymyn qaldyrmaıdy, — dep asyǵyp tur. Dúkenshi:

— Apaılar-aý, qoısańdarshy. Osy eki keshtiń arasynda apaq-sapaqta qalaı sat deısizder. Erteńge deıin shydańyzdar. Qazir prınımaıttap alaıyn. Sosyn erteń saǵat toǵyzda ashamyn. Tártip kerek emes pe, — dese:

— Úıbaı-aı, bú nemeniń tártipshildigine ne beresiń. Aı, atań qazaq qaı ýaqytta saǵatpen júrip, kún kórip edi?

— Áı, óziń táshtıip-ap, kisimsinýdi qaıdan shyǵarǵansyń osy, keshegi jaman Botashtyń balasy emes pe ediń, — dep kempirlerdiń odan saıyn zyǵyry qaınaı túsedi. Dúkenshi balanyń da daýsy ashshy shyqty.

— Ákemde jumystaryńyz bolmasyn. Tıispeńiz. Qane albardan shyǵyńyzdar. Munda kirýge zapreshaetsa. O nesi-aı...

— Aınalaıyn-aý, endi bizdiń aqshamyzdy aıaıyn dep pe ediń? Alsaq aqshamyzǵa alamyz, — dep olar da tyrtysyp bolar emes.

Dúnıesin faktýramen durystap alǵansha kózi alaqtap júrgen balanyń eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp, taqymdap qoımaǵan soń, Ospan kiristi.

— Oý, jamaǵat. Bularyń ne, dym kórmegendeı. Shydasańdarshy erteńge deıin. Alasyńdar ǵoı. Bári senderge kelgen dúnıe. Eshkim jep ketpeıdi. Tarańyzdar.

Áıelder báseńsip qaldy. Sonda da, ketkisi kelmegen bireýi:

— Endi kórgenimiz úshin de kózaqy ala ma, — dep sońǵy shanadaǵy júktiń syrtynan shymshylap kórip edi, bári sonda úımelep býýly teńniń bir buryshyn jyrtyp jiberdi. Qolyn suǵyp, oraýly matany julqylap shyǵarǵan bireýi:

— Kezdeme, kezdeme, — dep ishin tartyp edi, sol-aq eken, endi olardy toqtatýǵa bolmaı qaldy.

— Myna qara, sısa ákepti, sısa.

— Myna biri lástik.

— Kımeshegim tozyp júr edi, myna bir aq dáıt eken.

— Óı, tura tur, jyrtasyń.

— Qaraǵym-aý, myna biri terideı qalyń eken, bomazı me, sókne me, — dep, qoldary jetken matanyń súıegin ustap tamsansa, arasynan ete almaı syrtta qalǵandary moınyn sozyp:

— Áı, bylaı turyńdar. Boldy ǵoı. Endi biz de kóreıik.

— Shı barqyt bar ma?

— Barqyt bar ma eken?

— Óı, óziń bir barqytta basyń qalǵyr kempir ekensiń. Eki birdeı kamzolyń bar ǵoı. Bir basyńa jetpeı me?!

— Ket ármen, sandalmaı. Qaıdaǵy eki kamzoldy aıtady. Atam zamanda tozǵan kamzoldy aıtamysyń, — dep shaqshuq etip, aqyry teńkıgen teńniń bir jaǵyn túgel bókserip tastap kóńilderi tyndy.

O jalǵan, keshegi soǵys zardaby da adam balasyn bar jaǵynan zaqymdap ketti ǵoı! Adam balasy ıtjandy degen yp-yras. Alaı-túleı boranda úsh júz elý shaqyrym jer júrgende kólik sońynan qalyń qarda maltyǵyp, shanaǵa bir ret te aıaq artpaımyz. Tań atqanǵa deıin túıemen birge salp-salp aıańdaısyń. Uzaq jolǵa kóndigip, sharshaǵanyńdy da bilmeıdi ekensiń. Tek aramyzda eki shal ǵana osy joly aldyryp qaldy. Sońǵy kúni kózderinen jas parlap, saqalynan sý aǵyp, jıi qulap júre almaǵan soń, tulypqa orap otyrǵyzyp qoıdyq. Áıteýir, únemi qalmaı shyǵyp júretin Ospan ekeýmiz. Biraq qansha syr bermegenmen aýyl qotanyna kirip, jyly úıge jetkende tósekke ushyp jyǵylasyń.

Jastyqqa basym tıisimen ólgen adamdaı qatyp qalyppyn. Bireý julqyp-julqyp qaldy. Aýnaı túsip, taǵy jansyz uıqyǵa kettim. Taǵy julqylady. — Tur, tur. Kúrgereı, tur, — dep bezektegen Lızanyń daýsy alystan talyp shyqqandaı emis-emis estiledi. Túsim ǵoı dep, uıqymdy asha almaımyn. Álgi daýys taǵy bezekteıdi. Taramys qol silkilep-silkilep qaldy. Joq, túsim emes, óńim eken. Oıana kelsem, Lıza tur basymda.

— Oý, ne bop qaldy? Qaı ýaqyt?

— Tur, kún tal tús. Sumdyq bolyp jatyr, sumdyq.

Uıqym shaıdaı ashyldy.

— Sumdyǵy nesi? O ne sumdyq, — dep, soǵystan zárázáp bop qalǵan basym, ornymnan ushyp turdym. Tutqıyldan taǵy birdeńe bolyp qaldy ma dep zárem joq. Súıtsem, qatyndardyń dańǵazasy eken.

— Eldegi áıel bitken dúkende. Keshegi sender ákelgen shaıdan bir qaınatym da qalmapty. Kezdemeden de túk joq. Bárin tik kótere áketipti. Qatyndar shýlap tur. Jańa erkekter de keldi. Tur, bol, — dep Lıza kempirimniń aýzy-aýzyna juqpaıdy.

— Ee-e, sol ma edi, — dep taǵy qısaıa berip em, kempirim shyn ashýǵa basty.

— Tur deımin endi. Jurt seni de izdep jatyr. Ospan da sonda. Qansha jer álektenip ákelgen dúnıelerińnen túk te joq. Sen úıde shalqańnan jatqanda, bárin typ-tıpyl etipti.

— Jaraıdy. Sendik birdeme qalǵan shyǵar. Jetpese, jurttan qaryzǵa alarsyń. Sonshama ne bop qaldy aptyǵatyn?

Men shyn keıidim. «Osynshama ish tarlyqtyń ne keregi bar? Keshegi soǵys jylynda da ólgemiz joq. Endi dúnıeniń sheti kórine bastady. Bólip-jaryp ala bermeı me». Joq, kempirimniń sóz syńaıy bólek.

— Kúrgereı-aý, qaryzǵa alarsyń deısiń. Tipti eshkim eshteme ala almaı qaldy dese, túsinemisiń?! Dúkende tuldyr joq.

— Oı, óziń ne aıtyp tursyń, esiń durys pa?! Sonaý tarshylyq ýaqytta el ishinde bireýdiń bireý ala jibin attap ótpeıtin. Endi ne bop qaldy? Dúken urlanǵan ǵoı. «Masqara-aı, mundaıdy da kóredi ekemiz-aý», — dep alas-kúles kıinip, jýynýǵa mursham kelmeı dúkenge jettim. Shynynda da, aýyl adamdary dúken mańynda ıin tiresedi. Dúkenniń terezesinde temir qursaý bolmaıtyn. Tipti kúzetshi de joq. Qazaq aýly záýde ondaıdy kórgen be?! Men anadaıdan úlken terezege qarap kelem. Ańǵal-sańǵal. Synǵan shyǵar dep ishim ýdaı ashıdy. Joq, tereze bútin. So qalpy.

Endi ne bop qaldy? Baqsam, jaǵdaı mynadaı eken. Bylaı da kesh jatatyn aýyl ishi túni boıy uıyqtamaı áıelder jaǵy tańnyń atýyn asyǵa kútedi. Qýyǵy ustamaı túnde dalaǵa damyl-damyl kirip-shyǵyp júretin bir kári kempir tún ortasy aýǵan kezde dúken jaqtan jyltyraǵan sham kóripti. Aldynda shaıtannyń oty ma dep, jasaýraı beretin kózin súrtip, qaıta qaraıdy da, ishteı aıat oqyp úıge enedi. Biraq jaryq sónbepti. Qaıta bir shyqqanda taǵy kóredi. Sodan úıdegi adamdarǵa aıtypty. Olar da júgirip dalaǵa shyǵady. Kórshilerin oıatyp, dúkenge qaraı kelse, sklad jaqtan kúbirlegen adam daýsy estiledi. Ury deıin dese, artynsha-aq albardan shanaly at shyǵyp, týra basqarma Qarabettiń úıiniń aldyna baryp toqtaıdy. Shilterli qol shamy bar prkáshik balanyń ózi de ishten shyǵyp, qara qulypty bekitedi de, úıine betteıdi. Túndegi oqıǵa osy.

Erteńinde dúken tas-túıin ashylmapty. Prkáshik Totaıǵa kelse:

— Ashpaımyn. Túnde aýdannan habar keldi. Ashylmasyn, qulypqa blomby salynsyn depti. Meniń endi pravom joq, — dep mańaılatpapty.

Kópshilik qoısyn ba, aqyry «skladyńdy ashpasań ashpa, dúkenińdi ashamysyń, sirińke, ol-pul alamyz», — dep qoıarda-qoımaı alyp kelipti.

Dúken ishi burynǵydan qońyltaqsyp qalǵan. Sórede jatatyn usaq-túıek buıymdar joq. Keıingi kezde úsh-tórt qalaıydan jasalǵan shelek, legen, kápkir, ojaý sekildi kerek-jaraqtardy ákelgenbiz. Kolhozshylar aldynda talapaılap alyp edi, sońynan bos qaldy. Solar bosaǵada úıýli turatyn. Endi qarasaq biri joq. Jylan jalaǵandaı.

Totaıdyń kózi alaq-julaq etip, shýyldaǵan áıelderdi dúkennen shyǵara almaı:

— Al, endi kórdińder ǵoı. Shaıdy túsirgemiz joq. Skladty ashýǵa bolmaıdy. Shyǵyńyzdar, dúkendi jabamyn, — dep esiktiń aýzynda tur.

Ospan da sonda eken. Jurtty dúkennen shyǵaryp, «Aı, osynyń túbinde bir kákir bar-aý», — dep Totaıdy jeke ortaǵa alyp qystyq.

— Jurtta ne jazyq bar? Qanshama jerden aryp-talyp ákelgen dúnıeni nege satpaısyń? Qazir skladyńdy ashyp, shaı, kezdemeni túsir. Ákeńniń maly emes. Úkimettiń dúnıesi. Jurt alsa, aqshasyna alady. Tálkekti qoıyp, ash.

