InfoHub Logo

Aqan seri. II kitap

BİRİNSHİ BÓLİM

SYRYMBET SALASYNDA

«Lashynǵa laıyq qaraǵym-aı,
Bóktergige qor bolyp barasyń ba?»

Aqan seri

1

Bıyl qystaı Mezgil, Shalqar, Jylandy bolysyndaǵy atyǵaı-qaraýyl eli ishinde tebindegi jylqy malyna byqbyrttaı tıgen quıryǵy bir tutam sholaq qasqyr ańyzǵa aınaldy. Ana aýylda da, myna aýylda da álgi qasqyr maldy qyryp ketipti; ózi de anaý-mynaý emes taıynshadaı, tipti kishigirim jabaǵydaı eken; boran-shashynyńa, ashyq-jabyǵyńa, kún-túnińe de qaramaıdy, keıde taıdaı tal túste neshe jylǵy tý bıelerińdi alyp uryp jáýkemdep, jylqyshylar qıqýdy salyp qýǵansha naǵyz shımandy úlpershek maıyn qalpynsha qylǵytyp taıyp otyrady. Ne bir júırik sáıgúlikpen sońyna túsken jylqyshylar biraz qýa túsip qarasyn da kórmeı qalady; tegi birishek bolsa kerek. Ondaı Bórilerdiń ókpesinde kórigi bolady deıdi, qansha shapsa da shabysynan bir tanbaıdy. Sonysymen qosa arlannyń kúshinde qısap joq. Saq júrgen talaı jylqyshy tazylaryn qosyp ta kórgen eken, mańaılaı berse-aq bir-aq qaǵyp kete barady. Tipti, táýir ıtterden tuqym qalar emes.

Jáne óziniń bir ǵajaby, búgin bir aýyldyń malyn jaryp ketse, arasyna birer kún salyp ekinshi bir alystaǵy aýyldy qan qaqsatady. Bir qunyqqan jerdiń malyna qadala bermeıdi. İz tastap, bir aı shamasynda qaıta soǵady. Ústip júrgen adamnan aılaly bórini qaıtip ańdyrsyń, qaı jerden kútersiń?

— Ózi qorqaý qasqyr emes pe eken — dúrdıgen túri jaman: jelkedegi qara qylynyń ózi attyń jalyndaı, alqymy ana-myna taıynsha buqanyń alqymyndaı, keýdesi alqam-salqam, shapqandaǵy ekpini úı jyqqandaı — buryn-sońdy kórgen bul jaqtyń ańy emes, teginde jolbarys, ne arystanmen shatysy bar kápirdiń, ıtala qazdyń inge salǵan onynshy jumyrtqasynan jaralǵan malǵa aýyzdanǵan dala qumaıy bolýy da yqtımal, — desip, kórmegender de kórgendeı jyr ǵyp, ertegige aınaldyrdy.

Malynan shashaý shyqqan talaı baılar, qasqyr soǵýǵa kánigi ańshylar tisin qaırap, qanshama saılansa da bir bórini ala almaı, osynaý jalpaq eldiń ústinde taırańdatyp qoıdy.

Jaqynda taǵy bir sýyq habar estildi. Shynynda da bul sýyq, ári úreıli jamanat edi.

Kún borasyndaý bolsa kerek. Yǵa bastaǵan tabyndy qaıyryp júrgen bir jylqyshy býy burqyrap jaırap jatqan semiz baıtaldyń ústinen shyǵady. Jan-jaǵyna qarasa, anadaı jerde seltıip qarsy qarap turǵan jalǵyz qasqyrdy kóredi. Attyń basyn solaı qaraı buryp alyp, qamshyny basady. Dál janyna kelgenshe shimirikpegen arlan «al kóreıin, sońyma tússhi» degendeı, aıbat shege bir qarap, jorta jóneledi. Boı salyp qashpaıdy da. Jylqyshy quıǵytqan boıy jete berip, qaryna ilgen uzyn quryǵyn alyp silteı beredi. Óziniń de kıimi kúrjıgen qalyń bolsa kerek, ebedeısiz baıǵustyń bóriniń moınyna qaraı laqtyrǵan quryǵy jonyna bylq etkende qasqyrdyń da tisi saq etip, kóz ilestirmeı quryqty julyp alady. Jylqyshy atyn buryp qaıta kelgenshe ózi qarsy qarap, kózinen ot shashyp qozǵalmaı jatady. Jylqyshy da qasqyr soǵyp jyryndy bolmaǵan balań jigit bolsa kerek, endi ne isterin bilmeı, taralǵyny aǵytyp, temir úzeńgige qoldy sala bergende attan qalaı ushyp túskenin de ańǵarmaıdy. Tek kózi qantalaǵan bóriniń astynda jatqanyn bir-aq kóredi. Jan dármen be, álde buryn ańshylardyń aıtqany esinde me — eki kózin kókjaldyń kózinen almaıdy. Aıǵaılaıyn dese, úni shyqpaıdy. Qudaıdyń saqtaýy ma, áıteýir zilde qasqyr eki ıyǵynan tyrp etkizbeı bar salmaǵymen basyp turdy da, bir mezette bir-aq atylyp qas pen kózdiń arasynda joq bolady. Sol eki ortada tyraǵaılap shaýyp, basqa jylqyshylar da jetipti. Jas jigitti ornynan turǵyzyp alsa, til joq, tula boıy qaltyrap, esi shyǵyp ketken, eki kóz ǵana alaqtaıdy. Sodan tósek tartyp uzaq jatady. Jaqynda ǵana tili shyǵypty. Tegi kekesh bop qalatyn túri bar desedi.

Burynǵy burynǵy ma, maldy qoıyp, endi adamǵa da shaba bastaǵan qasqyrdan jurt shyn seskeneıin dedi. Qaıtse de bul birishek kápirdiń kózin qurtpaı tynyshtyq bolmaıdy. Qansha ákki, kúshti degenmen adamnan jeńilmeıtin haıýan joq.

Osydan bylaı ol Birishek atandy.

Naýryzdyń orta kezi edi. Bul aıda jyldaǵydaı udaıy túteıtin aq boran bolmaǵanmen, jıi-jıi qar jaýyp ashylyp, jelsiz tymyq kún maýjyrap turady da, oıda joqta jel kóterilip aldap soǵady. Aqpan-qańtardaǵy yzǵarly boran emes, jabysqaq, jaýa erıtin jyly maı boran. Osyndaı borannyń birinde Birishek arlan jylqyǵa tıip, býaz tory bıeni jer qaptyrǵan. İshin jaryp jiberip, ishek-qarynyn aqtara tartqanda, bıeniń jatyry jyrtylyp, áli túgi jetile qoımaǵan, búk túsip tynys alǵan shalajansar, qyzylshaqa, jyly qulynshaq tyrbań etip birge shyqty. Qansha maldyń qanyn júktep júrip, tap mynadaı ǵalamatty kórmegen Birishek yr etip bas saldy da, qaýyp-qaýyp asaı bastady. Qyzylshy bórige qany sorǵalaǵan jas ettiń bári dámdi, biraq tap mynadaı jumsaq, tátti etti kórgen joq. Shaınamaı juta berdi. Anda-sanda «ǵyr-ǵyr» etip qunyqqan únniń qaı kómeıinen shyǵyp jatqanyn ashqaraq kókjal ańǵarmady da. Qulynshaqtyń appaq shemirshek tuıaqtaryna jetkende baryp, sala qulash tilimen omyraýyna battasqan, ezýine shashyraǵan qandy uzaq jalap ketirdi de, jeldiń ótine qarap yryldap, tyrnaýyshtyń tisindeı yrsıǵan azýlaryn aqsıtyp, esinedi. Arandaı aýzyna usaq qıyrshyq qar tıgende baryp esine túskendeı jalma-jan ulpa qardan asap-asap aldy. Sodan soń eki-úsh ret aýnady da, sozyla kerildi. Qalyń kók ala qylshyqty arqasyna, jonyna jabysqan syqpa qardyń ár jeri jentektele ashylǵanda, dúr etip qatty silkinip-silkinip qalyp, babyna kelgen Birishek endi bul arada aıaldamaı, sóleńdep jorta jóneldi.

Tory bıeniń ıesi jeliniń quty bop sanalatyn qasıetti malyn boran ashylǵan soń taýyp, shashyn juldy. «Nege ǵana jyly qorada ustamadym eken» dep shóbi az bıylǵydaı jyly qys boıy ustaý qıyn ekenin bile tursa da, barmaǵyn shaınady. Kári bıeniń etin aýylǵa alyp kelip, ıtke berýge de qımaı jerge kómip edi, Birishekti soǵýǵa julynyp shyqqan ańshy qaıtadan aldyryp, burynǵy ornyna aparǵyzyp tastady. «Neshe jerden aqyldy qasqyr bolsa da, bóri bóriligin jasamaı qoımaıdy, qaıtken kúnde ol ólimtik jatqan jerge eki, ne úsh kúnnen soń qaıyrylyp soǵady, basqa ań jep ketse amal joq», — degen.

Ańshynyń aıtqany keldi. Úshinshi táýlikte, túni boıy Birishek uzaq jortyp ólimtikke oraldy. Qasynda qanshyǵy bar. Salańdap sońynan erip keledi. Arlannyń qasynda qanshyq sıaqty emes, áli úıine jetpegen bóltirikteı. Jylqyly eldiń sózimen aıtqanda, Birishek qazir qulynyn ertken bıe sıaqty.

Tań jańa sarǵaıyp ata bastaǵan. Dala áli uıqyda. Tún ortasyna deıin qylamyqtap jaýǵan qar eski shymyr qardyń ústin juqa aq mamyq kórpemen búrkegen. Eki bóri aqsha qarǵa jańa aıqyn mór basyp, ólimtiktiń qasyna syqyrlata kep toqtaǵanda japan túz tym-tyrys úńireıe qaldy. Ústin ulpa basqan teńkıgen qońyr ólimtikti kórgende, silekeıi shubyryp umtylǵan qanshyq arlannyń kárli qıys kózinen qaımyǵyp, jutynyp, qıpaqtaı berdi. Ólimtiktiń jatysynan sekem alǵan ákki Birishek mańaıda ańdýshy joq pa dep, toǵaı jaqqa uzaq qalshıyp seziktene qarap turady da, múmkin óltiretin birdeme sepken shyǵar degendeı tumsyǵyn jaqyndatpaı jıi tartyp alyp, ólimtikti alystan ıiskeleıdi. Tory bıeni eki-úsh ret aınalyp shyqqan Birishektiń ózi odan ári shydaı almady. Eki kúndeı japan túzde, tereń saı ishindegi taý-taý bıik úrdisin qardyń arasynda uıyǵyp, qatty oınaq salyp qaryndary qabysqan ash bóriler bir kezde lap berip kirisip ketti. Úsh kún dalada jatyp qatqan ólimtiktiń ústine shyǵyp, tabandarymen basyp, tory bıeniń qabyrǵalaryn shireı tartyp aıyra bastady...

Birishek pen molaq qanshyqtyń bir-birimen tabysqanyna bıyl úshinshi qys. Eń alǵash ekeýi osy aradan úsh-tórt júz shaqyrymdaı jerde jyraq jatqan Teke kóliniń mańynda kezdesken.

Qanshyq úıine jetip, tolysyp, jańa ǵana beımaza bir kúıge enip, áldeneden mazasyzdana bastaǵan edi. Tula boıy uıyp, jıi-jıi esineı bergen qanshyqtyń sońynan bir kúni top qasqyr túsip, uzaq kúnge qalmaı qoıdy. Bári de óziniń uıalastary. Qanshyq sál bógele qalsa, qasqyrlardyń árqaısysy janamalaı berip bir ıiskep ketedi. Alǵashqyda áldeneden qydyǵy kelgen qanshyq jaqtyrmaı ars etip, qaısy birin qaýyp tastap júrdi. Súıtse de olardyń eshqaısysy ashý shaqyryp, qanshyqty zábirlep kórgen emes. Tek bir-birine aıbat shegip, yryldap, keıde ózara talasyp qalady. Biraq talas uzaqqa barmaıdy, ornynan jyljı bergen qanshyqtyń sońynan taǵy da jubyn jazbaı erip, sóleń-sóleń jorta beredi. Ústip júrip arlandardyń áreketine qanshyqtyń da eti úırene bastady. Burynǵydaı emes, endi aldy-artynan oıqastap, janasyp, aýzynan, jonynan jalaǵan bórilerge aıbat shekpeı, únsiz turyp qalady. Áıtse de tym boıy úırene kele, keıbir uıalastary erkinsip asyla bastaǵanda, qanshyq jaqtyrmaı taǵy da ilgeri oza beredi. Uıalastardyń osy bir áreketi kúshik kezderindegi asyr salyp asylyp oınaǵandaryna uqsamaıdy. Buryn oınap júrip, janyna asa batyrmaı qaýyp alyp, qańsylatyp ta qoıatyn. Ondaıda kúshik muńyn shaǵyp, enesiniń baýyryna tyǵylyp, uzaq qyńsylap jatatyn da, artynsha-aq umytyp ketetin. Qazirgi kúıi odan bólek. Uıalastardyń oıyny da bólek. Olardyń kózderi qyzyl shoqtanyp aıbat shekpeıdi, áldenege múláıimsigendeı jasaýrap, birdeme dámetkendeı bolady. Aldy-artyn oraǵytyp erkeletip, ortalaryna alyp, jortsa, aldyna shyqpaı, tek sońynan ergen uıalastardyń ishinde óziniń bedeliniń artqanyn ańǵardy. Bir eneden shyqqan uıalas kúshik qana emes, endi óziniń urǵashy — qanshyq ekenin sezdi.

Qanshama áýre-sarsańǵa salyp, eki-úsh kún udaıy jortyp, bir top qasqyrdy sońynan salpańdatyp qoıǵan qanshyqtyń qarny qabysyp ashtyq biline bastady. Qyzylshyl ańnyń esine et túskende ashyǵyp, tamaq izdegendeı bolsa da, eshtemege zaýqy soqpaıtyndaı, aýzyn arandaı ashyp esineı beredi. Kúnnen-kúnge ishi órtenip, áldebir qyzyl jalynnyń ótkir ushy tula boıyn jalap barady. Silekeıi sor tatyp, shólirkegen qanshyq endi bir kezde beti muzdaq qabyrshyq qardy jalap-jalap alady da, aýzyn saq etkizip qıyrshyq qardy órshelene asap-asap jiberedi. İshtegi jalyn odan saıyn kúıdire túsirgende shıyrshyq atyp, óz quıryǵyn ózi tistep shyr kóbelek aınalady.

Ne isterin bilmeı alasurǵan qanshyq úshinshi táýlikte tumsyǵymen qardy tesip, qoryldata biraz tartyp, ıiskelep turdy da, jan ushyryp, aldyńǵy eki aıaǵymen burqyratyp qaza bastady. Artyn borandatyp jibergen qanshyq qar astyndaǵy óli shóbine jetkende baryp damyldap, dymqyl jerdi uzaq ıiskep, áldeneni endi ózi shyn dámetip, izdep, ısinip, sulyq turyp qaldy. Osy sátti kútken uıalastardyń biri bókse jaǵynan kelip asyla bergende tula boıy dir etip titirkengen qanshyq basyn kóterip alyp, bultyń etti. Jonynan syrǵyp túsken uıalas qaıta umtylyp asylǵanda qanshyqtyń manaýrap, býaldyrlanǵan kózine oń qaptaldan quıǵytyp kele jatqan arlan tústi. Zý etip jetken kók shýlan jat arlan álgi uıalasty keýdesimen qaǵyp jibergende álsiz jas qasqyr eki-úsh domalap baryp, aıaǵynan zorǵa turdy. Bul kelgen Birishek edi.

Oıda joq jerde tap bolǵan omyraýly, bıik kókjalǵa basqa uıalastar umtyla bere qaımyǵyp, tosylyp qaldy. Sińirli aıaqtary bala qaıyndaı som, beli búkish, moıny jýan, alqymdy — bar bitimi erekshe Birishek áı-túıge qaramaı qanshyqqa asyla túsip edi, tóteden kelip óńmendegen bóten bórini jatsynǵan názik ash qasqyr buratylyp, tanaýyn tyrjıtyp, qaıyryla berdi. Arlan uıalastardaı emes, asa qaıyrymsyz eken, ars etip jelke tusynan azýdy saldy da, silkip — silkip qaldy. Tic tıgen jer tyz etkende tula boıy shymyrlap qaraýytqan qanshyq álýetti kúshke moıyn suǵyp, tilersegi dirildep, býyn-býyny qaltyrap, jonyn bura bergenshe oıran-topan boldy da ketti. Álginde zábir kórgen eń ashýly, qaıratty uıalastyń biri Birishektiń alqymyna qaraı atylyp edi, qalǵandary da tarpa bas saldy. Aryldap, yryldap alysqan bóriler umar-jumar bop, qar quıyndatyp, borandatyp jiberdi. Qaısysy qaısysyn talap jatqany belgisiz, shań-shuń. Eki-úsheýi qyńsylap, sytylyp shyǵa berdi. Birishek á degende-aq eki-úsheýin domalatyp túsirip edi, qatty aıqasqa áli tájirıbesiz bolsa da, jonyna, saýyryna kirsh-kirsh qadalǵan jas bórilerdiń tisteri etin ýdaı ashytyp, shyn ashýǵa mindi. Alǵashqy uıalas qos aıaqtap tik qarǵyǵanda Birishek arandaı aýzymen alqymnan asaı aldy da qırań etkizdi. Eki-úsh ret tolǵap, mytyp-mytyp jibergende tynysy tarylǵan uıalastyń shoshańdaǵan quıryǵy da jyǵyla berdi. Jaǵy qaryspaı turyp aýzyn tez bosatqan Birishek jelkesine jabysqan taǵy birin oqys silkip qalyp, juqa shap etin almastaı azýymen jaryp jiberdi. Ózi onyń ústinen tez qarǵyp, sytylyp shyǵyp, qaıta buryldy. Shalqasynan úıelep, áli quryp jatqan uıalasqa qaıtadan mine túsip, túgin qaldyrmaı parshalap talady, talaǵan saıyn qunyǵyp, aryldap, jemtik jegendeı ólermendenip, kesek-kesek etin jula berdi. Qyzyl ala qanǵa bókken jas arlandy kórgende jas bóriler de taǵylyǵyn jasamaı tura almady. Báriniń kózi qantalap, bas salyp, óz uıalastarynyń denesin parsha — parsha etip, bólip-bólip áketti.

Anadaıdan maǵynasyz qaraǵan qanshyq ne isterin bilmeı, biraz ýaqyt eseńgiregendeı máńgirip turǵan. Azdan soń óz betimen maqsatsyz jortyp, kóz ushyndaǵy jotaǵa qaraı kete barǵan. Osy kezde ǵana qanshyqty ańǵarǵan Birishek mańyndaǵy bórilerdi tastap, sońynan quıyndaı ushty. Qanshyqta záre joq. Kózi jasaýrap, jaltaq-jultaq etedi. Birishek zor tulǵasymen kúdireıip, aldyn kes-kestep tura qalǵanda quıryǵyn shabyna tyǵyp, shońqıyp otyra ketti. Birishek eki-úsh ret aınalyp kelip shabynan ıiskegende ár túgine deıin qaltyraǵan qanshyq múláıimsip, basyn sozdy.

Birishektiń quıryǵynyń dál jýan tusyn shaınap tastaǵan, bir tal shemirshekke ilinip, salbyrap, úzileıin dep tur. Búkil denesinde tis tımegen jer qalmapty. Qanshyq endi osy jaralardy qalaı jalaı bastaǵanyn ózi de ańǵarmaı qaldy. Álden ýaqytta umtyla berip Birishekke bata almaı artta qalǵan uıalastaryn birjola tastap, álýetti, aıbyndy arlannyń qasyna ilesip, shoqyraqtap kele jatqanyn bir-aq sezdi. Sol túni japan túzde ekeýi alǵash ret uıyqty da...

Sodan beri Birishek pen qanshyq jubyn jazǵan joq. Úlken talasqa túsip qatty jaralanyp, kúshpen tartyp áketken jas qanshyq asa ystyq. Áıtse de tym asyr sap oınap, erkeletip, boıyn úıretpeıdi, únemi sýyq, salqyn. Qatal arlan óne boıyn jaralap, týǵaly alǵash ret talaǵan dala bórilerine de kárli. Olarmen úıir qosyp birge júrgen emes.

Bir tal shemirshekke ilingen quıryǵy tilersegin soǵyp bóget bolyp, onyń ústine qara qotyrlanyp jazyla bastaǵanda qatty qyshyp, mazasyn alǵan. Bir ashýly kúni qaıranǵa shyqqan shabaqtaı qaıyryla berip, oqys qaýyp alǵan da, úzilip túsken óz quıryǵyn ózi shaınap-shaınap tastaǵan. Sodan beri bir tutam ǵana quıryqpen qaldy. Kóktem shyǵa Jamansorǵa asqan Birishek tuzdy sýdy eki-úsh ret jaldap ótkende denesindegi jaralary da soryǵyp, qabyrshaqtanǵan qotyr túlegen júnmen birge túsip, orny qylshyqtanyp, tez jetilip ketti.

Sodan bylaı eki jyl qatarymen qanshyǵyn qasyna ertip, beıǵam eldiń malyn qyra berdi. Taý-tasy az toǵaısyz jalańash adyrly jalpaq túzde oılaryna kelgenin istedi. Jylpos qanshyqta arlannyń qasynda ysylyp, maldyń qaı jaǵynan shyǵyp ańdýǵa, qýǵynshy bolsa qalaı qashyp qutylýdyń amalyna tóselip, ábden tásildenip aldy.

Qansha degenmen, «kóp júrgen jylan da aıaǵyn kórsetedi», keıingi kezde qos bóriniń sońyna túsip, izin ańdýshylar da kóbeıip ketti. Alǵashqy kúshikteri jańa aýyzdana bastaǵanda shetinen setinetip, birer aıdyń ishinde túgel soǵyp, kózin qurtty. Kelesi jyly shúpirlegen segiz kúshik te qutaımady. Baýyrlaryn kóterip, jarǵaq qulaqtary jańa qataıa bastaǵanda úsh-tórt ańshy kelip, tútin salyp, shashalyp-qaqalyp aspannan shubyra shyqqan bóltirikterdiń tilersegin qıyp, qapqa salyp áketken.

Eki aıaqty adam balasyna ábden óshigip, aýyl túbindegi maldaryna deıin jaryp ketip júrgen qos bóri bir kúni shyn baqytsyzdyqqa tap boldy. Bular qalyń shiliktiń arasymen jaıbaraqat kele jatyr edi. Qanshyq ıt jon oppa qardyń ústinde ólip jatqan qoıandy kórdi. Ásheıinde arlannan buryn qımyldamaıtyn jasqanshaq qanshyq túlen túrtip qoıanǵa umtyldy. Bara aýzyn sala berem degenshe aqsaq oıylǵan qar astynan áldebir sýyq nárse oń aıaǵyn saq etkizip qaýyp aldy. Záresi ushqan qanshyq aýzyndaǵy jemin tastaı berip, qan ketip kókke qarǵyǵanda saldyr-gúldir etip kúrtik astynda jasyrynǵan temir qaqpan birge shyqty. Jantalasyp bulqynyp, qaırańǵa shyqqan balyqsha búktetilip alasurǵan qasqyrdy shynjyrly azý jiberer emes. Qysqan ústine qysyp, tartqan saıyn qaıyrymsyz bolat tisin batyra túsedi. Jigittiń jigiti ǵana tabanymen basyp turyp zorǵa ashatyn som shappa súıegine deıin jetkende qanshyq bar bar daýsymen qańsylap jiberdi. Japandy jańǵyrtqan ashshy daýys arlannyń jynyna tıdi. Jan-jaǵyna alaqtap ashýlanǵan Birishektiń zárli kózi shegireıip, jaly tikireıe berdi de, ózi aıaǵynan ilinip, ǵaryp bolǵan qasqyrdy bas salyp domalatyp, talap tastady. Óz kinásin moıyndaǵandaı qybyr etpeı jatyp, jalbarynyshty únmen bolar-bolmas qyńsylaǵan urǵashysyn tastap ketýge qımaǵan ashýly arlan olaı-bulaı shaýyp keldi de, bir kezde qaqpandaǵy aıaqqa saldy aýyzdy. Aıaýsyz shaınap-shaınap tastady. Álden ýaqytta oń aıaǵy jep-jeńil bop shyǵa kelgen qanshyq shoqań-shoqań etip qıralańdaı jóneldi. Aq qardyń ústinde dirdektep aqqan qan josylyp keledi. Shiliktiń qalyń jerine jetip qulaǵan qanshyq sholaq aıaǵyn uzaq jalap, aıanyshty únmen tunshyǵa qyńsylaı berdi...

Sodan bylaı qanshyq sholaq bop qaldy.

Úsh aıaqpen shoqyraqtaǵan ol Birishekke endi seriktikke jaramaı masyl bola bastady. Eki ret ańshylardyń qolyna túsip qala jazdaǵan qos bóri aqyry bul jaqtaǵy adamdardan zárezap bop, taýy shaǵylyp, kúzdiń qara sýyq, qatqaq kezinde, óliaranyń qarańǵy qarly-jaýyndy túni uzaq jolǵa shyǵyp, jer aýǵan.

Birneshe kún nár syzbaı, kúndiz jatyp, túnde jortqan qasqyrlar aqyry Syrymbet, Imantaý, Aıyrtaý, Sandyqtaý, Zerendi, Buqpantaý, Jylandy jerin jaılaǵan aǵashty, taý-tasty elge jetip panalady. Bul óńirde de myńǵyrǵan mal, bul jaqta da erkin jaıylǵan jylqy, anda-sanda jeke shyqqan saıaqtaryn jep ketse asa izdep, attan salmaıtyn marǵaý jurt, keń halyq. Biraq adamǵa óshigip, kektenip alǵan ashqaraq bóri ondaı sypaıylyqty qaıtsin. Beıǵam eldiń malyna kele aýyzdy saldy. Salǵan saıyn qunyǵa tústi. Az kúnde tıgen jerin alataıdaı búldirdi.

Qalyń aǵash arasyndaǵy neshe jylǵy shóbi shirigen eski shómeleni qýystap, ekeýi úıshik etken. Birishek kúnde bir jerdeı mal jep qaıtady da, artynan qanshyǵyn ertip, ólimtikke sileıte toıdyryp alyp qaıtady. Qaýipti kezde ertýge zapys bolǵan...

Mine, qazir de sol ádetimen budan eki-úsh kún buryn jyǵyp ketken maldyń ústine qos bóri ólermendene túsken.

Bir kezde etke toıyp ezýin jalaı bastaǵan Birishek basyn oqys kóterip aldy. Eki qulaǵy tikireıip, keýdesin kere umtylyp, kózi shegireıip, áldeneni tesip jibererdeı alysqa qadalyp tur. Qanshyq ta qalshıyp, qyraýly kirpigin jıi qaǵyp, arlanyna bir, alǵa bir qaraıdy. Birishektiń qulaǵyna mańq etip úrgen ıt úni shalyndy. Jer astynan talyqsyp shyqqandaı álsiz. Birishek taza aýaǵa tumsyǵyn tósep biraz turdy da, alystan jetken jat ıisti sezdi. Tańǵy aýada dabyrlap sóılegen adam úni de qulaǵynyń túbinde dúńgirlegendeı boldy. Tanaýy jybyrlap tyrjıa bastaǵan Birishek aldyńǵy aıaǵymen qardy tyrmalap, yzaly qyńsylady da, ólimtikti bir aınalyp, baǵanaǵy kelgen jaǵyna qaraı jorta jóneldi. Qaýip ataýlyny arlanynyń ár qımylynan, kóziniń janarynan uǵatyn molaq qanshyq zyp etip alǵa túsip, shoqyraqtaı jóneldi.

Alǵashqyda úzdik-sozdyq birinen-biri ozyp otyrǵan eki qasqyr bir qyr asqan soń, bir top qýraı túbine sarydy da, ońǵa qaraı kúrt burylyp, biraq kósile shapty. Alqymyna qar keptelgen, ishi kúrtik aǵash arasyna kirmeı, alańqaımen keledi. Arlan aldynda.

Bul kezde kún de kóterildi. Appaq qardyń betindegi san myńdaǵan usaq juldyzshalar jalt-jult etip, neshe qubylyp, kózdi ashtyrmaıdy. Eregiskendeı kúnde tynymsyz soǵatyn jel de joq. Shapqanda syza túsip otyrǵan tyrnaq izine deıin saırap jatyr. Qos qasqyr qalyń aǵashtyń tasasymen óte bergende toǵaıdan shyǵa, úrkip keri qaıtqan qoıan izin, bir-eki jerde shoqyraqtap sekirip, ushyp ketken saýysqan izin kórdi. Tań sáriden turyp in-inniń arasynda jortatyn aq tyshqannyń qybyrlaǵan usaq izi de jatyr. Ánsheıinde tarbıyp jatatyn qasqyr izi, josylyp jatatyn elik izderi joq.

Eki-úsh qyr asqan soń qos bóri beıǵam kúıge aýysyp, ádettegi jaıbaraqat jortysqa tústi. Qarny toq molaq qanshyq sóleń-sóleń búlkildegen Birishekke erkelep bir-eki ret asylyp, oınaǵysy da keldi. Ondaı kezde kúdis arlan kújireıip toqtaı qalyp, kóziniń astymen jaqtyrmaı qaraıdy da, moınynan syrǵyp túsken qanshyǵyn keýdesimen qaǵamaǵa alǵa ozady. «Asyqpa, alysatyn ýaqyt alda, áýeli mekenimizge jetip alaıyq» degendeı taǵy jortady.

Bul kezde eki ıtertken, óńkeı qanshyrdaı qatqan jaraý at mingen bes ańshy ólimtiktiń qasyna jetken. Ólimtikti jartysyna deıin jep, qalǵanynyń da ár jerin qajalap, mańaıdaǵy qardy opyr-topyr shıyrlap ketken qos qasqyr izi kelgen izimen qaıta shubatylyp, saırap jatyr. Kelgendegi izderiniń arasy jaqyn, qaıtqan izderiniń arasy alshaq.

Ańshylar kóp aıaldaǵan joq, súıretken soıyldary qar syzyp, jeńil shoqyraqpen ań sońynan saldyrta jóneldi. Qasqyr alyp ábden úırengen ıtter jylmyń qaǵyp, jıi-jıi jer ıiskep, oqtaı atylyp attylardyń aldyna shyǵady.

Sýyt júrgen ańshylar kún tusaý boıy kóterilgen kezde kóz ushynda ketip bara jatqan eki qaraıǵandy kórgen. Olar da sezip qalsa kerek: shoq aǵashtyń tasasyna túsip, ǵaıyp boldy.

Birishek qulaǵyn tikireıtip artqa bir qaraǵan da, kósile tartqan. Bul belgini biletin molaq qasqyr aldyna túsip alyp zymyraı jóneldi. Úsh aıaqqa ábden tóselip alǵan. Jarymjan aıaǵyn kóterip ap zytqanda kez kelgen qýǵynshyǵa qapelimde jetkize qoıar túri joq.

Birishek endi adymyn qysqartyp, jeńil shoqyraqtap aıaldaı berdi. Munysy qanshyǵy múgedek bolǵaly istep júrgen ádisi. Molaq kóz kórim jerge uzap, qýǵynshylar jaqyndap qalǵanda arlan jalt berip, bir búıirge qıys tartty. Talaı ret osy aılamen ańshylardy aldap, sońyna túsirip, qanshyǵyn qutqaryp qalǵan.

Joq, bul joly olaı bolmady. Biraz jerge uzap baryp, artyna bir qaıyrylyp edi, attylar týra qanshyǵy ekeýi aıyrylysqan tusqa juptaryn jazbaı jetken eken. Tizginderin tartyp kidirdi de, kóldeneńdeı burylǵan keri attyń ústindegi bireý qolyn siltep, qasyndaǵylarǵa birdeme degendeı boldy. Sodan soń-aq ańshylardyń úsheýi molaqtyń sońyna túsip, eki ıt ertken ekeýi osylaı qaraı quıǵytty. Birishek ózine senimdi. Onsha qaýip oılamaıdy. Biraq qanshyǵynyń kúni ne bolady. Qýǵynshylar da, jobasyna qaraǵanda, jolaı kezdesip qyzyq qýǵan júrginshiler emes, ádeıi saılanyp shyqqan ańshylar sıaqty. Kóp surqyltaıdy kórgen kózi jiti, tájirıbeli arlan attardyń túr-túsine deıin, ústindegi adamdarynyń kıim kıisi, súıretken soıyldaryna deıin anyq kórdi. Ásirese týa qastasqan qas jaýy ıtterdiń tús tulǵasyn anyq baıqady. Biri turqy uzyn kúdireıgen sary ala ıt te, ekinshisi múshe bitimi jınaqy qara qasqa ıt. Ekeýi de aýyl ishinde myqtymsyp kóp úretin barqyldaqtardaı nemese qasqyrǵa aıtaqtasa-aq kórsin-kórmesin arsyldap, dalaqtap jarysa shabatyn maıbasar tóbetterdeı emes, ıelerine qarap, solardyń syńaıyn ańdyp, buıryǵyn kútetin esti, alǵyr ıtter tárizdi. Biraq olardan da onsha júregi shaılyǵyp, yǵa qoıatyn arlan joq.