Aýdannan habar keldi dep syltaýratpa, ásheıinde bir ashsań, bes kún jabyq turady dúkeniń. Seni qýý kerek olaı bolsa, — dep jan alqymǵa alyp ek, balanyń kózi jasaýrap, shynyn aıtty.

— Aǵataılar-aý, mende ne jazyq bar? Túnde selponyń bastyǵy men Qarekeńniń ózi kelip, japtyrdy. Eshkimge aıtpa dep edi. Endi meni óltiredi ǵoı.

— Nemene, seni óltiretin qasqyr deımisiń olar. Odan da bultaqtatpaı durystap aıt. Qane, ne dedi olar, — dep shopr Ospan men keńirdek Ospan Totaıdy qysa tústi.

— Al endi, men aıtaıyn. Biraq sizder tisterińizden shyǵara kórmeńizder. Osy jerde qalsyn.

— Al jaraıdy, shyǵarmaıyq. Osy arada qalsyn.

— Túnde Tasqaıyr aǵaı men basqarma uıyqtap jatqan jerimnen oıatyp alyp, skladqa ákeldi. Qarekeńniń aqshasy mundaı kóp bolar ma, kishkentaı qol sandyǵy aýzy-murnynan shyǵady. Tasqaıyr aǵaıda onsha kóp emes eken. Eki túıeniń júgin ekeýi tik kótere satyp aldy. Aqshalaryn dúkendegi jáshikke saldyrdy. Skladta bir-aq túıeniń júgi qaldy. Ony jurtqa bólip satarsyń dep tımedi. Ondaǵynyń kóbi shaı, kezdeme joq. Qarekeń qalǵan aqshasyna búkil shelek, legenderdi túgel satyp aldy. Sosyn Tasqaıyr aǵaı, endi esikke blomba sal, aýdannan búgin keldim, qashan habar bolǵansha dúken ashylmasyn dedi petrebsoıýz. «Al endi muny eshkimge tisińnen shyǵarma, basyń ketedi», — dep ózi kórshi kolhozǵa júrip ketti.

Biz ań-tańbyz.

— Munysy nesi?! Bular jyndanǵan shyǵar, — dep dal boldyq.

— Joq, olar jyndanǵan joq. Qarabet Jálel degen balasyna áperýge Omby jaqta bir saýdagerdiń qyzyna quda túsip júr degen. Dáý de bolsa myna dúnıelerdi sonda toǵytyp, qymbat baǵamen satqyzady áli, kór de tur, aıtqanyń keldi dersińder, — dep keńirdek Ospan, sala qulash moınyn sozyp, kózin syǵyraıta qarady.

— Myna sózińniń jany bar eken. Rasynda da osy Qarabet keıingi kezde sebkraıǵa kóp barǵyshtap júr. Jasyryn júrip saýda da jasaıdy deýshi edi.

— Qoı, onda shaı men matany alsa da, ana temirlerdi dańǵyratyp qaıtedi, irbit jaba ma? — deıdi shopr Ospan.

— Áı, rasynda da onysy qalaı? Ózi qansha legen, qansha shelek aldy, — dep Totaıǵa qaradyq.

— Qanshasy ne kerek? Áıteýir, Qarabet eń sońǵy tıynyna deıin salyp, bosaǵadaǵy úıýli turǵan shelekterdi túgel aldy ǵoı.

— Sońǵy aqshasyna deımisiń? Aı, aıtsa da, aqshaly eken-aý ózi. Shanaǵa teńkıte artqan mataǵa jetip júrgen bul baı boldy.

— Baılyǵy turypty ǵoı. Ana temirlerdi qaıtedi deımin.

Biz osylaısha basymyz qatyp, jumbaqtyń túıinin sheshe almadyq.

— Endi ne de bolsa artyn kúteıik. Áıteýir osynyń túbi shıki, bir kákir bar, — desip Totaıdy arqaǵa qaǵyp, úıdi-úıimizge taradyq.

Araǵa kún salmaı-aq jumbaq sheshildi.

El ishinde gý-gý áńgime. Ósek jata ma?! Gazet, radıo bolmasa da, aýdandaǵy habar ókil kelmeı-aq sart ete qaldy. «Aqsha ózgeripti, aqsha. Jańa aqsha shyǵypty», — desip bala-shaǵaǵa deıin shýlasyp ketti. Artynsha ókil de jetti. Bári ras: ózgeripti.

Sklad bir jumadaı jabyq turdy. Aýyl adamdary basqarma úıiniń esigin bosatpaıdy. Dúnıeniń bári osy úıde, «biz qańsyp otyrǵanda, senderge qoıý shaı qalaı batady», — dep Qarabettiń áıeli Jámishtiń qulaǵynyń etin jeıdi. O baıǵus qaıtsin. Kórshi-kolańyna áshmúshkelep shaı ustatyp shyǵaratyn kórinedi. Qarabet shý basylǵansha jym-jylas qashyp ketipti.

Biraq, qashanǵy qashyp júrsin. «Urynyń quıryǵy biraq tutam» demekshi, kóp uzamaı qaıtyp keldi.

Artynsha zert júrdi. Sory qaınap selponyń bastyǵy Tasqaıyr tórt jyldy arqalap kete bardy. Totaı bala da alty aı qara jumys alyp, totıyp qaldy. Qarabettiń murty da qısaıǵan joq. Sot aldynda turyp: «Men qaıdan bileıin, Tasqaıyr alyp qal degen soń, talaı jyldan beri jınap júrgen mańdaı terimmen tapqan aq adal aqshamdy túgel saldym. Onda da kóbin ózi aldy», — dep, selpo bastyǵynyń moınyna «móldiretip» salyp, miz baqpaıdy. Tegi kúıeý balasynyń kúshimen de qalǵan bolýy kerek.

Biraq ol «Jańa talapta» qala almady. Burynnan-aq zyǵyrdany qaınap júrgen kolhozshylar kóp uzamaı ornynan túsirdi. Qarabet jaı ólgen be?! Bir túnniń ishinde aýyldan kóship, «Maljan aǵashynyń» baýyryna baryp, beketshi boldy. «Postoıalyı dvor» kolhozdiki. Qarabet bolsa kolhozda múshe. Jolaýshylardyń kóligine kolhoz shop shaýyp, úıip beredi. Malyn maldap, janyn jandap, saýdasyn jasap, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq jata berdi.

* * *

Iá, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq jata berip edi. Tap mynadaı alasapyran bolar degen oı úsh uıyqtasa túsine engen be? Adamnyń eki kózi — birde dos, birde jaý. Keń dúnıeni shyraǵdandaı jaryq etip, alysty da, jaqyndy da kórsetetin eki kóz. Jıǵan-tergen múlkińdi aldyńa ákep, endi soǵan toıymsyz etetin de sol eki kóz. Kózsiz soqyr da toıymsyz bola ma eken? Áı, olardyń da toıymsyzy bolar-aý. Sonda toıymsyz — kóz emes, nápsi bolar. Iá, nápsi. Nápside qanaǵat joq. Qanaǵatsyz nápsi — ishtegi jegi kúrt. İshti úńgı-úńgı úlkeıip, aqyry sol jegi qurt búgin syrtqa tesip shyǵyp, endi qara basyn jalmaıyn dep týr. O, fánı jalǵan dúnıe birde betin...

Qarasaıdyń oıyn qarlyǵa shyqqan adam daýsy bólip jiberdi. Tereń apannan shyqqandaı ólýsirep estiledi. Bul kezde tań sútteı aǵaryp, qalyń qarǵa bókken mıdaı dala alaqanǵa salǵandaı tegis kórinetin. Daýys alystan emes, jaqynnan shyqqan eken. Joldyń oń jaǵynda myqyraıǵan megejin qyrqa bar edi. Mashına óte bergende, qyrqany asyp túsken tar joldyń boıymen eńgezerdeı adam kóterildi. Arqasynda taǵy bir adam. Betegeden bıik jalǵyz qýraı kórinse záre-quty qalmaı, kirerge jer taba almaı otyrǵan Qarasaıdyń kózi sharasynan shyqty. Tap qazir jaǵasynan shap berip ustap alardaı myqshıyp, qobdıdyń baýyryna kirip barady.

Biraq qyrqaǵa ólýsirep shyqqan adamda ál joq. Qarlyǵa aıqaılap, qolyn bir-eki erbeńdetti de, arqasyndaǵy adamyn jerge túsire salyp, jan dármende joldy qıǵashtaı kesip júgirdi. Qaıbir júgiris? Eki-úsh attap omby qarǵa etpetinen túsip, qala berdi.

Kabınadaǵylar japandaǵy paqyrlardyń daýsyn da estimedi, ózderin de kórmeıdi. Mashına qatqaq qardy syqyrlatyp zýlap keledi. Kóz kórim jerge uzaǵanda baryp, alysta buldyrap qalǵan eki noqattan kózin almaı, Qarasaı «ýh» dedi. Ol álgi adamnyń Derágın ekenin jazbaı tanyǵan edi. Tek arqasyndaǵy adamnyń Halel ekenin tanymady.

Biraq, tanysa da Qarasaıdyń shoferge belgi berer túri joq. Halel túgil, ákesi tirilip kelip: «ólip baram» dese, qaıyrylyp baryp sý tamyzbasy haq. Bar armany — jalǵyz úıge tez jetý. Endigi qalǵan ómirindegi qyzyq ta, qara aspandaı basqan zildeı aýyr taǵdyrdan aıyǵar em de sol qol sandyqtyń ishinde. Oǵan deıin aman jetse, ar jaǵy ońaı. Taban astynda zym-zıa joq bolý. Qol sandyq — Qarasaıdy ushyratyn da, astyna alyp jasyratyn da sıqyrly qanat. «Odan basqa týys ta, jaqyn-juraǵat ta, janashyr joldas ta joq.

Á, Aǵaısha she? Tasta ony, jan murnynyń ushyna kelgende ondaı aıaqqa oralǵy masyldyń buty bes tıyn... Biraq onyń da jınaǵan qyrýar dúnıesi bar emes pe? Amalyn taýyp ony da qymqyra ketse!..»

Qarasaı kóp úıge burylar joldyń múıisinde túsip qaldy. «Maljan aǵashynyń» baýyryn jıektep úıine tóteleı tartty. Tolassyz soqqan keshegi boran omby qardy úıirip ákep shoq aǵashtyń alqymyna tyǵyp tastapty. Keı jeriniń beti tobarsyp, keı tusy áli qata qoımaǵan qalyń qar aqsaq oıylyp keledi. Artynan ańshy qýǵan arlansha jaltaqtap júregi alyp ushqan Qarasaıdyń qazirgi oıy da aqsaq oıylyp keledi. Bir oı: «Bul ýaqytta Aǵaısha shyrt uıqyda jatyr. Esik qaǵyp oıatqansha, albar jaqtaǵy sańylaýdan jylt ete qal da, qoranyń buryshyndaǵy kómýli sandyqty alyp, zym-zıa zytyp otyr. Seniń munda kelgenińdi de, qaıda ketkenińdi de eshkim sezbeı, qýǵynshy bolsa izińnen adasady. Onyń ústine, oıatamyn dep júrgende, syra-pyra izdegen áldebireý otyrsa, ózińdi-óziń ustap bergeniń ǵoı», — dese, ekinshi oı: «Qoı, Aǵaısha az kún bolsa da dámdes boldy. Baltyry besikteı ul ne aq maraldaı qyz búıirin túrtip ishte jatqanda oǵan bildirmeı ketken qalaı bolar eken. Jáne ol Jámish emes, kórbala bop ósken. Erteń kim biledi, sebkraıǵa syımasa, qyrym men qytaıǵa ketýge týra keler. Sonda Aǵaıshadaı áıelder masyl emes, asyl, serik qana emes, jolshyń, basshyń bolady. «Jalǵyzdyń aty shyqpas, jaıaýdyń shańy shyqpas» — mundaıda aqyl qosar qasyńda bireý bolǵanǵa ne jetsin». Qarasaı osy ekinshi oıǵa tirelip toqtaǵandaı bolyp edi, úıge jete bere qaıta aınydy. «Osy men ne dep kelem? Ábden esimnen aljasqan shyǵarmyn. Qaıdaǵy bir joldan qosylǵan joldaıaqtyń ishindegi balany oılaǵanym ne? Ol ósip kósegemdi kógerte me? Ol túgil syryqtaı azamat Haleldiń ózi ne istep ketti? «Baıtal shaýyp báıge almas». Ǵumyr boıy bireý arqasyna salyp asyraǵandaı osy qatynǵa qaraǵanym ne? Oǵan salǵan kúndi ıtke tastasa bolmaı ma? Odan da amalyn taýyp onyń dúnıesin de .qolǵa túsireıin. Aqsha artyqtyq etpeıdi» degen joldaǵy pıǵylyna qaıta aýdy.

Biraq úıine taıana bergende bastaǵy oı irigen bózdeı jyrtylyp, byt-shyty shyqty. Bıik qaqpa ańqıyp ashyq jatyr. Esik aldynda beısaýat iz joq. «A, Aǵaısha oıanyp qalǵan eken. Endi ne de bolsa syr bildirmeý kerek», — dep esiktiń tabaldyryǵyn asyp úıilgen qalyń qardy attaı bergende, qabyrǵasyn boran sylap tastaǵan meńireý tapal úı dúr silkingendeı boldy. Aıaq syqyryn estip, qyzyl qasqa sıyr taıynshasymen qosyla móńirep jiberdi. Ashyqqan maldyń úni. Qarasaı kirgende bas jibin súıretken sıyr shańyraq múıizi deldıip, kózi sharasynan shyǵyp, úrikken kıikteı aldynan shyǵa. keldi. Qarasaıdyń júregi sýyldap, óz-ózinen úreılenip, úlken úıdiń bosaǵasyna basyn suqqanda kóziniń aldy qaraýytyp ketti. Úı ishi qańyraǵan bos. Kereýet, júkaıaqtardan basqa tuldyr joq. Bólme ishi azynap. ulyp tur. Tereze qyraýy eki eli. Úı ishinde alaı-túleı boran soǵyp, búkil asyl zattarmen qosa Aǵashkany quıyndaı tik kóterip, ýildep turǵan jabýsyz pesh moınynan sýyryp alyp ketken sıaqty.

Qarasaı atyp shyǵyp qoraǵa júgirdi. Qabyrǵaǵa súıeýli úshkir kúrekti jolda ilip alyp, túkpirdegi buryshqa keldi. Týra tapty. Topyraǵy bosap qalǵan sıaqty. Qarasaı jyndanǵan azbansha kózi qantalap, topyraqty karta boratty. Túbine jete bergende tórt búkteýli qaǵaz ilikti qolyna. Odan basqa dym da joq.

Qarasaı qoranyń syzyna shońqıyp tizerleı ketti. Jer taıanyp otyr. Kózinde jas. Ashýdan, yzadan, kúıinishten shyqqan ashshy jas. Es bilip, eseıgeli tuńǵysh ret ishin órtep aǵyl-tegil aqqan mol jas. Mańdaıyna basqan Jáleli jardan qulaǵanda shyqpaǵan bezer jas. Birese qos judyryǵymen eki shekesin mıy túserdeı solqyldata urady. Birese kórdeı qarańǵy qora túkpirinde esalań adamdaı eki qolyn kókke sozyp, áldeneni qarmalaıdy. Biraq qolyna iliger dáneme joq. Sary jezben aıqysh-uıqysh beldegen toqpaqtaı qol sandyq ushyp barady. Ómir boıy jınaǵan bar dúnıe-múkámmal birge ketti. Toqpaqtaı qol sandyqtyń ishinde júzdegen qara ketip barady. Quıryq-jaly kúzelgen, astaýdaı semiz jylqylar kisinep barady. Quıryǵy tegenedeı atan qoılar mańyrap barady. Jelini butyna syımaı, shatqaıaqtap qalǵan mama sıyrlar yńyranyp barady. Bári-bári ketti.

Endi bir sát Iapıshkına qol sandyq emes, júregin sýyryp áketkendeı yńyrsyp, Qarasaı bir jambasyna qulaı berdi. Kúbideı domalap, jer tyrmalap, óz keýdesin ózi soǵady. Júreksiz qalǵan qýys keýde bos bóshkedeı dúńk-dúńk etedi. Álden ýaqytta, qasqyr talaǵandaı býyn-býynnan ál ketip súıretile basyp, Qarasaı ashyq qaqpaǵa keldi. Aǵashka baratyn jerin aıtyp ketkendeı, endigi úmitti alaqandaı qaǵazdan izdedi. Árpi shala saýatty bolǵanmen sózi saýatty jazylǵan dymqyl sýyq qaǵazdy ashyp oqydy. Biraq Qarasaıdyń kózi buldyrap kórer emes: «Sen ótkerilgen borsyq bolsań, men ákki túlkimin. Sen qalǵan ómirińe jeterlik sabaq alǵanyńa raqmet aıtarsyń. men qalǵan ómirime jeterlik azyq alǵanyma raqmet aıtaıyn. Qosh. Aǵashka...»

Qarasaı aıaǵyn súırete basyp dalaǵa shyqqanda, ishine muz tastap jibergendeı boldy. Esik aldyna gúr etip toqtaǵan jeńil mashınadan lyp etip Qosımanov tústi. Daladaǵy bar aıaz betine jınalǵandaı yzǵar shashyp, eki kózi mańdaıdy tesip jibererdeı qadalyp, Qarasaıǵa jaqyndaı berdi.

* * *

Raıhan yńyldap óleń aıtyp keledi. Aqan seriniń ataqty «Syrymbeti». «Aýlym qonǵan Syrymbet salasyna» dep náshimen baıaý bastady da, odan arǵy sózin aıtpaı, tek ánge basyp, mashınamen birge teńselip keledi. Bir shýmaǵyn yrǵaǵyna keltire aıaqtap, endi ekinshi shýmaǵyn bastaı bergende, qasynda otyrǵan Morgýn ilip ala jóneldi. «Lashınǵa laıak karagýmaı-áı...» Úni kúmbirlegen, zvoty keń jigit ádemi barıton daýsymen shyrqaı saldy. Raıhan da daýsyn shyǵara ilesip ketken. Mánerine keltirip tolqyta shyrqaǵan áıeldiń jumsaq, jińishke úni men er adamnyń qoıý qońyr úni tar mashınanyń ishine syımaı lyqsyp, shymyrlap shyǵyp aq qarǵa bókken jazyq dalanyń ústinde qalyqtap bara jatty. Raıhan toqtaǵan joq. Óleńniń aıaǵyna deıin aıtty. Bir kezde «Syrymbetti» ákesi Sultan súıip aıtatyn. Qandaı jıyn-toıda kópshilik eń áýeli osy óndi aıt dep qolqa salatyn edi-aý. Bertin kele ekinshi ákesi Kúrgereı úırenip alyp, qosylatyn boldy. Ánge shorqaqtaý bolsa da, kúndeı kúrkiregen jýan daýsymen gúrildegende, estigen jurt Sulý murt pen Kúrgereıdi tamsana túsip tyńdaıtyn. Endi, mine, sol ánge Morgýn qosylyp otyr.

Án aıaqtalǵanda, baǵanadan beri mashına júrisin baıaýlatyp, sál yrǵap qalsa qabaq shytyp, barynsha qaıyqtaı syzyp kele jatqan Jantas art jaǵyna jaltaq-jultaq qaraı beredi. «Taǵy da aıta túsińizder! Túh, qandaı ásem án edi. Qosyla shyrqaǵanda tipti ádemi eken», — dep, talaı ret estise de, búkil qan tamyryn qýalap, óne boıyn balqytqan Syrymbetke qumar kóńilden, sulý ánge jeńsik kóńilden týǵan qaras. Án aıaqtalsa da, ortasynan short úzilip qalǵandaı ókinip, qaıta jalǵasa eken dep otyr.

Endi bir kezde Raıhannyń esine búro túsip, óz-ózinen oıǵa ketti. Bir eli túbiti burqyraǵan mol, qońyr shálisiniń ushyn aǵytyp, bos tastap, áldenege yrza kóńilmen, beti bal-bul janyp, jymıyp otyr. Qyzyly juqaryp, suıyla bastaǵan aqsha bettiń ushyndaǵy shuńqyry da tereńdep, kúlip otyrǵan tárizdi.

«Tyńnyń bir jylǵy ómirin qorytyndylaǵan aýdandyq partıa komıtetiniń búrosy óte qyzyqty ótti. Birinshi bolyp Morgýn baıandama jasap, sovhoz jumysy týraly esep berdi. Odan keıin basqa sovhozdyń dırektorlary, Raıhan shyǵyp óz sovhozdarynyń keleshek jospary týraly, jalpy tyń ómirindegi qaısybir qajetti máselelerdi ortaǵa sala sóıledi. Buǵan deıin aıtarlyqtaı talas bolmaı, otyrǵandar shyn oılanyp, tolǵanyp sóılep edi, birinshi sekretar Dosanov kún tártibiniń ekinshi máselesi — eń ozat sovhozǵa aýyspaly qyzyl tý berý jóninde shaǵyn baıandama jasap, qyzyl týdy «Qaıyńdy» sovhozyna berý týraly uıǵarymdy ortaǵa salǵanda, ekinshi sekretar Alagózov ornynan atyp turdy. Jasy alpysqa taqaǵan Alagózov bylaı qaraǵanda qyryqtardyń ishindegi adam sıaqty qımyly shıraq, kóp bastyqtarda bolatyn qaryn da joq. Qaryn bolmaǵan soń buǵaq ta joq. Shashyn ómir boıy boks etip qysqa aldyrady. Mańdaı shashy balalardyń kekili sıaqty. Qorasannan qalǵan sırek daǵy bar eki beti pyshaq janyǵandaı. Tek bet súıegi ǵana iri, terisin jyrtyp jibererdeı shodyraıyp týr. Osy túrine qaramaı susty. Sharýashylyq sońynda júrgende bireýge kúle qarap, áste ezý tartqan pende emes. Ómirinde ne kýrort, ne demalys degendi bilmeı, tańnyń atýy, kúnniń batýy jumys sońynda júredi de, basqalardyń da solaı bolýyn qalaıdy.