Birishek taǵy da baǵytyn ózgertip, qaıtadan qanshyq ketken jaqqa qabyrǵalaı saldy. Ne de bolsa onyń izinen adastyryp, bar ańshyny ózine buryp almaq.

Kóz uıaltatyn shaǵyrmaq qardyń betine túsken ulyly-kishili ańdardyń izi kóbeıip qalypty. Túngi uıqydan sońǵy jaýǵan qardan keıingi kúndegi tirshilik.

Oıqastaı shaýyp biraz lekitip-lekitip alǵan Birishek az ýaqytta qanshyǵynyń qarasyn kórdi. Alǵashqy shabysynan boljyrap qalǵan eken. Baǵana túlkideı quldyrap jónelgende aıaǵynyń aqsaqtyǵy sezilmegendeı edi. Endi qansha jan ushyryp baqqanymen basy qaltańdap, artyna álsin-álsin jaltaqtap, shoqyraqtap barady. Eki-úsh jyl serik bolǵan molaqqa arlannyń jany ashydy. Biraq endi kómek eter dármen joq. Qıqýdy salyp qýǵan úsh atty jan-jaǵynan qaýmalap, jaqyndap qalǵan. Bir amalyn taýyp, jaltaryp aǵashqa enip, jol taýyp ketpese, tóngen ajaldan endi qutylýy neǵaıbyl.

Ústip kele jatqanda Birishek óz sońynan dúrsildegen at tuıaǵyn sezdi. Moınyn bir buryp qalyp edi, qazir soǵyp alatyndaı qolyndaǵy soıylyn ońtaılanyp, áýdem jerde ushyrtyp, taıap qalǵan kúreń qasqa attyny baıqady. Ker atty sońynda — alysyraq keledi. Tústeri susty. Eki ıt te tym aıbarly.

Denesi sál qyzynyp, býyn-býyny jazylyp, babyna kelgen Birishek endi budan ári jaqyndatýdyń qaýipti ekenin sezip, kósile tartty. Á degende-aq qanatty qustaı ushqan arlan qýǵynshydan sytyla jónelgen. Endi artyna burylǵan joq.

Baýyry qarǵa tıer-tımes bop, kúzendeı búktetilip shapqan bóri óziniń kúshin bir baıqaıyn degendeı, tús aýǵansha toqtamady. Shapqan saıyn qarqyny údep, eki qulaǵynyń túbinen jel gý-gý etedi.

Kókshe jerinde ıt muryny ótpeıtin qalyń qaraǵaıly, shaqpaq tasty kishigirim ásem taýlar qansha kóp bolsa, aıdyn kólder, jaıylma, qara sýlar, shalshyq, tomarlar da qısapsyz. Qary qalyń, jaýyny mol jyldary oıdym-oıdym shiliktiń mańy da sýǵa tolyp, keıde kúzge deıin tartylmaıdy. Kórden sý kóp sıaqty kórinedi. Birishek qazir kógildir muzdy aıdyn kólderden, shoq-shoq qyzyldan, ústinen qalyń qar júrgen saı-jyra, qara sýlardyń talaıynan aınalyp ótip, ıreleńdeı berdi. Qanshyǵynan aırylyp jalǵyz qalǵandaı es sezinip, bar óshin jer tanabynan alatyndaı qýyryp keledi. Ne de bolsa bul mańnan uzaǵyraq baryp, urǵashysynyń qaıǵysyn alystaǵy bir aýyldardyń malymen ótemek.

Oıdym-oıdym ósken shoq qaıyńdardyń ara-arasymen quıyndaı ushyp, shunaq kókjal keń jazyqqa shyqty. Alysta Syrymbet taýy buldyraıdy. Dál tóbesine deıin syńsyǵan qaraǵaıly kógildir taýdyń baýyrynda arlan talaı ret bolǵan. Qysy-jazy tynbaı tas arasynan búlkildep aǵyp jatatyn aq bulaqtyń káýsar sýyn talaı malshylaǵan. Oń qaptalyndaǵy qalyń qamysty kóldiń yǵyndaǵy qoldyń salasyndaı aq baltyr qaıyńnyń arasy jypyrlaǵan qoıan. Arlan anda-sanda qoıan da aýlap, talaıynyń tańyn aıyryp, qan-josa qylǵan. Ásirese kójekteri qandaı tátti. Bas súıekterimen qosa bytyrlata jegende dámi aýyzdan ketpeıdi. Kómeı sýyrady. Osyny oılaǵanda Birishektiń ezýinen silekeıi shubyrdy. Tań ata jegen ólimtiktiń toqtyǵy tarap, endi qarny shurqyraǵandaı boldy.

Tús aýa arlan Syrymbettiń bergi silemine ilikti. Taý da alys emes. Endi asyqpasa da bolady. Jaý qarasyn úzgeni qashan. Onyń ústine órge qaraı kóterilgende, jol aýyrlap, yqtasynǵa túsken kúrtik qardyń keı tusy aqsaq oıylyp, Birishektiń qulaǵynyń túbi jipsigendeı boldy.

Qalyń toǵaıdyń shetinde ósken jalǵyz qaıyńnyń túbine ombylap baryp, bir aınalyp aıaǵyn kótere bergen arlan kózi shatynap turyp qaldy. Shyn ba, ótirik pe? Qalyń qyraý basqan sırek kirpigin qaıta-qaıta qaǵyp, kelgen jaǵyna úrke qarady; basyn qalyń ulpa qar kómgen meńireý toǵaıdyń baýyrynan qylt etken baǵanaǵy ker attyly ańshy ushyrtyp keledi. Qasynda sary ala ıti de bar. Birishek shala saryp, butyna aǵyzyp-tamyza jóneldi, týmysynda záresi ushyp qatty úreılengeni. Osynsha uzaq shaýyp, qara úzip ketkende sońynan bir eli qalmaǵan qýǵynshyny kezdestirgeni osy.

Arlan jan dármende qaıta qarqyndap, toǵaıdyń tasasyna aınala tartty. Bul joly qulaǵynyń qalaı jymıyp ketkenin de ańǵarmady. Ańshynyń susy jaman. Osynsha jerge qajymaı jetken at pen ıttiń tuqymy basqa bolar. Sasqalaqtap qalǵan qasqyr toǵaıdyń dál túbinen óte bere, bir qyryndaı kelip, oń jaǵyna yshqyna qarǵydy. Sırek ósken eki-úsh túp aǵashtyń baýyryndaǵy kúrtikke túsken bóri taǵy qarǵyp baryp, ekinshi tasaǵa túsip, quıyndaı ushty.

Bul — izinen jańyldyrardaǵy qasqyr ádisi. İz qýyp ańqyldatyp jetken ańshy, ádette, attyń basyn kúrt toqtata almaı, ekpinimen óte shyǵady. Qaıta buryp kelgenshe, ne izdiń ózin joǵaltady, ne úzilgen izdiń ushyǵyn taba almaı laǵyp ketedi. Eń bolmaǵanda, qashan tapqansha, sol arada aınalshyqtap, uzaq kúıbijiktep, bógelip qalady.

Biraq Birishektiń bul ádisi de sátsiz boldy. Jalt burylyp baǵytyn ózgertken Birishek endi oıǵa qaraı tońqańdaı shapqanda, artynda ajal elesindeı bop qalmaǵan ker attyny taǵy kórdi.

Bul joly Birishek aıanǵan joq. Qaıtse de qutylýdyń qamyn oılap bar kúshin saldy. Ǵumyry bulaı zymyrap kórgen joq shyǵar. Eńkeıe bastaǵan qysqy qyzyl kúnge qaraı qar boratyp quıyndaı ushty. Uzaq shapty.

Joq, báribir ker atty qalar emes. Qaıta burynǵydan aralary jaqyndap, taqymdaı bastady. Sary ala ıt qana artta uzańqyrap qaldy.

Óne boıy túgel býsanǵan Birishek endi bir kezde terleı bastaǵanyn sezdi. Ana jyly kóp bóriniń ortasynan shyqqanda osylaı bir malshynyp edi. Jaralaryn jalap otyryp, aýzyna kelgen kermek ashshy dámnen tushyrqanyp, qaıta-qaıta qar asap shólin basqan. Endi bir kezde týra sol ashshy dám tiline tıgendeı boldy: tula boıynan aqqan ter kóziniń túbinen de saýlaı bastaǵan eken.

Álden ýaqytta tańdaıy kebersip, óz tili óz aýzyna sımady. Aýzyn arandaı ashqanda sala qulash tili jantásilim bererdegi sıyrdyń tilindeı salbań etti. Birishek endi sál júgirse qyzylmaı bop alqynyp qalatyn aýyldyń sabalaq ıtterindeı qaıtyp tilin jınaı almady. Ol ol ma, azdan soń júregi dúrs-dúrs soǵyp, basy aınala bastaǵandaı boldy.

At tuıaǵynyń dúrsili kúsheıip, jaqyndap qalǵan sıaqty. Ańshy men eki arasy ýaqyt ótken saıyn qysqaryp, tarylyp keledi. «Osynsha uzaq shabysqa qajymaıtyn mundaı da dúldúl mal bolady eken-aý. Qandaı ushqyr attardyń ózi bas salyp qýǵanda quıryq tistesip kelse de, birazdan soń shańyn kóre almaı shatqaıaqtap qalýshy edi. Al myna albasty shapqan saıyn údeı bere me, qalaı...». Birishektiń kózi alaıyp oń jaǵyna úreılene qarady. Ker at basyna boı bermeı ala-ala qashyp, qaptaldap kelip qapty. Tipti ozyp barady.

Joq, Birishektiń ózi eken oıysa bastaǵan. Basy-kózin ter jýǵan arlan endi óziniń shaýyp kele jatqanyn, nemese bıik jarǵa shyǵa almaı tyrbańdap, órmelep kele jatqanyn túsinbedi. Júrisi óńdimeı qoıdy. Tilerseginiń sińiri tartqandaı adymy tarylyp, býyn-býynynan ál ketip, talyqsı berdi.

Kókjıekke jaqyndaǵan qyp-qyzyl kún birese oń jaǵynan, birese sol jaǵynan shyqqandaı bop, kózi buldyraǵan Birishek endi bir kezde tili salaqtap shoqyraqtaǵan sary ala ıtke tura salyp kele jatqanyn kórdi. Sonda ǵana óziniń qashaǵan maldaı bultyńdap, ker attylynyń aıdaǵanyna kónip, bir arada shyr kóbelek aınalyp júrgen múshkil haline kózi jetti. Qatty qysylyp shyn yshqynǵan arlan jan dármende jalt burylyp, aqtyq kúshin salyp, jaqyn aradaǵy toǵaıǵa tóteleı tartty. Ker atty aǵyp ótip, basyn qaıta burǵansha qalyń omby qarly qyzyldyń ishine qalaı qoıyp ketkenin de ańǵarmaı qaldy.

Jal-jal kúrtikti keýdesimen súzip, bir-eki qarǵyp, shoqańdap, ombylap, aǵash ortasyndaǵy alańǵa álsirep shyqqan Birishek qýǵynshy jaqqa qarsy qarap jatyp aldy. Endigi jaýlyqty qaıtse de osy arada kútip almaq. Budan ármen qashýǵa mursha joq. Eki ókpesin soǵyp, tili salaqtap, entigip jatyr.

Uzaq shaýyp, eti qyzyp, elirip alǵan ker at esik pen qarly qyltadan ótpeı úrkip, aýyzdyǵymen alysyp shyr kóbelek aınalady. Qasqyr jańa ańǵardy. Qysqy júni qalyńdaǵan ker qula jas mal. Mundaı jylqynyń jumsaq etin talaı jegen arlan onyń jas mal ekenin birden aıyrdy. Ekinshi ata jaýy — sary ala ıt. Ol ker attaı emes, alqynyp, sharshaǵan. Qazirgi óziniń hali sekildi. Tórt aıaǵy tórt jaqqa ketip, qolbańdap jańa jetti. At ústindegi ıesi aǵash ishin siltep, «al, Basarala, al?» dep daýsy sańq etkende, ol da qalyń qardan shoqyraqtap, maltyǵyp ótip, taısalmaı tura umtyldy.

Az da bolsa tynym alǵan arlan sál seıilip, sergip qalǵan sıaqty. Boıyna qýat bitkendeı serpilip, gúr etip túregeldi. Kún shyqqannan bergi qasqyrdyń qarasynan kóz jazbaı qýyp, múldem óshigip, zyǵyry qaınaǵan alpaýyt sary ala ıttiń eki kózi ot shashyp qantalap ketken. Syrt túrine qaraǵanda áldi tóbetterge de, qarny qabysqan bıik tazyǵa da uqsaıdy. Omyraýy alqam-salqam, kúdireıgen jýan moıyn, art jaǵy shómıińkiregen, beli kúdis, aýzy jyrta qarys ıt aldynda kese-kóldeneń jolbarys tursa da qaımyǵyp, irkiletin túri joq. Buryn tap mundaı ólermen ıtpen ushyrasyp kórmegen Birishek bir qyryndap yǵysyp, ornynan jylysa bergenin ózi de sezbeı qaldy. Mysy basqan ıt aldynda taıqaqsyp jasyqtyq jasap alǵanyna yzalanǵan arlan lezde boıyn jınap, atylaıyn dep kele jatqan azýly ajalǵa qarsy buryldy. Bulshyq etteri jıyrylyp, jaly tikireıip shıyrshyq atqan Birishek sál búgile berip, ústine tónip qalǵan alpaýytqa qarsy qarǵydy. Ekeýiniń ádisi de birdeı eken. Kez kelgen jaýyn bir qaqqanda julyndaı ushyratyn temirdeı qos keýde bar ekpinimen kep serippedeı soǵylǵanda, ekeýi de shalqalaqtap baryp qaıta túzeldi. Ar-ar etken yzaly ún shyǵarǵan qos dushpan endi aldyńǵy aıaqtarymen tik shapshyp birin-biri keýdeden, alqymnan tirep, qosaıaqtap turyp qaldy. Aýyzdaryn arandaı ashyp umtylǵanmen bastary jetpeıdi. İshten shyqqan ystyq lepteri ǵana betterin sharpydy. Ekeýiniń de soıaý-soıaý yrsıǵan appaq azýlary birdeı. Sál múlt jiberse, almastaı ótkir azý kádik. Tıgen jerin oryp túsedi. Osyny ańǵarǵan ekeýi de sadaqtyń oǵyndaı ótkir, zárli kózderin birinen-biri almaıdy. Bireýi sál jasyqtyq jasap, kózin bursa, ekinshisi qaǵyp tastamaq. Birishek te, Basarala da tegin jaýmen kezdespegenderin á degennen-aq uqty. Saýsaqtary salaly, sińirli aıaqtary da birdeı. Ońaı berisetin dushpandar emes. Ekeýiniń de búgin túgi qalmaı talanýy haq. Biraq bireýi ólýi kerek. Ajalsyz aıyrylysýǵa jol joq. Bul — eki syrttannyń arasyndaǵy bitispeıtin jaýlyq zańy.

Bir-biriniń qapysyn ańdyǵan qos arlan birdeı qımyldady. Aldyńǵy aıaqtarymen kóz ilestirmeı qaqqanda ekeýi eki jaqqa ushyp, qaıta atyldy. Bul joly umar-jumar bop uzaq alysyp ketken Basaralanyń tamaǵyna umtylǵan Birishektiń aýzy qara ezýge ilikti. Biraq tereń qamtı almady. Qalyń shemirshekti shaınap, qasqyrdy tuqyrta berip edi, jylansha búktetilip shıyrshyq atqan Birishek jaýyrynmen qaǵyp, ushyryp jiberdi. Omaqasa baryp tura bergen Basaralanyń ústine sasyq kúzenshe atylyp jabysqan bóriniń azýy jelkege tıdi. Bul joly qapsyra tistedi. Bir aıaǵyn ıttiń ústine artqan Birishek jerden myqty tıanaq tappaı, dushpannyń keń qoltyǵyna álgi aıaǵyn tyǵyp jiberip adamsha shalyp aldy. Basarala ústine qonjıǵan qasqyrdyń shabyna qaraı moıyn sozyp edi, jelkeden syǵyp tolǵaǵan azý bosatar emes. Batyp barady. Basarala jerge jabysa bere kókjaldy ústinen asyra laqtyrdy. Bir aınalyp baryp dik etip, qaıta buryla bergen bóriniń shabynan alyp, taǵy da kóterip tastady.

Aǵash arasyndaǵy qardyń beti shyńyltyr da, asty kúpsek. Kesek-kesek qar tomyrylyp, álgindeı bolmaı opyr-topyry shyqty. Keı tusy qara jerine deıin kórinip, julynǵan jún, aqqan qanmen mıdaı aralasyp qara-qoshqyl túske aınalǵan.

Ker dónenniń aqyldy, úlken kózi badyraıyp, úreılenip, shylbyryn úzerdeı julqynyp, úrke bergen soń, ańshy ony alystaý aparyp baılaǵan da, aǵash arasynda turyp, qan maıdandy baqylaǵan. Basynda ıti jeńip bara jatsa, «ıá, sát!» dep umtyla túsip, qasqyrdyń azýy tıse úreılenip, Basaralasyn aıap tursa, birazdan soń únsiz melshıip qaldy. «Qaısysy jeńse de, áıteýir, teń aıqas. Shirkin, jekpe-jekke kelip, óz teńimen alysyp ólgenge ne jetsin» dep, oıly qaraǵan jigit bir kezde tabıǵattyń ǵajabyna qaıran qaldy. Bul eki arada shańyraqtaı úlkeıgen keshki kún balqyǵan temirdeı qyzaryp, dóńgeleı domalap kókjıekke qulaǵan. Seldir toǵaı arasynan shashyraı túsken ótkir sáýle dúnıeni qyp-qyzyl boıaýǵa malyp aldy. Qarsy bettegi seldir qaraǵaıdyń ara-arasynda ádeıi qolmen ekkendeı aralasa ósken kóp terek bar. Kúzde úzilip túspeı ári butaǵyna ilinip aman qalǵan biren-saran qyzyl japyraqtary kún sáýlesine shaǵylysyp, shoqtaı jaınady. Qojyrmaǵy az qaıyńnyń appaq baltyrlary, aq qar, sur qasqyr, sary ıt — bári de ottaı janyp, qan-qyzyl túske endi. Qyp-qyzyl ot ishinde arsyldap, jylansha buratylǵan qos arlan daýyl ishinde dúrildep kep umar-jumar aıqasyp, búktetilip, qaıta shapshyǵan bıik jalyn sıaqty. Sýmańdaǵan jalyn otty tilimen birin — biri jalap, lap etip shalqyp, qaýyp-qaýyp alady. Bir sát jerge sylq etip qulap, shıyrshyq ata domalap, qaıta shalqıdy. Dúnıe qyzyl ot, qyp-qyzyl qan. Dál ortasynda tirshilik úshin jan alysyp, jan berisken qos arlan. Úlken oıly kózin qadap, qaıyń arasynan baqylaǵan ańshy:

Dúnıe jalyn, dúnıe ot,
Dúnıe ystyq, dúnıe shoq, —

dep ár sózin qaıtalap, bógele berdi: «Dúnıe jalyn, dúnıe ot...».

Kúni boıy shaýyp zoryqqan ıt pen qasqyr jekpe-jek kezdeskende boılaryna qýat bitip, ashýǵa minip lezde shıryǵyp alǵan edi. Biriniń etin biri jaralap, qalyń terilerin qarýly tisterimen shúberekshe jyrtyp uzaq alysqan arlandar bir kezde alqynyp, tilersekteri qaltyraı bastady. Qulaqtan, ezýden, juqa shaptan dirdektegen qan álsiretip tastady. Birin-biri ońaılyqpen ala almaǵan soń, kózderi buldyrap, endi aılaǵa kóshken.

Neshe bir ádis jasap biriniń astynan biri sytylyp júrgende Basaralanyń aýzy Birishektiń tamaǵyna tıdi. Eń sońǵy kúshin salyp asaı qapqan ıt siresip jiberer emes. Endi bosatsa osy halge óziniń keletini aıdan anyq. Kózine ólim elestegen Basaralanyń ár túgine deıin qaltyrap, qasqyrdyń keńirdegin qysa tústi. Birishek aqtyq ret bulqynyp edi, tamaǵynan ystyq qorǵasyndaı basqan zildeı salmaq tómen qaraı tuqyrta berdi. Tynysy tarylyp, qylǵynyp, kóziniń aldyndaǵy qyzyl ot kúreńitip sóne bastaǵan arlannyń aldyńǵy aıaqtary shalysyp, jas taldaı maıysyp baryp gúrs etip qulady. Bir-eki ret yshqyna serpilgen aıaqtary, álden ýaqytta jan-jaqqa tarbıa jaıylyp, qımylsyz seltıip qaldy.

Bul kezde kúnniń qyzyl boıaýy aǵashtyń ushar basyna qaraı asyǵa órmelep, ysqaıaq kók kúmbezge sińip, lezde ǵaıyp boldy. Sereıgen rabaısyz uzyn kóleńkeler de aq qardyń ústimen qara jylandaı jer baýyrlaı jyljyp, umtylǵan saıyn asyǵyp barady. Álden ýaqytta bar kóleńke bas qosym, búkil alapty qońyr surqaı kórpesimen búrkeı saldy. Álginde ǵana jalyndaı shapshyǵan Birishek arlan da, shoqtaı jaınaǵan terek japyraqtary, bar alap sónip kúlge aınalǵandaı bozara qaldy.

Basaralasy maýqyn bassyn dep, mańyna jolamaǵan ańshy eki jol óleńiniń jalǵasyn jańa taýyp, basyn biriktirdi:

Tirshilik nárin sepken kún —
Dúnıe jalyn, dúnıe ot,
Tirshilik boıdan ketken kún —
Sóngen shala, óshken shoq.

Bul — atyǵaı-qaraýylǵa, búkil Kókshetaý óńirine aty jaıylǵan ańshy, saıatshy seri jigit, óz janynan shyǵaryp aıtatyn ánshi, sýyryp salma aqyn, Qoramsanyń Aqany edi. Azan shaqyryp qoıǵan shyn aty Aqjigit. Úı ishi, aýyl-aımaq erkeletip Aqan dep ketken.

Sodan beri el Aqan deıdi.

Tań atqaly at ústinde otyryp tershigen Aqan Basaralasy maıdan salyp jatqanda qanjyǵaǵa búktep baılaǵan jeńil yqsham qasqyr ishigin alyp ústine jamylǵan da, basyndaǵy juqa malaqaıyn aýystyryp, erdiń jyrymyna baılaýly jasyl shıbarqyttan tystaǵan qyrdyń qyzyl túlkisinen tiktirgen jekeı tymaǵyn kıgen. Saptama etiginiń qonyshynan asatyn aǵash ishindegi qardy ombylaı, Birishektiń tamaǵyna ash kúzenshe qadalyp, jaǵy qarysyp qalǵan ıtiniń qasyna keldi. Tıtyqtap sharshaǵan Basarala ıesin sezer emes. Tynyshtyq alyp, qalǵyp ketken sıaqty. Áıteýir, keýdesinde jany baryn qar soǵyp qımyldaǵan syptyryqtaı qysqa quıryǵynan, tolǵap-tolǵap jutynǵan tamaǵynyń búlkilinen ǵana aıyrýǵa bolady.

— Já, jetti, Basarala. Jaraısyń, Basarym, endi dem al! — dep ıesi ıtin erkeletip, júresinen otyrdy da, jelkesinen, jonynan sıpalady. Jynyn qustyryp, babymen jaratqan ıttiń denesinde bir japyraq aram et joq. Salaly, uzyn saýsaqtarymen ańshy bulshyq etterin ustap edi, býyltyq — býyltyq bolyp tastaı qatyp qalypty. Aqan uzaq sıpap, tartylǵan sińirlerin, býyn-býynyn jumsaq alaqanymen ýqalap, bosata berdi. Álden ýaqytta baryp qarysqan jaǵy ashylǵan Basarala táltirektep turyp, eki-úsh attap súrinip, jata ketti. Denesinde saý-tamtyq joq. Týmysynda alǵash ret qatty jaralanǵan mań tóbet qatty álsirep, eseńgiregen. Talyqsyp, basyn kótere almaıdy. Iesi sholaq tonnyń keń qaltasynda shúberekke oraýly bir kesek quıryq maıdy zorlap jutqyzdy da, qasqyr ishigin ústine jaýyp, ter qatpasyn dep qymtap tastady.

Alyp Birishektiń sozyla túsip jatqan ǵajap iriligine tań qalǵan Aqan biraz ýaqyt kózin almaı turdy da, «aýylǵa osy kúıinde jetkizse» dep quıryǵynan kóterdi. Qyrda erkin júrip, oıyna alǵan maldyń appaq qardaı semiz, boryqtaı jumsaq etin jep súıegi aǵarǵan arlan zildeı eken. Attyń ústine eki-úsh adam bolmasa, kóterip salý da qıyn. Biraq jáı oılaǵany bolmasa, usaq ań emes, soıylmaǵan biteý qasqyrdy atqa óńgerse, júırik attyń baǵy qaıtady deıtin yrymdy biletin ańshy qynyndaǵy kezdikti sýyrdy...

* * *

Aqanmen ańǵa shyqqandar baǵanaǵy kúreń qasqa atty tóre tuqymynan Jupynyń Áljany men onyń jylqyshysy, aqynnyń qasynan sońǵy kezde bir eli qalmaıtyn qaljyńqoı serigi Shákeı, ánshi jigit Sultanmurat edi. Túneýgúni Birishektiń jaıratyp ketken maly — osy Áljan baıdyń qutty bıesi. Zyǵyry qaınap, talaı saılanyp shyqqanmen arlanda ala almaı mysy quryǵan baı Aqanǵa qolqa salǵan. Bir jetse Qulager men Basarala jeter dep úmittengen. Heshe kúndeı attaryn jaratyp, ıtterin baptaǵan ańshylar qazir qasqyrdan da, qýǵynshy Qulager, Basaraladan da kóz jazyp, orta jolda qaldy. Baǵana molaq qanshyqty qýǵan Shákeıler onsha qınalǵan joq-ty. Múgedek aqsaq qasqyr qara úzip uzaı almaı, qarýly, ádisqoı Shákeıdiń qaq soıylymen tumsyqtan bir urǵanynan qalmaı, álip bop túsken.

Al Áljannyń ushqyr, jaraý, kúreń qasqasy á degende qasqyrdy bastyrmalatyp, sýyrylyp shyqqanmen, uzaq úrdis shabysqa shydaı almaı túske taman bosańsı bergen Sodan biraz jer ótken soń, jańa býsanyp, jazyla bastaǵan basy qatty Qulagerdi tejeńkirep otyrǵan Aqan bir kezde erkin qoıa bergende, aq kóbik bop terlegen kúreń qasqa barlyǵyp, aıdalada qalǵan. Ańshynyń izimen shoqytqan in kún eńkeıe júrýge jaramaı, saǵaldyryq túbinen bastap, qoltyq shaby sabyndanyp, aıańǵa túsken. Qara qasqa, tórt kóz ıttiń de kúni sondaı.

Qazir Áljanǵa Shákeıler qosylǵan. Uzaq jerge deıin Qulagerdiń izimen kelgen ańshylar attary boldyryp, ári bara almady. Attarynan túsip, aǵashtyń baýyryna jaıǵasyp, nasybaılaryn atyp, aı týǵansha otyrdy.

— Apyraı, — deıdi Áljan, — bul Aqan bilmeıtin nárse jerdiń astynda shyǵar. Qyz qylyǵy túgili, qasqyr qylyǵyn da biledi. İshten týa úırengen be?

— Ne biletinin aıtasyz? — dedi Sultanmurat, — Aqan aǵanyń biletinin sanaı berseńiz shashyńyz jetpes.

— Joq deımin-aý. Dalada jatqan ólimtikke qaıyrylyp soǵatynyn qaıdan bilip qoıdy?

— Qasqyrdyń eki mekeni bolady deıdi Aqan, — dep sózge Shákeı aralasty, — Ol ekeýin únemi alma-kezek aýystyryn otyrady. Mal jaryp ketken qasqyr ólimtikke eki-úsh kún ótken soń qaıtkende de bir aınalyp soǵatyn kórinedi. Ol sonyń úshinshi, ýaqytsha mekeni. Al myna qanshyqtyń sońynan bizdi qalaı bilip jiberdi deısiz ǵoı? Byltyr Aryqbalyq kóliniń yq jaǵyndaǵy bir toǵaıǵa jetkenimizde jalǵyz arlan aǵashtan shyǵyp jónele berdi. Tura umtylyp ek, Aqan bireýimizdi ǵana jiberip, qalǵanymyzdy toqtatyp tastady. «Anaý aldamshy qasqyr, ádeıi eliktirip ketin barady. Dáý de bolsa osy aǵashtyń ishinde bóltirikteri bar», — dedi. Aıtqany týra keldi. Aǵashtyń jan-jaǵynan baspalap kirip, qaýmalap júrip, alty kúshigin soǵyp aldyq. Baǵanaǵy kókjaldyń qashysy da týra soǵan uqsaıdy... Jazda qasqyrdy qashanda kólde kútý kerek eken. Jáne attan túsip otyrsań, alystan kórgen bóri onsha eleı qoımaıdy. Sosyn, bir top qasqyrdyń áýeli bóltirigin soǵý kerek. Óıtkeni olar qashýǵa aılasyz, ári álsiz bolsa, onyń ústine qasqyr men qanshyq olardy tastap uzaı almaı, tóńirekteı berdi. Ábden kúderin úzgende ǵana ketedi...

— Bir top qasqyr deısiń, tura tur, Shákeı, — dep Áljan tańdaı qaqty. — Sonda qalaı? Eger bóltirikteri úıine jetken bolsa, qasqyrlar onyń qanshyǵynan, arlanynan qalaı qutylasyń? Sende aıtasyń-aý!

— Áýeli tura turyńyz. Ańshyǵa ony aıyrý qıyn emes. Onyń ádisin de Aqan úıretken. Eger qasqyrlardy kúnde kórseńiz, bóltirikteri meıli eseıip ketsin, ylǵı osynda júredi. Al keshke kórseńiz, ylǵı artynan eredi.

— Ne deıdi qudaı-aý! Munyń bir qyzyq nárse eken, — dep Áljan basyn shaıqady... — Áı, toqta, bireýdiń daýsy shyqta ma, qalaı?

Bári eleńdeı qaldy. Aq qasqa da basyn kóterip, qyńsylap ıesine tyǵyla beredi. Tegi, maı tabany tońa bastasa kerek aıaqtaryn alma-kezek kóterip, búrisip tur.

— Aqan!

— Aqannyń daýsy, — dedi bári qosyla.

Alystan salǵan án túngi aýada qalyqtap anyq estile bastady. Sar jeldirgen ańshy óziniń baǵanaǵy izimen salbyrap keledi.

— aqan aǵam kóńildi sıaqty, Birishekti soqqan-aý, — dep edi Sultanmurat.

— Áı, qaıdam, ásheıin bizge dybys berip kele jatqan bolar, — dep Áljan qashan kózimen kórgenshe senimsizdene sóıledi. — Birishegiń ońaılyqpen qolǵa túsetin neme emes-ti.

— Aqan kózge kóringen qasqyrdy soqpaı qoıǵanyn kórgen joq. Eger ondaı sátsizdik bolsa, ol burynǵy izimen keri qaıtpaýǵa tıis, — dedi Shákeı. — Al óleń degendi Aqan kóńildi kezinde de, renjigende de aıtady. Onyń menen keıingi aıyrylmas serigi óleń ǵoı, — dep, qaljyńyn aralastyryp, sırek iri tisteri aqsıyp, jymıa kúldi. Aı kóterilip qalǵan. Álgindeı bolmaı Qabanbaı shoǵynyń teriskeıinen ker dónendi Aqan da qylt etip kórindi. Basaralasy osynda. Ker dónen jıi pysqyrynyp keledi.

Oı, sabazyń-aı, ózi de atym-aq eken. Áli tyń ǵoı, qaraǵym, dep Áljan, til tımesin degendeı túfa-túfalap túkirinip jatyr...

Turqy uzyn ker dónen kóldeneńdeı kep toqtaǵanda, ańshylar aınalasyna shyǵyp qaýmalap ketti. Kókjaldyń terisimen qosa basyn biteý soıyp alǵan, Birishektiń azýlary yrsıyp, kózi ashyq kúıinde qalypty.