Ol qolyndaǵy bir top qaǵazdy kótere turdy.

— Joldas Dosanov, sizdiń «Qaıyńdy» sovhozyna tý berýińiz jón. Biraq, bul tý — sovhoz jumysynyń ystyq-sýyǵyna kúıip, eńbek etip júrgen eńbekshi, jumysshylarǵa beriledi dep, aıqyndaı ketińiz. Al, Raıhan Sultanovnanyń orynsyz isterin osy búroda áıgileýimiz kerek. Raıhan Sultanovnanyń kemshilikterin moıyndaýymyz kerek.

Dosanov shydaı almaı, myrs etti:

— Nureke, ol jóninen kelisken sıaqty edik qoı. Aýdan boıynsha eń ónimdi astyq alǵan jer «Qaıyńdy». Oraqty eń buryn bitirip, memleketke eń aldymen jospardan tys astyq quıyp úlgergen «Qaıyńdy». Alǵash ret bes prıseplen júrgen Ospan Jylqaıdarovtan keıin úsh, tórt normamen jumys istegen búgingi aýdanymyzdyń ozattary Kýzmenko, Atamanchýk, Popov, Taljanovtar sıaqty shoferler sol «Qaıyńdydan» shyqty. Qurylys jaǵynan eń aldyńǵy qatarly sovhoz — «Qaıyńdy». Tuńǵysh ret aq tasty paıdalanyp, ekonomıkalyq jaǵynan da, eńbek ónimdiligi jaǵynan da utqan sovhoz — «Qaıyńdy». Týdy sovhoz eńbekshileri úshin beremiz degenińiz óte oryndy. Biraq, Raıhan Sultanovnany sovhoz eńbekshilerinen bólip alyp, jeke kinálaý — tap bul arada logıkaǵa syıa qoıar ma eken?!

— Men jazǵyrsam, Sultanovnanyń moraldyq jaǵyn, ıdeıalyq basshylyǵynyń nasharlyǵyn jazǵyram. Ol, eń aldymen, sovhoz partorgi.

— Ideıalyq, moraldyq jaǵy degenimizdiń ózi eńbek arqyly, sovhoz ómiriniń baılyǵynan kórinbeı me?

— Joq, joldas Dosanov, baılyq pen ıdeıalyq basshylyqta aıyrma bar. Imenno Sultanovnanyń basshylyǵynda. Keshe siz myna qaǵazdarǵa kóńil aýdarǵyńyz kelmedi, — dep Alagózov Qarasaı uıymdastyryp, árkimge jazdyrǵan bir top aryzdy kórsetti. — Mine, osy hattar boıynsha jáne jańa Raıhan Sultanovnanyń sóılegen sózi boıynsha men biraz qarsylyq bildirgim kep tur. Tyńdańyzdar: birinshiden, «Jańa talaptyń» otyzynshy jyldan beri baqqan, ósirgen malyn kolhoz sovhozǵa aýyspaı jatyp talan-tarajǵa salý — eńbekshilerdiń narazylyǵyn týdyryp otyr. Munyń aty jergilikti adamdar men tyńǵa kelgenderdiń arasyna iritki salý, qala berdi jeke menshikti ýaǵyzdaý degen sóz. Ekinshiden, josparlap bergen jerdi túgeldeı jyrtpaı, mal jaıylymy úshin jer únemdeý — búgingi tyń kóterý degen uly uranymyzǵa kereǵar qaıshy keledi. Úshinshiden, Derágın sekildi sovhoz jumysshysyna — tyńǵa kelgen jas komsomolǵa qol kóterý — baısaldy basshylyq isi emes, áperbaqandyq, eger saıası mán bersek, eski feodaldyq bılikti kókseý degen sóz. Komsomoldyq jalynmen, patrıottyq úlken sezimmen, júrek ámirimen kelgen sovettik jastardy muqap, jasqantý degen sóz. Tórtinshiden, Derágın, Taljanov degen jas shoferlerdiń bir-birine qyrǵı qabaq bolyp júrýlerin der kezinde elemeı, komsomol ne partıa organy tarapynan eser etpeý saldarynan, Derágın Taljanovtyń mashınasyn qasastyqpen jandyryp jibergen. Mine, ol týraly búgin hat túsip otyr... Munyń bári Sultanovnanyń ıdeıalyq basshylyǵynyń osaldyǵyn dáleldeıtin mysaldar. Eger eńbekshilerdiń hatyn atústi qarap, mán bermesek, erteń olar joǵarǵy jerge deıin jazady. Ony kórmeı otyrýǵa haqymyz joq.

— Múmkin, eńbekshiler dep otyrǵanyńyz birdi-ekili aryzqoılar shyǵar, — dedi bireý kóldeneńnen.

— Másele onyń sanynda emes, faktysynda.

— Biraq ondaı faktylardy jaqsy nıetten bolǵan is deýge de syıarlyq emes pe, — dep edi Dosanov.

— Olaı bolsa, ony búroǵa qatysýshylar aıtsyn. Múmkin, men túsinbeıtin shyǵarmyn, — dep Alagózov otyra ketti.

Búroǵa qatysqan adamdardyń kópshiligi sovhoz dırektorlary. Olar Raıhannyń sovhoz ómiri jaıyndaǵy keleshek josparlaryna den qoıyp, maquldaýmen boldy. Búro Raıhandy kinálaý ornyna, Alagózovtiń ózin sıpaı qamshylap ketti. Tipti, talaı jyl Ýkraına jerinde eń aldyńǵy qatarly sovhozda dırektor bop kelgen Vagın Alagózovti týra jazǵyra sóıledi. Alpamsadaı iri deneli, alpystarǵa taıanǵan alyp adamnyń arystandaı gúrildep ýkraın aksentimen aýzyn toltyra sóılegen sózi Raıhannyń áli qulaǵynda.

— Joldas Nýrǵale Alagýzovıch, sizdiń Raıhan Sultanovnaǵa artqan kinálaryńyz oılanyp-tolǵanbaı aıtylǵan kileń jazǵyrý bolyp shyqty. Qazir «Qaıynda» sovhozy eńbekshilerdiń turmysy, qurylys, astyq tapsyrý, mehanızasıanyń únemdi paıdalanylýy jaǵynan aýdanymyzdaǵy eń aldyńǵy qatarly sovhoz bolyp otyr. Bıylǵy kúzdiń ózinde júzge jýyq semá kóship kelgen mundaı sovhoz áli joq dese de bolady. Eger bir jyldyń ishinde turǵyzǵan úı sany — mektep, balalar baqshasy, mádenıet úıi bolmasa bala-shaǵasymen kóship keletin adam da az bolar edi. Jumys ıesi kóbeımeı eńbek te ónimsiz bolmaq. Semály adam soqa basty salt adam emes. Ol ornyqty, tıanaqty eńbekshi. Endeshe, osy bir-eki jylda eń basym kúshti jumysshylardyń úı-jaıy, qora-qopsysyna jumsaǵan «Qaıynda» sovhozynyń basshylaryn jazǵyrýdyń reti joq. Sizdińshe adamdar kúzdiń qara sýyǵynda, nóser jaýynnyń astynda palatka, vagondarda jatsa da, olardyń semásy aýzy jaryp jemis te, aq kórmese de japan túzdi qarsy aıyryp tildeı jerdi qaldyrmaı jyrtyp, jospardy oryndasa bolǵany ǵoı. Joq, Raıhan Sultanovnanyń usynysyn oılaný kerek. Otanymyzdy astyqpen baıytý úshin aldymen tyńdaǵy sovhozdardyń ózi baı bolýy qajet. Jerdi baıyppen jyrtyp, mal jaıylymdaryna da kóńil bólgen durys. Tyń jer — ushan-teńiz darıa. Biraq darıany da únemdemeı, ysyrap etseń, laılaısyń, sarqyp alasyń. En dalany kóshege deıin jyrtý, joldas Alagýzovıch, jańa Raıhan aıtyp ketkendeı, jurtty jalań bıdaı kójege qamaý degen sóz. Halyqqa astyq qandaı kerek bolsa, maldyń eti, súti, maıy da sondaı qajet. Sondyqtan másele — Raıhan Sultanovnany búroǵa salýda emes, másele — Raıhan Sultanovnanyń josparyn, oıyn búroǵa salyp talqylaýda. Bul másele — kishi-girim nárse emes, búkil elimizdiń, halqymyzdyń ál-aýqaty jónindegi úlken programma. Endeshe, joldas Nýrǵale Alagýzovıch, tym taýsyla sóıleýdiń arty, keleshekte sóılener sózdi, parasatty oıdy jutatyp almaıyq, — Vagın aýyr denesimen jumsaq, bylǵary kreslony pys etkizip otyra bergende, omyraýyndaǵy altyn juldyz sham jaryǵyna jarq etti.

Dırektor Aıaǵanov asyqpaı, saspaı ár sózin mánerine keltire bappen sóıleıtin adam. Osy joly da mańdaı qyrtystary jıilep, eki shekesi qýshyqtaý, sarǵysh kelgen noǵaı taqylettes júzi sál qyzarańdap, ashýlanyńqyrap turǵanmen ádettegi qalpynan aınyǵan joq.

— Aq tústen góri qara tús buryn kózge túskish, úıtkeni ómirde aq kóp te, qara az. Sol sıaqty aq nıetten, adal pıǵyldan góri, bireýdiń qara nıeti, aram pıǵyly tez kórinedi. Biraq nıet, pıǵyl betke jaqqan kúıe emes, ishtegi jasyryn dúnıe. Ony kórý bar da, kózdi jetkize bilý bar. Kóziń jetpeı turyp kórdim deseń, jańylǵanyń, shyn adaldy aramǵa shyǵarsań, keshpes kúná arqalaǵanyń, — dep bastady sózin. — Alagózov joldas, siz Raıhan Sultanovnanyń isine úlken mán, saıası astar berdińiz. Tym aýyr kettińiz, menimshe. Jańa sóılep ketken Vagın joldastyń bir sózin tirilteıin dep turmyn. Men Býrabaı mańynda ósken qazaqpyn. Bala kezimde óz kózimmen kórdim. Stolypın reaksıasy kezinde sol jerge talaı orys sharýasy koship kelip edi. Saýyp isher sıyry, kólik eter aty bolmady kópshiliginiń. Sol kezde qazaq aýyldary, qazaq kedeıleri batyraqtarǵa qol ushyn berdi. Batyraqtar shóbin shaýyp kómektesse, kedeıler malyn berip qoıan-qoltyq aralasyp ketti. Olardy eshkim zorlaǵan joq. Taǵdyry, maqsaty qosty. Biriktirdi. Al qazir, zaman múldem basqa. Baıaǵy ýaqytta, tarshylyq zamanda syr bermegen meımandos adamdar endi sovhoz maly úshin bul kúnde sóz shyǵardy degenge óz basym senbeımin. Ótirik ári uıat nárse. Mundaı nársege saıası astar berip qýystanýdyń ózi qate. Sultanovnany emes, aryzshyny tekserip bilý kerek. Kim eken ózi. Ondaıdyń inine sý quıatyn ýaqyt jetti.

— Jeke menshikke mal berilsin degen ýkazanıe joq, — dedi Alagózov shydaı almaı.

— Nusqaý degenińiz sol halyqtyń múddesinen týatyn nárse, joldas Alagózov. Ol aspannan jaýar jaýyn emes, — dep Aıaǵanov ta ile jaýap berdi.

Budan keıingi sóılegender de Raıhan Sultanovnany jazǵyrǵan joq. Biraq, áli tyń kóterýdiń ózindik ereksheligine anyq túsine almaı, kóp nársege ázir boljamy jetpeı otyrǵan kópshilik, onyń josparyn túgeldeı maquldaýǵa batyldary jetpeıdi. Tek bárine ortaq, kúmánsyz nárse — Raıhan Sultanovnanyń adaldyǵy. Muny Dosanovtyń sózi dáleldeı tústi, myq shegemen shegelegendeı boldy.

— Men óz túıgenimdi ortaǵa salaıyn, — dep sońǵy sózdi Dosanov bitirdi. Bir istiń baıybyna baryp almaı áste kesimdi sóz aıtpaıtyn. Óziniń mol, aýyr denesindeı salmaqty, ornyqty sekretar egile turyp, qabaǵyn shyta túsip, áldenege keıip sóıledi. — Qazaq dalasyna taraǵan eń úlken indet — sonaý atam zamannan beri silimtigin súıretip, osy kúni óleksesi qalǵan domalaq aryz. Men sizge keshe mundaı aty-jóni joq, anonımno jazylǵan shatpaqtardy ýrnaǵa tastańyz dedim. Kónbedińiz. Eger de aq qaǵazdy qara qaǵaz dep jazǵan aryz bolsa, kózdi jumyp: «Iá, qara qaǵaz eken» deýge bola ma? Partıa organy — halyqtyń kózi, ujdany emes pe?! Endeshe Raıhan sekildi adamdardy kóretin, tanıtyn ýaqyt jetpedi me? Raıhan shyr etip osy qazaq jerine, osy keń-baıtaq dalanyń topyraǵyna túsipti de, Sultan sekildi kedeı qoly jórgekke orap alypty. Kózin ashyp, adam sanatyna qosylam dep umtylǵanda, Maljan sekildi baılardyń tegeýrinin kórip, mazaǵyna qarsy turyp, ashynyp ósipti. Ákeden aıyrylyp jetim qalǵanda, Fedorov sekildi orys adamy baýyryna saldy, qanatynyń astyna alyp, túzý jolynan jańyldyrmady. Keshegi uly ózgeris jyldarynda er jigitshe atqa qonyp, jastardyń kóshin bastap, osy jatqan jalpaq túzge eń alǵash jańalyq ákeldi. Quıqaly jerdi qars aıyryp, birinshi ret traktor saldy. Ózin qundaqtap, terbetken altyn besigin endi ózi terbetýge jaraǵan edi. Súıtip júrgen adamnyń artynan sóz erip, aıaǵyna aryz oralyp, naǵyz kemeline kelgen shaǵynda qapastaǵy qustaı taǵdyr taýqymetin tartty. Asyra silteýdiń azabyn shekti. Aqyry tiri oraldy. Qulynshaqtaı sekirgen jas edi, kóbeń tartypty. Qara shashyn aqqa malyp qaıtty. Aýyr jyldar izi sulý betin aıǵyzdap, aıaýsyz ájim salypty. Sheshe degen atty qursaý ishinde qaldyryp, «máńgi jesirsiń» degen aıaýsyz atty alyp shyǵypty. Ǵumyr baqı perzentsiz qalǵan adam. Onyń endi jalǵyz ǵana perzenti bar. Kókiregine basyp aıalar, júregimen qymtap áldıler bir-aq perzenti bar. Ol senim emes pe?! Sol senimdi Raıhanǵa qalaısha qımaımyz, qalaısha senimnen aıyramyz. Men osyndaı adamnyń boıynan ózgermegen, kemimegen, muqalmaǵan bir ǵana nárseni kórdim. Ol qajyr eken. Eline, jurtyna eńbek eter qajyr. Qajyrynan, qaıratynan tanbapty. Raıhan Sultanovnadaı adamdardyń, aq júrek analardyń topshysyn qaıyryp muqaý úshin, synaý úshin qaı adamnyń júzi batyp, tili barady. Óz basym Raıhandy synaý ornyna, syrlasa bilgen adam elge de, ózine de ushan-teńiz paıda keltirer edi deımin. Onyń bilimi de, aqyl-parasaty da, eli-jurty úshin oılaǵan oıy da zańǵar, bıik. Bıikti tuqyrta bilmeı, kótere bilsek... Iá, tek kótere bilsek...»

— Fedor Vasılevıch, — dedi Raıhan jol boıyna qadalǵan ótkir kózi kúlimsiregen qalpy. — Esińde me, men anada saǵan Alagózov týraly aıtyp em? Jasyratyn ne bar, sonda el basqarýdaǵy partıalyq etıkany, partıalyq prınsıpti durys ustaı bilmeıtin adamdar aramyzda áli kóp-aý dep qynjylyp em. Keshegi otyrystan keıin ol oıymnan qaıttym. Ol bir, ásheıin, talaı jyl boıy basylǵan júdeý kóńilden týǵan suryqsyz oı eken. Endi baqsam, ósken elde parasatty oı ıesi, kemeńger adamdar qandaı kóp edi.

— Árıne bar ǵoı, Raıhan Sultanovna, — dep Morgýn áli kúlimsirep otyryp sóılegen Raıhanǵa qarady. — Biraq, basqa óz aldyna, Alagózov sıaqty basshy adamǵa oı saıazdyǵy, bilim saıazdyǵy, mádenıet deńgeıiniń tómen jatýy úılesimsiz. Ondaı adamdar basqalardan da bıik, joǵary turýy tıis.

— Onyńa qosylýǵa bolady. Áıtse de qazaqta maqal bar, «bir bıeden ala da týady, qula da týady» deıdi. Orystyń «semá ne bez ýrodov» degenine jýyq. Árıne «ýrod» degen balama bul arada kelmeıdi. Basshy adamnyń ózi eń aldymen pende. Mehanızm emes. Onyń da kemshiligi, jetimsizdigi bolatyny zańdy.

— Sonda da, Alagózov sıaqty áperbaqan bolý, joq nársege bola túıtkildenip, túńilý degen, menimshe, úlken basshyǵa qısynsyz.

— Men biraq soǵan renjip otyrǵan joqpyn. Sebebi, tyńdańyz. Alagózov te, Dosanov ta qalyń jurttan shyqqan basshy. Biraq ekeýiniń deńgeıi eki bólek. Alagózov kóp jyl úzdiksiz jumys atqarǵan basshy. Ómir tájirıbesiniń moldyǵyna talas joq. Halyqtyń jaqsy turmysta turý úshin janyn aıamaı, sol úshin ǵumyr boıy tynymsyz eńbek ete berýge jalyqpaıtyn adam. Biraq súıtip júrip ol tek qana jumys basty bolyp, bir jaqpen ketken. Dosanovtaı emes, Alagózov mádenıeti de, bilimi de kele-kele burynǵy ózi shyqqan qaýymnan tómendep qalǵanyn ańǵarmaǵan sıaqty. Qaýymnan tómendeý degen, ýaqyttan, zaman tileginen artta qalý degen sóz. Mádenıeti, bilimi tómen adam jumysqa fızıkalyq qabiletin aıamaı salǵanmen, tvorchestvolyq qabilet kórsete almaıdy. Sol sebepten de ol dármensiz, Dármensiz adam qorqaq. Alagózovtiń jergilikti jerden qajetine qaraı, ómir aǵymyna qaraı sharýashylyqty da batyl beıimdeýge batyly jetpeýiniń ózi osy dármensizdiginen. Onyń ústine, sonaý bir jyldary qyzmet istep, úreılenip qalǵan adam — qazir jaltaq. Bireý ekinshi adamnyń ústinen aryz, shaǵym túsirse-aq, záre-quty qalmaı degbiri qashady. Ol aramdyǵynan emes, jasqanshaqtyǵynan. Qazirgi ýaqyt — jasqanshaq, úrkekterdiń zamany emes, tvorchestvolyq oıdyń zamany. Meniń keshe búrodan qýanyp shyqqanym da sol. Onda jalǵyz adamnyń sózi emes, kóptiń sózi, kópshilik uıǵarymy basym kúsh kórsetti. Jaza basqan, qate túsingen jeke adam bolsa, túzý jolǵa bastaıtyn, baıyppen otyryp uǵyndyratyn, qaǵajý kórsetpeı, aqylmen qaǵatyn kópshilik kúshi beleń alǵan eken. Men osyǵan qýandym...

Raıhannyń sózin Jantastyń úni bólip jiberdi.

— Mynalar kim? Bireýi otyr ma, qalaı?

Bári alǵa qarady. Mashına jaqyndap kep toqtaǵanda tanydy: Derágın men Halel.

Morgýn, Raıhan, Jantastar mashınadan lyq etip tógilip túskendeı boldy. Eńgezerdeı Derágın eńkish tartyp, eki ıini qunysyp, búrisip tur. Ústinde kónetoz kostúmnen basqa lypa joq. Jaq túgi soraıyp, ózi bozarǵan. Kózi de janarsyz. Haleldiń hali odan múshkil. Basa almaı qalǵan jansyz aıaǵy Derágınniń paltosymen oraýly, qymtaýly kúıde jol ústinde shoqıyp otyr.

Ekeýin de jyly mashınaǵa kirgizgen jolaýshylar jalma-jan úsik shalǵan jerlerin qarmen ysqylap jatyr. Morgýn Jantastyń qylpyldaǵan ótkir bákisimen Haleldiń etigin tilip jiberdi. Qurysqan etikke jabysqan kúpteı aıaqtyń túrinen adam shoshyrlyq. Aıazda muzdaǵan kartop sekildi dyń-dyń etedi. Jan joq. Tilingen etikti sypyryp alǵanda sezbep edi. Uzaq ýqalaǵanda baryp, sol jan kirgendeı boldy. Halel aýyrsynyp, qabaǵy tyrjyń etti.