— Áh, atańa nálet, sen ǵoı aq adal malymdy qurtqan, ezýińdi uraıyn! — dep qalyń teri shalbarly Áljan basynan teppekke aıaǵyn kótere berip shalqasynan tústi. Ańshylar dý kúldi. Uıalǵanyn sezdirmeıin dep, tura salyp, attyń ústinen Birishektiń sholaq quıryǵyn izdep jatyr, — Ózi shynymen sol ma, ıá, ıá, sol, myna qara, sholtańdaǵan quıryǵyńdy uraıyn!..

— Jigitter, al júreıik. Attarǵa da, ıtterge de ter qatpasyn. Ózderin de onsha bapty emes shyǵarsyńdar. Ana shoq juldyzǵa qaraı júrsek, el jobasyn tabarmyz. Jolaı kezdesken aýyl bolsa, tamaqtanyp alarmyz, — dep Aqan alǵa tústi.

Áljan — tóre tuqymynan shyqqan aqsúıek bolsa da, mundaı jerde kóp shirenbeıtin kishipeıil, onyń ústine ańǵal adam. Birishekti ózi soqqannan beter qýanyp keledi. Talaı-talaı oqys sózder sóılep, jol boıy ańshylardy kúldirdi.

Qara qasqa ıti de, kúreń qasqa aty da boldyrǵan tóre atyn qos ókpege tepkilep, Aqanǵa qatarlasty:

— Aqan, osy men bir nárse oılap kele jatyrmyn. Osy bar ǵoı, bárimizdiń de atymyz qanshyrdaı qatyp jaraǵan. Biraq bizderdiki boldyryp qaldy. Al seniki qalaı boldyrmaıdy? — degende, Aqan kúlip jiberdi:

— Ony úıdegi jeńgeıden surańyz, — degende, ańshylar qarqyldap turyp kúlip, dalany basyna kóterdi.

— Áı, Aqan-aı, sózge ustasyń-aý. Bizdiki áıteýir qyńyr-syńyr, qısyq-shoıtyq bola beredi, — dep taǵy kúldirgen Áljan Aqanǵa jaqyndaı tústi, — Joq deıim-aý, meniń túsinbeıtinim, osy qanshyr degen sóz ne sonda?

Jigitter de eleń ete qaldy: «Rasynda da ne sóz?»

— Qanshyr degen — arystannyń urǵashysy, — dedi Aqan.

— Arys-tan-nyń?! Ony qazaq qaıdan biledi? Kórgen de joq qoı.

— Nege kórmesin. Bir kezde bolǵan shyǵar. Áıtpese arystan degen atty qaıdan qoıdy deısiz.

— Ras, ras, jany bar sóz.

— Al sonda arystannyń qanshyry, qasqyrdyń qanshyǵy degende, urǵashy ıt dep nege ataıdy eken, urǵashy qasqyr demeıdi ǵoı, — dedi Sultanmurat ta oılanyp.

Aqan oǵan da jaýap berdi.

— Keıingi kezde biz eski sózderdiń kóbin umytyp bara jatyrmyz. Ol bizdiń kinámiz. Meniń estýimshe, ıttiń urǵashysyn qazir qanshyq dese, buryn ıtaqaı deıdi eken. «Ittiń ıtaqaıyna deıin basyndy-aý» degen sóz adamdardan qaǵajý kórgen bireýdiń «qatyndarǵa deıin basyndy-aý» dep, ashynǵanda shyǵarǵan sózi bolsa kerek. Al megejin, kánden ıtterdi ıtarshy degen. Úlken tóbetter abalap jatqanda, tapıtaq ıtter de shaýjaıdan alady. «Itarshylanbaı bylaı tur», «ıtarshylanyp ne joq» degen sóz sodan shyqsa kerek. Máselen, shegirtkeniń urǵashysyn «ólekshin» deıdi. Al aıýdyń urǵashysyn ne deıtinin bilesińder me? Kókshetaý jerinde buryn aıý kóp bolǵan ǵoı.

Ańshylar birine-biri qarasyp jaýap qata almady.

— Aıýdyń urǵashysyn kirekeı deıdi.

— Kirekeı deıdi?

— Kirekeı. Oı, allaı! — desti jigitter.

— «Kirekeıdi óltirme, qonjyǵy jetim qalmasyn» degen sóz bar. Sondaǵy «qonjyǵy» degeni balasy eken, — dedi Aqan.

Qatty aıańmen kele jatqandar ár kezdesken saıyn jańa bir sóz, dáris, óner úıretetin Aqannyń jan-jaǵynan shyǵyp yntyǵa tyńdaıdy. Ara-arasynda suraq berip, az sózden kóp maǵlumat alǵysy keledi. Ań men maldyń tóńiregindegi usaq mı bolsa da, tildegi buryn estimegen, ańǵarmaǵan nársege aqynnyń mán bergishtigine, uǵymtaldyǵyna qaıran.

— Aıýdyń kirekeıi, qonjyǵy degendi birinshi estýim. Biz ǵoı aıýdyń urǵashysy, aıýdyń balasy deımiz.

— Endeshe, — dedi Shákeı elire kúlip, — mysyqtyń balasy, tyshqannyń balasy dep áldeǵandaı ǵyp adam balasyna teńestirip tálteńdetpeı, olarǵa da bir at tabý kerek eken.

Buryn aty joq bolsa, oıdan qoıa salý qıyn-aý, — dedi Aqan basyn shaıqap. Bul aıtqanyń da, oılasań, qyzyq nárse. Tegi, úı ishindegi maquluqtardy solaı atasa kerek. Syrtta júrgen ıttiń balasyn kúshik deıdi. Tek adamdy jerlep urysqanda ǵana ıttiń balasy deıdi. Al «ıttiń kúshigi» degen soǵan qarama-qarsy qaljyń, erkeletý retinde aıtylady. Máselen ıt kúshiktedi, sıyr buzaýlady, bıe qulyndady dese, endi úıdegi maqulyq: mysyq pen tyshqandy mysyq balalady, tyshqan balalady deıdi. Oılaı berseń kóp qyzyqtar bar. Átteń ne kerek... Qyzyljarda oqyǵan kezimde ańǵardym - osyndaı sózdiń bári orys mektebinde, orys ǵylymynda zertteledi eken. Biz ǵoı mundaıdy áńgimeleýdiń ózin usaqtyq sanaımyz. Odan da kimniń soǵymy semiz, neshe eli — sony myna záre etkendi unatamyz.

— Aıtam ǵoı, Aqan jeti qat jer astyndaǵynyń tilin biledi. Osy sen attyń da, ıttiń de tilin biletin shyǵarsyń, Aqan, — dep Áljan ózinshe qaljyńdaǵan bop keńkildep kúldi.

— Nege bilmeımin, bilemin, — dedi Aqan da julyp alǵandaı. — Baǵanadan beri atyńyzdyń aıaǵyna oralyp, quıryǵyn shabyna tyǵyp qyńsylap, júre almaı buralyp kele jatqan ıtińizdiń ne dep shaǵynǵanyn túsindińiz be?

— Ne dep shaǵynsyn, sharshap kele jatqan da.

— Joq sizdiń sarańdyǵyńyzdy Basaralaǵa aıtyp, betińizge salyq qyp, kinálap keledi, — dedi Aqan atynyń basyn tejep.

— Tek, sarańdyq demeshi. Meniń jomart, sarańdyǵymda ıttiń sharýasy qansha.

— Ne deıdi sonda?

— Ne deıdi? — dep, basqalary kúlip, aqyndy qolqalaı jóneldi. Aqan sál oılanyp, az únsiz kele jatty da:

— Iá, sózin jańa quradym. Ol bylaı deıdi, — dep, bir aýyz óleńdi qolma-qol sýyryp saldy:

Jonymda bir japyraq et qalmady,
Júretin aıaǵymda ep qalmady.
Kójeniń qoıýy da tımegen soń,
Qasqyrǵa qaraıtuǵyn bet qalmady, —

dep keledi.

Ańshylar qyran-japan kúlip, qaıta-qaıta qaıtalap, osy baı ataýlynyń bári sarań ba qalaı?», «Sarań bolmasa baıymas ta edi», «Áı, Áljeke-aı, bir ıtińizdi toıdyra almasyńyz bar, ony ustap qaıtetin edińiz, ol ishetin kójeni ózińiz ishetin kójeni ózińiz ishetin shyǵarsyz, tym qurmasa óz sybaǵańyzdan bólip bermeısiz be», — desip, Áljandy ilip-qaǵyp, ishek-sileleri qatty. Oljan da eriksiz ezý tartyp qosyla kúlip, aqyry Aqanǵa janasalap, jalyna bastady.

— Aınalaıyn, myna óleńińdi meniń ıtime aıttym deı kórmeshi, aýyzbastyryq úshin erteń bir semiz taı soıyp shaqyraıyn. Elge tarap ketse, mazaq etedi ǵoı... Aınalaıyn!..

— Ony ana jigitterge aıtyńyz. Aýyzdan shyqqan soń ol, endi ol meniń óleńim emes, jurttiki, — dep Aqan mańaılatpaı keldi de, álden ýaqytta óz-ózinen yńyldap ańshylardan bóline berdi. It týraly áńgime oǵan jańa bir oılar salyp, bir yrǵaqty qaıtalaı beredi. Qabaǵyn shytynyp, keıde únsiz qalady. Aqan kópten beri «It úrgen» degen ánniń kúldirgi sazyn, qaıyrmadaǵy ıttiń úrgen únindegi qyzyq áýenin tapsa da, sózin unatpaýshy edi. Endi sózi de, áni de tabylǵandaı kóńilinde saırap, bir-birine úılesip, jarasa bastaǵandaı. Ánshi kóp yńyldady, keı-keıde daýsyn shyǵaryp ta aıtady. Muny ańǵarǵan joldastary ózdi-ózi kúbirlesip, yzyń ozyp barady. Olar da jańa ánniń dúnıege kelgenin sezip, bóget bolmaýǵa tyrysady.

«It úrgen» osy dalada, ańshylyqta júrip týǵan án edi...

Bir kezde bulardyń artynan qıqý salǵan kóp daýys shyqty. Aqan jalt burylyp artyna qaraǵanda, mań-mań basyp jaı kele jatqan Qulager de eleń etip, qulaǵyn qaıshylap, oıqastaı berdi. Jańa ǵana ózderi ótken jol túıisindegi qalyń shoqtyń tasasynan tasyrlata shaýyp shyǵa kelgen tórt-bes atty úzdik-sozdyq quıǵytyp qıqýyn salyp jaqyndap ta qaldy. Uzaq shabystan qaljyrady ma degen ker dónen endi tyqyrshyp, eń aldyńǵy atty quıǵytyp óte shyqqanda jula tartty. Atty qınaǵysy kelmegen Aqan tizginin irkip edi, ekinshi adam qatarlasqanda shydaı almaı, bip jaǵy bulardan jón surap qalaıyn dep atynyń basyn qoıa berdi. Denesi tońazyp, býyn-býyny qata bastaǵanmen babyndaǵy ker dónen shıyrshyq atyp jula tartyp, lekite jóneldi de, kósile túcip, búktetilip, áýdem jer uzap ketken aldyńǵy attylyny basyp ozdy. Basy qatty dónenniń tizginin shirene tartqan ıesi, álgi attyly aldyńǵy qarqynmen taǵy qatarlasa bergende shylbyrynan ustaı aldy. Ekeýi de shoqyraqtata túsip, búlkildetip, aqyry aıańǵa aýysty.

— Oý, shesheleriń ul tapqandaı qýanyp, tún ishinde elirip júrgen kimsińder? — dep Aqan beıtanys attylynyń betine eńkeıe túsip úńildi. Basyna eki qulaǵyn artyna qaıyryp baılaǵan túlki tymaq, ústine aq seńseń qoıdyń terisinen ádip júrgizgen sholaq ton kıgen on bes, on altylar shamasyndaǵy bala kúlgendeı boldy. Murnyna deıin túbit bókebaımen tartqan balanyń eki kózi ǵana jyltyraıdy.

— Taýyp aıttyńyz, aǵasy. Sheshemiz ul tappaǵanmen jeńgemiz ul taýyp, sonyń qýanyshymen júrmiz, — dedi bala sypaıy ǵana. Sál erkeleý me qalaı, aýzyn toltyra qompańdap sóıleıdi. Onyń ústine qalyń bókebaı astynan daýsy da anyq estilmeıdi.

— E, sonda bularyń ne, báıge me, ózderiń beseý-aqsyńdar, — dep Aqan alǵa uzańqyrap ketip, attarynyń basyn tejep, shoǵyrlanyp bara jatqandarǵa qarady.

— Joq, aǵa, báıge áli alda, biz myna kórshi aýyldarǵa habar berip kele jatyr ek, el jaqyn qalǵan soń jarysyp baraıyq degenimiz ǵoı, — dep bala jaıyn aıta bastady.

— Ol kim jańa bosanǵan, bul kimniń aýyly edi?

— Tastan degen adamnyń aýyly, sonyń jamaǵaty, estýińiz bar shyǵar?

— E, bilemin, Baqtybaıdyń inisi Tastan deseıshi. Onda baǵytymyz durys eken.

— Al ózderińizge jol bolsyn, ań aýlap kele jatyrsyzdar ǵoı tárizi, — dep bala ker dónenniń jaıasynan eki jaqqa salbyraǵan qasqyr terisine qarady, — Kim bolasyzdar?

— Iá, ań aýlap kelemiz. Qoskól jaqtykimiz.

— Baıqaımyn, oljaly kórinesizder, saýǵa.

— Al, al, — dedi Aqan, — ana keıingi atta bir qanshyqtyń terisi bar, sony baılan.

— Ol qanshyq bolǵanda, mynaý arlan boldy ǵoı, baılaǵan soń arlanyn baılańyz.

— Aı, óziń qýlaý balamysyń deımin. Senderdeı bozbalalarǵa qasqyrdyń arlanynan kóri qanshyǵy jaqsy, qanshyqqa úıir bolatyn kezderiń emes pe, — dep Aqan qaljyńdap kúldi.

— Siz de buryn ańshylyqty qanshyqtan bastap pa edińiz, — dep bala da ilip túsip, syńǵyr etip kúldi. Kúlkisi tym názik eken.

— Jeńildim, jeńildim. Meniki jaı ánsheıin qaljyń ǵoı. Shynymdy aıtaıyn, baılar edim, biraz munyń syry bolyp tur Bul ózi osy óńirdi shýlatyp júrgen arlan. Ádeıi elge aparaıyq dep ek.

— Birishek sholaq emes pe?! — dedi bala julyp alǵandaı.

— Iá, dál tústiń ústinen. Nemene senbeısiń be, tańyrqap qaldyń ǵoı?!

— Jo-oq, Birishekti soqqanyńyzǵa senem, sizdi tanymaǵanyma tańyrqap kelemin. Siz... siz Aqjigit... Aqan aǵa emessiz be? Astyńyzdaǵy ker dónen ǵoı?

Aqan tań qalyp balaǵa betin buryp, at ústinde jambastaı otyrdy.

— Sen ony qaıdan bildiń?

Bala az oılanyp, áldeneden qysylǵandaı bógelip, kimiljińkirep baryp jaýap berdi.

— Mundaı bóriniń syrttanyn Aqan aǵaıdaı jigittiń suńqary, ker dónendeı jylqynyń tulpary ǵana soǵa alady dep topshylaǵanym ǵoı.

— Oıdoý dersiń, bizdi áýlıe ǵyp aspanǵa bir kóterip tastadyń-aý, Qalqa bala! Seniń atyń kim ózi?

«Qalka bala» Aqannyń eń bir jaqsy kórgende, unatqanda aıtatyn sózi edi.

— Atym ózińiz aıtqan Qalqa bala, — dep kúlip jiberdi de, «ersileý boldy ma munym» degendeı ile Aqannyń ózine jarmasty. — Aǵa, «bura sóılegen kúlkige jaqsy dep», ózińiz sózdi buryp ákettińiz-aý. Saýǵańyz arlan bola ma?.. Qanshyq pa? Maǵan baılamaı-aq qoıyńyz, ana jańa dúnıege kelgen nárestege baılańyz. Ol da erkek kindikti azamat qoı, ol da jigittiń sultany bolar ma eken.

— Balaqaı, óziń jas ta bolsań, sóziń túıeden túskendeı eken. — Jaraıdy. Tastannyń ózi bolsa, baılamaq túgil, bir qylshyǵyn sıpatpas em, sábı ǵoı. Baıladym. Al sen óziń bir syrttandy emes, júz syrttandy baılaýǵa turarlyq jigit ekensiń, Qalqa bala.

— Báse, — dep bala kúlip jiberdi, — sizdi aqyn ǵana emes, jurt seri deıtin bolypty. Seri osylaı jomart bolsa kerek-ti. Áıtpese seriniń seriligi qaıda.

— Sen óziń meni synap ta kele jatyr ma eń? Eger meniń seriligimdi shyn synaǵyń kelse, ań aýlaǵanda synama...

— Qyz aýlaǵanda syna deısiz be?..

— Áı, qý bala, óziń kóp nárseniń retin biletin syńaıyń bar.

— Aǵa, siz qyzdardy jaqsy kóresiz-aý deımin?

— Eh, sen jaqsy kórmeıtin shyǵarsyń!

— Degenmen sizdi tym beıimirek turady deıdi. Sizdiń «Maqpal», «Kepser», «Bátıma qyzǵa», «Aqmaral», «Toryny tań asyryp mingen qandaı» degen ánderińizdi aıtyp júremiz. Bári de qyz týraly ǵoı.

— Olardy da bilemin de, qý bala. Durys-durys, jastyq shaǵynda oına da kúl, janǵan sham, jaǵylǵan ot bir kún sóner. Ánge, sózge qumarlyq jastyq kóńilge yntyqtyq, jaqsyǵa, sulýǵa qushtarlyq — naǵyz jigittiktiń belgisi... Sizdiń aýylda qyzdar kóp pe? — dedi bir kezde Aqan tótesinen.

— Bar, jeterlik. Búgin shildehanada bolasyzdar ǵoı. Kóresiz. Ózderińiz qutty qonaqsyzdar. Biraq qandaı qyzdardy suraısyz, aty qyz bolsa bola ma?

— Aıttym ǵoı, Qalqa bala, sen óziń bir bolaıyn dep turǵan bala ekensiń. Durys aıtasyń. Meniń surap kele jatqanym shotylar emes, totylar, — dep Aqan rıza kóńilmen surady.

— Qalaı-qalaı dedińiz, túsinbeı qaldym.

— Qyz jaqsysyn toty, qyz jamanyn shoty deıdi. Al er jaqsysyn jigit, er jamanyn migit deıdi.

Bala kúlip jiberdi.

— Degenmen jamanyn demeńizshi, Aqan aǵa, kim jaman bolam, kim kem bolam deıdi.

— Joq, jaman degende aıaǵy aqsaq, kózi soqyr kemtarlardy, ne beti bujyr, murny pushyq kemsinderdi aıtyp turǵam joq, jany jadaǵaı, kóńili kir, minezi tik, oıy taıyz múgedekterdi aıtam, — dep Aqan uǵyndyra sóıledi.

— Endeshe, Aqan aǵa, jaman qyzdar qandaı, jaqsy qyzdar qandaı bolady.

— Oı-boı, ol bir sózben bitpeıtin qıamettiń qıameti ǵoı.

— Bilem, aǵa, sizdiń qyzdardy sıpattap shyǵarǵan óleńińizdi bilemin. Áıtsede, taǵy qandaılary bolady, — dep bala yntyǵa surady. — Tym qurmasa, qyz kelbetin aıtyńyzshy.

Bul kezde artta kele jatqan Shákeıler de boldyrǵan attaryn tebine túsip qatarlasqan. Olar da Aqan ne aıtar eken degendeı qulaqtaryn túrip, únsiz keledi. Aqan sózin neden bastaryn oılap, júreksingendeı, ne talaı oıdyń bultyna qamalyp, qaı jerinen shyǵaryn bilmeı sańylaý izdegendeı, at ústinde durys otyra almaı qaıta-qaıta qozǵalaqtady da, qotandanyp turǵan aıdan kómek surap, shabyt tilegendeı uzaq tesile, súzile qarap kele jatty. Endi bir kez sol aıdyń ózimen til tabysqandaı, sodan qýat, nár alǵandaı sheshile sóılep ketti.

— Bar álemge, bar ǵalamǵa atyń tanys, jaryq aı, sol álemge birde kelip, birde ketip, kók júzinde kúlim qaǵyp sylanǵan, kók aspannyń ortasynda tana kózdeı, altyn, kúmis teńgedeı, qaraǵannyń kózi toımas, oılaǵannyń oıy jetpes sen de bir qyz qyzyqtyrǵan pendeni. Bir syzat joq appaq ýyz balbyraǵan júzinde, jıi úrkerden, shoq juldyzdan bulǵaqtaǵan shoq úkiń, qus jolynan jypyrlaǵan alqa sániń qus tósińe qondyrǵan, erke kúlip, erkin júzip, kózge túsip, qolǵa túspeı, ish kúıdirip oıqastaısyń alystan; typyrlatyp tórt aıaǵyn aq juldyzdan aqboz atty oınaqtatyp bosaǵańa qoısań da, temirqazyq — erteń barar jańa jurtyń sýyq qarar alystan; torýyldap seni jalǵyz túsire almaı ýysqa, bireý emes jeti jigit — qaraqshylar kúnde armanda qalysqan, tań atqanda maqpal shapan etegińniń bir jalt etip oqasy, aq otaýǵa myń buralyp kirgendeı, armanda ǵyp, shermende etip taǵy ǵaıyp bolasyń; kúnshyǵystan kirpik qaǵyp, kúlimdep, shyǵa kelgen tań sholpany seniń gaýhar sulý, nurly kózińdeı. Ekinshisin nurly kózdiń ylǵı qysyp, jyly júzdi nazbenen, álde jurtty emeksitip, úmit berip júregińe kúıdirerlik, órtep jandy laýlatyp, jalyny mol, qyzýy kóp shoq tastap, kúnde kelip, kúnde ketip júretuǵyn aspanynda jigittiń, syryń da kóp, minezińde qyzyq-aı, ón boıyńda, tal boıyńda kóp qupıa, kóp jumbaq, jerde turyp, birge kúlip, biraq ishte syr búgip júretuǵyn qyzdardaı.

Aqan sál bógeldi de, aıǵa únsiz tesile qarap, taǵy da jalǵady:

— Keıbir kezde sharby bulttan perde salyp betińe, sáýleńdi urlap, qyzyqtyryp, kóz taldyryp uzaq shyqpaı bult astynda júzesiń, biraq júziń torǵyn jibek astynan kóringende júrek terbep, uzaı almaı qasyńnan, qalaı ǵana alys ketip, qalaı kúder úzesiń. Bult astynan aqsha mańdaı bir qylt etip kórinse, ózen boıyn boılaı ósken jasyl taldyń ishinde jasyrynbaq oınap júrgen erke nazdy sulýdaı, mamyq tósin tolqynǵa uryp, birde buryp, birde burmaı mańǵaz appaq moıynyn, birde súńgip, birde júzip aq marjandy domalatqan ıyǵynan, jonynan kózge ystyq kórinesiń kóldiń erke qusyndaı;

Keıde alysta bult astynda bir ornynan tapjylmaı, júzi synyq, kóńili jadaý kóringende muńaıyp, kóńil súımes, jan qalamas alys-sýyq saparǵa attanatyn kisendeýli arýdaı. Jolaýshy da jalǵyz jortqan jabyrqap, tynys bitip, qapyryq tylsym dalada jyly orynǵa tez jetýge asyqqan, qaıaý kóńil, del-sal bolǵan aýrýdaı.

Tas qarańǵy keıbir túni bult basqanda aspanda bir kórinbeı, belgi bermeı, tym qurmasa, syǵalamaı jabyqtan, tas bekitip qara qurym esikti jaýyp alǵan ókpeshil bir qyzdardaı zaryqtyryp shyqpaı qoısań kúmbezine jigittiń, uzaq jaýǵan aq jaýynnan kóz jasyndaı silbirep, ár tamshydan betke tıgen tilgilep jigit kóńili muzdap keter qaltyratqan aspandaǵy yzǵardaı. Biz, jolaýshy, bul ómirde az tirshilik saparynda ótetin, sen shamshyraq jolyn onyń jaryq etetin. Sen bolmasań jolaýshynyń kóńilin de tún basyp, áldenege urynady-aý baıqamaı, sen baryńda jetpese de saǵan qoly qýat alyp, jaryǵyńnan uzaq jolda talmaı jortyp sharshamaı júre berer ushyn izdep úmittiń, nur sebelep, jebep kóńilin jigittiń aspanynda tura berseń — tilegim sol, qalqam-aı!..

Ózin — ózi umytyp, shalqyp-shalqyp alǵan Aqan endi qaıtadan sabasyna túsip, burynǵy qalpyna kelgendeı. Árkim óz oıymen álek. Biri jymıyp, biri muńaıǵan júrginshiler únsiz. Álden ýaqytta aldan aı sáýlesine shaǵylysyp teńizdeı jaltyraǵan qyr astynan ıt úrdi: «alystan jolaýshylar kele me, qalaı?» dep beıǵam aýylǵa dúdamaldaý habar bergen saq ıttiń tunshyǵa shyqqan qysqa, enjar úni.

— Aýyl da endi alys emes. Raqmet, Aqan aǵa, kóńilge kóp oı saldyńyz. Kúnde kórip, kóńil bólmegen aı jaryǵynan, kóp juldyzdan múldem jańa sáýle kórgendeımin. Kóp nárseniń mol syryna qanbaq túgili, eshteme sezbeı dúnıeni bir-aq qyrynan qarap júredi ekemiz. Átteń, qasyńyzǵa erip, sózińizdi jıi tyńdasam, osynaý keń dúnıeniń de, adamdardy da aqyn kózimen kórip, aqyn júregimen uǵynýǵa úırener me em. Biraq... — dep bala áldebir sózdiń ushyǵyn jasyryp, tosylyp qaldy. Atynyń sýyq jalynan sıpap, eńkeıip óz sózinen ózi qysylǵandaı boldy. Baǵanadan beri asa ańǵarmaı, onsha elemeı kele jatqan Aqan «Qalqa balanyń» daýsynan bir jasandylyq sezgende, túlki tymaǵynyń mańdaıynan túsken kóleńkeden kómeski kóringen bala júzine taǵy qarap edi.

— Al endi men sizderden ozyp, elge habar bereıin, — dep bala atyn tebine berdi.

— Sál bógelshi, — dep qasyna burynǵydan da jaqynyraq taıanyp, attaryn qabyrǵalastyra janasqan Aqan baǵanadan beri kóńilinde uqqan qupıasyn, basqalarǵa estirtińkiremeı, baıaý ǵana aıtty. — Balaqaı, baıqaımyn, sen zerdeli jastardyń biri sıaqtysyń. Syrǵa da berik bolarsyń. Osy aýylda Baqtybaıdyń Aqtoqty degen qyzy bar deıdi...

Bala Aqtoqtynyń atyn estigende selk etip, shoshyp ketti. Óı, sen sonshama nege úriktiń. Ózińniń bir shataǵyń joq pa? — dep Aqan jymıyp kúldi.

— Jo-oǵa. Biraq ol qyz atastyrylyp qoıylǵan, basy bos emes qoı.

Aqan qabaǵyn túıdi.

— Iá, bilem. Sútemgenniń Jalmuqanyna aıttyrypty dep estigem. Sútemgenniń bolashaq kelini bolǵanmen, Aqtoqty onyń jelilegen qulyny, kógendeýli qozysy emes.

— Ol ras qoı. Biraq, Aqan aǵa, bireýdiń aýyna túsken balyqty alyp, pálesine qalyp qaıtesiz.

— Aý Jalmuqandiki bolǵanmen, balyq Esildiki emes pe?!

— Esildiń Aqtoqtydan basqa da aq sazandary kóp qoı.

— Áı, baýyrym-aı, kóbiniń dámin tatyp júrmiz-aý, sý tatyǵan júzinen bal tatıtyn biri artyq, — dep aqyn aıǵa qarap kúrsindi, — Balaqaı, sóz jarystyryp qaıtesiń, toq eteri sol, Aqtoqtyny bir kórýge armandamyn, onyń sebebin surama. Ózim de bilmeımin. Bul aýylǵa kelip kórýge syltaý taba almaı júrýshi em. Búgin sáti túsken sıaqty. Tek endi sen aǵańa qol ushyn ber. Shildehanaǵa ákelýge murshań kele me?

— E, Tastan aǵasy emes pe. Ózi de keletin shyǵar.

— Áıtse de.

— Jaraıdy, qısynyn tabarmyn. Biraq, — dep bala basyn qısaıta qarap kúlimsiredi, — aldyn ala yrymyn jasańyz. Kórimdigi keıin.

— Apyraı, sen tonyń sýlanbaı jatyp, tonaýǵa kiristiń-aý.

— Ózińiz bilińiz. «Qalmady belde belbeý, basta bórik, jeńgesin qyzdy aýyldyń syılaı-syılaı» depti ǵoı.

— Eger sen jeńgelikte turyp, jigit kóńilinen shyqsań, jan pıda, — dep Aqan atyn toqtatty da, suq qolyna taǵyp júretin qadirli burama saqınasyn alyp, — shesh, bıalaıyńdy, — dedi.

Bıalaıyn sheshken bala asa bir eptilikpen Aqannyń qolyndaǵy saqınany jyp etkizip aldy da, jyly saýsaǵyna ózi kıdi.

— Bul neshinshi saqınańyz, aǵasy, keńdeý eken?

— Áı, óziń qyljaqbastaýsyń ba, qalaı. Altyn saqına usyna beretin altyn Aqtoqtylar kóp dep pe eń!

— Ǵafý etińiz, Aqan aǵa, ásheıin sózdiń retimen... Áıtse de esińizde bolsyn, júıtkigen júrek bolmasa, jelikken jel kóńilge jeńgetaı bola almaımyn, — dep jumbaqtaǵan bala oqys tebinip qalyp shaba jóneldi.

* * *

Tastan osy óńirdegi baılyǵy shalqyǵan aty shýly iri baı bolmaǵanymen, dáýreni júrip turǵan irgeli baılardyń biri. Aǵasy Baqtybaıdyń Dámelisindeı munyń úsh áıeli de asa uqypty, qoly berekeli, joqty bar, bardy kóp etip kórsete alatyn erdiń quty. Áıtse de, osynsha mańdaıy ashylyp, shyn yrysqa kenelip otyrǵan Tastannyń ishin jegideı jegen qaıǵysy da joq emes. Ol kishi toqaly Qadısha jaıy. Osy bosaǵany attaǵaly náreste kótermegeni óz aldyna, keıingi kezde onyń qaısybir oǵash qylyǵynan sekem alǵan Tastannan maza ketken. Biraq taıǵa tańba basqandaı dáleli bolmaǵan soń, ishteı mysy quryp, belgisiz namystan jarylyp kete jazdaǵannan basqa ister amaly da joq. Ótken kúzde bir sekem alǵan adamy Qoramsanyń Aqany. Endi, mine, sol Aqan osy úıge kele jatyr.

Tastan alǵashqyda jylansha jıyrylyp, ytyryna qalsa da qartaıǵanda kórgen ulyna joralǵy jasap, dala arlanyn baılapty degende azdap jibigendeı boldy. Onyń ústine búkil atyǵaı-qaraýylǵa aty shýly Birishek eken soqqany. «İnshalla, meniń osy ulym da jigittiń syrttany, naǵyz qasqyr bolar» dep yrymdaǵan Tastan kelgen qonaqtardy attan ózi túsirip alǵan.

Myńǵyrǵan maly bola turyp astyna týlaqtan basqa salmaı, butyna kıgen dambaly órim-órim bop jyrtylǵansha jańartpaı, ústindegi tony boı-boı bop sógilip qaqyraǵansha aýystyrmaı júretin sarań, sasyq baılardaı emes, Tastannyń úı, kıim-keshek, jıhazy da bólek. Qalyń qaıyńnyń baýyryna bóreneden qıdyryp salǵan segiz bólmeli sańǵyraǵan aǵash úıdiń ishindegi jasaýdan kóz súrinedi. Jazda bolmasa, qysta úsh áıelin de osy bir qoranyń astynda ustaıtyn Tastan ańshy, ánshi jolaýshylardy shildehana ótetin keń saraıdaı bólmege kirgizgen.