Raıhan Derágınniń betin, jaǵyn qarmen ysqylap-ysqylap jibergende, dobardaı bop isken torsıǵan qulaq ushy qantalap baryp byrs etken. Dombyǵyp, talaýraǵan qulaqtan qara qan saýlap qoıa berdi. Betin qarmen ysqylaǵan alaqan emes, ystyq jalyn sekildi. Týra, ana joly, sklad aldynda jaǵyna sart ete qalǵan shapalaqtaı sezildi.

Biraq ol joly Derágınniń betine zárli ashý teýip edi. Osy on boıyna jyly qan tarap barady. Artqy otyrǵyshqa shalqalaı jatqan Derágınniń basyna túbit shalysyn julyp alyp oraǵanda, Raıhannyń aq qyraý samaı shashy dýdyrap qalǵan. Raıhannyń júzine kózi túsip edi, aıanyshpen qaraǵan ana kózinen móltildegen jas kórdi. Ystyq temir basqandaı kúıip-janǵan Derágınniń betinde de barmaqtaı jas ıegine qaraı domalap bara jatty. Betine tıgen ana qolynyń, qudiretti qoldyń ystyq sharpýyna, qamqor ananyń jyp-jyly alaqanyna shydaı almaı, qaıratty qaısar jigittiń yrqynan tys shyqqan jas.

«Ke-e-shirińiz! Kinálimin. Qorqaq ekemin. Sol úshin uryńyz meni, uryńyz aıamaı» dep Derágın ishteı keshirim surap qaraǵandaı boldy.

Raıhan Derágınge qarap sál ezý tartty. Onyń esine el arasyndaǵy bir mysal túsip edi. «Áıeli urǵan jer o dúnıede qap-qara bolyp ketedi. Anasy urǵan jer tamuqqa tússe de otqa kúımeıdi». «Sen de keshir! Biraq esińde bolsyn, Vasá, ana qolynan daq túspeıdi!» — dedi ishteı...

Raıhandar sovhozǵa taıanǵanda kún de kóterile bergen. Aq qar sylap ketken eginjaıda jypyrlaǵan adam. Ár jerde top-top shoǵyrlanyp, qar toqtatqandar jalpaq jonnyń betinde qaptap júr. Traktorlar sońyna tirkegen úsh buryshty alyp aǵash tilgishpen qalyń qardy josyltyp, qaq aıyryp, japannyń sary dalasyn shımaılap barady. Erteń shyǵar kóktem qamy, erteń kókter egin qamy.

Saqyldaǵan tańǵy aıazda murjasynan tútini tik ushqan sovhoz úıleriniń arasyna jeńil mashına súńgip kire berdi. Kógildir aspan qandaı móp-móldir. Kósile jatqan keń dalanyń aýasy qandaı kirshiksiz taza edi.

EPILOG

Arada on jyl ótti.

Kúz. Jasyl maýytyǵa malynǵan aq baltyr qaıyńdar kúz shapanyn kıgen. Búrisken sary baýyr qańylshaq japyraqtar jel ótinde dirildep, boz qyraýly túnde qalbań oınap úzilip túsip jatyr. Atkópir bop tógilip jatyr. Kún ótken saıyn toǵaı japyraǵynan, qýraı búrinen, sybyzǵy gúlinen aıyrylyp sıdam tartyp keledi. Bıyl bitik shyqqan qalyń egin ústinde jyrtyla aıyrylyp, bótegesi shyǵyp semirgen qus ataýly birtindep jyly mekenge qaıta bastaǵan. Sútteı jaryq aı astynda, sırek qonaqtaǵan aq shýda bult baýyrynda syzylǵan aqqý úni, bir úıir kósh bastap tyraýlaǵan tyrna úni anda-sanda sańq ete qalady. Qus ishindegi áli beıqamy baryldaýyq qońyr úırek pen qarasha qaz ǵana: ný qamystyń ortasyndaǵy jaltyrda dyńdaı balapandarymen jaıbaraqat baldyr súzip shyǵyp taranyp otyrady. Basyn qanatynyń astyna tyǵyp alǵan. Osy jaqta qystap qalatyndaı káperine túk kirip shyǵar emes.

Sondaı bir salqyn aıly tún edi. Shamy samaladaı jaınaǵan úlken qala shetinde kólik kútken adam tas joldyń boıymen zymyraǵan jeńil mashınaǵa qol kóterip toqtatty. Ústindegi kıimi qalyń ájim basqan betindeı júdeý. Mılyǵy tar malaqaıdyń shyqshytqa ǵana jetken tildeı qulaǵy molaq. Kilegeı kózin jańa syǵyraıtyp asha bere sútsiz qalǵan jetim kúshiktiń jarǵaq qulaǵyndaı sholtıyp tur. Kıimi usqynsyz, aryp-sharshaǵan múláıim jolaýshy:

— Qyzyl jalaýǵa baratyn em. Ala ketpeısiń be, — dep ashyq terezeden basyn suqty.

— Otyr.

Jolaýshy qarny qabysqan kóne dorbasyn aıaǵynyń astyna tastap, «Volganyń» aldyna jaıǵasty. Qasqa mańdaıdaǵy aıǵa shaǵylysqan kúmis kıik tórt aıaǵyn birdeı kósilte tastap, qaıtadan oqsha atylǵandaı boldy. Mashına ytqı jóneldi.

Mashınanyń artqy jaǵynda eki adam otyrǵan. Jolaýshy qaraǵan joq. Tiri janǵa ózin tanytqysy kelmeıdi. Bar ǵalamnan urlanyp túnde ushatyn japalaqsha qunysyp, buǵa túsedi. Arttaǵynyń biri:

— Raıhan apa, — degende, aýyr gúrzimen ańdaýsyzda eńbeginen túıip qalǵandaı, búkil óne boıy zirk etti. — Áńgime aıtyńyz, jol qysqarsyn.

Jolaýshy betinen basyp, artyna qaraı almady. Ári namystanyp, ári uıalyp, sileıgen qalpy keıingi otyrǵandardyń áńgimesin amalsyzdan tyńdaı berdi.

Artta otyrǵandar Raıhan men baıaǵy shofer bala Jantas. Jantas qazir bala emes. Otyzdarǵa taıanǵan eresek jigit. Tyń jerde bir jyl shofer bolyp istep, kelesi kúzde Almatyǵa oqýǵa ketken. Ýnıversıtettiń jýrnalıser daıyndaıtyn fakúltetin bitirgen Jantastyń Qyzyl jalaýǵa on jyldan soń, mine, qaıta oralýy. Bul joly shofer emes, jazýshy bolyp oraldy. Eki-úsh juqa kitaptyń avtory endi tyń týraly shyǵarma jazbaq. Ana bir jyldary Kúrgereı qarttyń áńgimesin qumarta tyńdaǵan Jantas endi shamasy kelse, kókeıde qalǵan eski jyrdy qaǵazdyń sony betine túsirmek. Bul kezde Kókshetaý obkomynda isteıtin Raıhan Jantasty keshe poezdan kútip alǵan. Uzaq jyl kórmegen óz balasyndaı Jantaspen saǵynyp tabysyp, búgin sonyń tilegimen burynǵy sovhozǵa birge shyqty.

— Oqýǵa túskeli basqa oblystarda boldym. Biraq bul jaqqa kelýdiń sáti túspeı-aq qoıdy. Qatty saǵynyppyn, Raıhan apa!

— Árıne saǵynasyń. On jyl kórmegen sen túgil, jıi baryp turatyn meniń ózim bir aı kórmesem, jalǵyz qalǵandaı óz-ózimnen qulazyp qalamyn. Keshe ǵana kózińniń aldynda qalanǵan úıler, jyrtylǵan ár kletka jer, keshe ǵana dop qýyp júgirip júrgen balalar, sovhoz adamdary — bári, bári ystyq.

— Iá, aıtqandaı, sovhoz adamdary demekshi, qazir burynǵy men biletin jigitterden kimder bar? Burynǵy sovhoz dırektory qaıda?

— Fedor Morgýn basqa jerge aýysqan, estigen shyǵarsyń. Selınogradta úlken qyzmet atqarady. Sen biletin jigitterden Halel qazir bas ınjener.

— Halel?

Aldaǵy jolaýshy da «Halel?!» dep, artyna jalt buryla jazdady. «Aqbópe qaıda? Dıka qaıda? Jámish ne kúıde, tiri me?» degen suraqtar tizbektele qaldy. Biraq suraı almady. Ózin zorǵa tejep otyr.

— Iá, Halel. Óziń ketetin jyly aýyl sharýashylyq ınstıtýtyna oqýǵa túsip, syrttaı bitirgen. Qyzyl jalaý aýdanyndaǵy eń syıly adamdardyń biri. — Raıhan Haleldi uzaq áńgime etti. — Minezine kórki saı, bilimine aqyly saı, baısaldy, degen el aǵasy jigit boldy. Qazir balaly-shaǵaly, úıli-barandy. Burynǵy jalǵyz úı turatyn jerge sovhoz alty bólmeli osobnák salyp bergen. Keleshekte sovhozǵa dırektor bolýǵa laıyq adamnyń biri — osy Halel. — Jolaýshynyń beti jybyr etti. — Odan keıin, Ospandy — shopr Ospandy bilesiń ǵoı. Ol áli kúnge deıin shofer. Búkil oblysqa aty belgili shofer. Depýtat, Eńbek Eri.

— Ol kisiniń jubaıy qaıtys bolyp edi. Áli úılengen joq pa?

— Úılengen.

— Ol kimge úılendi?

— Aqbópege...

Jantas ta, beıtanys jolaýshy da demderin ishinen alyp otyryp qaldy.

— Iá. Aqbópege. Átteń, kezinde oqymaı qalǵan. Áıtpese Aqbópe qazaq qyzdarynyń ishindegi keýdesindegi oty bar, naǵyz aýzynan jalyny shyqqan ótkir, alǵyr qyzdardyń biri. Az ýaqyttyń ishinde tynymsyz júrip mehanızasıa mektebin bitirip aldy. Burynǵy zavgar Morozov qazir sovhozda qurylǵan avtobazanyń nachalnıgi. Aqbópe sonyń qaramaǵynda, eki júz mashınasy bar garajdyń dıspecheri.

— Al baıaǵy Rýdakova Tamara ma edi, Rýbsova ma edi, ol qaıda?

— Rýbsova ǵoı. Ol qazir sovhozda. Eki jyldaı komsomol komıtetiniń sekretary bolyp júrdi de, úshinshi jyly joǵarǵy partıa mektebine oqýǵa tústi. Alagózovti bilesiń ǵoı.

— Raıkomnyń ekinshi sekretary emes pe?

— Iá, sol Alagózov osy sovhozǵa partorg bolyp kelgen. Byltyr pensıaǵa shyqty. Tamara qazir sonyń ornynda.

«Apyraı, ó, — dep Jantas tańdanyp otyr. — On jyl degen bylaı qaraǵanda az ǵana ýaqyt sekildi. Zymyrap óte shyǵady. Biraq osy on jyldyń ishinde sovhoz qalaı tez ózgergen, keshe ǵana biri traktorda, biri mashınada júrgen adamdar qalaı tez arada el basqaryp ketken. Búgingi jastar tez kóterilgen balaýsa quraq sekildi-aý. Men bir-eki shaǵyn kitap jazǵanǵa dúnıeni tyndyryp tastaǵandaı tóbem kókke bir-aq eli tımeı júr. Halel, Tamaralardyń eńbegi odan kem be?! Joq, artyq. «Alýan-alýan júırik bar, áline qaraı shabady». Tegi áline qaraı shaýyp júrgen men bolarmyn. Qalada júrip Alataýdyń baýyryndaǵy gúlder men parktaǵy qyzdardy jyrlaǵannan basqa ne tyndyrdym. Mahabbat, mahabbat dep shýmaq-shýmaq óleń jazamyz. Myna otyrǵan Raıhan apaıdyń, Haleldiń, Tamaralardyń eline, jerine degen ystyq mahabbaty qaıda?! Joq, endi men de shyn jarysqa tústim».

— Apyraı, á, — dedi Jantas, — Alagózov osy sovhozǵa kelgen eken ǵoı. Minezi tik, shaıpaý adam edi-aý. Mundaǵy adamdarmen úılesip kete aldy ma?!

— Úıleskende qandaı. Alǵashqyda burynǵy qalpynan tanbaı, jurtty tek buıryq, ámirmen jumsap sovhoz ómirine kóndige almaı júrdi de, artynan kópshilikpen ortaq til taýyp, kimniń jerin jerleseń, sonyń sýyn sýla degendeı, sovhoz jyrtysyn jyrtatyn naǵyz qamqor basshy bolyp shyqty, — dep Raıhan ótken bir oqıǵany esine alyp kúldi. — Saǵan osyndaı detaldardyń bári kerek, Jantas. Tyńdaı ber. Men bir qyzyq jaǵdaıdy aıtaıyn... Qyzyl jalaýdyń óndiris basqarmasynda júrgen kezim. Alagózov úsh kún sabylyp, meniń kabınetimniń esigin bosatpaı qoıdy. So joly bir tyǵyz sharýa bolyp, Alagózovti qabyldaı almadym. Tańnan kútip, esik aldynda qadalyp otyrǵan Nurekeń úshinshi kúni menimen birge kirdi ishke. Shala uıqy adamda on bola ma, jaǵynyń túgi shyǵyp, kúreń túsi qara qoshqyldanyp, tútigip alypty. Onyń ústine sol jyly eginniń nashar shyqqan jyly. Oraqta júrgen adamnyń qabaǵy qatyńqy bolady ǵoı.

— Raıhan Sultanovna, — dedi otyrar-otyrmasta yzbarly únmen. — Úsh kún boıy sizben tildese almaı qoıdym. Bul ne? Sharýashylyq mekemesi me, álde búrokrattardyń mekemesi me?

Ashynǵan adamnyń sóziniń jany bar. Áıtse de ádeıi qabaǵymdy bermeı otyrmyn.

— Siz mekemeni teksere keldińiz be, álde sharýashylyq jaıymen keldińiz be? Ne aıtaıyn dep edińiz? — dep men de jibimedim.

— Aıtarym sol — endi sovhoz elevatorǵa astyq quıa almaıdy.

— O ne degen sóz? Qansha quıdyńyzdar? Josparlaryńyz qansha edi?

— Jospar, jospar, — dep Alagózov ári qaraı eshteme aıta almaı tyǵylyp, býlyǵyp qaldy. Qabaǵy qars jabylyp, keıip otyr. — Jospar degen egin ormaı turyp aıtylǵan kóktemdegi ýáde. Biraq oǵan bıyl kún raıy jiberdi me? Jaz boıy jaýyn bir tambaı, qara jerdi qýartyp, qyltıyp shyqqan bıdaıdy qýyryp tastamady ma? Endi mine, bir aı boıy tynymsyz jaýǵan qara jaýyn es jıǵyzar emes, bolmashy eginniń ózin jıǵyzbaı tur. Qalǵan astyq endi kóp emes. Kelesi jylǵy tuqymnan artylmaıdy.

— Tuqymdy zagotzernodan alasyzdar.

— Siz ne aıtyp otyrsyz ózi. Sovhozda istemegen adamnyń sózin sóıleısiz, — dep Alagózov odan saıyn shyjalaqtap qaldy. — Búgin memleket qoımasyna tógip, erteń qaıtyp tasymaldaýdyń ne qajeti bar? Onyń aty eki jumys jasaý degen sóz. Sosyn, sovhoz eńbekshileri erteń nandy qaıdan jeıdi? Jospar óz aldyna. Árkim óz boıyna shaqtap ton pishedi. Endigi qalǵan astyqty sovhoz qoımasyna quıamyz.

— Alagózov, onyńyz bolmas. Josparlaǵan ekensizder, ýáde bergen ekensizder, oryndaısyzdar, — dep em, Alagózov ornynan ushyp turdy.

— Joq, onyńyzǵa kóne almaspyz. Sovhoz qoryn quıýǵa eshkimniń haqy joq. Meıli, sosyn maǵan ne isteseńizder de kóndim. Aýdan basynda otyryp alyp buıryq bergennen basqa ne bilesizder?! Sharýashylyqty ýaqytqa, jaǵdaıǵa qaraı ıkemdeý degen joq, — dep esikke qaraı betteı berdi.

— Nureke, — dep toqtatyp, shydaı almaı kúlip jiberdim. — Siz ózińiz el turmysyn, sharýa jaıyn burynǵydan kóbirek bilip, «tonnyń ishki baýyndaı» bolyp alypsyz. Buryn tek «Jospar, jospar» dep qana turatyn edińiz.

Alagózov te meniń jumsarǵanymdy kórip, kúlip jiberdi:

— Raıhan-aý, onyń ras, — dep moıyndap otyr. — Buryn mıllıard, mıllıard dep, bir sentneri jetpeı qalsa, qur qıǵylyqty salady ekenbiz ǵoı. Qazir qoıan-qoltyq aralasqan soń, kózim qaıta ashylǵandaı boldy. Daqpyrt salyp aıqaılaý ońaı eken de, ony oryndaýǵa eńbek etý qajet eken. Bıylǵy jyl talaı qupıa syrdyń betin ashar. Jıdelibaısyndy izdegendeı tyń jerdi qýalap, asty-ústine keltirip aýdara bergennen góri, jyrtylǵan jerdi baptap, keı jerge dem aldyryp, qysy-jazy tynymsyz jumys júrgizgende ǵana mıllıard bolady eken. Qory mol sovhoz ǵana baı. Qor jınamaı bereke joq.

— Olaı bolsa, endigi astyqty sovhoz qoımasyna quıyńyzdar. Dırektoryńyzǵa aıta baryńyz, josparlaryńyzdy kelesi jyly eki ese oryndarsyzdar, — dep em, Alagózov te mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp, kóńildenip kúlip jiberdi.

Oqýy az bolsa da, kórgeni kóp eski kóz ǵoı. Qazirde sol sovhozda otyryp sharýa jaıyn aqyldasa júredi. Bári aqsaqal tutyp, qurmetteıdi.

— Sonymen, eńdigi partorg Tamara deńiz.

— Iá, Tamara Rýbsova. Joldasy Derágın.

— Derágın? Raıhan apa-aý, ol da túzelip, adam bolyp ketti me? Tamara unatpaýshy edi ǵoı.

— Túzelgende qandaı. Ol buryn da jaman jigit bolmaıtyn. Sál qısyq, qyńyrlaý edi. Bári jastyq qoı. Kópshilik qoıa ma?! Aǵash emes, adam qısyǵy túzeledi. Baıaǵy janǵan mashınany sovhoz jumysshylary qalpyna keltirip edi, ony Derágın aqtaı da bildi. Osy kúni kórseń, buryn ishimdikke salynǵan jigit dep esh oılamaısyń. Jurtqa aqyl aıtatyn eki balanyń ákesi, sovhozda zavgar.

— Apyraı, á, — dep Jantas yrza kóńilmen tańdaıyn qaqty. — Bári sovhoz kadrlary. Bári ilgerilep ósken. Ornynda qalǵan eshkim joq. Dıalektıka zańy degen osy-aý, Raıhan apa.

— Dıalektıka zańy únemi osý, órkendeý ǵana ma, Jantas? Qaısybir óship, joǵalyp ketetinder de bolmaı ma?

— Ol ólgen adamdar ǵoı. Onyń ornyn jańa týǵandar baspaı ma?

— Joq, tirisinde de óshetinder bar.

Alda otyrǵan jolaýshy tiksinip qaldy. Óz atyn ataǵanda kirerge jer taba almady. Biraq amal ne, únsiz tyńdap otyr.

— Mysaly, baıaǵy beketshi Qarabetti umytqan joq shyǵarsyń, — dedi Raıhan. — Sol qartaıǵan shaǵynda ne bop ketti? Qara basyn kúıttep júrgen adam kóptiń shańyna ere almaı, óz-ózinen masqara halge ushyrady. Onyń endigi tirliginde, jer basyp, kún kórgen ómirinde ne qadir-qasıet bar? Óz uly Haleldi, Aqbópeni bylaı qoıǵanda, keshegi qol bala bop júrgen Dıkanyń shıregine tatı ma?

— Aıtqandaı, Raıhan apa, Dıka bar ma? — Jantas tanys adamdaryn estigenshe asyǵyp otyr.

— Bar bolǵanda qandaı. Maqtaýly qurylysshy. Borsheı buryn tamasha semánın: tórt balasy bar. Kýnzıla deıtin áıeli aspazshy. Qazaqsha aıtqanda, shalqyp, tolqyp, kemeline kelip otyrǵan sovhozdaǵy baı adamnyń biri.

— Apyraı, á! — dep Jantas uzaq jyl kórmegen sovhoz ómirin oılap otyryp, qalǵı bastady.

Raıhan keı ýaqyttarda óz-ózinen jalǵyzsyrap, áldeneniń orny tolmaı úńireıip turǵandaı, kóńili omsyraıyp qalatyn kezderi bolatyn. Ózimen birge jasasyp qýanyshyna da, qaıǵysyna da ortaqtas bolar jar qushyp, bala súımeı ótken taǵdyr salǵan zildeı aýyr salmaqty oılap taýsyla kúızeletin. Súıýge, mápeleýge jaralǵan ana júregi ezilip, semá mahabbatyn ańsaǵan shaqtarynda ishteı egilip, qatty oısyrap qalady. Tek álgindeı áńgime aıtylyp, ótken-ketkendi, joldas-joralardy eske alǵanda ǵana qaıta jadyrap, umytqandaı bolady. Ózi qyzmet etken jerdegi bar halyq qurmet tutyp, qoshemetpen qushaq jaıa qarsy alǵanda, el mahabbatyna kóńili ósip, bar aýyrtpalyq esinen shyǵady. Mine, qazir, mashına ishinde teńsele túsip, týǵan jerdiń topyraǵyna jaqyndaǵan saıyn el adamdaryn kóz aldynan asa bir ystyq saǵynyshpen ótkizip otyryp, tátti uıqyǵa endi.