Kúni boıy at ústinde ań qýýdyń qyzyǵymen júrgen ańshylar qaraǵaıdy mazdata jaqqan jyly úıge kirgen soń maýjyrap, ózderiniń ábden zoryǵyp, qatty sharshaǵandaryn jańa sezdi. Attaryn syrtta tań asyryp, Basaralany uıadaı qoraǵa kirgizip jaılastyrǵan soń endi keń kósilip jatyp, shildehana bastalǵansha sál myzǵyp alýdy uıǵarǵan. Kip, qońys úıge jolamaıtyn, týmysynan kirpıaz kináz Aqan myna muntazdaı taza úıge kóńili kónship, appaq mamyq jastyqqa qısaıdy. Shákeı men Sultanmurat ta astaryna birsalar saldyryp, tórdegi aqynnan tómenirek, jyly peshke taqala jatyp, lezde qalǵyp ketti.

Aqan qansha qajyǵanmen kópke deıin uıyqtamady. Tóbedegi qobyzdap salǵan syrly taqtaıǵa qarap uzyn, qaıqy kirpikterin jıi qaǵyp, óz-ózinen kúlimsireıdi. Kúndegideı oılap jatqany taǵy Aqtoqty: «Apyraı, bul qaı bala boldy? Bul aýyldyń ústinen talaı ótip júrip qyz degenge kóz de salmapty-aý. Biraq ol kezde Aqtoqty kúldiń arasynan kárlen shynyaıaqtyń synyǵyn jınap, matanyń qıqymynan qýyrshaq jasap oınap júrgen, tulymshaǵy jelbiregen bala shyǵar-aý. Oǵan qalaı kóz toqtatyp, qyz dep qararsyń. Shynynda da áıel bala er baladan góri tez jetilip, tez pisedi-aý. Kórinbeı-kórinbeı kelip bir-aq jylda qylt etip, qyrdyń qyzǵaldaǵyndaı qulpyra qalady. Bir sýyq soqqan kúni sol gúldiń japyraǵyndaı búrisip, tez solady da. Teginde jurttyń qyzdy gúlge balaıtyny da sodan-aý». Aqtoqtynyń aty da byltyrdan beri osy óńirge tez jaıyldy. Aqan alǵashqyda jaı ǵana syrttan bir kórýge qumartyp, osy aýylǵa bir-eki ret kelip ketkenmen, kóre almaǵan. Birde ádeıilep Tastan úıine syltaýmen kelip, baıdyń jas toqaly Qadıshany zorǵa kóndirip, Aqtoqtymen kezdespekshi bolǵan. Biraq ol joly Aqtoqty úıinen shyqpady. Elden attanyp bara jatqan Aqandy túndeletip jetken Tastannyń kózi shalyp qalyp, sońyna túsken. Qulager bolmaǵanda kim ekenin baı ańdap qalatyn edi. Bir abuıyry júırik attyń arqasynda jigit qutylyp ketti. Sodan beri Aqannyń qumary arta túskendeı. Endi, búgin Aqtoqtyny kórýdiń sáti túsken sıaqty. Áli kúnge deıin eshtemeden beti qaıtyp, taýy shaǵylmaǵan seri jigit Aqtoqtyny syrttaı ıemdenip, qolyna qondyryp aıalap ustaıtyn, tárbıelep baptaıtyn óz qusyndaı kámil senimde jatyr.

Tátti qıal ushyǵyna jete almaı, uzaq sabyrsyz oımen kózi iline bergen Aqan myzǵı da almady. Syrtta abyr-sabyr bop dabyrlap úıge biraz adam kirdi. Olar — osy mańdaǵy Tastannyń qurbylary, jasy egde tartqan shala baılar. Ortasynda Tastannyń aǵasy, Aqtoqtynyń ákesi Baqtybaı, Myrzaly balasy Muqanáli, kezbe Sý Qusaıyn da bar. Búgin dúnıege kelgen náresteniń — qaraýyl ishindegi maltabardyń bolashaq azamatynyń toıy óz aldyna, Aqan kelipti. Birishek qasqyrdy soǵyp ákepti degendi estisimen taǵaty qalmaı tez jetken. İrgeles otyrǵan aýyldyń adamdary, balanyń toıy erteń bastalady degenge qaramaı, «toı dese qý bas domalaıdy degendi syltaý etip, shaqyrý kútpeı-aqtan atqansha toqtaýsyz aǵyla berdi. Toı degende qazaqqa mezgildiń erte-keshi joq.

Jınalǵandardyń áńgimesi aldymen Birishek jaıy boldy da, ony soqqan Qulager, Basaralaǵa aýdy.

— Óı, kósegeń kógersin, Aqan balam, maldan mal, jannan jan qoımaı, berekemizdi ketirip edi osy bir kókjal, aqyry aldymyzǵa sulatyp saldyń-aý, bátiri! — dep Baqtybaı sózge aralasty. — Qaraǵym Basaralan kúni boıy shapqanda bir talmaıtyn ne degen myqty neme edi! Ózi qaı jerdiń ıti?

Úı ishi tolǵan saıyn, óńkeı baılar, tóreler tórge shyǵyp, oryndarynan sozalań turǵan shala uıqyly Shákeıler tómen qaraı syrǵyp, aqyry esiktiń tusyna jaqyndap qalǵan. Tap búgingideı kúni jas ta bolsa alys aýyldyń balasy bolyp qurmet kórmegen Shákeı, ishteı zyǵyry qaınap, ár sózge ádeıi aralasyp, shalys sóılep otyrǵan. Baqtybaıǵa jaýapty sol berdi:

— Basarala — ózimizdiń juraǵatymyz: qaraýyl, qaraýyl ishinde esembaı, esembaı ishinde maltabar.

Jurt dý etip kúlip, basyla qaldy. Shákeı ádeıi Baqtybaıǵa tıgizip, bura sóılep edi. Qısyq sózdi unatpaı qalǵan Muqanáli qabaǵy túksıip, únemi ushyqtan arylmaıtyn silekeıli aýzyn bir súrtip:

— Sondaı da qaljyń bola ma eken. Úlken adam jón surap otyrǵanda betaldy qyljaqtaı berýdiń ne orny bar, — dep, endi tórde jymıa kúlip otyrǵan Aqanǵa buryldy, — Shynynda júırik at, ushqyr ıt, alǵyr qusty qaıdan taýyp alasyń? Seniń ıtińniń qandaı qasıetteri bar osy?

Aqan Muqanálini sýqany súımeıtin. Ol qaraǵanda júzin basqa jaqqa buryp otyrdy. Áıtse de álgi Shákeıdiń sózi Baqtybaıǵa retsizdeý tıdi me, «ıt te bolsa kóktaban degendeı, Aqtoqtynyń ákesi ǵoı» dep áńgime betin basqaǵa aýdaryp, jýyp-shaıǵysy keldi.

— Meniń Basaralamnyń boıynda qasqyr alatyn ıtke tán úsh qasıettiń úsheýi de bar. Aldymen — keýdeli, muz bel, búkish, — bul kúshtiliktiń belgisi, odan soń kózi otty, qabaqty, tanaýynyń qarasy mol — ójettiktiń belgisi, úshinshiden — aıaqtary sińirli, saýsaqty, tyrnaǵy uzyn — júıriktiktiń belgisi. Ittiń qalǵan qasıetterin, kem-ketigin ózin de bilesiń ǵoı, — degende úı ishindegiler taǵy da myrs-myrs etip kúlip jiberdi. Aqannyń bir kishigirim jıynda Myrzaly baıdyń balalaryn Saýytbektik sarala ıtiniń kúshikterine teńep:

«Bismillá, Myrzaly,
Pisken basy Seraly,
Sary toqalyn Serdaly,
Qotyr aýyz Muqanyń,
Kenek aýyz Nuraly,
Baıaly, Janáli —
Saýytbektiń Saryala ıtiniń balalary» —

degen shoqtaı mysqyly aýyzdan aýyzǵa tarap ketken. Sodan beri ásirese osy Muqanáli Aqanǵa tisin qaırap-aq júr. Biraq shalyp túser ońtaıly kezeń taba almaı-aq qoıdy. Qazir de eki beti dolyryp, tutana qalǵan ol ne derin bilmeı, sasqanynan qaltasyndaǵy shaqshasyn alyp, saptama etiginiń ókshesine tyqyldatyp qaǵa berdi. Ashý shaqyryp birdeme dese, Aqannan burynǵydan da ashyraq taıaq jep qalýy yqtımal...

Shaı keldi. Betin oıýlap syrlaǵan jımaly dóńgelek stoldar eki-úsh jerden qurylyp, astaý-astaý appaq ystyq baýyrsaqtar shashylyp, tabaq-tabaq sary maı, sýyq ettikten jańa ákelgen shyrtyldaq maı, kúrt, irimshik, týralǵan toń-jelin qazy — qarta qoıyldy. Tastannyń báıbishesi baýyryna qysqan ala dorbadan eki-úsh ýys shaqpa qantty úlkenderdiń aldyna asa qasıettep, sanaǵandaı etip yrǵytyp-yrǵytyp tastady. Toqbas jiliktiń basyn ótkir baltamen jańqalap shaýyp, jurtqa kemik úlestirip sheberdiń qolynan shyqqandaı up-usaq shaǵylǵan qantqa aldymen qoldaryn salǵan shaldar jaǵy kárlen aıaqqa juqtyra quıǵan qoıý sháıdi soraptaı tartyp, áńgimeni qaıta jalǵady.

— Apyraı, álgi Birishegiń kóringen qotandaǵy tóbet túgili, qasqyrǵa salyp júrgen aıtýly ıtterińniń ózi ala almaıtyn daý birdeme ǵoı. Ózin atqylaı kóterip kelgen, — dep otyrǵandardyń biri, jańa osynda kelgende, qorada ilýli shubatylǵan shıki terini tamashalap kórgeni esine túsip, taǵy da arlandy áńgime etti.

— Ózi qaıdan kelgen neme eken? — dep taǵy biri surap qalyp edi.

— Qap, tirisinde suraı almaı qapy qalǵan ekensiz ǵoı. Kereı jaqtan kelipti, — dedi Shákeı kúlip.

— Kereı deıdi?

— Áı, kereıdiń qasqyry eken! — dep tórden esikke deıin tańyrqaǵan ańǵal jurttyń sózi júgirip ótti.

— Iá, kereı kórinedi, — dep Aqan da kózinde kúlki oınap quptady da, oıǵa qaldy.

Atamzamannan beri qazaq jurtyna indet bop jaıylǵan rý, ata tartysynyń qanquıly soraqylyqtary keıingi jyldary qaraýyl men kereı arasyndaǵy bosaǵaǵa jylansha oralǵan. İrgeles, qonystas otyryp-aq bir-birine aralasyp ár eldiń altyn bosaǵasynan tabaldyryq attap óte berse-aq, álgi sary aýrýdaı sary bas jylandar kez kelgenniń aldynan ysyldap shyǵady. Ne úreılendirip shoshytyp, jolatpaıdy, ne keri qaıtqanynda boıyna uzaq jyldar aıyqpaıtyn dertti ýyn quıyp jiberedi. Eki el bir-birine quda túsip qyz alyspaıtyny bylaı tursyn, jaqsy ónege, óner ataýlyny aralastyrmaı, jıirkenishpen qaraıdy. Dýman, toı bola qalsa qaraýyl kereıdi, kereı qaraýyldy kerek etpeıdi. Bárinen qaýiptisi — osy bir sanasyz tirlik, soraqy, sumdyq qarańǵylyq qanattanyp, óshtik qanypezerlikke, jırenish jaýyzdyqqa aınalyp, elge salt, atadan balaǵa mıras bolyp, óskeleń násil keleshegine qaǵylǵan qara qazyq bekı túsedi. Osyǵan kináli kim? Ár adamǵa aram qan egýshi kim! Seri jigit áli bul suraqtardy júre oılanyp, onyń jaýabyn kóp izdeı de bermeıdi. Biraq, áıteýir sanasyndaǵy buldyr, kómeski oı keıde esine túskende, osylar kináli-aý dep áldekimderge qany qaınaıdy.

«Kúndestiń kúli de kúndes» degendeı myna otyrǵandardyń «kereıdiń qasqyry» degenge senbese de, sol eldiki eken dep aıyzdary qanyp, eleńdeı qalǵandary mynaý. Ertegini de shyndaı kórip tyńdaıtyn qaýymǵa Aqan saıqymazaq bir áńgime aıtyp berýge bekindi.

— Iá, — dedi qarshyǵadaı túıile túsken Aqan ıyǵyn ashýly bir qozǵap, — Kereıdiń berisi ekeni ras. Basaralanyń qysqashtaı qysqan aýzynan bosatyp alyp, shala-jansar arlandy soıa bastaǵanda tilge keldi.

Otyrǵandar bir qyzyq áńgime aıtylaryn sezip, bári kúlimsirep qozǵalaqtap, jaıǵasyp otyrdy. Baǵanadan beri esikke keptelip, biriniń ıyǵynan, biriniń qoltyǵynyń astynan syǵalap, beri ótýge jasqanyp turǵandar bosaǵadan oryn alyp, qaısybir kempirler kımeleı ótip, «ári otyrshy-aı, qaǵynǵyr, sóz tyńdaıyq» dep, jastardy yǵystyryp jatyr.

— Alǵashqyda maıysqaq tobylǵy qol qamshyny eki búktep, arandaı ashylǵan aýzyna kergish salyp tastaıyn dep em, «qaıtesin kergishti, qoryqpaı-aq qoı, astynda jyǵylyp jatyp, tisteıtin qatyn emespiz ǵoı, turmastaı bop bir jyǵylǵan soń endi qaýqar jasamaımyn. Atyń da, tóbetiń de ózine saı ajalyma týǵan jigit ekensiń, sońǵy sózimdi tyńda» degeni bar emes pe. Ustaradaı lypyp turǵan jalaqtaǵan kezdikti qynymnan alyp, qasqyrdyń janary sóne bastaǵan kózine qarap otyryp qalyppyn. «Nege otyrsyn, soıa ber, men aıta bereıin, shyn arlan terisinen ajyraǵansha ólmeıtinin bilmeýshi me eń» dedi. Kezdikti qalyń terige qadap, qolmen de irep sypyra bastadym, ol sóılep jatyr: «Úıime jetip, mal jarýdy úırengennen bylaı qyr eliniń jylqysynan jylqy qoımadym... Qysqartyńqyrap aıtaıyn, sodan aldyńǵy jyly ǵana qapy soǵyp qaqpanǵa tústim. Bir abuıyrsyzdyǵy uly dáretke otyra berip, naq qyl quıryqtan túskenim. Shaınap tastaıyn dep burylsam, aýzym jetpeıdi. Jan ushyryp, alasuryp jatqanymda bir top attyly shoqparlaryn súıretip, cay ete qalmasy bar ma. İster amal, qylar dármen joq: shońqıyp otyryp qaldym. Ańǵa emes, toıǵa shyqqandaı sándi kıingen bir adam mań-mań basyp kelip, «ah, atańa naǵlet, tústiń be qolǵa, tımeńder, ózim óltirem» dep anadaı jerden turyp, soıylyn ońtaılana berdi. Kózine kózim túskende tanı kettim — birer jyl buryn túndeletip júrip kórgem — bolys Aznabaı eken. Ǵumyry jalynyp, jalbarynyp kórmegen basym, músápir bop otyrǵanda qoqańdap batyrsynyp turǵan bolysqa ne istersiń, bóriniń de bir aılasy bolady, ajal kózime kóringende tilim shyqty. «Azeke, bolyseke, dat!» dedim. Aldyna tize búkkenge masattanatyn mansapqor bolys mańyndaǵylarǵa maqtana qarap qoıyp, «Ne datyń bar edi, aıt. Jazyqsyz maldy nege qyrasyń, svolysh!» dep qoıdy. Sońǵysy bolys bolǵaly Ombydan jańa úırengen sózi bolý kerek. Sóz talastyryp jatatyn kúsh qaıda, jaı-japsarymdy maıdalap, túlki tilmen, ara-arasynda dórekileý bóri tilimen túsindirip baqtym. «Azeke-aý, ekeýimiz de qudaıdyń quly emespiz be? Sizdi alla taǵala momyn qara halyqtyń ústinen kún kórýge jaratqanda, meni tilsiz qara maldyń esebinen kún kórýge jaratpap pa edi. Sizge kerek turmys maǵan da kerek». Ózi de ıttiń tilin sýdaı biletin haıýan eken, lezde shúıirkelese ketti. «Áı, turmys deısiń. Seniń turmysyń menen artyq qoı. Shynyńdy aıtshy, neshe qanshyǵyń bar?» dep, nápsige jaratylǵan maıly kózi jyltyńdap, kúnshil neme jutynyp-jutynyp qoıdy. «Oı, Azeke, bizdiń turmysymyz qaıdan pirdeı bolsyn, sizdiń tórt qatynyńyz bar. Mende bar bolǵany bir-aq qanshyq, ollahı, bellahı! Onyń ózi jarymjan, aqsaq baıǵus... Eger... alam deseńiz ony da bereıin, tek bosata kórińizshi»... dep kúmiljidim. «Jaraıdy, ony keıin kórermiz» — dedi urǵashy ataýlyny bos jibermeıtin bolys odan da dámelenip, — «al, datyńdy aıtshy». «Datym sol — meni óltirgenmen sizge túser paıda ne, ózińizdiń kóp bórilerińizdiń biri qurly eńbegim sińer, meni jaýyńyzǵa jumsap, qasyńyzǵa salyp kórmeısiz be? Sizge azýsyz momyn júz tobyrdan jaqyn izdegenshe, azýly qanypezer bir bóriden dos tapqanyńyz artyq emes pe?» dedim. Aznabaı bolys shalbarynyń tereń qaltasynan kúmistetken múıiz shaqshasyn alyp, bir shókim buıra nasybaıdy ernine bappen saldy da, shyrt etkizip bir túkirip «sózińniń qısyny bar. Eger erkek bop ýádeńde tursań bosataıyn, biraq buıryǵymdy oryndamasań quıryǵyńdy buraımyn» deı bergende, «aıtyńyz, bárin oryndaımyn, men de ózińizdeı erkekpin» dep jóppelete jóneldim. «Buıryǵym sol, meniń úlken jaýymnyń biri - irgedegi kereı degen kóp jylqyly qalyń el. Sonyń malynyń, bas-kóz demeı, kez kelgenin alqymynan alyp qyra berseń, meniń de qolym solardyń alqymynda bolǵany. Al endi erkinsiń» dep qaqpanǵa túsken quıryǵymnyń dál túbinen short kesip qoıa berdi. Zytyp otyrdym. Uzaı bergende Aznabaı: «Áı, aıtqandaı qanshyǵyń qaıda, buıryqty umytpa» dep aıǵaı saldy. Bosap alǵan soń ishinde qyzǵanysh oty oınaıdy eken. «Qanshyqty qatqaqta qýyp ustarsyń. Buıryǵyń oryndalmasa, quıryǵym qolynda ǵoı, buraı ber» dep zymyraı jóneldim.

Anda-sanda dý etip, ótkinshi jaýyndaı jappaı kúlip, oqys tyıyla qalǵan jurt, áńgimeniń osy tusynda gýildep ketti.

— Ah, qanypezer Aznabaı, qarashy qasqyr ekesh qasqyrǵa deıin jumsaýyn.

— Tek jatqan elde ne óshi bar eken ala almaı júrgen, álde ǵana. Eki eldiń arasyna iritki salatyn osylar eken ǵoı.

— Óı, tileýiń bergir, Birishek. Álgini aıtqan ana qoradaǵy teri me-eı?!

— Keterinde myqtap ketken eken, — dep kempirler birin-biri shymshylap máz bop jatyr.

— Tura turyńdar, ar jaǵyn estıik, — desip gýildesip alyp, taǵy da Aqannyń aýzyna qarasty jurt.

Aqan Birjan saldyń basyna jazyqsyz qamshy úıirtip, zábirlegen Aznabaı bolysty osylaısha bir shońqıtyp alyp, endigi áńgimeni óz ishindegilerge qaraı oıystyrdy.

«Birishektiń sózine kúlip otyryp pyshaǵym taıyp ketip edi, arlan qıqań etip «baıqasaıshy, batyreke-aý» dep yr etti. «O ne, pyshaq etińe tıip ketti me» dep em, «joǵa, etimnen et kesseń de qyńq etpeıtin qasqyr emespin be, terini kesip aldyń ǵoı, búldirmeseıshi» dep, Birishek ári qaraı sóıleı berdi. «Sodan ne kerek, uzyn sózdiń qysqasy, álgi sózime shamdanǵan Aznabaı bar atqa minerlerin sońyma salyp, kún kórsetpegen soń, bir kúni qasyma naqsúıer jalǵyz molaq qanshyǵymdy ertip alyp, kereı eline qaraı jorttym. Eki jyldaı jaqsy turmys quryp em, ol jaqta da Janbota degen bir sum bar eken, sol sońyma jaryq alyp túsip, kún kórsetpedi. Abalaǵan talaı tóbetin jumsap: «tirshilikten úmiti bolsa, bul aradan ketsin, qaraýyl jaǵyna baryp panalasyn» dep qaıta-qaıta sálem aıtyp, mazamdy ala bergen soń, quıryǵym qonys tappaı, Syrymbet qaıdasyń dep tartyp berdim. Súıtsem, qaraýyldyń naǵyz qalyń shetinen bir-aq shyǵyppyn ǵoı. Qudaı biledi-aý, kereı izdep kergıtindeı, qaraýyl izdep qarǵıtyndaı Aznabaıdyń, Janbotanyń jyrtysyn jyrta júrgem joq, bári kún kóris qamy ǵoı, daıar as bolsa bolǵany — kele aýyzdy saldym malǵa. Shynyn aıtqanda, kedeı-kepshiktiń jalǵyz-jarym aryq-turaǵyna tımedim, ǵumyry jasyq jep kórmegen men de tóre tuqymy sekildi asyldyń synyǵymyn, baılardyń bylqyldaǵan bıeleri men baıtaldaryna bastym azýdy. Mynaý qaı rý, qaı ata dep qaraǵam joq, jylqy maly, bir jaqsysy, úıirge bólinse de, rýǵa bólinbeıdi ǵoı, kósheıdiń Nazar, Tileýbaı degen aǵaıyndy baılarynyń, tóreden Ýáli balalary Shepe, Mahmet, Qozykeıdiń, atyǵaıdan kóshkil oraz Tumyrzanyń Muqany, kóshquly Boqa, boranshy Sasyqtyń Toqsanbaıy, Qısyqtyń Isanbaıynyń, maltabar, qultabar, kósheı, kóldeı, kóbeı jurtynyń sharýasy myǵym baılarynyń malyn qynadaı qyrdym. Tipti bir borandy kúni Kemel balasy saýdager Súleımenniń qyzyl shatyrlaǵan sıyr qorasyna deıin tústim. Qorqaıyn ba!»

Kúnde estip júrgen kisi attaryn estigende esik jaqta shúpirlegen jastar jaǵy máz bop kúliskenmen, tór jaqta otyrǵandar endi únsiz tymyraıyp, ózderine de qolaısyz tyqyr taıanǵanyn sezip, jótelip, qozǵalaqtaı bastady.

«Sen qorqaıyn ba deısiń, álgileriń, jaraıdy, erlik bolsyn, biraq túneýgúni Kemeldiń Nurtazasynyń jylqyshysyn nege attan julyp alyp, esin shyǵardyń. Ol malaıdyń ne jazyǵy bar?» dep em, Birishek basyn kóterip aldy. «Tura tur, tura tur. Malaı, malaı» deısiń, sol malaıǵa ne joq ıtarshylanyp, «baıdyń asyn baıǵus qyzǵanadynyń» keri. Jynym kelip attyń ústinen ádeıi julyp aldym da, óńmeninen basyp turyp: «Áı, ońbaǵan malaı-aý, jalshy, sorly neme, sen ǵoı tań qarańǵysynan kóziń jyrtıyp turasyń da boran demeı, shashyn demeı kúni-túni salpaqtap, Nurtazanyń malyn baǵasyń. Sondaǵy alatynyń ne? Áli baýyryńa basqan qanshyǵyń da joq, á-á, qatynyń degenim ǵoı. Eger ertemen turmaı gór. Bir kún uıqtap qalsań qarajúrek Nurtaza ústińe muzdaı sý quıyp, shoshytyp oıatady. Taǵy, ol az degendeı, tepkiniń astyna alady. Al, sen bolsań, myńǵyrǵan maldyń bireýin jegenge jeligip, meniń sońyma túsesiń. Maǵan kúsh kórsetkenshe, ana Nurtazaǵa bir aýyz qarsy sóz nege aıtpaısyń, sen týǵanda da qalja jemep pe edi. Óı, adam bolmaıtyn ynjyq neme dep, bir nuqyp, qarǵa nyǵarlap ketip qaldym. Til-aýzy baılanyp, záresi ushqan ózinen kórsin, jasyq neme. Men ony jep qoıady dedi me eken, qýys qýraı», — dep ezýin yrjıtty. «Al endi Baqan, Tastandardyń malyn nege jep júrsiń, olar mańdaıy shylqyǵan baı emes qoı» dedim.

Óz atyn estigende Baqtybaı selk etip, yrshyp tústi:

— Qoı, aınalaıyn, menen aýlaq. Sol Birishek jegen bir bıeden yrysym ortaımas. Jeımin dese, taǵy jesin meıli! — dep at-tonyn ala qashty.

Otyrǵandar dý kúlip:

— Aıtyńyz, aıtyńyz, Birishek ne dedi?

— Baqa, sizdiń malyńyzdy Birishek endi qaıtyp tirilip kep jemeıdi, — desip jatyr.

Tastan tymyraıyp, kúreńitip otyr.

Birishek ne desin. «Aı, óziń de qyzyq jigit ekensiń, — dedi tyrjıyp, — Baqań men Tastan qyzdaryn balıǵatqa tolar-tolmasta, qutylýǵa asyqqandaı jantalasyp, uzatyp, balalarynyń kóz jasymen baıyp alǵan joq pa. Talaı óltiriniń ishinde bireýi maǵan buıyrmaı ma?»

— Óı, qaraǵym, muny aıtqanda qasqyryńnan jan kete bastaǵan ǵoı. Áıtpese, aljyǵan ba, óltirini paıdalanyp, janyma basyp qalyppyn ba, qasqyrǵa jem qylatyn óltiri joq, — dep Baqtybaı aǵynan jarylyp, jurtty taǵy kúldirdi.

Sodan ne kerek, qasqyrdyń terisin basyna keltirip aınaldyra bere sońǵy jaýap aldym: «Al endi sútten aq, sýdan taza bola turyp, osy júrisiń ne? Dalada ordaly qasqyr jubyn jazbaı birge jortady. Sen bolsań únemi jalǵyz shabasyń malǵa. Qanshyǵyńnan basqa serigiń de, dosyń da joq. Bórilermen arazbysyń?» «Dúnıedegi eń myqty da, aqyldy da adam deımiz. Onyń dalasy men qulasy bar, — dedi Birishek. — Sen meni kinálama. Men túgili bir Shóbekten taraǵan Begaly, Myrzaly balalaryn qarashy. Qasqyrdan beter emes pe, bir-birine atarǵa oǵy, qabarǵa azýy joq. Bóri menen suraǵansha, adam bop júrgen solardan sura. Olarǵa ne jetpeıdi?! Kereı men qaraýyl, senderge ne jetpeıdi?» — dep Birishek kózin jumdy.

Aqan sýyńqyrap qalǵan qoıý qara shaıdy tabaqqa quımaı, shynyaıaǵynan urttap, únsiz otyryp qaldy. Kúnde aýyl arasynda keshqurym ermek úshin aıtylatyn jyn, peri, dıý jaıyndaǵy adam ılanbasa da, jumbaq bir ómirge jeteleıtin qyzyqty ertegiler estip júrgen jurt Aqan áńgimesinen jańa, tyń nárseler uqqandaı. Óz aýyldastaryn qosyp, dala bórisiniń aýzymen talaı syrdyń ushyǵyn uqtyrǵan myna áńgimede úlken astar da bar. Ony árkim óz shamasyna qaraı topshylap, biri kúlkili jaǵyna ǵana yrza bop, sózdi kelistire biletinine den qoısa, endi keıbireýleri onyń mysqyl, ajýa jaǵyn basymyraq bajaılap, neshe bir aram, sumdyq oıǵa túsip ketken. Torsıǵan jumsaq, jyly baýyrsaq pen sary altyndaı maıdy kósińkirep alyp qarbyta jegen jurttyń oıy ár saqta. Únsiz otyryp shaıdy uzaq ishti.

Shynyaıaqtar shıqyldaı tóńkerilip, shaı jınala bastaǵanda, bosaǵaǵa taıaý otyrǵan bir kempir tynyshtyqty buzdy:

— Aınalaıyn Aqanjan, júrgen jeriń dýman ǵoı. Kóńilimizdi bir kóterip tastadyń. Endi, qaraǵym, bir-eki aýyz lebizińdi tyńdasaq pa dep otyrmyz.

Shaıdyń aıaǵyna qaraı mal soıylǵan qoradaǵy sharýasyna ketken Tastan esikke jaqyndaı bere kempirdiń sózin estip, qabaǵy túksıdi. Aýyl adamdarynyń úlken-kishisine óktem sóıleıtin ol:

— Áı, kempir, isher shaıyńdy ishtiń ǵoı. Endi jaspen jas bolmaı, ana qazandyq jaqqa barsańshy. Baqa aǵa, sizderdiń de úlken úıge kirip otyrǵandaryń durys bolar, — dep basqalaryna da ákimshilik etti.

— Úı keń ǵoı. Biz de óleń tyńdaıyq, — dep Baqtybaı qarsylyq bildirip edi, Tastan qynjylyp, alaqanyn jaıdy:

— Myna arada jastar kelip tur. Kishi bólmelerge syımaıdy. Balalarmen qalaı aralasyp otyrsyńdar. Aqtoqty da keldi. Osynda otyramyz deıdi.

Jel qaǵyp, totyqqan Aqannyń júzi Aqtoqtynyń atyn estigende dý ete qalǵandaı boldy. Buryn-sońdy qyz aldynda asa qymsyna qoımaıtyn erke, seri jigit tap osy arada bulaı ózgere qalǵanyna ózi de qysylǵandaı, yńǵaısyzdana berdi.

— Qoı, onda bolmas, úlkender ózimiz jeke keteıik, al myna dámge bata qaıyr, — dep Baqtybaı as iship osy úıden birjola attanyp bara jatqandaı qasyndaǵy qara saqalǵa qarady.

Qara saqal eńgezerdeı shaldyń daýsy da gúrildegen jýan eken, kúrekteı alaqanyn jaıyp jattandy batany sydyrta jóneldi:

— Baı qylsyn, baqtyly qylsyn, Súleımendeı taqtyly qylsyn, arqardyń múıizindeı shaqshaly qylsyn, Kenesary, Naýryzbaıdaı aqshaly qylsyn, Aqqoshqar-Saıdalydaı jylqyly qylsyn, jamandyq oılaǵannyń qulqyny qursyn. Qonypsyz qorańyzǵa qońyr kúzden, qoılaryńnyń qıy bar jalpaq tizden, bata bizden bolǵanda, tilek sizden, ne tileısiz, eı, balalar, endi bizden. Astyrsyn da tastyrsyn, syıly adamǵa bas tursyn, osy úıge qastyq etkendi qara taspen bastyrsyn. Allah akbar! — dep ándete qaıyryp, betin sıpady.

Úlkender ketisimen aýyz úıde uılyǵyp turǵan aýyl jastary keń bólmege lyq toldy. Aqannyń kútip otyrǵany Aqtoqty. Kelip jatqan qyzdardyń ishinde mynaý sol bolar deıtindeıi joq.

Bir kezde jurttyń sońyn ala Aqtoqtynyń mańdaıy jarq etti. Ózi de aıtsa, aıtqandaı-aq eken. Toqsan túrli shóptiń ishindegi raýshandaı jaınap, kózdiń jaýyn alǵandaı, Tostaǵandaı qaraqat kózi anadaıdan jarqyrap, bir-aq ýys beline qıylǵan jaǵasyz kamzol qynalyp, appaq uzyn moıyndy, jasy on jetilerge kelgen qyz mańyndaǵy qurbylarynan erekshe kórinedi.

— Aqtoqty, joǵary shyǵyńdar, — dep bozbalalar da asa bir jyly iltıpatpen oryndarynan syrǵyp jol berip jatyr.

— Joq, men otyrmasam da bolady, óz úıim ǵoı, — dep daýsy syńǵyr etip, bosaǵaǵa súıenip turyp qalyp edi. Onda biz de otyrmaımyz.

— Sen otyrmasań ketemiz, — dep aýyl-úıdiń jastary japa — tarmaǵaı báıek bolǵan soń baryp, Aqtoqty qasyndaǵy qyzdarmen birge ótip, oń qatardan oryn aldy. Júris-turysyńdy erkindik, óz jurtynyń aldynda bir kelisti erkelik bar.