Kózi ilinbeı otyrǵan Qarasaı men shofer jigit qana.

Tań atyp kórim jer anyq kórine bastaǵanda shofer beıtanys jolaýshynyń betindegi jalpaq qara qalǵa qarap qoıyp til qatty.

— Siz Qyzyl jalaýǵa baram dep edińiz. Ótip kettińiz ǵoı.

— Joq, men «Qaıyńdy» sovhozyna baramyn.

Shofer tańyrqaı qarady.

— Qaıdaǵy «Qaıyńdy»? Siz ózi bul jaqqa kópten beri kelmegensiz ǵoı, tegi. Ol sovhozdyń aty baıaǵyda ózgerip ketken.

— Áh, solaı ma? Qazirgi aty qalaı? — dep Qarasaı arttaǵylar daýsymdy estip qoıa ma degendeı sybyrlap sóıledi.

— Qazirgi aty «Sulý murt».

— Sulý murt? — Qarasaıdyń ury kózi jypylyqtap, jigitke qaraı berdi.

— Iá, Sulý murt. Estýińiz bar ma? Ózi de bir keremet adam bolypty ǵoı. Jergilikti jurt osy kúnge deıin aýzynan tastamaıdy. Byltyr sovhoz jumysshylary surap júrip, aqyry sovhoz atyn ózgertip aldy. «Jańa talap» ta ózgerdi.

— Ol bólimshe emes pe edi.

— Joq, qazir ol jeke sovhoz. Mal sovhozy. Onyń aty Kúrgereı.

— Kúrgereı?

— Iá, Kúrgereı! — shofer jigit Qarasaıdyń álsin-álsin qubylyp otyrǵan óńine zer salǵan joq. Tas joldyń boıyna qarap otyryp, sóılep keledi. — Kúrgereıdiń shyn aty Grıgorıı Fedorov eken ǵoı. Sulý murt — Sultan ekeýi osy jerdiń ardager adamdary bolypty desedi... Ómirleri zaıa ketpegen adamdar solar. Attary máńgige qaldy ǵoı, máńgige...

Mashına sovhozǵa kún shyǵa jetti. Qarasaı saǵynyp oralǵan óz jerinen kóz almaı, shyr kóbelek aınalǵan dalaǵa tesile qarap keledi. Ǵasyrlar boıy qalyń káde basqan kóne dalanyń reńi múldem ózgergen. Oıy, qyry tunyp turǵan egin. Anaý kóringen Esdáýlet qystaýynyń tusy emes pe. Odan ármen Sálim shúıgini, esiz qoralar bar edi-aý. Bári jer jutqandaı qaıda sińip ketken? Onyń ornynda shaǵaladaı aq úıler, aldy-artynda ıin tiresken mashınalar — kombaın, traktor. Tegi sovhoz bólimsheleri ne brıgadalar bolar. Batyr-aý, sonaý tóbeden qulaı bere men mundalap turatyn jetim qaıyńnyń ornyna súmbideı sulý aǵashtar ornaı qalypty. Kúzelgen jaldaı túp-túzý. Tegi qoldan ekken-aý. Az jyldyń ishinde adam tanymastaı bolyp, qalaı ózgerip ketken. Tipti qý mekıen túzge aǵash egip, japan túzdi buǵalyqtap, shiderlep tastapty.

Jeti atasynan beri Maljannyń ıeligindegi jerdi óziniń mańdaıyna basqan jerdeı menshiktenetin Qarasaı qazir bóten elde, tanymaıtyn jat jurttyń mekeninde kele jatqandaı bárine tosyrqap otyr. Júreginiń tereń bir qaltarysynda jasyryn jatqan qyzǵanysh ta bar. Óz dalasynyń, óz eliniń qasıetti topyraǵyna bir shybyq qadaı almaı, bir tamshy mańdaı terin tamyza almaı shet qalǵan, dýmandy toıǵa bara almaı toban aıaq bolyp toıtıyp, kópshilikten jyraq qalǵan adamnyń qyzǵanyshy. Mashına qyratqa qylt etip kóterile bergende:

— Ana kóringen «Sulý murt» sovhozy, — dedi shofer bala. Qarasaı ketkende nebary qyryqqa tarta úıi bar sovhoz qazir etek-jeńi keń jaıylyp jatqan qala sıaqty. Terezeleri kúnge shaǵylysqan eńseli úıler anadaıdan appaq jumyrtqasha jutynady. Maljan aǵashy dep atalatyn bir shoq qaıyńdy izdeseń taba almaısyń. Sovhozdyń bir sheti men ekinshi shetine deıin tutasqan máýeli aǵash. Úılerdiń bir sheti «Qyzemshekke» deıin jetip, ekinshi basy baıaǵy Balta aýlynyń jataqtarynan qalǵan eski jurttan asypty. Jáleldiń zıratyn turǵyzǵan «taqıa tóbe» oıana bastady. Qarasaı Raıhanǵa kóringisi kelmeı, kóshege kire beriste, qorjynyn arqalap, túsip qaldy.

Bul arada sýy mol tereń kotlovan bar edi. Soǵan qaraı enteleı júgirgen byqyrlaǵan qara ala qazdar qasynan óte bergen beıtanys adamdy jatyrqaǵandaı qańqyldaı jóneldi. «Qa-qa-Qarasaı keldi, Qa-Qarasaı» degendeı qańq-qańq etip, qus fermasyn basyna kóterdi. Beıqam qustardan basqa, sovhoz shetindegi taý-taý bıdaı úıilgen qyrmanǵa qaraı bettegen jumysshylar, júk mashınasyndaǵy, traktor, kombaın ústinde ketip bara jatqan adamdardyń biri Qarasaıdy elegen joq. Kez toqtatyp qaramady da. Bári óz sharýasyna, óz jumysyna qaraı basyp ketip barady, ótip barady.

Qarasaı uzynnan-uzaq tartylǵan oqtaı túzý kósheni boılaı otyryp, Maljan aǵashynyń tusynan shyqty. Qartaıyp jasaýraı bastaǵan kózin aǵashtyń baýyryna qadap, tórt buryshyn birdeı tintip keledi. Óńkeı shıfrly aq úıler. Jaıpaq tóbeli, albarly óz úıi joq. Japandaǵy jalǵyz úıdi, Qarasaıdyń qara shańyraǵyn búldozermen tik kótere sypyryp tastaǵan. Onyń ornynda jańa qonys — jańa úı. Halel úıi.

Qarasaı az ýaqyt únsiz turyp qaldy. Talaı jyldan beri Maljan aǵashynyń baýyryndaǵy japan túzde tútin tútetken jalǵyz úı — atadan qalǵan eski kóz, kóne jurt edi. Qarasaı elý jyldaı alysyp júrip, aqsúıek ata dástúriniń qalpyn buzbaı, eski dastarqan keneýin ketirmeı kelip edi. Búginde kóne dástúr kóńge aınaldy, eski dastarqan órim-órim boldy. Japandaǵy jalǵyz úıdiń úıindisi de joq. Jalǵyz úıdeı daralanyp jeke bastyń qamymen ómir keshken Qarasaıdyń ózi de qazir tolqyn aıdap shyqqan salyndy sıaqty: ne qyzýy, ne jylýy joq boıynda. Sý sorǵan salyndyda nor de, dom de joq. Qyzýsyz, nársizde mán de joq. Mánsizdi eshkim izdemeıdi, mánsizdi eshkim joqtamaıdy.

Tórinen kóri jýyq Qarasaı qatty kúızelip tur. Alpys jyl jasaǵan ǵumyry da bir, qadirsiz, qunsyz bolǵan sońǵy bir kúni de bir. Esil ómir. Zaıa ketken jasyna qaıǵyryp turyp, tereń kúrsindi: «Elý jylda el jańa. Elin tapqan er jańa. Babyn tapqan jer jańa. Jalǵyz úıdeı jym-jylas, jurnaqsyz qalǵan men dara, urpaq ta joq, dos ta joq, adasqan qazdaı men ǵana», — dep jetim kóńil torǵa túsken totydaı bulqynyp, júregin tyrnap tur...

Bul kezde Raıhan men Jantas sovhoz syrtyndaǵy «Qyzemshektiń» tóbesine jaıaý kóterilgen. Bıik tóskeıde turyp jan-jaǵyna kóz tastady. Appaq kúmisteı shashyn tańǵy samalǵa tosyp, qasıetti dalanyń jupar ıisin meıirlene jutqan Raıhan qyzara shyqqan kún shapaǵyna malynǵan shaǵaladaı appaq sovhoz úılerine masattana qarady. Keshe ǵana japyraıǵan jalǵyz úıli japanda myńdaǵan jańa úıler. Keýdesin kerip, kósile jatqan darqan dala kóptiń mekeni.

— Anaý ortadaǵy eki qatarly bıik úı mektep. Odan arǵy stadıon, balalar baqshasy, emhana, park. Ana bir shettegi qus fermasy, onymen qatarlas sıyr fermasy. Avtobaza, temir-beton zavody, kirpish zavody, — dep qolymen nusqap sanaı bastady.

«Qyzemshektiń» batys jaq betkeıi «Kúrgereı» sovhozynyń jeri de, shyǵysy «Sulý murt» sovhozynyń jeri. Eki sovhozdyń jerin ershikti tóbeniń uzynnan-uzyn shubatylǵan jotasy ǵana bólip tur. Jer jobasyna qarap qońsy aýyldyń shekarasyn aıyryp bolmaıdy. Ekeýi de birdeı. Eki jaq búıirine jarysa kóterilgen qoıý eginniń ár tal sabaǵyna deıin egiz, tańǵy samalǵa sýdyrap jaıqalǵan terbelisine deıin egiz.

«Qyzemshektiń» shoshaıǵan qos tóbesin de bir-birinen ajyratyp bolmaıdy. Qos tóbeniń eń ushyna ornatqan qos zırat ta, zırat aldyna qoıǵan qulpytastar da bir-birinen aınymaıdy. Birinde: «Grıgorıı Matveevıch Fedorov (Kúrgereı)», ekinshisinde: «Sultan Omarov (Sulý murt)», — dep jazylǵan jazýlary ǵana eki bólek. Tosyn qaraǵanda ekeýiniń turǵan oryndary da eki bólek.

Joq, anyqtap qarańyz. Kúrgereı de, Sulý murt ta jer emsheginiń eki basynda, bir tóstegi alpys tamyry, aq súti bir qos anardaı qosylyp máńgi birge jatyr.

---