Bala kúninen beri Sarykól, Qoskóldiń jaǵasynda asyr salyp, jumyrtqa izdep, qus aýlap er jetken Aqan kelgen qusbegi saıatshydaı synaı qarap, biraz otyrystan soń árqaısysyna ózinshe at qoıdy. Mańyndaǵylarǵa kóziniń qıyǵymen ǵana mańǵazdana qarap, qaq-soqta jumysy bolmaı sabyrly otyrǵan tolyqsha, mol keýdeli, buǵaqty qaratory qyz baryldaýyq qońyr úırek sıaqty; kelgeli sybdyr shyqsa eleńdep, jan-jaǵyna jyltyr, ótkir kózimen alaqtaǵan qara kamzoldy, aq kóıleginiń kesteli jaǵasyna úlken tana taqqan qyz súńgýir qasqaldaqtaı, ytyrynǵan, kıimi de, óńi de sup-sur, túsi sýyq kók kóz qyz suqsyr úırekteı; jańa ǵana toı-dýmanǵa aralasyp, ózderinshe shashyn jylmıta tarap boı túzeı bastaǵan, áli eshkimge eleýsiz, laqtyń asyǵyndaı júdeýbas sharqy qyzdar bir-aq ýys eti bar shúregeıler sekildi, olardan da jastaý, kirpigin jıi qaǵyp qonaqtarǵa tosyrqaı qarap bosaǵa jaqta tompıa qalǵan sap-sary ýyzdaı eki egiz qyz áli qanattanbaǵan qazdyń sary balapandaryndaı. Al Aqtoqty bolsa solardyń ortasynda moınyn ıip tastap baldyr súzgen, erke, sulý aqqýdyń kógildirindeı.

Bul jaqqa tańsyq — aspaly ondyq shamdy Tastan Qyzyljardan aldyrǵan. Dál ortaǵa ilingen shamnyń bir symyn qysqartyp, kishi jas toqal joǵary ildi. Aqan Aqtoqtydan kózin almaı otyryp, jolda kezdesken Qalqa balany oılady: «Neǵyp kelmeı jatyr. Degenmen jigit eken — aıtqandy oryndady. Ózi qaıda júr?»

Jastar otyrar-otyrmastan-aq bir jigit oramaldy burap esip:

— Kórshi oınaımyz, aıaqtaryńdy tarta otyryńdar, — dep bosaǵa jaqtan bastap, joǵary órmelep, jastardyń apshysyn qýyra jóneldi. Esik jaqtan áli de uzaı qoımaǵan baǵanaǵy kempir:

— Óı, kóksheshek, Qulmaq, oıynyń osylsyn! Oınaýǵa tań uzaq jetedi, áýeli óleń aıtqyzbaısyń ba? Qonaqtardyń lebizin tyńdaıyq, — dep taǵy da eski sarynyna basty.

— Apataı, kóketaı, sheshetaı, shaqshadaı sabyr et. Qulaǵynan tartsa daryldaı jóneletin sizdiń úıdiń qol dıirmeni joq bul jerde. Áýeli jurtty, bylaı toǵystyryp, tabystyryp degendeı, ekshep alaıyq. Sosyn, sizdiń osy turysyńyz ne? Báribir oıynǵa qospaımyn, dámelenbeńiz, — dep Qulmaq qýlanyp «kórshini bastap» ketti...

Talaı alaqandar kúıip, talaı qyz ornynan aýysyp kelip, aqyry Aqtoqty Aqannyń qasyna otyrǵan. Sol kezde, osy sátti ańdyp otyrǵan Shákeı:

— Oý, jigitim, Qulmaq dedi me seniń atyńdy? Endi biraz óleń aıtyp, aýyz jaqta kútip otyrǵan qarttardyń da kóńilin aýlaıyq, — dep qolqalaı sóıledi.

— Durys aıtasyń. Ol da bolsyn. Biraq munyń arty «jaman úıdiń ıesin qonaǵy bıleıdi» bolyp ketpesin. Bir aryzyńdy oryndaımyn. Al ana syǵyr kempirler bizdiń baryldaǵan daýsymyzdy kúnde estip júr, olardyń yntyǵyp, jyltyńdap júrgeni Aqan aǵaı ǵoı. Tura tur, áli biraz jalyqtyrarmyn olardy. Áýeli, káne, aýyldyń alty aýyzyn bastaımyz. Jeńeshe, jeńeshe, tura tur, — dep aýzy-aýzyna juqpaı sóılegen Qulmaq jıi kirip-shyǵyp júrgen Qadıshany toqtatyp aldy... — Sizdeı keme turǵanda qaıyqshyǵa oryn joq.

— Naǵyz kemeshiler myna ańshy qonaqtar ǵoı. Biz de búgin qaıyqshynyń eskegin alyp sýdan taıyp turatyn shyǵarmyz, — dep kúlgen Qadısha aýyldyń alty aýyzyn aıtar-aıtpasyn bilmeı bógele berdi.

Qadısha Tastannyń kishi toqaly. Jasy jıyrmalarǵa jańa kelgen jas kelinshek. Osy úıdegi Aqtoqtydan keıingi áıel jynysynyń kóriktisi. Basyna tartqan jeńil aq jibek shalysy bolmasa, aýyl-úı qyzdarynyń biri dep oılaıtyndaı. Áli ýyljyǵan jas, úlbirep tur. Aq qaǵazdaı betiniń ushyndaǵy qyzyly búgin burynǵydan da erekshe narttaı. Aqan kelgeli osy jaqqa toı qamynyń syltaýymen kóp kirip júr. Mańdaıy kere qarys, qarshyǵa kóz, ásem jińishke, qoıý murtty júzi jelge totyqqan qara tory jigitke qaraǵan úlken sulý kózinde albyrttyq ta, muń da bar. Uzaq ýaqyt kóz almaı tunjyrap turyp qalatynyn ózi de ańdamaıtyn sıaqty.

Alqa-qotan jaıǵasqandardyń bári Qadıshaǵa qarap únsiz otyr, Qadısha yńǵaısyzdana tústi.

Osy kezde esikten qarap zildengen Tastannyń báıbishesi qabaǵyn kerip, tosyn minez kórsetti:

— Áı, Qadısha, sensiz de osynda óleńshiler jetedi ǵoı. Jastarmen jas bolmaı, sharýańa júr, — Qadıshanyń eki beti shıedeı boly ketti de, teris qaraǵan kúıi:

— Sizben jarysyp qaıtem, aıaq-tabaqqa ózińiz de jetesiz ǵoı, — dep, Sultanmurattyń qasyna baryp otyrdy da, óleń bastady.

Aqannyń áni — «Maqpal». Bertin shyqqan án lezde aýyzdan aýyzǵa tarap, qazir búkil Kókshe jerine máshhúr bolǵan. Jıyn-toı «Maqpalsyz» ótpeıdi.

Aqan basyn sál ıe túsip, oıly tyńdap qapty. Qadıshanyń aqjarqyn, ashyq minezine qanyq aqyn onyń ánshi ekenin jańa estip, qaıran qaldy. «Úıiri qysyraqtyń maqpal qara» dep, eki jolyn júreksinip, ári báıbisheniń álgi sózine namystanyp, bosańdaý bastap edi, óleńniń ekinshi býynynda jumsaq, taza únmen erkin shyrqady. Kóp jerlerde aıtylyp júrgendeı emes, Qadıshanyń aýzynan shyqqan án jańa bir órnek, keste tapqandaı. Aqan ánin buzyp aıtqandarǵa qabaǵyn shytynyp, jaratpaı, qashan aıaqtaǵansha shydamsyzdanyp bitetin. Nemese, myna jerin bylaı aıt dep ózi túzep, tipti bolmasa, «ánniń aýzyn jalaq, arqasyn jaýyr etpeshi, áli munyń úlken synǵa túsetin kezderi bolady» dep aıtqyzbaı qoıatyn. Qadıshanyń aıtýynan ózi de baıqamaǵan bir sezim tolqynyn ańǵarǵandaı bolyp, asa tebirenip, uıyp tyńdaıdy.

...Alystan at aıamaı kelgenimde,
Eı, Maqpal, qyryndamaı bermen qara.
...Alystan at sabyltyp keldim izdep,
Bir kórip qaıtaıyn dep, Maqpal seni, —

degen sózder tap qazir Aqannyń Aqtoqtyǵa aıtyp otyrǵanyndaı. Jigittiń qyzǵa renjimeı, naz ǵyp aıtqan «qyryndamaı» sózi men qıylyp, aǵynan jarylǵan «qaıtaıyn» degen sózderin tolqyta, ekpindete aıtady. Osy eki joldaǵy aqynnyń aıtaıyn degeni de osy eki sóz, ándegi úzilis jasap, jeke býnaqpen, jańa naqyshpen oımyshtalatyn tusy da osy ara. Qadıshanyń ándi ásheıin daýysyn kórsetý úshin barynsha zorlanyp aıtatyn ánshilerdeı emes, onyń syr-mánine qaraı naqyshtap, aıshyqtap aıtatyn ánshi ekenine kózi jetken Aqan dán rıza. Qadısha aqynnyń qasyndaǵy jas qyzǵa aıtar sózin ánmen jetkizgendeı kórinip, Aqtoqty týra ózine arnalǵan jigit nazynan qysylǵan kúıde otyr.

Qadıshadan soń eshkim qolqalamaı-aq Sultanmurat Qulmaqtyń qolyndaǵy tumar taǵyp kúmistegen moıny uzyn dombyrany alyp, qatty burap, qara shertiske salyp, lekitip, biraz babyna keltirdi. Sodan soń Aqannyń «Maıda qońyryna» basty. Bul án de aqynnyń bozbalalyq, jigittik óleńderiniń ishindegi asa bir syrly, qudiretti áni edi. Buǵan da asa sheber ánshi bolmasa, aýyl arasyndaǵy «uıalmaǵan óleńshi bolady» deıtin kóringen adamnyń qolynan kele bermeıdi. Aqan osy ándi Sultanmurattyń aıtýyn qalap, bir jıynda «Maıda qońyrdy» seniń menshigińe berdim degeni bar. «Jigittiń padıshasy Ámir-Temir» dep, sońǵy «Ámir-Temirdi» shıratyp-shıratyp, tolqyta kótergende, Sultanmurattyń sańqyldaǵan ashyq urandy daýsy aǵash úıdi jańǵyryqtyryp jiberdi. Kún uzyn dalada jaýraǵan jigit jyly úıge kelip, qoıý shaıdy ǵana iship, endi jastardyń ortasyna túskende qanattanǵandaı, arýaqtana, erkin siltedi. «Ahahaý maıda qońyr» dep, dombyranyń joǵary pernesine barǵanda da tynysy tarylmaı, buıralanyp neshe qubylǵan uzaq tolqymaly qaıyrmany erkin, bir demmen aıaqtaıdy. Ánniń ár býynynyń ara-arasynda dombyrany shertip-shertip jiberip, keýdesi kórikshe bir kóterilip, bir basylǵan jigittiń daýsy údeı — údeı soǵady. Buryn Sultanmurattyń atyn estigenmen, ózin kórmegen, daýsyn estimegender baǵana «Aqannyń qasynda júretin ánshi jigit» degende, qazannyń túp kúıesindeı qara jigitti qorashsynyp, «osy ma maqtap júrgenderi» dep, ishten mysqyldaı qaraǵan. Sultanmurattyń ánine rıza bolǵan Aqan birde: «Shirkin-aı, tosyn kórgen balanyń júrek qaby jarylatyn júzińdi teris qaratyp qoıyp, bal tatyǵan ánińdi tyńdaı berer me edi» dep erkelete kúlipti, «Aqan etiniń qaralyǵyn ketirem dep Sultanmuratty Sarykólge aparyp, úsh ıis sabynmen jýypty» degen qurdasynyń qaljyńy elge ańyz bop taraǵan. Osyny estigen keıbir jastar alǵash kórgende aıtsa-aıtqandaı eken dep, birine-biri sybyrlap kúlisip qoıǵan. «Qaranyń ishi sara» degendeı, qara jigit aýzyn ashqan saıyn, kómeıinen marjandaı án, merýertteı taza daýys, qıatastaǵy jańǵyryqtaı ún shyqqanda, áni de ózgere túskendeı. «Kúlimdep, jarqyldaǵan turymtaı kózi, dúrdıe bitken qyzyl erni, dóńesteý murny, jel qaǵyp, kún kúıdirgendeı shógen óńi er jigitke laıyq eken...» dep, «At erindi, er muryndy kelsin» degenniń ózi eken», — dep, jastar endi ishteı unatyp, ári-beriden soń qyzyǵa túskendeı. Boıyndaǵy bar jylylyq qasıetin, jibekteı sozylǵan minezin ánimen tanytqan ónerli jigit «Maıda qońyrdy» qońyrlata aıaqtaǵanda, úı ishinde de maıda samal eskendeı.

— Pay deńiz!

— Áleý dege-en!

— Shirkin-aı!

— Týh, ne degen ún! — dep qaıran qalysqan daýystar ár jerden shyqty. Bosaǵaǵa úımelep, án tyńdaǵan aq jaýlyqty, kımeshekti kempirler de bastaryn shaıqap:

— Aınalaıyn-aı, týsań tý!

— Bir aıtqan ániń bir qaralyq eken.

— Kósegeń kógersin! — dep batalaryn berip, taǵy óleń aıtýyn qolqalap jatyr.

Mundaı kishi-girim toı, shildehanada «Kórshi», «Han mem ýázir», «Myrshym-myrshym», «At júzigim, at» sıaqty ult oıyndaryn oınap, kóbinese buǵybaı aıtysatyn jastar, búgingi túni án tyńdaýmen boldy.

Sultanmurat pen Qadısha kezektesip aıtyp, bir kezde «Eki jırenge» qosylyp ketti. Ekeýiniń daýsy da qońyraýdaı syńǵyrlap, buryn da talaı ret birge óleń aıtyp jattyqqandaı birdeı shyǵady. Buryn qyzdardyń qosylyp án salatynyn nemese jigitter men qyzdardyń eki jaq bop bólinip jar-jar aıtatynyn biletin jastarǵa Qadısha men Sultanmurattyń myna óneri tosyn, ári qyzyq bop kórindi. Aqan bolsa, birneshe daýyspen aıtylatyn án de shyǵarý kerek eken dep kópten kókeıinde júrgen maqsatyn oılanýmen otyr...

* * *

Úlken úıge kelisimen Muqanáli álgi Aqannyń qylyǵyn on saqqa júgirtip, biraz shenedi:

— Osy Qoramsanyń balasynan keıingi kezde túńileıin dedim. Jurt astyna kópshik qoıyp, Aqan, Aqan dep dáriptegen saıyn qutyra túsedi. Munyń arty jaqsylyqqa saımaıdy. Aıtqanyń keldi dersińder: Qaraýyldyń Aznabaıyn sheneı otyryp, óz elin de bylǵaǵan joq pa?! Qyz-qyrqyn jetpegendeı úlkenderge aýyz sala bastapty. Túbi, aýzyń jaman demeńder, bárimizdiń ata-tegimizdi laılap, babalarymyzdyń kórine deıin qoparady. Sender de ony madaqtap kúldińder. Nemenelerińe jetisip kúlesińder!

— Endi kúlmegende qaıteıik, kúlmesińe qoıar emes, — dep qara saqal gúj etip, taǵy da álgi áńgime esine túsip, kúlip jiberdi. — Aman qalǵan myna Áljan ǵana, basqamyzdy bir sybap aldy ǵoı.

— Meni de jetistirgen. Maǵan aıtatynyn jolda aıtqan. Sybaǵamdy alǵam, — dep Áljan zilsiz kúldi.

— Iá, saǵan ne deıdi. Neǵylmaısyń deıdi? Tıispegen adamy qalmapty ǵoı, — dep Tastan Áljandy da qaırap, ýlaı tústi.

— Qoı, aıtpaımyn. Otyz tisten shyqqan sóz otyz rýǵa jetedi, erteń mazaqtaǵylaryń keledi ǵoı.

— Aıtpasań da Aqan aıtqan sóz jerde qalmaıdy. Qasyna ana bir Shákeı degendi salpaqtatyp ertip alypty. Ol da bir attyǵa jol, jaıaýǵa sóz bermeıtin keraýyzdyń ózi. Erteń-aq elge jaıady. Óńkeı eser, áńgúdikterdiń júrgen jeri ońýshy ma edi, — dep Muqanáliniń zyǵyry qaınaı tústi. Shákeı dep meńzep otyrǵany Sý Qusaıyn edi. Ol da erteń el aralaǵanda aıtar sózin ishke túıip, únsiz otyr.

— Áı, aıtqandaı, Muqanáli-aý, Aqannyń senderdi ıtke teńegenderi qalaı, basqaǵa teńese de, Saýytbektiń sary ala ıti senderge uqsamaıdy ǵoı, — dep Baqtybaı ne sóılerin bilmeı qystyryla ketkende, úıdegiler jarylyp, dý kúldi.

Muqanáli ǵana túksıe tústi.

— Nemene, sonda Saýytbektiń ıtinen basqa ıtke uqsaı ma ekenbiz. Sol da sóz bolypty-aý. Sizdi de jańa jetistirdi. Qaı qyzyńyzdyń qalyńyna baıyp edińiz. Aqannyń sózinde shyndyq bolsa, Tastan ekeýińiz de baııtyn jerdi tapqan ekensińder. Báse, báse...

— Jaraıdy, Muqanáli, shamyńa tıetin sóz bolsa, mańyndaǵylardyń bárin tyrnaýyshtaı qosa áketetin ne jynyń bar osy. Seniń kónekteı aýzyńnyń ushyǵyna deıin aıtqanyna jurt kináli bolyp pa, — dep Tastan da qarmyjysyn jibermedi.

— Onyń Shóbek balalaryna juldyzy qarsy.

— Qoı, onda Eralyǵa apasyn uzatar ma edi. Serdalymen de ámpaı sıaqty edi, qaıdam, — dep Áljan basyn shaıqady, — Sender túgili tóre tuqymy bizge tıisti ǵoı. Onda ne tur. Eldiń bir erkesi. Ne aıtpaıdy.

— Eh, sender ne, sonda aspannan aıaqtaryń salbyrap túsip pe edińder. Osy «tóre-tóre» dep, shóre-shórelegenderińdi qashan qoıasyńdar. Zamandaryń ótken joq pa! Tymaqtaryńdy alshysynan kıip, kekireńdeýleriń jetpedi me, — dep Muqanáli Áljanǵa da tıisip edi, anaý da tarpa bas saldy.

Qyzdym — qyzdymǵa kelip, ózdi-ózi aıtysyp ketkenin de bilmeı qaldy. Aqan aıtqan bul áńgime bul úıden shyqpaı osyndaı bolyp jatyr. Erteń elge taraǵanda ne bolmaq.

Aıaǵy daýǵa, janjalǵa qaraı ulasa bastaǵan shýyl, qatqyl, zildi sózderdi Tastan basty. Bul kezde Qadısha Birjannyń «Jaıma shýaǵyna» áýelete salyp edi. Jastar jaǵynda shyrqaǵan daýys úlken úıdi de jańǵyryqtyryp áketti. Búgin tym erkinsip alǵan toqalyna qalaı tıiserin bilmeı murny shýyldap, zyǵyry qaınap júrgen Tastan:

— Jetti, endi doǵaryńdar. Osy úıge náresteniń qyzyǵyna kelip pe edińder, álde aıtysqaly keldińder me? Bir eserdiń ottaǵanyn sonsha qundap... Áı, Qusan, Qusan-aı, beri kel, — dep aýyz úıde oınap júrgen sholjyń ulyn shaqyryp aldy. — Ana qatynǵa baryp, jaman kereıdiń ánin aıtpasyn de. Bar, toqtat!

Ózine úlken mindet júktelgenine ájeptáýir bolǵan tentek bala murnyn bir tartyp, eki jaýyrynynyń ortasyna taqqan kıeli býranyń alqym shýdasy jelk-jelk etip, kóptiń arasyna qoıyp ketti. Bara, jeńgesiniń shalysyn julqyp-julqyp qaldy. Alǵashqyda jaı ánsheıin erkeligi shyǵar dep, Qadısha ony qushaqtap ózine tartyp, óleńin toqtatpaı aıta berip edi, basyndaǵy shalysyn julyp aldy. «Óı, tura tur, Qusan, Qustaı» degen bozbalalardy teýip jiberip:

— Áı, qatyn! — dedi Tastan qusap, — jaman kereıdiń óleńin aıtpasyn deıdi. Aıtpa!

Án úzildi.

— Endi sen qalyp ediń osy úıde basynbaǵan, — dep Qadısha únine býlyqqanda, Aqtoqty qyp-qyzyl bop, nemere inisine ala kózimen qarady. Áli de jeńgesin julmalap jatqan erke bala ózi qaımyǵatyn qatal apasy:

— Áı, ketemisiń, — degende baryp eteginen tartqan jigittiń betine bir túkirip, aýyz úıge shyǵyp ketti.

Jurt tym-tyrys. Únsizdikti Aqan ǵana buzdy:

— Shákeı, dombyramdy ápershi, — dedi, óńi kúreńitip.

Qaıda shyqsa da qasynan tastamaıtyn búktemeli dombyrany úıge kelisimen qabynan alyp, júkaıaqtyń ústine keptirip qoıǵan. Eshkiniń ashy isheginen jýandaý etip sydyrǵan qońyr ishek keýip, dyńyldap tur. Aıaz sorǵan dombyra shanaǵy jyly úıde býsanyp, endi ǵana jasańǵyraı bastaǵan. Aqan qulaǵyn burap shertip qalǵanda maıda, qońyr únmen kúmbir ete qaldy. Jurttyń kózi aqynda. Bir kezde salaly saýsaq dombyra saǵaǵyna deıin oraı júgirip, ánshi qaıyń qaqpaqty Tastannyń mańdaıyn shertkendeı qatýlana shertip — shertip aldy da, uzaq tartyp zaryqtyrmaı, jurtty jalyqtyrmaı, «Birjannyń ánin tyńdamaıtyn neme ekensiń» degendeı, shalqytyp kep «Adasqaqqa» basty. «Sozady Birjan daýsyn qońyr qazdaı» dep tolqytqanda, baǵanadan zorǵa tizgindep otyrǵan kómeıdegi ún dombyramen birdeı kúmbirleı jóneldi. Aıǵaıǵa basyp, daýysqa salyp aıtatyn bıik ánderdiń ózin dombyrany bos burap aıtqanda Aqannyń úni asa maıda, janǵa jaıly tıedi. Otty kózi bir araǵa qadalyp, túıilip kep:

Jasym bar jıyrmada jasyrmaımyn,
Basymnan dushpan sózin asyrmaımyn.
Basymnan dushpan sózi asar bolsa,
Sen túgil, basqaǵa da bas urmaımyn, —

degendi týra Tastanǵa arnaǵandaı zilmen, qaharlana aıtty da «ah-a-aý» dep kótere shalqyp, únniń neshe bir burylystarymen zergerdeı naqyshtap baryp, baıaýlata qońyrlatqanda, ánshi endi: «Qoıshy, sendeı nadandarmen nadan bop qaıtem» degendeı, tisi aqsıa kúlip, jaıdarylanyp, betinde qan júgirdi. Sulý, kórikti ándi aqyn: «Birjannyń tyrnaǵyna turmaıtyn sendeıler, bir ániniń sadaǵasyna ket, men túsinetin qaýymǵa, jastarǵa aıtyp otyrmyn» degendeı, aınalasyna kúlimsireı qarap toqtady.

Aýyl-aýyldan kelip jatqan adam aıaǵy tún ortasyna deıin saıabyrsymady. Taǵy bir top adam syqyrlap kep, aýyz úıge syrt kıimderin úıip, án shyqqan jaqqa umtyldy. Toıdy atqaryp júrgen daıaǵatshy jigitter ár bólmege bólip, qonaqtardy jasyna qaraı rettese de, kóbi kóner emes. «Aqan qaıda?» «Myna daýys Aqandiki ǵoı», «Biz tamaq ishe keldi deısiń be» desip, jastar jaǵyna syǵylysa kiredi.

Aqan qaı aýylda bolmasyn — Aqan. Eńkeıgen káriden eńbektegen balaǵa deıin biledi. Jańa aýyl-aımaqqa shapqylap, Tastannyń úlken toqaly ul tapty dep jar salǵan balalar habarlaspaıtyn elderge deıin baryp, «Aqan keldi aýylǵa», «Aqan keldilep» ánshi seriniń kelýin uly jańalyq qyp, qýana jetkizgen. Kóringen toı-tomalaqqa elige bermeıtin kári-qurtańdarǵa deıin jalǵyz atyna mine salyp asyǵa kelip jatqan sebepteri de sol.

Aqan kelgenderdiń de kóńili úshin, Birjannyń asa sheber ánshini kerek etetin, qıyn, aıshyqty «Máti-Dáýlen», «Syrǵaqty», «Aqtentek» ánderin naqyshyna keltire aıtyp berdi. «Geı, gegı-gek-gek, geı-gegı-gek-gek» dep keletin «Aq tentektiń» sulý qaıyrmasyn bıpyldata jorǵalatqanda, jastar jaǵy ishteı qaıtalap, án yrǵaǵymen birge qozǵalyp teńselip, qara kamzol, aq kóılek, sary kóılek kıgen qyzdar yrǵalǵandaı boldy. Kún uzaq mal jaılap, otpen kirip, kúlmen shyǵyp, sharýamen salpaqtap, qajyǵan qarttardyń tula boıy shymyrlap, balqyp, keıbiriniń kózinen jas sorǵalaıdy. Qýanyshtan, tebirenisten shyqqan raqat kózdiń jasy.

Ánge uıymaǵan, qaıta ishi kúıip, burynǵydan beter ashýǵa mine túsken jalǵyz Tastan. Átteń, jurt óz qyzyǵyna jınalyp otyr. Aqandy qoshametteı kelse de, áıteýir jańa dúnıege kózin ashqan sábıdiń shildehanasy syltaý ǵoı. Áıtpese, buryn tórine oınaq salmaq túgili, bosaǵasynan syǵalaýǵa bata almaıtyn myna tobyrdy aýlasynan júrgizbes edi. Al Aqan jaıy basqa. Ol asa bir súrinetin urymtal jerin tappasyn, jeńil-jelpi ashýyńa boı bermeıtin ótkir, alǵyr jigit. Eger oǵan orynsyz qyzbalyq kórsetseń, jurt aldynda ashshy tilimen masqara ǵyp, qaıtyp turmastaı etip ketetin bir bet, sheshen. Qansha jas bolǵanmen, bul ólkeniń úlken-kishisi odan qatty qaımyǵady. Al Tastan degen kim? Tastan Aqanmen salystyrǵanda óziniń kim ekenin ishteı jaqsy biledi.

Tastannyń janyna tıgen, ásirese, Qadısha qylyǵy. Sulý, jas kelinshek bul úıdiń áıeli emes, alystan qonaqqa kelgen jat adamdaı sylańdap, bar ónerin salyp, jurttyń kózine túsip otyrǵany anaý. Tipti, ádeıi qyr kórsetip júrgen sıaqty.

Aqan Shákeıge ıek qaqty:

— Shákeı, endi sen biraz dombyra tartshy.

— E, sizdiń de ónerińiz bar eken ǵoı. Tartyńyz. Óleń aıtyńyz.

— Apyraı, qonaqtardyń bári ánshi eken-aý! — desip jastar jaǵy Shákeıge qarady.

Shákeı shynynda da ánshi, ásirese, dombyrashy jigit. Aqanǵa erip, el aralaǵannan beri ánge de, kúıge de burynǵydaı salǵyrt qaramaı, janǵa qorek, elge kerek óner dep uǵa bastaǵan.

Shákeı Sultanmurattyń tizesinde jatqan syrly dombyrany alyp,óziniń erkin oryndaıtyn qara shertisterin myń qubyltyp, quıqyljytyp tartty da, bir kezde dombyrany qaıta burap alyp, Yqlastyń «Erden kúıin» sarnata jóneldi. Odan soń Daırabaıdyń «Ala baıraǵyn», jan júıkeni qozǵaıtyn Táttimbettiń shertpe kúılerin saldy.

Shákeıdiń dombyrany oınatyp, tóbesine, artyna qoıyp tartýy jurtqa asa qyzyq bop kórindi. Elde baqaıymen tartatyn da ne bir talapkerler bolǵanmen, myna dombyrashynyń tartysy bólek. Syrly dombyrany biraz jeldirtip alyp, endi ol óleńge kóshti. Aqan otyrǵan jerde tym aýyr ánderge jolamaıtyn ánshi ádeıi, jeńil aıtylatyn kúldirgi óleńderge basty. Bul joly da Aqannyń «Qyz sıpaty» degen óleńin mańyndaǵy qyzdardy qabaǵymen, ıegimen, ymdaı otyryp aıtyp, birazyna tıdirip, odan soń «Aǵash aıaqqa» basty. «Ala jazdaı nár tatpaı izdegenim qyz boldy, oıbaı, qyz boldy-aı! dep oıbaıyn salyp, ótirik jylap, kózine jas alǵanda úıdiń ishin qyran-topan kúlki kernep ketti. Endi bir kezde «Óleńdi jatyp ta aıtam, turyp ta aıtam, tym elirip, esirip alǵanymda jorǵalap quıryqpenen júrip te aıtam» dep qulaǵyn, quıqasyn qımyldatyp, otyrǵandardyń ara-arasymen bosaǵaǵa qaraı jorǵalaǵanda qyzdar, kempirler tyraqaılap qashyp, jastar ishek-sileleri qatyp kúlkige batty. Shákeı toqtaǵan joq. Jurttyń nazaryn ózine aýdaryp aldy: Aqannyń eleýsiz otyryp sóılesýin qalap edi.

Aqan qasyndaǵy Aqtoqtyǵa bir qyryndap, kóziniń qıyǵymen ǵana qarap otyrǵan. Qaraǵan saıyn minsiz sulý músinge toıymsyzdanyp, yntyǵa túskendeı. Bir kezde Aqan óz — ózine ishteı kúbirlep, qap-qara qoıý qasy bir túıilip, bir jazylyp, qaıta-qaıta bir óleńdi qaıtalaı berdi. Óńi ózgerip, ózin-ózi umytqan jigittiń daýsy da oqys shyǵyp ketkende, baǵanadan beri únsiz otyrǵan Aqtoqty, mármárdaı appaq moınyn buryp kúlimsiredi de, betine qan júgirip, sypaıy ǵana ún qatty:

— Aqan aǵa, siz quran oqyp otyrǵan joqsyz ba!

— Joq, duǵa oqyp otyrmyn, — dep Aqan da qyp-qyzyl erniniń arasynan appaq tisteri túgel kórinip kúldi. Eki sulý kez bir-birine alǵash qadalǵanda, Aqtoqty kirpigin tómen túsirdi. Jigit kózindegi ottan júregi dir ete qalǵandaı boldy,

— Ol qandaı duǵa, biz tyńdaýǵa bolmaı ma?

— Mahabbat duǵasy, tyńdasań aıtaıyn.

— «Iaman uıǵy, ıaman uıǵy» — ol uıyqtar aldynda aıtylmaýshy ma edi.

— Joq, meniń duǵam mezgilge qaramaıtyn, kóńil kúıine baǵynyshty óleńmen aıtylatyn duǵa:

Aqan basqadan óleńin qyzǵanǵandaı tek Aqtoqtyǵa ǵana sybyrlap óz-ózinen tolqyp ketti:

«...Jaýdyrap eki kóziń otyrasyń
Tundyrǵan shaı sekildi qumandaǵy.
Kózime munarlanyp kórinesiń
Túlkideı tura qashqan tumandaǵy.
Sen bolsań al qyzyl gúl, asyl erkem,
Men bulbul saırap turǵan ıran baǵy.
Qurbyńa nazaryńdy bir salmaısyń,
Ker taǵy sıaqtanyp qulandaǵy,
Qıa tas qıynyna qonsań daǵy,
Qaıshylap qanatymdy buram daǵy.
Jeme-jem qıyn qystaý bolsa daǵy,
Táýekel maıdanynda turam daǵy».

Aqtoqtynyń eki beti alaýlap, taǵy da kúlip jiberdi. Qyzǵaldaqtaı úlbiregen erni dir-dir etip:

— Aqan aǵa, bul qaı qyzǵa shyǵarǵan óleńińiz? Jamalǵa ma, Zaǵıpaǵa ma, Aqshabaqqa ma, Maqpalǵa ma, álde Shamshıqamarǵa ma? — dedi.

Aqannyń da eki beti ottaı kúıip, Aqtoqtynyń qazdyń qaýyrsynyndaı uzyn saýsaǵyna tesile qarap:

— Qalaı dediń, qaıtalap aıtshy, — dep kózin almaı otyryp qaldy. Aqtoqtynyń aty joq qolynda — óziniń burama altyn saqınasy. Baǵana ańnan qaıtqan jolda kezdesken Qalqa bala osy Aqtoqty edi. Jasynan er balasha kıinip erkekshora bop bop ósken qyzdy aqyn tanymaı qalǵan. Jeńgetaı yrymymen alǵan saqınany Aqtoqty tastamaı, ádeıi kıip alypty. Aqannyń kórip qoıǵanyn ańǵarǵan Aqtoqty da endi:

— Aqan aǵa, siz qyzdardy jaqsy kóresiz-aý deımin, — dep joldaǵy Qalqa balanyń daýsyna salyp sóılegende, Aqan basyn kóterip ap, Aqtoqtyǵa jalt qarady:

— Eh, sen jaqsy kórmeıtin shyǵarsyń?!

Ekeýi de oqys kúlip jiberdi.

— Eı, Qalqa bala, Qalqa bala-aı, — dep óziniń joldaǵy jigittik sózderinen qysylǵan, jas qyzdyń aldaýyna túskenine uıalǵan Aqan basyn shaıqaı berdi. — Men Qalqa bala qaıda júr dep elegizip otyrsam...

— Ol qasyńyzda otyr eken ǵoı, — dep jymıyp kúlgende Aqtoqty, shynynda da, ózimen qaljyńdasqan erke, sholjyń baladaı Aqanǵa tym jaqyn bop kórindi. Buryn kezdesip, oınap-kúlip, ázildesip júrgen qyzdarǵa Aqtoqty uqsamaıdy. Bir sóz aıtsań, eki sózben jaýap qaıyratyn syp — syqaı da emes, bir kórgende-aq jigitpen ólip-óship ashyq qaljyńdasyp, shúkirkelesip, úıirile ketetin kóńilshek te emes, jigit aldynda qysylyp, qylymsyp úni shyqpaı qalatyn sıqyr da emes, erkekpen erkekshe sóılesetin aldyń-duldyń daraqy da emes, ásheıin qaryndasyndaı, ne inisindeı aǵasymen zilsiz oınap, erkeleıtin bala sıaqty. Aqan da endi erkin sóılesip ańnan qaıtqan jolda onyń qyz bala ekenin qalaı bilmegenin aıtyp, uzaq kúldi, Aqtoqty da kúle otyryp:

— Shynynda da meni qarańǵyda kórgen adam er bala dep qalady. Jasymnan erkekshora bop óskendiki me... Er bala bop júre bergenge ne jetsin, shirkin... — dep jeńil kúrsinip qaldy... — Aqan aǵa, siz keshirińiz, ózi oılamaǵan jerden boldy. Siz er bala qusatyp sóılesken soń, men de... Myna saqınańyzdy alyńyz, tek keshire kórińiz!

— Joq, aınalaıyn Aqtoqty, bul alǵashqy qyzyq kezdesýimizdiń belgisi bolsyn, — dep Aqan saýsaǵynan ustap aldy. — Jáne men muny saǵan emes, Aqtoqtymen kezdestiretin Qalqa balaǵa bergem. Eger qaıtaryp berse, sonyń ózi qaıtarsyn.

Ekeýi de bir-birine qarap, kózderi ǵana kúlimsiredi...

2

Mamyr. Bıyl bul aıdyń basy jıi-jıi tópelep jaýǵan ótkinshi jaýynmen bastalǵan. Kópke deıin byltyrǵy qatań qystyń saldarynan aıyrylyp-aıyrylyp ketken qara jerdiń tońy endi ǵana jibip, jańa býsana bastaǵan edi. Dúrkin-dúrkin kún kúrkirep, ústi-ústine seldetken jaýyn sýy qyrat-qyrattardan jylaı aǵyp saı-sala, jyralardy aýzy-murnynan shyǵaryp shúpildetip jibergen. Bir kún ishinde tebindegen kók, endi qaýlaı ósip, dala túsi masatydaı qulpyra qaldy. Taý bókterinde qyzǵaldaq, túzde sarǵaldaq jaıqalyp, búrshik jarǵan qaıyń japyraqtary alaqandaryn jaıyp, kóktem samalyna dirildep tur.

Qalyń nóserdiń artynan shaıdaı ashylǵan aspan jańbyr sýymen tazarǵandaı móp-móldir. Kókjıekte aqqýdaı tizilgen aqsha bulttar shýaqtap jatqan tárizdi, búlk etpeıdi.

Kókshetaý óńiriniń der shaǵyna kelip, boı túzegen qyzdaı sylanǵan kezi bul.

Qystan qysylyp shyqqan jataq aýyldar da arqasyn qaryǵan aıazdan arylyp, belin jaza bastapty. Shaǵyn úıli Qantaı aýylynyń mańynda aryq-turaq maldar kókke keneshe jabysyp, qazyqqa arqandap qoıǵandaı uzaı almaı júr. Mańaıdaǵy kólshikterdi qanaǵat tutyp jaılaý izdemeıtin qysqa jipti jataqtar jer úıleriniń syrtyna — qarǵa adym jerge qarasha úılerin tigip jatyr. Kıizi kem kedeıdiń úıi de kem — biriniki keregeniń artqy jaǵynan on shaqty ýyqpen kótergen tońqaıma bolsa, endi biriniki eki týyrlyqty, ýyǵy qysqa, úziksiz jaba salma.

Kún sáske tús edi. Jer úıdiń tóbesine tósegen teriniń ústinde kúnniń shýaǵyna mańdaıy jipsip, salqam-salqam bolǵan eki keregelerin qaıtadan kóktep otyrǵan qara shal uńǵysyn salyp alysqa kóz tikti. Qasyndaǵy ánshi Sultanmurat ta ornynan ushyp turyp:

— Mynaý bir úlken kósh qoı, qaı aýyldiki boldy eken, — dep tańyrqaı qaldy.

Shaǵyn aýyl álgindeı bolmaı aıaǵynan tik turyp, bári de kósh jaqqa qarasyp tur.

Uzynnan uzyn shubatylǵan kósh aýyldy janaı dabyrlap óte berdi. Adam da, mal da aralas. Kisinegen jylqy, mańyraǵan qoı. Kósh aldynda bıik atandy buıdasynan jetektegen bıeniń ústindegi kempirdiń aq shaǵaladaı kúndigi bulǵaqtap barady. Qazdaı tizilgen on shaqty túıeniń qomyna artqan júk adam aıtqysyz. İshin júnmen tyǵyndaǵan attyń jeldigi sıaqty eki órkeshke kıgizgen jadyny aınaldyra salǵan tekemet ortasynda moıny qylqıyp shýlaǵan kebeje, oraýly tekemet alasha, kilemder teńselip, mań-mań basqan túıe yrǵaǵymen birge yrǵalyp, terbelip barady. Kósh aınalasynda at ústinde birin-biri qýyp, oınap júrgen jastar, qunan mingen bozbalalar, taı jarystyrǵan jas balalar. Bári úlde men búldege oranǵan. Aıyl-turman kúnge shaǵylysyp jarq — jurq etedi. Kóshtiń dál orta tusynda eki jaǵyna ertteýli eki bos at jetektegen sý jańa qara páýeske ketip barady.

Kósh sońynda radýanǵa, eki aıaqty shıqyldaýyq aǵash arbaǵa jekken attyń basynda másili aıaqtary salbyraǵan áıelder de otyr. Arba ishinde kıiz úılerdiń destelep salǵan súıegi. Ara-arasynda qyryq jamaý júdeý kıingen bala-shaǵa, kúnge shaǵylysqan jez samaýyr, legen, qazan-oshaq. Bular mal baǵatyn baqtashylardyń, esikte júretin malaılardyń úı ishi bolsa kerek. Olar da ózderinshe masaırap, kóktemniń jarqyn kúninde alystaǵy jaılaýǵa shyqqandaryna qýanyp bara jatqanǵa uqsaıdy.

Aýyl mańynda kóbelek qýyp, asyq oınap, topaı atyp júrgen balalar da oıyndaryn tastaı berip, kóshke aralasyp ketti. Júnderi túlep, jony jyltyraı bastaǵan ıtter de kózderi shatynyp, kóshtiń o jerinen bir, bu jerinen bir sýmańdap, arbap kirip, jat eldiń ıtterine aıbat shegip, shabalanyp júr. Qaısybir shydamsyz kempirler jaýlyǵyn ala júgirip, buryn kórmegen bóten adamdardyń shaýjaıynan alyp:

— Bul kimniń kóshi, kimniń maly?

— Qaı jaılaýǵa barasyńdar? — dep, yntyǵyp surap jatyr.

— Bul — Bákeńniń aýyly.

— Baqtybaı, Tastan, Shaǵataılardyń kóshi, — dep at ústindegiler de júre jaýap berip, ótip ketti.

Iá, bul — Baqtybaı kóshi. Mańdaıyna júzdegen aqtyly-qaraly mal bitip — shala baıyp, tańdaıy aǵarǵaly onyń qan jaılaýǵa tuńǵysh shyǵýy. Buryn jaılaýǵa qoradan shyǵa kóshetin Baqtybaı bıyl mamyrdyń aıaǵynda yrǵalyp-jyrǵalyp, sán-saltanatpen údere kóship keledi. Onyń syry búkil qaraýylǵa málim. Ataqty baı Sútemgen qurdasy bıyl jaılaýda qatar qonystaıyq dep, jylda baryp júretin Sasyqkóldi inisine berip, ádeıi Mezgilsordy qalap alǵan. Qyzyljar shárine aparar keń qara joldyń ekinshi jaq betindegi inisi Sháltiktiń Aqshasoryn bıylsha Baqtybaıǵa syılady. Tap kósher aldynda Aqtoqtynyń tólemi — qalyń mal da kelgen. Qalyń mal bolǵanda da maldyń óńkeı surpy — bıyl týǵan tólderin ertken balaýly qyryq jeti. Bóten elge kelgen qondy mal qystan kóterem bop shyqqan Baqtybaıdyń malyn mensinbegendeı úıir-úıirimen asyldyń synyǵyndaı erekshe kórinip barady.

Aqtoqtyǵa jasalǵan jasaýdyń ishindegi eń qadirlisi — resorly qara kúıme kóshtiń bel ortasynda. Kúıme ishinde úsh adam: Baqtybaı, áıeli Dámeli, qyzy Aqtoqty.

Tyǵyrshyqtaı kelgen kishi-girim tegenedeı ǵana bultıǵan qarny bar, qońqaq muryn qysyq kóz Baqtybaıdyń aýzynda damyl joq. Jańa ǵana kóshti aralap kelip, kerege jal qara aıǵyryn jetekke baılap, kúımege otyrǵan. Otyra sala tańerteńnen aıtyp kele jatqan «góı-góıine» basty:

— Áli kúnge deıin senbeımin, osy, shynymen, qudaıtaǵala Sútemgenge quda qyldy ma? — dep shybyq sısadan tikken kóıleginiń túımesin aǵytyp jiberip, shildede basynan tastamaıtyn seńseń bórkin alyp, tershigen buǵaǵyn, keýdesin súrtti. — Allataǵala jarylqaıyn dese bir-aq kúnde eken-aý. Táýbá, táýbá!

Baqtybaıdyń boıy sál qalqyńqy, dene bitimi tik, aq sary bádendi Dámeli shalqaıa bitken jińishke qasyn odan saıyn kerip, erine jaqtyrmaı qarady:

— Nemene, sonshama túk kórmegendeı qaıta-qaıta ózeýreı beresiń. Sútemgenmen quda bolǵanǵa qudaımen quda bolǵandaı. Bir aıtqanyńdy búgin júz aıttyń ǵoı.

— Batyreke-aý, endi ótirik pe? Sútemgen kim, biz kim? Qoı ári, joqty aıtpaı. Nemene, sonda kóringenge bererdeı, dalaǵa tastaı almaı júrgen balamyz bar ma eken. Aqtoqtydaı kúnime Sámenniń Sútemgeni túgili, ýyz emgen han balasy quda túser. Bir mezgil jurttan uıalsaıshy, jerden jeti qoıan taýyp alǵandaı bolmaı! — dep, Dámeli jaǵasyz sart shapan jamylyp, kúımeniń bir buryshynda qysylyp, búrisip jatqan qyzyn ymdady.

— Eh, jurttan uıalǵanda ne sonsha, men urlyq jasappyn ba, bireýdiń aq adal malyna qıanat etippin be! Mal alsam, alaqanyma salyp úlbiretip ósirgen qyzymnyń qyzyǵyna alyp otyrmyn. Jurttyń máj topaı qyzdaryna balaýly qyryq jeti túgil, balaýsyz qyryq jetiniń ózi túgel kelmeıdi. Kelse, aryq-turaq qotyr torpaq birdemelermen, áıteýir oty, ornyn toltyrady. Osy otyrǵan kúımeniń ózin sonaý Omby-Tombydan solar ápergen joq pa? Seniń qaı ákeń mundaı solqyldaqta otyryp edi? İshi kúıgender meıli tuz jalasyn. İshine qara pyshaq nege suǵyp almaıdy.

— Jaraıdy aspaı-aq qoı, — dep Dámeli kımesheginiń jaǵyn saýsaǵymen túzep, betin syrtqa burdy, — «Baı men baı quda bolsa, arasynda jorǵa júredi, kedeı men kedeı quda bolsa, ekeýi de amaly joq zorǵa júredi» degen. Árkim óz qyzyǵyn ózinshe, qadarı halinshe bazarlaıdy, nesine esirip, esiń shyǵyp áýlekilene beresiń.

«Áýleki» degen sóz Dámeliniń aýzynan ábden shydamy taýsyla bastaǵanda shyǵatyn. Budan ári «sybaǵańdy beremin, emdi doǵar» degen emeýrin turatyn. Aqyldy, ári bir bet jamaǵatynyń bul syryn biletin Baqtybaı mundaıda áńgimeni kóp kópirtpeı qysqarta qoıýǵa ákkilengen. Jáne qysqartqanda sózden múldem tyıylmaıdy, bos sózge jany qumar sózýar, bir maqtansa túbi túsken shelekteı bóse beretin keppe, ásheıin, sózdiń betin ǵana jeldiń ótinen bura qoıady. Qolma qol áıeline jaǵynýdyń sharasyn oılap, ashý ústinde teýip jibergendeı anadaı jerge ushyp baryp tórt taǵandaı túsip, ıesine quıryǵyn bulǵap qaıta keletin jasyq mysyq qusap qıbyjyqtap, kózi kilegeılene qalady.

Sharýaǵa qylap, ustaǵan asyna berik, ydys-aıaq, kórpe-jastyq, kıim-keshegine bir qyl juqtyrmaıtyn taza, alysty jaqyndatyp, jaqyndy týys eterlik tilge de baı, dám-tuzy da áste ortaımaıtyn qoly berekeli — naǵyz bes aspap deıtin tuz eliniń áıelderine aıtylatyn maqtaýdyń bárine Dámeliniń isi saıma-saı. Aqylyna óńi, kórki saı. Búgin kúndegi sharýaǵa kıetin kıimderin túgel tastap, alys jerge, toıǵa bararda kıetin bir kıerlerin ilipti. Neshe qursaq kóterse de sary qaryn tartyp qursaǵy keńimegen kelbetti áıeldiń jeńil qımyl shapanynyń ishinde beli qyzdyń belindeı qıylady. Bir qolyna arasyna marjan salǵan sharbaq júzik, bir qolyna baýyry tutas, qus tumsyq quıma júzik salǵan. Jaǵyna móri taımaǵan sary qıǵash shytyra, betine, omyraýyna qyzyl marjan qadaǵan kımeshek ishinde aqsary júzi bal-bul janyp, reńi kirip, erekshe qubylyp otyr.

— Baqtybaı endi áıeline búgin kórgendeı ózeýrep, jutyna qarady da:

— Bátir-aý, óziń kúndegiden qulpyryp, ıtelginiń balapanyndaı bop otyrsyń ǵoı. Tipti kóz toımaıdy, — dep syǵyraıa qaldy.

— Itelgisi nesi!

— E, súıgenin shunaǵym demeı me?

Bul — ózinshe qýlyǵy, jaǵynǵan túri. Osylaısha sóz aralatyp baryp, taǵy da kúpsigisi kelip, oraıyn kútti. Úndemeı qalýǵa da bolar edi, biraq myna kósh, sán-saltanat qaıta-qaıta julyn qurttaı jybyrshytyp, ishten túrtkilep, jelpinbeýine qoıar emes.

Tap kósher aldynda Dámeli:

Myna maldy nesine qotanǵa ıirip qoıdyń. Jaılaýǵa aldyn ala jibere berseń de bolmaıtyn ba edi, — dep eriniń ne oılaǵanyn sarapqa salmaı, ásheıin sóz arasynda aıtqan.

Maqtanarǵa kelgende búkpesi joq, qolq etpe Baqtybaı bar oıyn aqtara saldy.

— Dámesh-aý, bıylǵy jyl qudaıtaǵalanyń bizge quty túsken jyly emes pe? Myna kóbeıgen maldy bólshektep shashyratqansha, toptap bir-aq aıdasaq, kózge túsedi. Sonyń tap ortasynda óziń ketip bara jatsań, yrǵalyp-jyrǵalyp. Aldyn ala aıdasań, myna dódeńniń maly ekenin kim biledi, qur aıtqanǵa sene me osy kúngi jurt, — dep Baqtybaı keýdesin qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

Á degende «ne aıtyp keledi osy» dep túsinbeı turǵan Dámeli eriniń qoly keýdesine qaraı kóterile bergende-aq «e, ásheıindegi bóspe aýrýy eken ǵoı qysyp otyrǵan» dep, ájimsiz, tolyq salaly saýsaqtaryn tarbıta, qolyn bir siltep ketip qalǵan.

Qazir kósh ortasynda aıǵaı-shýǵa, jeńil de bolsa kóp maldyń aıaǵynan kóterilgen shańǵa qamalyp kele jatqandary mynaý. Biraq ony eler Baqtybaı joq, qaıta masattanyp, baǵanaǵy sózine qaıta oraldy:

Amandyq bop bıyl Toqtymdy qutty ornyna qondyrsaq, sosyn Sútemgenmen birge kórge kirgenshe qyzyqty birge kórsek. Endi, kempirim, burynǵydaı úıde otyrý joq, shaqyratyn adamdar da kóp, baratyn jer de kóp. Sútemgenmen ana shynjyr balaq, shubartós Shyńǵys áýletiniń de qarym-qatysy jaqsy. Ol jaqsy boldy degenshe, bizdiń de terezemiz teńeldi deı ber.

— Qoı endi, tap tóre tuqymymen terezem teńeledi degendi ayzyńa almaı-aq qoı. Bir ketseń tym alysqa shaýyp ketesiń-aý, shalym, — dep Dámeli endi jumsara sóıledi.

— Eh, teńelmeıtin nesi bar. Bıyl qysqy soǵymǵa bir úıir jylqy soıamyn. Alysty da, jaqyndy da shaqyryp, qudaı bergen rızyqty bir shashyp kóreıik. Dódenniń baılyǵy jetedi oǵan. Buryn Shyńǵys, Musalardy shaqyrýdyń qybyn taba almaı júrýshi em, endi syltaý bar, allaǵa shúkir. Sútemgenniń myń jyldyq qudasymyn. Toqtymdy osy jaılaýda otyryp uzatamyn. Osy Omby óńirinde neshe bolys bar, segiz be, on ba — bárin shaqyram. Meıli, ishsin, jesin, et pen qymyzdy meldeginen keltirip, aýyzdarynan shyǵarmasam, atym óshsin. Yqylyq atyp otyryp, «Baqańnyń maıy betinde tomyrylyp júzgen sary qymyzyndaı qymyz iship kórgem joq» dep aýzyn asha bergende keńirdeginen kelgen qymyz ezýlerinen aǵyp jatsyn. Kekirigi azyp, keńirdegi sasyǵan jampoz meshkeıler, ómir boıy aýzynan tastamaı «Baqańnyń qolynyń keńi-aı, ondaı as ta tók asty ǵumyrymda kórgem joq, sodan beri asqa qaraı almaı qaldym, maıdan birjola shyǵyppyn» dep júrse, shirkin. Tura tur, báıbishe-e-e, bıyl osy qan jaılaýdy qan sasytpadym bar ǵoı!.. — dep, Baqtybaı taǵy da birdi aıtyp, birge kete berdi.

«Jamannyń aıtqany kelmeıdi, sandyraǵy keledi» degendeı Baqtybaıdyń aıtqandarynyń kóbi shyndyqqa saıa bastaǵan. Aqtoqtyǵa quda túsken Sútemgen bıyl jaılaýǵa irgeles shyqty. Bul — aýyly aýyldas, qoıy qoralas bolýdyń aldy. «Bolǵan jerdiń qyzy» atanǵan Dámeli Baqtybaıdyń tabaldyryǵyn attaǵaly birtúrli basylyp, burynǵy saýyq-saırannan aırylyp, unjyrǵasy túsip júrýshi edi. Jıyn, toıǵa, qudalyq shaqyrǵan jerge aldymen shaqyrylsa da, Dámeli jurt tararda buryn ketetin. Aqyl, naqyl sózge shorqaq, ári maqtanarǵa kelgende aldyna jan salmaı, tópeleı jónelgende, Dámeli jurt kózinshe baıynyń betinen ala almaı ádep saqtap mysy quryp otyratyn. Úıde de, túzde de áıelinen ǵana jasqanatyn Baqtybaı endi eshqandaı qaqpaı kórmegen soń, «e, men túzý aıtyp otyr ekem ǵoı» dep, ishek-silesi qatyp, mazaqtap otyrǵandardyń syńaıyn túsinbeı, masattanyp, óreskel birdemeni qoıyp qalǵanda, Dámeli úıine qara jerdeı bop qaıtady. Endi ataly elge, ataqty jerge qyzyn uzatqan soń álgi Baqtybaı aıtqan jaqsy men jaısańdarǵa burynǵydan da molyraq aralasaryna kózi kámil jetedi. Sony oılaǵanda «áli talaı shashymdy aǵartarsyń-aý» dep otyrdy da, Dámeli «qoı, kúl bolmasa, búl bolsyn, jatyrynan shyǵa jambastaı jatyp jaıyla sóıleıtin Baqtybaıdy qartaıǵanda jóndeımin be, odan da endigi qalǵan ǵumyrymda jaqsylarmen aralasyp, dúnıeniń qyzyǵyn kóreıin, basyla-basyla boldym ǵoı» dep, eri aıtyp otyrǵan qýanyshqa ishteı ortaqtasqandaı boldy. Qystygúni jeńil tanaýynan qushaq-qushaq býy burqyraǵan qos atty parlap jegip, at tuıaǵynan ushqan boran ishinde qalyń qasqyr ishikke oranyp alyp, sydyrtyp júrip jaqyn-juraǵattardy, quda — qudanalardy aralaǵanǵa ne jetsin! Keń saharanyń osynaý bir tamasha saltanatyn oılaǵanda Dámeli qyzyqpen keshken ómirge toıymsyzdana berilip, qunyǵa túsedi.

Baqtybaı kóshi kún qaıta mańynda shoq aǵashy kóp, sýy mol tomarǵa kep aıaldady. Bul araǵa áli eshkim shyqpapty, kimniń jaılaýy ekeni de belgisiz. Shóbi shúıgindi, sýy tushshy jaıqalǵan tomarǵa túneýdi oılap, jalshylaryna baı buıryq berdi.

— Áı, mundar, búgin osy arada túneımiz, qos tigińder, — dep kóshti aralap kep, shóktirgen túıeleriniń bas-basyna jeke kelip, árqaısysynyń buraýyn baıqap kórdi. — Myna aq shelek kelgirler aýnap qoımasyn, baıqap otyryńdar. Óı, ant atqyrlar, qyrýar maldy tyshqaq tıgendeı qýa bermeı, kire ottasańdarshy... Ana ala aıǵyr qudanyń kók aıǵyrymen tebisip qalmasyn...

Kúımeli arba joldan shyǵyp, jerdiń tońqyldaǵymen júrip, tomardan árirek kep toqtaǵanda:

— Óı, beıbaq, tomarly jermen júrýin qarashy, qudaıdyń mıdaı dalasy turǵanda. Kózińe qarasańshy, anaý kóz be, qotyr ma? Kúımeniń kúpshegin syndyratyn boldy-aý. Óı, jeksuryn, andaǵy qazaq arba dep turmysyń, kúbernator minetin báýeske emes pe, kórsoqyr! — dep Baqtybaı attardy jetektegen atqosshy balany anadaıdan jerlep keledi. Dámeli kúımedegi qyzyna:

— Toqtym-aý, aq toqtym, bir mezgil turyp boı jazsań etti arbada jata bermeı. Munyń ne — shyqqaly búrisip jatyp alǵanyń, — dep, basynan sıpady.

Óz qaıǵysy ózinde bop, ishteı kúıip jatqan Aqtoqty sheshesine ún qatpady. Elden attanǵaly buryn aýyldas bop otyratyn Aqan aýylynan uzaı bere, endi múldem kórispeıtindeı bolyp, artynda qalyp bara jatqan asyl mekenine kózi jetpese de, alańdap qaraı bergen. Onyń ústine jol boıy ákesiniń aıtqan sózderi, basyn qansha tumshalap alsa da, qulaǵyna kelip, ábden mazasyn ketirdi. Erteń kelin bop túsir jerin oılamasa da, júregi qobaljyp, tilemegen, qalamaǵan surǵylt kúnderdiń jaqyndyǵyn sezip, kóńili enjarlanyp, eki kúnniń ishinde kózi kirtıip, qatty qulady. Betin ashyp qaraǵan Dámeli aqmaraldaı qyzynyn, qýqyl tartqan, synyq óńin kórgende shoshyp:

— Botam-aı, óńiń qashyp ketipti ǵoı, aýyryp qalǵannan saýmysyń. Qaı jeriń aýyrady, basyń ba? — dep alaqanyn keń mańdaıyna basty. Qyzynyń mańdaıynan ystyq bilinbegen soń, aınalyp-tolǵanyp, taǵy da suraqty jaýdyra berdi, — Álde arbasy bar bolǵyr soǵyp tastady ma, álde ishiń aýyra ma?..

— Iá, mazalamashy, apa, — dep, basqa jaýap bergisi kelmegen qyzy basyn sart shapanmen qaıtadan tumshalap, burynǵydan beter búk túsip jatyp aldy.

Dámeli shyn shoshydy. Tap keterde kelgen qalyń malmen birge, jaıasyna masa taıyp jyǵylǵandaı bylqyldaǵan arda emgen semiz taı óltirige kelgen. Óltiri, ádette, qalyń maldan keıin keledi. Keıde bir shalaǵaılyqtan, ne kúıeý jaǵynyń taǵatsyz asyǵystyǵynan bolmasa, óltirini qalyńǵa qospaıdy. Qosa qalǵan eken, ne maldy, ne qyzdy jasyrady. Qashan óli — tiriniń etin jurtqa taratqansha qyz qalyń maldy kórse, oǵan ish aýrý — kirne jabysady. Baqtybaı álgi taıdy elde soımaı, jaılaýǵa shyqqan soń, jańa qonystyń toıyna eki boz qasqamen qosa jurtqa berem dep, kóp maldyń ishine qosyp jibergen. Qazaqtyń ǵurpyn jaqsy biletin yrymshyl Dámeli, «qyzym maldy ańdaýsyzda kórgen eken, qudaı-aý, aýrý jabyspasa ıgi edi» dep qatty abyrjyp, arbadan tústi.

Baqtybaı qosty elden ala bóten tomardyń bir shetine tiktirdi. Dámeli: «qyzym aýyryńqyrap kele me qalaı» degen soń, baıdyń záresi ushyp, aıqaı-shý, abyr-dabyrdan bólektep, aýlaqqa qondyrtty. Aldynda bir tún bolsa da bıikteý, ári keń bolsyn dep shańyraq salmaı tiktirem be dep edi, endi jantalasyp, ózi de júgirip, sońǵy túıeniń ústindegi týyrlyqty tez ala bastady.

Týyrlyqpen ǵana tigilgen shańyraqsyz qos qashan aq kıizben jabylǵansha Aqtoqty únsiz jata berdi.

Bir kezde óń be, tús pe, qulaǵyna yńyldap salǵan án keldi. Aqtoqty shoshyp ketti: «Bul ne, tús kórip jatyrmyn ba, álde shynymen aýyryp qalǵanym ba?» Joq, án taǵy qaıtalandy. Aqtoqty basyn julyp alyp, qulaǵyn basty. Ol yzyńdaǵandaı, alystaǵandaı boldy. Qaıtadan ashyp edi, kúımeniń oń jaǵynan jaqynnan shyqty. Ana joly Tastan aǵasynyń úıinde otyryp Aqan aıtqan óleń:

«...Qıa tas qıynyna qonsań daǵy,
Qaıshylap qanatymdy buram daǵy», —

Degen sózin anyq estidi. «Apyr-aı, shynymen qanatyn burǵany ma, osy araǵa kelip qaldy ma» dep, Aqtoqty kúımeniń jibek perdesin ashyp qalǵanda anadaıdan at ústinde baıaý ǵana án salyp, belgi berip, tisi aqsıa kúlgen Shákeıge kózi tústi. Aqtoqty kórgen soń Shákeı endi bógelmeı, tebinip qalyp, bulań quıryqpen alǵa qaraı oza berdi.

Aqtoqty kúımeden qalaı domalap túskenin ózi de bilmeı qaldy. Esi shyqqan adamsha tórt taǵandaı qulap, arbaǵa qaıta buryldy. Ústindegi sýdyraǵan kók bursa kóılektiń kóldeı etegi birdemege iligip qap, jibermeı jatyr. Dirildegen qoly ıkemge kelmegen Aqtoqty ony aǵyta almaı álek.

Qos tigilisimen mamyq tósek salyp, Aqtoqtyny jatqyzbaq bop kúımege qaraı bettegen Dámeli qyzynyń myna túrin kórip záresi ushty. Jan ushyryp kep, qoltyǵynan demeı bergen ana baıǵustyń kózinen jas yrshyp ketti.

— Kúnim-aı, jaryǵym-aı, ne boldy?!

— Apa, eshteme bolǵan joq, — dep betine qan úıirile qalǵan qyzynyń jarq etip ózine burylǵanda baryp erni kemseńdep, kúlip jiberdi.

— Táýbá, táýbá! Jazyldyń ba, kishkene, jaryǵym?! Aıyqtyń ba?!

— Jazyldym, apa... Biraq... Basym zeńip tur, biraz serýendep, seıilip qaıtpasam... apa, atqa minetin kıimderim jaqynda ma, ápershi.

— Qazir, qazir. Báse, súıtshi, qulynym, áldekim qusap sarǵaıyp jata bermeı, — dep Dámeli kúımeniń aldyńǵy jaǵyndaǵy qol sandyqty ashty.

Jylda qan jaılaý túgili, on-on bes shaqyrym jerdegi qysqa jaılaýǵa shyqqannyń ózinde atqumar Aqtoqty erteden qara keshke jorǵa ústinen túspeıtin. Bul joly ústindegi qyz kıimin de aýystyrmaı, taranyp, sylanbaı, jol boıy ezilip jatqany álgi...

Aqtoqty kúımeniń ishinen jutynyp shyǵa keldi. Basyma qundyzy jalpaq qaıyrma bórik, aıaǵyna sal jigitter kıetin qonyshynyń aýzyn tis-tis qyp kók, qyzyl jippen jıǵan tabany túzý shońqaıma etik, jeńil qımal shapan, belinde gaýhar tasty kámár belbeý, qolynda búldirgeli tobylǵy cap qol qamshy. Eriniń qasyn qara ala kavkazdatyp kúmistegen, qyzyl atanymen tystap, shym kestemen oıýlaǵan kesteli toqymdy, aıyl turmany jarq-jurq etken aq boz atqa er balasha lyp etip otyrdy. Kesheden beri aınalasyndaǵy árli-berli shapqylap júrgen attarǵa osqyra qarap, osqyrynyp, álsin-álsin kóldeneńdeı basyp, delebesi qozyp, shylbyryn úzerdeı kókke qarǵyp, jetekke zerigip, qutyrynyp kelgen at Aqtoqtynyń taqymy tıer-tımeste ala qashty. At qulaǵynda oınap ósken qyz qysylǵan joq, jurttyń kóńilin aýdarmaıyn dep, tizgindi ile jıyp alyp, atty aıańǵa túsirdi. Aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap tizgindi súze tartqan aq boz or tekeshe orǵyp, jeligip keledi.

Syrtynan qarap qalǵan sheshesi qyzyna ári qyzyǵyp, ári masattanyp, kóńili ósip tur. Bóriktegi burama balaq úkisi bulǵaqtaǵan Aqtoqty alystan jyǵaly qoqy kıgen symbatty bala hanǵa da uqsaıdy. Qyzynyń áp-sátte ózgerip, erekshe bir kóńildi kúıge engeninen janashyr ana túk sekem alǵan joq.

Aqtoqty Shákeıdi anadaıdan kórip, sońynan erip keledi. «Aqan jibergen ǵoı, ne sálem aıtty eken, hat berse, jańa tastap ketpes pe edi, munysy nesi?!» dep, kóshten uzaı bere at tizginin bosatty da, cap jeldirip kep, habarshysymen qatarlasty. Shákeı asa ańǵarmaǵan bolyp, bir ǵana kóz tastady da, «sonaý shoq aǵashqa» dep qamshysymen ańdaýsyz belgi berip, ózi basqa jaqqa qaraı shoqyta jóneldi.

Qazaqta: «Qyzǵa qyryq jerden tyıym, qyryq úıden qaraýyl», «qyzdyń joly jińishke» degen sózder bar. Bul jol qyz kámeletke tolyp, boıjetken shaǵynan bastalady da, qashan kelinshek bop jat jerge túskenshe ıreleńdep, taýsylmaı júre beredi. Aıttyrylyp qoıǵan qyzdyń kúni odan da jaman, joly odan da jińishke — Aqan kelip ketkeli eshkim týralap eshteńe aıtpaǵanmen, boıdaq, seri jigit pen qyzdyń kózqarasyn ańdap qalǵan jurt áldeneden sekem alyp, ekeýiniń arasyndaǵy jaqyndyqty nobaımen jobalap, tuspalmen sóz qylǵan. Sypsyqaı ósektiń keıbirin qulaǵy shalǵan Aqtoqty oıynda eshteme bolmasa da, saq júrip, ańdap basatyn. Aqannan kelgen jasyryn hattarǵa jaýap bermese de, óz — ózinen kóńili tolqyp, hat úzilse taǵatsyz kútetin. Aqannyń jazatyny, kóbinese, óleń hat. Aqtoqtyǵa arnalǵanmen keıbirinde, aty atalmaı, jalpy qyz ataýlyǵa baǵyshtalǵan ashyqtyq hattar sıaqtanatyn. Aýyl jastary ony óleń etip aıtyp, keıbirin ózderi shyǵarǵandaı, súıgen qyzdaryna jazyp jiberetin. Biraq qansha atsyz bolǵanmen, keıin ol óleńderdiń Aqandiki ekenin bilip, jurt Aqannyń «Oı, qalqa, bizdiń kóńil qaıda jatyryn» aıtshy, «Qaraǵym, qaraqattaı kóz janarymyn» aıtshy, «Qaraǵym, jibereıin sizge sálemi» qandaı jaqsy dep, aýyzdarynan sýy qurıdy.

Aqanǵa Aqtoqty qatty unaǵan. Onyń kórki ǵana emes — jolda kezdeskendegi balalyq erke minezi, qatar otyryp sóıleskendegi erkin ashyqtyǵy. Biraq aqyn hat arqyly kóńilin tuspaldap bildirgenmen, ózi jolyǵyp, jeke otyra almaǵan. Sekem alǵan aýyl ishine kelip, kózge túse berýdi laıyqsyz kórgen, ásirese, Aqtoqtyǵa sóz ermese eken dep ózin — ózi ashyq júrýden tyıǵan. Ras, buǵan deıin ánshide mundaı minez joq edi. Jasynan atastyryp, ákesi alyp bergen ataqty Shomat qojanyń qyzy, alǵashqy qalyńdyǵy Bátıma aralaryn jıilegip eki perzent kóterip, qaıtys bolǵan soń, eki-úsh jyldaı jigittik serýen degendi oılamaı, jastyǵyn ańshylyqpen ótkizgen jigit, kele-kele toı-dýmanǵa aralasyp, án aıtyp, jurtty aýzyna qaratyp, saýyq qura bastaǵan. Qaıda táýir qyz, qyz uzatý, úılený toılary bolsa Aqan eligip turatyn boldy. Ol júrgen jer dýman, qyzyq. Oıyn-kúlki, bozbalalyq qurýdan seri jigitte áste tartynǵan joq. Al Aqtoqty jaıy Aqanǵa bólek kórine beredi. Basynda kóp qyzdardyń biri sıaqty qyryndap júrermin degen ánshi endi bul qyryndaýdyń basqa qyryndaýdan bólek ekenin ózi de seze bastady. Aqtoqty aýyly jaılaýǵa shyǵady degende Aqan da qasyna Shákeıdi ertip, osy kóshti alystan janap otyrǵan. Aqtoqtyny qaıtse de bir kórip, jeke sóılespekke bel baılaǵan. Aqtoqty da osy oıda edi. Aqannyń sońǵy hatyn alǵan ol, únsiz jatqanyna ishteı uıalatyn da. Aqan ol hatyn ókpelep te, naz ǵyp ta jazypty.

«Nusqamen óleń jazdym, eı qalqataı,
Kórgende dıdaryńdy kóńilim jaı.
Almaısyń bir sózimdi iltıpatqa,
Qyz joq pa álde sendeı ákesi baı.
Turaıyn unamasa óz jaıyma,
Joq bolsa aıtqan sóziń jubaıyma.
Obalyń ókpeleseń maǵan emes,
Jaratqan jaqsy qylyp qudaıyńa.
Aqmaral maqanyń bar bıik jerde,
Men júrmin qolym jetpeı tildesýge.
Ylaıyq janabyńa jarasýǵa,
Yldıdan aıaǵymdy bastym órge.

Osylaısha bir-birin kórmekke yntyǵyp, uzaq ýaqyttan beri saǵynyp ushyrasqan eki jas ońasha shoq aǵashtyń baýyrynda kezdeskende kópke deıin tildese almaı, únsiz kúlimsireı berdi. Attaryn alshaǵyraq baılap, aǵash arasynyń kóleńkesine engende baryp jas bozbaladaı yńǵaısyzdanǵan Aqan ókpeli ún qatty:

— Sizdiń aýyl moldasy kóp aýyl deýshi edi, qaǵaz, qalam tabylmaǵany qıyn bolǵan eken.

Appaq tisteri aqsıa kúlgen Aqtoqty, qystaǵydaı emes, óńi aqqubalanyp, murty qap-qara kómirdeı bop, burynǵydan da sulýlana túsken, suńǵaq boıly, moıny uzyn, ıyqty jigitke týra qarady:

— Aqan aǵa, hat jazýǵa shorqaqpyn. Sosyn ne dep jaýap beremin. Siz aǵa, men bir qaraýyldyń ishindegi qaryndasyńyzbyn. Aıybymdy arqalaýǵa ázirmin. Sony Qulagerdiń ústine japsam ba dep em, — dep juqa jelbegeıiniń ishinen búktelgen sary jibekti ala berdi.

— Atqa japqanyń qalaı, Kerbestiniń aıyby ne?

— Eń alǵash sol Kerbestimen qýyp jetip, shylbyrymnan ustap edińiz. Ol bolmaǵanda...

— Ol bolmaǵanda jaıaýlap qýsam da jeter em ǵoı, — dep, Aqan da kúlip, Aqtoqtynyń qolynan alǵan jibekti jazdy.

Kól kósir jańa jibekten tikken at jabý eken. Aqannyń kózi jaınap, Aqtoqtyny qolynan ustap jetelep, artqy tuıaǵynyń ushyn salqyn jerge qadap, bir jambasyna qısaıa, sulq turǵan Qulagerge júgire basyp keldi.

— Qarǵyma, marǵaýym, mine, saǵan Aqtoqty jabý ákep syılap tur. Jamylshy, Qulagerim — qanatym! — dep attyń ústine jabýdy úlbirete japty.

Qulager de ıesiniń kóńildi yńǵaıyn tanyp, aq qaıyńnyń buǵaǵyna artqan ıegin alyp, aıaly úlken kózin bir tóńkere qarady da, tórt aıaǵyna birdeı salmaǵyn salyp, túzelip turdy. Ústine jabý jaýyp Aqan sheginińkirep qaraǵanda, Qulager de qulaǵyn qaıshylap, ústindegi jabýǵa sol jaǵyna bir, oń jaǵyna bir moınyn sadaqsha ıip qarady da, qaıtadan ıegin butaqqa artyp, kerile tústi.

— Oı, marǵaýym meniń. Azdap maqtanshaqtyǵy da bar óziniń, — dep Aqan atyn erkeletip, moınynan qaqty.

— Seriniń aty da seri bolýǵa tıis qoı, Aqan aǵa.

— Sonda qalaı, seri — maqtanshaq degeniń be?

Aqtoqty kúlip jiberdi:

— Eger maqtana bilmese, seri bolmas edi, jarasymdy nárse ǵoı. Oryndy maqtanyshtyń óreskeldigi joq pa deımin.

— Sóz tapqanǵa qolqa joq, — dep, Aqan jymyńdap, jabýǵa qaraı berdi qaraı berdi. Attyń tilersegin japqan jylt-jylt etken shymqaı sary jibektiń etegine aınaldyra taqqan qan qyzyl qoıý shashaq buıra shashasyna deıin túsedi. Aınaldyra shetin eki eli etip shym kestemen oıýlaǵan. Onyń asty-ústinen aralaryn bir súıemdeı etip jaltyldaǵan qıǵash, bórtpe, qumyrsqa bel shytyralardy merýertpen aralastyra qalaǵan. Saryǵa sarynyń jarasatynyn Aqannyń tuńǵysh kórýi. Attyń eki jambasyna keler tusqa balalardyń besigine, shapanyna qadaıtyn esek tas, jylan bas tastardy dóńgelek qadap, tap ortasyna qyp-qyzyl asyl tas qondyrypty. Attyń eki qabyrǵasyna «Qaraqaı», «Qaraqaı» dep hadymsha qyzyl jibek jippen qalyń kestelep, iri etip jazǵan. Bul - atyǵaı-qaraýyldyń urany. Onyń astyna eki jol óleń usaq árippen jazylǵan: «Kerini tań asyryp mingen qandaı, úkilep ásemdetip júrgen qandaı». Qalǵan eki joly ekinshi jaq qabyrǵasynda: «Aýylyńa óleńdetip sen qaıtasyń, báıgeden atyń kelip shattanǵanda!» Aqan óziniń «Toryny tań asyryp mingen qandaı» degen óleńiniń basqy eki joly men sońǵy eki jolyn, atty bir aınalyp shyǵyp, qaıta-qaıta oqydy.

— Aqan aǵa, ursa kórmeńiz. Óleńińizde az ǵana ózgeris bar, — dedi Aqtoqty qıylyp.

— Joq, qalqam, tipti durys ózgertkensiń. Qulagerdiń ústindegi jabýǵa toryny dep jazsa, bóten bireýdiń dúnıesindeı kóriner edi. Al, sońǵy joldaǵy «shattanǵandaı» degendi, attyń ozyp kelgen shaǵyna aýystyrǵan ekensiń. Tilegińe myń da bir raqmet. Óziń aqyn ekensiń ǵoı, Toqtym! — dep qaldy Aqan. Aqyndyǵyńnan aqyldylyǵyń kóringendeı.

Aqtoqty qyzarańdap, únsiz tómen qarady.

— Sizdiń aqyndyǵyńyz darymasa da, bárimizge dáıim ortaq bolsa, kóńilge sol da demeý bolar edi...

Qyz sózin nazar sala tyńdaı qalǵan Aqan:

— Jaqsy aıttyń-aý, Toqtym, — dep taǵy qaıtalap, at ústindegi jabýǵa qyzyǵa, toıymsyz kózben kúlimsireı qarap turdy da, tebirenip ketti:

— Aýyzymen kús tistegen dúldúlim, qaz moınyńdy taǵy ıip, móldiregen mıýadaı, tóńkerilgen tostaǵandaı kózińmen, Saryarqanyń samal jelpip, altyn kúni aıalaǵan etek-jeńi keń kósilgen saǵym sary belindeı, shashaǵymen jer sıpaǵan ústindegi jabýyńa taǵy, taǵy qarashy. Heshe kúnder, neshe túnder bota kózdiń nuryn salyp, aq súırikteı saýsaqpen, shym jibekke tókken eken qyz ónerin aıamaı. Aq jańbyrdyń tamshysynan móldiretip, qulynshaqtyń aq tisindeı tiziltip, aq monshaqty, jylan basty qadaǵan, shyǵar kúnniń shapaǵyndaı, zerlep oqa júrgizgen jabýyna bir aınalyp qaramaı, óter eken qandaı adam. Qujynaǵan talaı toptyń, ańyzdaǵan kóp jurttyń kóshesinen «Qaraqaılap», úzdik kelip ótkende, eki kózden jas domalap, júgirermin súrinip, sonda aldymnan tal shybyqtaı buratylǵan, tobylǵydaı maıysqan qalqataıdyń júzi shyǵar elestep. Kúlte quıryq mańmańgerim, jabý salyp kólbeńdetip, aıańǵa sap jetelep, oqshaý shyǵyp jeldetip, qýanyshtan án salǵanda, kókeıimde, kózimde dombyranyń shegindeı, kóbelektiń qanatyndaı dirildegen kezimde sen turarsyń kúlim qaǵyp, qýat berip, qaryndasym Aqtoqtym! Mańmańgerim, Qýraıkerim, Qulagerim, tulparym, erge qanat, jerge janat, elge shyraq suńqarym, únsiz júrip, shyn dilmardan artyq kóńil bildirgen, kóp uıqysyz túnder bólip, myń dildádan artyq shapan kıdirgen, jany — aqyn, kóńili — ánshi, sándi, sulý óleńdeı, asyl týǵan bekzat bala, qaryndasym Aqtoqtyǵa tájim et!

Úıretilgen Qulager ıesiniń sońǵy sózin estigende, burylyp, bir tizesin sál búgip, basyn qaıta-qaıta shulǵyp, Aqtoqtyǵa tájim etti.

Aqyndyqpen ózin-ózi umytyp shalqyǵan Aqan qasyndaǵy Aqtoqtyny bas salyp, aqsha mańdaıynan qalaı shóp etkizip súıip alǵanyn da ańǵarmaı qaldy. Aqtoqtynyń eki beti alaýlap ketti.

Qaıta qyryndaǵan Qulager eki kózi móldirep ıesine ókpelegendeı qylysh moınyn buryp qaraǵanda baryp Aqan basyn shaıqap kúldi de, ózi ıkemdeı bergen atynyń mańdaıynan baryp súıip, moınynan qaqty. Qulager ókpesi tarqaǵandaı ıegin butaqqa qaıta artty. Aqtoqty myna keremetke tań qalyp, kózine jas úıirilip, aqynǵa bir, atqa bir jaýtańdap qaraı berdi.

— Qanatym meniń. Ózi qyzǵanshaq-aq. Bireýdi súıgenińdi kórse, ol da mańdaıyn tosa beredi, — dep ańǵal aqyn ne aıtqanyn baıqamaı qaldy.

Kóz jasyna býlyqqan Aqtoqty oqys kúlip jiberdi:

— Onda, Aqan aǵa, Qulagerdiń kóńilin qaldyra bermeńiz.Tegi jıi qaldyrasyz-aý deımin.

Osy kezde «yhe-yhe» dep jótkiringen daýystan Aqan da, Aqtoqty da boıyn jıyp aldy. Qulager, «baǵana kórgemin» degendeı kóziniń qarashyǵyn ǵana buryp, aǵash ishinde jasyrynyp, tisi aqsıa kúlip turǵan Shákeıge unatpaı qarady.

— Sen qashan kelip ediń?

— Álgi ázirde. Jastar jan-jaqqa shapqylap júr. Osy jaqqa kelip qalsa, úsheý bolyp turǵanymyz jaqsy ǵoı. Poı — poı, mynaý ne degen keremet-aı, óı, Qulager, endi toı jasaý kerek, toı, — dep jap-jalpaq jaýyrynyn qozǵap, Shákeı Qulagerge taıandy.

Aqan az únsiz turdy da, aǵashtyń kúngeı baýyryna qaraı júrip, qasyndaǵy Aqtoqtyǵa buryldy:

— Aqtoqty, jańa seniń «Qulagerdiń kóńilin jıi qaldyra beresiz-aý» degen saýalyńdy jaýapsyz qaldyrdym ba? Osy suraqty buryn da qoıyp ediń. Esińde me «Siz qyzdardy jaqsy kóresiz-aý» degeniń. Meniń óleńderimniń de kóbinshe qyzdarǵa arnalatynyn aıtqan eń.

— Aqan aǵa, ony ásheıin ázil dep uǵyńyz. Ol kezde men Qalqa bala edim ǵoı.

— Az ázilde de bir mysqal shyndyq bar, — dedi de Aqan júresinen otyryp, bir top shópti ýystady.

— Myna qarashy, Aqtoqty. Myna qos ýys shópte bir-birine uqsamaıtyn neshe túrli balaýsa bar. Syrttaı qarasa túri kóp emes sıaqty. Al zer salyp qarashy, osynda toqsan túrli shóp bar. Mynaý búldirgenniń japyraǵy, mynaý rań, mynaý qymyzdyq, at qulaq, jylan qıaq, myna biri qoza sıaqty, endi myna bir názikteriniń attary qalaı eken, qol shetindegi óleń shópke de uqsaıdy, biraq óleń emes, ol bul jerde óspeıdi. Mynaý shálpeı, túıemoınaq, súttigen myna bir gúl jara bastaǵany, áli úkisi joq baqbaq. Aǵashtyń baýyryna ne bir jupar shópter aralasyp ósedi? Munyń mańynda saıa da, kún de, kóleńke de, ylǵal da jetedi. Al gúlderdiń san tústi boıaýdan kóılek kıgen neshe túri bar emes pe, qarashy. Kókshe óńiri jalpaq túz osyndaı báısheshekteı balaýsa qyzdarǵa da baı. Ana ushyp júrgen arany kórdiń be. Aqyn da sol ara sıaqty. Neshe bir kózdiń jaýyn alǵan raýǵashqa da qonyp shyryn jınaıdy. Gúlsiz ara, arasyz túz gúli bolmasa, aqyn men qyz kúni de sondaı. Birine-biri dem berýshi, ósirýshi, jetildirýshi. Aqyn da aradaı baǵban. Ol gúldiń qanatyn syndyrmaıdy,aıalaıdy, aradaı ushyp júrip án salyp, gúl jyryn, ásemdik jyryn jyrlaıdy. Meniń gúlim sendersińder — balaýsa qyzdar. Maǵan árqaısyńnyń bir aty shashyń, kirpigiń, aıdyndaı ashyq kózińniń janary, selt etken qabaǵyń, qıylǵan qasyń, ystyq lebiń, lúpildegen júregiń, kúrsingen demiń, dirildegen erniń — bári de jyr. Men sony jyrlaımyn, ómirdiń kórkin, qýanyshyn jyrlaımyn. Átteń shamam kelip jyrlaı alsam, bar sulýlyqty ánge qosyp shyrqaı alsam, eki dúnıede armanym bolmas edi, — dep Aqan eki alaqanyn aýzyna qalqalap, aıǵaı saldy: — «Aha-aý. Men sulýlardy jyrlaımyn. Jyrlamaısyń. Jyrlaısyń, jyrlamaısyń!»

Ár jerge ósken shoq-shoq aǵashtar: «Jyrlaısyń, jyrlamaısyń» — dep jańǵyryǵyp, birinen-biri ilip alyp, alysqa áketip jatyr: «Jyrlaısyń, jyrlamaısyń!»

— Áne, — kórdiń be, Aqtoqty. Jańǵyryq ne deıdi. Ne aıtsań, sony qaıtalaıdy. Jańǵyryqta oı da, es te joq. «Jyrlaısyń» dep turyp, qolma-qol «jyrlamaısyń» deıdi. Jurtshylyq arasyndaǵy ósek te sondaı. «Aqanda turaq joq, ár qyzdy bir ánge qosady, ár qyzǵa bir kóńili aýady, aldamshy, turaqsyz dese», ósekqumar qulaqtar sony quıyp alyp, sanasyna júgirtpesten jańǵyryqsha qaıtalaıdy. Al men bolsam, óleńim de, sulýlyq ta kisendeýsiz azat bolsa eken deımin... Aıtqan jurt aıta bersin, báribir jasyrarym joq, — qyzdardy jaqsy kórem, Aqtoqty.

Aqtoqty kózi jaýdyrap, baladaı qýanǵan aqyn minezine tańyrqap, aqyn sózin oıyna júgirtti.

— Aqan aǵa, keshirińiz, men balalyq jasaǵan ekenmin. Keıin ózim de jańaǵy siz aıtqandaı oılap em. Oıym durys bop shyqty.

— Onyńa raqmet, Toqtym. Men múldem umytyp ketti me dep em.

— Aqan, Aqan, — dedi osy kezde sońdarynan jetken Shákeı, — anań qarashy. Bular da uıa salaıyn dep júr-aý. Bir-birimen alysyp-alysyp eki shymshyq torǵaı, umar-jumar bop aǵash arasynda oınap, bulardyń aldyndaǵy bir qaıyńnyń butaǵyna qondy. Shıq-shıq etip sóıleskendeı, jaqtaryn taıap súıiskendeı boldy da, qaıtadan talasyp oınap, usha jóneldi. Shyr kóbelek aınalyp júrip shyryldap aǵashtyń arasyna súńgip ketti.

— Bireýi urǵashy, bireýi erkek, — dedi Shákeı kúrsinip, olar da adam sıaqty.

— Syrtynan ańdýshy bolmaǵan soń erkin qaýyshyp júrgen azat qustar ǵoı, — dep Aqan sońdarynan uzaq qarap turdy.

— Áı, — dedi Shákeı qýlanyp, — dáý de bolsa álgi urǵashy shymshyq bar ǵoı, áli turmysqa shyqpaǵan qyz.

— Qoı sen endi búldireıin dep tursyn.

— Neni búldiremin. Men búldiredi dep qoryqpaı-aq qoı.

— Jetedi deımin endi, — dep Aqan attarǵa qaraı buryldy.

Shákeı Aqtoqty ekeýiniń sońynan qalmaı, sóılep keleli:

— Joq, deımin-aý, meniń oılap turǵanym, bulardyń qyzdaryn aıttyryp qoıa ma eken, álde súıgen torǵaıyna berer me eken?

— Túh, sappas ekensiń, — dep Aqan da, únsiz jymıǵan Aqtoqty da qatty kúlip jiberdi...

3

Jaılaýǵa ornyqqan Baqtybaı, Tastan, Shaǵataı aýyldary kóńildi. Qońsy qonǵan úıler qystan qalǵan súrlerin kebeje túbinen, azbynshy undarynyń arasynan shyǵaryp, bir-birinen sybaǵa jesip máre-sáre. Jasy bes-altyǵa kelgen erkek kindikti bala ataýlyny aýyl qojalary shetinen súndettep, kishigirim at shaptyrǵan toılar da ótip jatyr. Qyz bozbala kúni-túni saýyq quryp, qyzoınaq salyp, altybaqan teýip, aqsúıek oınap máz.

Shuraıly jerdiń shúıginine toıynǵan mal da toqmeıil. Alysqa tentiremeı, aýyl mańynda jaıylyp ottaǵan mal sońyndaǵy baqtashylardyń da jaǵasy jaılaý.

Jolda júzi synyq tartyp, aýyryńqyrap kele jatqan Aqtoqty kúrt ózgerip, qabaǵy ashylyp jadyraǵaly baı úıiniń de kóńili jaı.

Osynshama masaırap, masaıǵan aýyl saltanaty bir-aq kúnde sý sepkendeı basyldy.

Jaılaý arasy jaqyn bolǵanmen, Sútemgen, Baqtybaı qudalar áli birin-biri shaqyra almaı, eki jastyń alǵashqy qaýyshý sátterin kútip júrgen. Jalmuqan kúıeý jolymen uryn kelse, sodan keıingi aradaǵy yrym-jyrym bastalyp, toı jabdyǵyna eki jaqta qamdanbaq.

Baqtybaı aýlynyń qyz-jeleńderiniń kózi tórt bop, alǵashqy kezde ury kúıeýdi kóre almaı qalmaıyq dep, kúnde Sútemgen aýly jaǵynan shyqqan qaraıǵan bolsa, jeligip turatyn. Erke ósken Jalmuqan qansha tentek atansa da, qyzdy aýylǵa kelerde júreksinip, kesheýildeı berdi.

Aqtoqty ony oılaýdan qalǵaly qashan. Qyzdyń esil-derti Aqan. Jatsa, tursa oılaıtyny da sol. Kókeıinde saıraǵan áni de — Aqannyń áni. Jadynda jattalǵan sóz — Aqannyń sózi.

Aqan da keıingi kezde bul aýyldy kóp torýyldap, keıde oıyn — saýyqqa da aralasyp jurt kózine túskenmen, Aqtoqtymen jeke sóılesip, sóz baılasýdyń qybyn taba almaı júr. Serige shyn jany ashıtyn senimdi adam bul aýylda ekeý: jigitten Qulmaq, áıel zatynan Qadısha. Aqtoqtyny jeke shyǵarý Qadıshanyń ǵana qolynan keledi. Sezikti eldiń kózine túsý — úılený toıyn jedeldetip jiberetin qaýipti jol.

Qulmaq bolsa, Aqan men Aqtoqty arasyn áli de bile qoımaıdy. Onyń biletini Qadısha. Aqan bozbalalyq áýenimen sulý kelinshekke, kári baıdyń solqyldaǵan jas taldaı toqalyna ara-tura kelgende ony shyǵaryp beretin, jeke tabystyratyn osy jylpos jigit Qulmaq edi. Endi órimdeı bop túregelgen Aqtoqtyǵa kóńili birjola aýyp, ómirlik jar etýdi qalaǵan. Ol nıetin Qadıshaǵa qalaı aıtar, ádeıi shaqyryp alyp, burynǵy ádetpen kelgen dámeli kelinshektiń yntyq kóńiline qalaısha qara pyshaq suqpaq. Aqan ótken isine ókindi, Aqtoqtynyń jeńgesi Qadısha bolǵanyna qatty qınaldy. Báribir aǵynan jarylmaýdyń reti joq, keıin basqa bireýden estise áıel júregine túser odan asqan jara joq.

Oshaq basynda sút qaınatyp, tamaq pisirip júrgen Qadıshany Qulmaq syrtqa op-ońaı alyp shyqty.

— Aqan jolyǵyp ketsin deıdi, ana ózek jaqta kútip otyr, — dep biraz jer erip kelip, baǵytyn siltep jibergen soń Qadısha kóp aıaldamady. Báıbishesiniń qasynan kelip, Tastan kún batysymen as piskenshe myzǵyp alaıyn dep tósekke kıimsheń qısaıǵan. Ústinen júrip ótseń oıanbaıtyn uıqysy qatty baı kıiz úıdi basyna kótere qorylǵa basqan Kún uzyn malynyń mańynda bolyp, sharýasyn jaıǵasyp, tún bolsa úsh áıeliniń kóńilin qalaı tabam dep egde, mosqaldyqqa beriskisi kelmeı, úsh keregeniń arasynda jan talasatyn sharýaqor baı únemi uıqyly-oıaý maýjyrap, qaljyrap júredi.

Jastyqqa basy tıse-aq kári denesi uıyp, uzaq, tátti qorylǵa basatyny da sodan. Kúıeýiniń uıqyly sátine qýanǵan Qadısha Aqannyń atyn estigende taǵat tappaı aıdalaǵa qarap qalaı dedekteı basqanyn da ańǵarmaı qaldy.

— Qaı arada kútip otyr, qasynda kim bar, jalǵyz ba, eshkimniń kózine túsken joq pa, — dep sybyrlap surap kele jatqan Qadısha Qulmaq sheginshektep qalǵanda baryp, esin jıǵandaı boldy. «Apyraý, men osy nesine máz bop kelem, ne desem ekem, bu dúnıe ne bop ketti» degen kelinshektiń aıaǵy shalysyp, júre almaı qoıdy. Júregi alyp-ushyp barady. Kóz aldyna aıaýly qaıyn sińlisi Aqtoqtynyń júzi keldi.

Anada jaılaýǵa kóship kele jatqan jolda Aqtoqty Aqanǵa jolyǵysymen ózimen syrlas jeńgesine bar syryp kún aralatpaı qolma-qol jetkizgen.

— Qaıdan bileıin, erkem, — dep Qadısha Aqtoqtyny erkeletip, qaljyńdaǵan: — Qordyń qyzyna bardyń deıin desem, óziń de qordyń qyzysyń. Periniń jigitin kórgen shyǵarsyń, álde Jalmuqandy kórdiń be?

— Qoıshy, Qadısha, — dep burtıǵan Aqtoqty lezde qaıta jadyrady. – Periniń jigitinen de, on Jalmuqanyńnan artyq adammen, jigittiń suńqarymen kezdestim. Saǵan aıtpaı júrgen bir qupıam bar edi. Keshire gór, jeńeshetaı. Tuńǵysh kezdeskeli araǵa aılar aralap, umytarmyn, oılamaspyn dep salqyn tartyp únsiz júrýshi em. Búgin ózin kórgende júregimniń tereń qaltarysynda qalǵyp ketken jastyǵymnyń qýaty qaıta oıandy. Súıý degen qandaı tátti dúnıe edi, súıgenińdi oılaý ne degen lázzat edi. Qarashy, jeńeshetaı, meniń kózime. «Myń bir tún» hıkaıasyndaǵy mahabbat sharabyna mas bolǵan qyzdardyń kózindeı emes pe! Búkil aıdaı álem qazir ádemi bir kógildir túske bólengendeı, adamdardyń bári de kúle, qýana qaraıtyndaı. Tamasha bir tús kórip, tátti uıqy qushaǵynda jatqandaımyn...

— Ol kim edi, erkem, bul mańda men kórmegen ol qandaı suńqar, aıtshy yntyqtyrmaı.

— Tap, óziń tap, osy óńirde kim bar edi odan basqa. Onymen teńeser qaı jigitiń bar. Sony da bilmeısiń be? Aıtqyń kelmeı me? Aıtshy óziń.

Alǵash mahabbat degenniń ne ekenin túsinip, qýanǵan sábı qyzdyń myna qylyǵyna Qadısha qyzyǵa da, qyzǵana da qarady.

— Ádeıi aıtpaısyń ǵoı, á, Qadısha. Bilemin, atyn ózi atasyn dep tursyń ǵoı, bilem, bilem, — dep jeńgesiniń alma moınynan qushyrlana qysqan Aqtoqty ystyq demimen Qadıshanyń qulaǵyna sybyrlady, — Aqan, Aq-a-an!

Qadıshanyń júregi muzdaı bop ketti. Aqtoqty ony sezgen joq, jeńgesinen qushaǵyn jazbaı sóıleı berdi, sóıleı berdi.

— Sen baıqaısyń ba, Qadısha. Aqan bıyl kelip ketkennen beri men de sózsheń bolyp baramyn. Tegi juǵady bilemin. Dilmarsyp sóıleı bergim keledi. Aqandaı bolmasam da, kókeıimi bir sulý órnekti, ushqyr sózder quıyla beretin sıaqty. Súıý degen degen ne degen baqyt edi, tipti nege súıgenińdi bilmeseń de baqyt eken, shattyq eken! — dep kúlip, qushaǵyn jazyp jeńgesiniń betin ózine burǵan Aqtoqty tosylyp, úlken kózi sharasynan shyǵyp, aıanyshpen qaraǵandaı boldy. Qadıshanyń kózinen ystyq jas sorǵalap turǵan. Júzin jasyryp, búrkegisi kelmedi. Betin jybyrlata jorǵalaǵan kóz jasty birjolata shyǵaraıyn degendeı, Aqtoqtynyń aldynda qybyrsyz turyp, aǵyl-tegil jylady. Janyndaı jaqsy kóretin, súıkimdi qaıyn sińlisiniń qýanyshyn estigende, júregine baılanǵan ǵashyqtyq derti syrtqa shyǵyp, tyıylmaı, kózinen toqtaýsyz aǵa berdi. Eki betin jas bulap, únsiz egilgen Qadısha tamaǵyna áldene keptelgendeı býlyǵyp, zorǵa shydady.

— Saǵan ne boldy, Qadısha, nege búıttiń, janym, jeńeshetaıym, — dep Aqtoqty eki betinen alma-kezek súıgende baryp:

— Qımaımyn seni, kúnim, sen de bir kúni meni tastap ketesiń be?! — degendi yqylyq atyp zorǵa qurady. Kóńilińde «Aqan da menen birjolata ketedi» degen úzilgen armannyń ushyǵy tur edi.

— Jylamashy, kóketaıym, men áli ketken joqpyn ǵoı, — dep erkeleı jubatqan balǵyn Aqtoqty jeńgesiniń kóńilindegi qasiretin sezgen joq.

Mine, endi Qadısha Aqanǵa kele jatyr. Bul kelistiń basqa kelis ekenin de túsinedi. Aqannyń kóńilinde áli jarylmaǵan qaýyn, arshylmaǵan jumyrtqadaı Aqtoqty ekenin de biledi. Buǵan salsa, Aqandy tiri pendege qımas edi. Biraq ondaı ıeliktiń aýly tym alys. Tastandaı baıdyń qolyna túsken kelinshek jastyq shaǵyn, armanda qalǵan mahabbatym jasyryn jolmen ótkizip qapysyn tappasa, odan basqa jol biteý, tas qarańǵy meńireý. Onyń ústine Aqtoqtysynyń baqytyna qalaı qol suǵar. Endi Aqanmen aradaǵy jibek jipti úzip, kóńil sýytyp tyıylmasqa amal joq. Qadısha osyǵan bekindi.

Ózekke qaraı taıana bergende:

— Qadısha, Qadısha, — dep sybyrlaǵan daýys shyǵyp, aldynan eki qaraıǵan kórindi.

Aqannyń da júregi dúrs-dúrs soǵyp, jazyqsyz kelinshektiń aldynda ne dep aqtalaryn da bilmeı, kináli adamnyń qalpynda uıalyp otyr edi. Qadısha qasyna kelgende burynǵydaı emirenip, jyly qushaǵyna da ala almaı, umtyla túsip múdirip qaldy. Qasyndaǵy Shákeı attarǵa qaraı ketkende de, aýzyna laıyqty sóz túspeı, únsiz tosyla berdi. Jigit boıyndaǵy yńǵaısyzdyqty sezgen Qadısha aralarynda buryn eshteme bolmaǵan ásheıin bir aýyl adamdaryndaı jarqyldap, ótken iske eleýsiz qaraıtyn jeńiltek áıelderdiń minezine salyp, sóılep ketti.

— Iá, bul júristerińe jol bolsyn, túndeletip qyz aýlap júrsińder-aý, á, qýlar. Aqan, ózin aıtpasań da bilem, áıel jany sezgish keledi, toqtymdy ańdyp júrgen qasqyrsyń ǵoı, jasyrmaı-aq qoı, — dep syqylyqtap kúlgen boldy.

Buryn bulaı óktem, óreskel sóılemeıtin Qadıshanyń kúlkisindegi jaryqshaqty da aýdyrmaı tanyǵan Aqan jas kelinshektiń jeńgetaı keıpine túsken jasandy qylyǵyn aıap ketti.

— Qadısha, aınalaıyn, mende qazir dármen joq. Jer dúnıede maǵan qorek bolar jalǵyz ǵana toqty qalypty. Jaqsylardy Tastekeń sıaqty ash bóriler qoıa ma, — dep sóziniń artyn qaljyńǵa burǵan Aqan eki ıininen qapsyra ustap edi, Qadısha ıyǵyn oqys tartyp aldy.

— Aqan alshaq turyp sóıleseıikshi, biz endi jeńgetaı men kúıeý balamyz ǵoı, — dep sheginip turdy.

— Ókpeń oryndy, Qadısha, qaıteıin.

— Ne ókpe ne ol? Meniń saǵan esh ókpem joq.

— Qadısha!..

— Aqan... serim, senen suraıtynym, arada jastyqtyń qyltyń — syltyń kezderi bolsa, ony umytaıyq. Ondaı-ondaı kimde bolmaıdy. Ótken isti jańǵyrtpaı-aq qoı. Al endi aıtaryń Aqtoqty ǵoı.

— Iá, retin taýyp, búgin jolyqtyrsań.

— Járáıdi, buıryǵyńyz oryndalady. Endi júre bereıin be? Qazir taýyp ákelemin, — dep Qadısha asyǵys basyp kete bardy. Budan artyq bógelse, soz de kóbeıip, óziniń shydamsyz jaıǵa túsetinine kózi jetti.

Sózi de, kúlkisi de asyǵys. Buryn bulaı sóılep kórmegen Qadıshanyń úni de, qımyl-turysy, bar qylyǵy Aqanǵa ersi kórindi. Onyń sebebin de jaqsy túsingen aqyn, «shirkin-aı, dúnıege jańa kózin ashyp, búrshik jara bastaǵanda joqshylyq qurbanyna shalynyp, qor bolǵan qyz-aý. Óz teńińe qosylsań, bir degen azamattyń jary bolatyn asylsyń-aý!» dep qala berdi.

Qadısha altybaqanda júrgen Aqtoqtymen biraz saýyq quryp, átkenshekte terbelip án salyp, aýyl jastarynan bir qaǵa beriste sybyr etip, úıge qaraı alyp ketken. Bylaı shyqqan soń, Aqandar jaqqa kilt burylyp, jańa ózi kelgen jerge deıin ákelip, keri qaıtty.

Bir burym etip órgen Aqtoqtynyń qalyń shashyndaǵy sholpysy syńǵyrlap, uzaq zaryǵyp kútken jigit qasyna jetkenshe aıaldaǵan Qadısha, aýyr bir kúrsinip úıine qaraı bettedi. Moınyna aq bilegin artyp turǵanda, ash belinen qushaqtap, ystyq lebimen aımalap, kózinen, erninen úlbirite súıetin symbatty, sulý Aqannan uzap, emirenip, tolǵaný jaratylysyna jazbaǵan, jaı shóppen birge qyr gúlin de tilimen bir-aq orap, qomaǵaılana shaınaıtyn múıizdi haıýandaı Tastanǵa qaraı amalsyz aıaq basqanda Qadıshanyń eki ıini salbyrap, unjyrǵasy túsip, kóńili jası berdi. Jupar ıisi shyqqan keń dalaǵa ózderi de jupardaı eki jasty, teń-qurbylaryn qaldyryp, Tastannyń túngi tamaǵyn aldyna tosyp, aıaǵyn jýyp, qasyna jatatynyn oılaǵanda óz tirshiliginen jeringendeı júdep, nalyp keledi.

* * *

Esik aldyndaǵy oty mazdap janǵan jer oshaqtyń basynda eki adam qarańdaıdy. Aýyl-úıdiń jigitteri. Tili bir jaq urtynan shyǵyp jantásilim etken qoıdyń basyn úıitip otyrǵan qara jigit ottyń jalynynan betin qorǵalap, tiliń jalaqtatyp, shalqalaı beredi. Týra qolyndaǵy shala úıitilgen bas qusap, Qadıshany kórgende tisin aqsıtyp, únsiz kúldi, Bilegin sybanyp alǵan sary jigit — Qulmaq sabyna deıin qyzyl-ala qanǵa boıalǵan pyshaqty jas teriniń ústine butarlaǵan semiz ettiń arasyna tastaı berip, belin jazdy.

— Iá, bul neniń qurmeti beıýaqta, — dep sóılep kele jatqan Qadıshaǵa aýzyn basyp, «daýystama» degen belgi berip, Qulmaq sybyr etti:

— Úndeme, jeńeshe. Qonaq keldi, qonaq.

— O, kim ol? Qandaı qonaq mezgilsiz júrgen?

— Ury qonaq. Qadirli qonaq, — dep jigit jymyńdaǵanda, Qadıshanyń júregi sý etti: «Ury qonaq!»

Endi keıin sheginýge syltaý joq: jigitter kórip qoıdy, áıtpese jasyrynyp baryp Aqtoqtyǵa habar berer edi.

Úıge bettegen Qadıshanyń aldynan jarma esikti syqyrlata ashyp, Tastan shyqty. Ústine jamyla salǵan jeńil jelbegeıiniń etegin jaıqap, «beri júr» dep áıelin oshaq basyna ákeldi.

— Kúıeý keldi, bar kórip shyq. Sosyn álgi Toqtym qaıda, altybaqan jaqta ma, bir-eki qyz ertip, tez alyp kel. El — jurtqa sezdirme, sen kelgen soń men ketermin, — dep qysqa ǵana buıryq berdi de, oshaq basyndaǵy jigitterge buryldy.

Qulmaq úı ıesi shyqqansha qoıdyń qan-jynynan basqasyna tımeı, etin jeke-jeke múshelep bólgen. Tastan júreleı otyryp etke kóz tastady da:

— Semizin — aı jaryqtyqtyń. Ózi de kúıeýge buıyrǵan baǵy bar qoı eken, — dep qýlyq aıtqansyp, túsin qaıta sýytty. — Jigitter, aýyzdaryńa saq bolyńdar, ata ǵurpymen uryn kelýdiń esh sólekettigi joq. Onyń ury kúıeý bolýy da ata dástúri. Mundaıda jar salmas bolar.

Bastyń quıqasyn lóket pyshaqpen qyryp, qaıta otqa otyra bergen qara jigit tańdaıyn qaqty:

— Atamańyz, bala deısiz be, osy mańda qybyrlaǵan tiri tyshqan bilmeıdi, — dep ystyq jalynnan kirjıip mańyzdana qaldy.

— Nege bilmesin, qulaqtanbaǵanmen ıisin sezgender bar, — dep Qulmaq qýlanyp qabaq shytqan boldy.

— Ol kim taǵy? Bul aýyldyń ósekshil qatyndary bilmeı qoıýshy ma edi. Iisshil emes pe!-dep Tastan sary jigitke qarady.

Qulmaq áli de túsi jibimeı, qınalǵan bop:

— Iisshil bolǵanda qandaı, oı, anturǵandar-oı, kósh jerden biledi ǵoı, kilem ústinde jatqandaı, áne shyntaqtaı túsip jaıǵasýlaryn qarashy, — degende, qara jigit jańa túsinip, oqys baj ete kúldi.

Jer oshaqtan árirek, kózderi jaltyldap, jyly qannan dámetip, qatar-qatar tizilgen aýyl ıtteri selk etip, oryndarynan atyp-atyp turdy.

— Áı, Qulmaq-aı, áıteýir, kereıdiń qý Súleımenindeı-aq barsyń — aý, men qatyndar degende sengenimshi, — dep Tastan da eki ıini selkildep, kózi jasaýraı kúldi de, bir jerge úıgen jaý jumyrdy shetinen alyp: «Má, sybaǵalaryń, myna Qulmaq aǵalaryń aıtpasa, umytyp kete jazdappyz», — dep qulashtap laqtyra berdi. Kók baýyr, ashshy ishekke talasqan ıtter áýeli yryldasyp, odan ári shaınasyp shań-shuń etip, qyńsylap, túngi aýyldy kóterdi.

— Sizdiń jomarttyǵyńyzǵa rıza bop, qýanǵannan ishek-silesi qatyp kúlýlerin qarashy, — dep Qulmaq, soıǵanda baıqamaı jiberip alǵan san ettegi aram tamyrdy sylyp tastady.

— Qýlyq aıtam dep otyryp, etti aramdaı jazdapsyń ǵoı, — dep Tastan tóstiń astyndaǵy jetim shemirshek at júırikti alyp, bir túkirdi de erinbeı turyp esik mańdaıshasyna baryp sart etkizip jabystyrdy... — Al etti túgeldeı qazanǵa sala berińder. Qonaqtar dem ala tursyn et piskenshe, úıge kirip mazalamańyzdar.

Tastan baı aýylynyń myrza balasynyń óz úıine kelip at basyn tiregeninen ishteı kúrsinip, syrtqa qaraı jelpinip kelýge ketti.

Úı ishindegilerge dem alý qaıda. Buryn kúıeý kádesimen bosaǵa attamaı birden uryn kelgen Jalmuqan qashan qyzdy kórgenshe júregi taǵat tappaı, shynynda da ury adamdaı úıden shyǵa almaı, qasyndaǵy joldasymen kúbirlesip, qashan sholpysy syńǵyrlap sulý qyz sypaıy basyp kirip keledi dep, oıýly esikke qarap telmirip, elegizip otyr...

Qadısha úlken kóldiń qyrqasyna qurǵan altybaqan jaqqa iz tastap bardy da, sońynan ańdyǵan eshkim bolmaǵan soń jalt burylyp Aqtoqtylar jaqqa qaraı ushty. Kók shalǵyndy keń ózektiń eki qaptaly qyrattaý, alańqy. Shoq-shoq qalyń ızen men keı tustarda tobylǵylar ushyrasady Alǵashqyda qyz ben jigittiń baǵytyn biletin Qadısha op-ońaı taýyp, qaıyn sińlisin tez ertip kelem ǵoı degen. Endi aı dalany janushyryp sharlaǵan saıyn, úreılene berdi, Aqan men Aqtoqty — jer jutqandaı zym-zıa.

Qadısha eńkeıe túsip qaraıdy da, asyǵys basyp anadaıdan bıik kóringen qaraıǵanǵa kelse, bir shoq shı, nemess qýraı bop shyǵady. Júgire-júgire ókpesi óshken onyń mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp, shyn qysylaıyn dedi. Bir-eki ret, amalsyzdan, «Toqtym», «ah-oý, qaıdasyńdar» dep álsiz ǵana dybys ta berdi. Eshkim jaýap qatpaıdy.

Endi biraz júrgen soń taǵy bir qaraıǵan kórindi. Qushaqtasyp turǵan ekeý. Qadısha qýanyp ketti. Áıtse de qýanyshynan góri baǵanadan qyzylmaı bop izdegen ashýy basymdaý bop, anadaıdan sóılep keledi:

— Dúnıeniń qyzyǵyn sender kórińder, men baıǵusqa túser sonda ne paıda. Tipti ózderiń qulaqtaryńdy bitep alǵansyńdar ǵoı, — dep yza aralas ashyq qaljyńmen jaqyndaı bergende, álgi qaraıǵan qatty pysqyryp qaldy.

Qadısha endi shyn qorqaıyn dedi. El jaqqa qarasa, tym uzap ketken. Aýyl ottarynyń ózi kómeski syǵyraıady. Altybaqan basyndaǵy jastardyń úni de estilmeıdi. Aspanda juldyz jıi kóńildi bolǵanmen, dala úńireıgen qap-qara, úreıli. Eski aı juqara tozyp, jańa aı áli týa qoımaǵan — óliara. Qadısha biraz ýaqyt alqynyp basyp, jaıylyp júrgen jalǵyz atty es kórip, tyń tyńdap uzaq otyrdy. Qyratty jerdi sharlap júrip ózektiń shet jaǵyna qıystap túsken eken — bul ara qalyń kók oraı.

Bir jambastaı otyrǵan Qadıshanyń jadaý kóńili áldenege bosap, jabyrqaı berdi. Esine alysta Úlken Qaraoı jaqta jatqan eli, tórkin jurty tústi. Ol jaqta da qazir tynysh ómir, beıǵam tirshilik. Onda da jastar. Olar da qazir eki jaǵyn tal kómkergen jińishke sulý ózen boıyndaǵy jaıylymdarǵa, jaılaýǵa shyqqan shyǵar. Onda da altybaqan, onda da oıyn-toı. Úıelmeli-súıelmeli qyzyl qaryn jas balalary kóp momyn sharýa — Qadıshanyń ata-anasy qazir ne kúıde.

Ana jyly osy byltyrǵydaı qys qatty bolyp, aıazdy ǵana emes, qalyń oppa bar aǵashty ólke Aıyrtaý, Syrymbet jaǵyn kómip tastady da, jylqy qarǵa ombylap, maltyǵyp, óz tuıaǵymen teýip ottaı almaı, tıtyqtaı bastaǵan soń, qaısybir baılar qaraýyldyń tórt rýy — atqy, jaýar, sary jaılaǵan osy ólkeniń, sonaý Tekege deıingi jaqyn — juraǵattaryn, qudandaly jamaǵaıyndaryn saǵalap, toǵaı — butasyz adyrly keń jazyq dalaǵa maldaryn tókken. Ol jyly Qaraoıdyń qary juqa, qamysty aralyna túskenderdiń ishinde Baqtybaılardyń da jylqylary keldi. Jylqyshylardy bastap kelgen Tastan. So jyly Qadıshanyń ákesine Tastannyń quty túsip, qaramaǵyna jylqyshylyqqa alyp, aýyzdarynan aq maı aǵyzdy. Aqyry, jer aıaǵy keńı kele, qystan aryq shyqqan jylqylarynan qalyń mal berip, aǵaıyndarynyń malymen qosa balalardyń eń tuńǵyshy Qadıshany da ala ketti. On jetige jańa kelgen qyz, ózime oınap-kúlip júretin qurby-qurdastarymen de qoshtasa almaı, bir túnde jat elge bodan bop, attanyp kete barǵan. Sodan beri sharýasy meshel ata-ana tórt-bes kúnshilik jerdegi qyzyna kelgen joq. Ne Tastan barǵan joq, ne arada qudalyq yrymdary jasalmady. Eki jaq ta birin — biri umytqan sıaqty. Qadıshany alarda óziniń teń qurbysyndaı ákesiniń aldynda syzylyp, kúıeý qalpyn saqtap oǵash minez kórsetpeýge tyrysyp, jalpaqtap, asty-ústine túsken Tastan endi onyń atyn aýyzǵa alýǵa namystanady. Eki sóziniń birinde «kórer em ana kúnin kóre almaı, bıtin syǵyp, qanyn jalap otyrǵan úıinde otyrsań. Mol baılyqqa kúp etip túse qalǵan soń shalqaqtaısyń ǵoı!» dep báıbishe tarpa bas salyp, kedeıligin betine bassa, Tastan oǵan ara túsip bir aýyz sóz aıtpaıdy. Qaıta Qadıshaǵa báıbisheden beter túnere túsip, «ótirik pe, táýbeńdi umytaıyn degen ekensiń, jalshynyń qyzy» dep kózine zekıdi. Elin, jurtyn saǵynyp, týǵan baýyrlaryn, áke-sheshesin kórgisi kelgen Qadısha bir joly bala qusap qyńqyldap edi, Tastan betten aldy: «Seni izdep otyrǵan shyǵar olar. Kerek etse, bir ret bolsa da at izin salar edi ǵoı. Ana shubyrǵan balalaryn asyraı almaı, mıqata bop júrgen baıǵusty saǵynyp, soǵan da shynymen ishiń eljireı me? Bararym joq. Al sen baram deseń, osy úıden birjola ket!»

Jas kelinshektiń qazirgi kúıi myna saıaq júrgen jylqynyń halindeı. Baqtybaı jurtynda eń jaqyn tartyp syr ashysatyny, ózimen qurby sıaqty oınap kúletin Aqtoqty ǵana. Aralaryndaǵy aıyrmashylyqta úsh-tórt jas. Endi osy Aqtoqty ketse, Qadıshanyń kúni ne bolmaq. On ekide bir gúli ashylmaı kelgen qyz, tuńǵysh ret shyn emirenip jaqsy kórý degenniń ne ekenin Aqannan bilip edi. Ol úshin ásheıingi bozbalashylyqtyń áýenindeı kóringenmen, Qadıshaǵa sol kelip-ketip turǵanynyń ózi bir umytylmas qýanyshty sátter edi.

Júndi balaq Tastandy qansha jaqtyrmaı, qarańǵy qapasta, ýaıymda júrgenmen, Aqanmen kezdeskeli dúnıeniń bir jaryq sáýleli altyn esigi alaýlana ashylyp, sol sańylaýdan bar álemdi tegis kórgendeı tirshiligine shýaq túsip, jadyraǵan Qadısha endi qaıtadan tuńǵıyqqa batyp bara jatqandaı sezinedi. Biraq oǵan Aqandy da, Aqtoqtyny da kinalaýdan aýlaq. Aqan tuńǵysh ret bal-shyryndy umytylmas túndi birge ótkizgende de, qyz ben jigit arasynda bolar qurǵaq ýaǵdany aıtyp, úmittendirip, jalǵan jubatyp, ımeksitken joq. Ekeýi de bir-birine aýadaı qajet adamdar ekenin aıtpaı-aq túsindi. Urlanyp kelip, tátti merzim, qyzyqty, qýanyshty sátterdi birge ótkizý ekeýine de jetkilikti edi. Endi sol sát, mahabbat bıligi janyndaı jaqsy kóretin qaıyn sińlisiniń qolyna aýdy. Árıne, Aqtoqty jeńgesi men Aqan arasyndaǵy jaqyndyqtan beıhabar. Ol kezde túk túsinbeıtin sábı edi. Jańa qyltıyp kóringen qaıyńnyń bir tal sabaǵyndaı edi. Endi bala qaıyńdaı tolyp, boılap jetilip, tamyrlana da, japyraǵyna da kúnniń jylýyn mol tileı bastaǵan ósimtal shaǵy. Óse bersin, óne bersin. Aqtoqtydaı adal qurbyǵa Qadıshanyń tileri shyn baqyt qana. Átteń kóz aldynan ketetini ǵana Qadıshanyń janyna batady. Erteń Aqtoqty uzatylyp ketse, ol da bul jaqqa jolamaıdy. Sonda jurtta, kóń-qoqyrdyń arasynda eleýsiz jatqan kárlen keseniń synyǵyndaı Qadısha jalǵyz qalmaq. Tym qurmasa ermek qylar, basqa tirshilik kúıbeńin umytarlyq boıyna náreste de bitpeı qoıdy. Eki jyldyń ishinde aýyl arasynda «bedeý» degen atqa ıe bolsa, byltyrdan bári jup — jumyr bolyp tola bastaǵany da ony ýaıymǵa saldy. Erikken kóldeneń jurt ony da sóz qylyp ósekke tańdy.

At taǵy pysqyryndy. Ol da Qadıshany elemeı, jalǵyz qaldyryp, uzap ketken eken. On jaq búıirden bódene «bytpyldyq, bytpyldyq» dep túnniń aýǵan bir mezgilin habarlaǵandaı tyqyldady da, ol da jym boldy.

Qalyń oıdan lezde aıyǵyp, boıy tez sergigen Qadısha ornynan ushyp turdy. Esine uryn kelgen kúıeý, joǵalǵan qyz jaıly qaıta tústi. «Apyrmaı bulaı bolmasa ıgi edi ǵoı. Álde men burys kettim be» dep elge qaraı júgire basqan Qadıshanyń kóńiline myna tastaı qarańǵy túnde qorqynysh pen kúdik qatar endi.

* * *

Baqtybaı namazdyger kezinde aq úıinen taltańdaı basyp shyqqan. Óristen qaıtqan maldaryna, jeli basyndaǵy bıeniń sońǵy ıindisin saýyp, qulyndaryn qosaqtap, túngi otqa aǵytyp jatqan malaılaryna uzaq qarap turdy da, kóldiń basyna bardy. Qamysty kóldiń bul arasy alańqy, ashyqtaý. Az kúnde kóp mal sý ishkendikten, bir qarys bolsa da keıin shegingen kóldiń jaǵasy shurq-shurq. Jylqynyń jalpaq tuıaqtary men qoıdyń aıyrbaqaı jińishke, ótkir asha tuıaqtary batqan. Qorysqa aınalǵan batpaqty sýdan mal qıynyń kúlimsi ıisi shyǵady.

— Jaryqtyq maldyń ıisi-aı, keńsirigińdi jaryp, kókiregińdi ashyp jiberedi-aý, — dep, ústinde qorasannan qalǵan daǵy bar, boryqtaı domalanǵan murnyn kóterip, álgi ıisterdi Baqtybaı biraz ýaqytqa deıin meıirlene tartyp turdy da, kóldiń jarqabaqtaý tusyna kelip, mal baspaǵan kógalǵa ıyǵyndaǵy jaınamazyn jaıdy.

— Al, endi dódendi qarańdar, — dep eki qulaǵyn ustap, batysqa qarap namaz oqı bastady.

Bes ýaqyt namazyn qaza qylmaıtyn Baqtybaı ár ýaqytta neshe bas baryn áli kúnge bilmeıdi. Áıteýir «Allahakpar, allahakpar» dep bastap, shala jattaǵan «paıǵambar sózin» birneshe qaıtalap qudaıyna sıyna beredi. «Sholaq qaıyrmasa boldy. Qazaq oqyǵannan kúná bolmaýǵa tıis» dep uǵady.

Ol búgin kúndegiden uzaq oqydy. Qas qaraıyp, aspanda juldyzdar badyraıyp kórine bastaǵanda jaınamazyn jıyp, molda shoqynyp otyrdy da, kólge qarap jymyńdaı berdi.

— O, Baqtybaı, Baqtybaı, — dedi ońasha otyrǵan ózine-ózi. — Seni ǵoı qazir alty alashtyń azamaty túgel biledi. Sútemgenmen quda boldy degendi sonaý altaı-qarpyq myna jaǵy Túmenniń kereıleri, on jaqtaǵy qypshaqtar, sol jaqtaǵy qońyrat, mańdaıdaǵy qarjas, shekedegi qanjyǵaly, jalpaq jatqan qýandyq shalqyp jatqan súıindik, begendik, shegendik, tý-tý aıdabol, básentıyn, tobyqty, myna turǵan qaraýyl, ana turǵan atyǵaı — estimegen el qalmady. Myna kóldiń qamysyn tyńdashy óziń, qamys ekesh qamysqa deıin ne dep sybyrlaıdy. Á, tyńdashy deımin, tyńdashy. Á, bálem, jańa túsindiń be, túsinersiń áli. «Baqtybaıǵa baq qondy, baq qondy» dep sybyrlaıdy. Al, juldyz ne dep jymyńdaıdy. Qatyn úıde kúlimdeıdi, jurt syrtta kúbirleıdi, jaý kúndeıdi. Á, solaı ma eken. Baqań qaı sheshenińnen kem. Baqańnyń tili de shyqty, úni de shyqty. Tura tur áli, bári de shyǵady. Óı, Baqań, jasa. Baqa. Ó-óı!

Baqtybaı japadan-jalǵyz ózimen — ózi bolyp aıǵaılap jiberip, óz daýsynan ózi shoshynǵandaı tyıyla qaldy:

— Baqa, sap, sap! Sen sabyrly ediń ǵoı. Erteń Sútemgendermen tórdiń naq tóbesinde tize qaǵystyra otyrǵanda jeńiltektik jasaýǵa bolmaıdy. Jurt synaı qaraıdy, — Endi sen sasyǵan nadan baı emessiń, shalqyǵan baısyn. E-he, — dep, Baqtybaı óz sanyn ózi burap alyp, ishek-silesi qata kúldi.

Qýanyshtan ne isterin bilmeı boldyrǵansha sóılep, úıge qaıtqan Baqtybaı kıiz úıdiń tórine taǵy uzaq otyryp jasıǵy oqydy. Namazyn aıaqtaǵan soń sharýamen júrgen kempirine de burylyp qaramaı, tizerlegen kúıi otyra berdi. Jańa jaılaýǵa kelgen soń Dámeli aq zonttan keń kóılek, dambal tigip kıgizgen. Jerge tıgen qolqyldaǵan shapandaı mol kóılektiń etegin basyp-basyp qoıyp oıǵa ketti. Taǵy sóıleıin dep edi, kempirinen qaımyqty. Eki tizesiniń arasyndaǵy kúıekteı keń aýyn shuqylap, jyndy adamsha jymyń-jymyń etip otyrdy da, kóıleginiń astyna qolyn júgirtip, dambalynyń baýyn shyǵardy. Keń shalyp baılaǵan salaqtaǵan dobaldaı baýdyń yzyndysyna burynǵy ádetimen uzaq tesile qarap, bir kezde belin qıyp bara jatqandaı bolǵan soń tartyp qaldy. Baýy bosaǵan beldigi keń dambal qap qusap maıly myqynynan túsip ketti. Tolqynda terbelgen aq shaǵaladaı osy otyrysy ózine qatty unap, keýdesin, ıyǵyn sıpap ornynan tapjylmady.

Álden ýaqytty onyń esine Aqtoqtyǵa kelgen qalyń mal tústi. Óz malynan góri bir kúnde aýyl qotanyna tolyp ketken balaýly qyryq jeti Baqtybaıǵa kókten jaýdyrǵan qudaı taǵalanyń qutyndaı kóringen. Endi ol sol maldyń on jylda qansha bolatynyn oısha eseptep edi, erni jybyrlap, saýsaqtaryn búgip sanaǵanmen shatasa berdi. Sosyn balaýly deıtin qulyn, torpaqtaryn alyp tastap, qyryq jetiniń ózin jeke eseptedi. Bárin urǵashy mal sanatyna qosty. Sonda da esebin shyǵara almady.

— Áı, Dámeli, — dedi bir kezde, salqyn qymyzdy úlken sharaǵa súzip otyrǵan áıeline. — Qyryqqa qyryqty qosqanda qansha bolady osy?

— E, onyń ne keregi bar, namazyń qaza boldy ǵoı, jaryqtyq-aý, sóılemeseńshi.

— Namazdy oqyp bolǵam, — dedi burylmastan.

— Seksen bolady, sony da shyǵara almaı otyrsyń ba?!

— Oǵan jetini qosqanda she?

— Seksen jeti bolady da.

— Oǵan jetini qosqanda?

— Seksen jeti demedim be.

— Jo-joq, taǵy jetini qos.

— Taǵy jeti, — dep Dámeli de saýsaǵymen eseptep, tez shyǵardy, — toqsan tórt.

— Toqsan tórtke toqsan tórtti qosqanda she?

— Óı, qojanasyr sol, basqa ermek tabylmady ma? Qoıshy árman, sen qusap erigip otyrǵam joq.

— Járáıdi, batyreke, endigisin ózim de shyǵaram, — dep Baqtybaı jybyrlap, taǵy sanaı bastady. «Poı-poı, ne degen kóp mal. Aqtoqtynyń qalyńy eki-úsh jylda-aq myńǵyryp túregeledi eken-aý. Qyz qut degen yp-yras. Toqsan tórt, toqsan tórt. Oǵan toqsan tórtti qosqanda...» Baqtybaı namaz oqyǵan adamsha aýzy jybyrlap, kúbirlep otyr.

Osy kezde úıge asyǵys kirip kelgen Tastan qara murty jybyrlap jan-jaǵyna qarady da, bozaryp ketti. Din jolynan qatty qorqatyn ol aǵasynyń namazyn buzbaıyn dep, Dámeli jeńgesine sybyrlap sóıledi:

— Aqtoqty qaıda?

— Nemene, taǵy birdeme bop qaldy ma, júrgen shyǵar altybaqan jaqta, — dep Dámeli Tastannyń úreıli óńine mán bermedi. Qadıshany zábirlep, renjitkende ylǵı Aqtoqtyny izdep keletin ádeti. Birge ósken qurbydaı Aqtoqty jeńgesiniń kóńilin taýyp, oınap-kúlip ýatatyn. Tastannyń da sybaǵasyn beretin. — Ol, endi Qadıshaǵa uryssa, barmaımyn. Jeter endi, — dep ashýlanyp júrgen, barar deımisiń.

Baqtybaı únsiz, óz oıymen otyr.

— Oıbaı-aý, jeńeshe-aý, keıin aıtam dep em, baǵana ińirde kúıeý bala uryn kelgen, bizdiń úıde, — degende, Baqtybaı qulaǵy eleń etip, qýanǵanynan ushyp kete jazdap, áreń shydady. «Qoı, sabyrlyq eteıin» dep jymyńdap, tyńdaı berdi.

— E, onda Aqtoqty qaıda ketti deısiń, júrgen shyǵar, ony izdep qaıtesiń, jeńgesi bar emes pe? Sen osynda otyr, jastar ózderi erkin oınap-kúlsin, — degen Dámeliniń aýzyn qaqqan Tastannyń daýsy qatqyldaý shyqty:

— Qadıshany jibergeli ne zaman. Qadısha da, Aqtoqty da jer jutqandaı joq. İzdemegen jerimiz shamaly. Meniń júregim birdeńe sezetin sıaqty. Betin aýlaq qylsyn. Baǵana jastardyń arasynda ash qasqyrsha timiskilep Aqan júr degen. Ol da joq... — deı bergende kózi aqıa bastaǵan Baqtybaı baj etip, atyp turdy.

— Oıbaı, qurydyq, oıbaı, attan! — dep esikke qaraı aıǵaı — súreń sala júgirgende, aıaǵyna sypyrylyp túsken dambalyna súrinip, qaıta turdy.

— Tura tur, daýryqpaı, jurt estimesin, — dep keýdesinen ıtergen Tastanǵa bolar emes. Domalanyp esikke qaraı, alysa umtylǵan Baqtybaı, aıaǵyna oralǵy bolǵan dambalyn da baqaıymen bir serpip, laqtyryp jiberdi.

— Attan, attan! Oıboı, at-ta-an!

Tastan aǵasynyń aýzyn basyp, Dámeli baıynyń eteginen tartyp júr. Baqtybaıdyń esi shyǵyp ketken, jópshendige kóner emes.

— Oıbaı, attan! Jaý shapty, attan!

Jazǵy túndegi daýys qandaı ashshy. Juqa úıdiń shańyraǵynan kóterilgen úreıli daýysqa eleńdep, jer oshaq mańynda sút qaınatyp, qoı saýyp júrgen áıelder «ne bop qaldylap» Baqtybaıdyń úıine qaraı ushty.

Úıge aldymen kirgen jas kelinshek, áýeli dym túsine almaı bedireıip turdy da, betin basyp, ata jóneldi. Tastan aǵasynyń qoltyǵynan súırep tósekke qaraı dyryldata áketip bara jatqanda tyr jalańash maı quıryǵyn kórgen kempirler «betim-aý, baıekeńe ne bolǵan abuıyryn ashyp» dep erinderin sylp-sylp etkizdi.

Betine japqan kórpeniń astynda typyrlap: — Attan, attan, Aqtoqty, Aqtoqty, qurydyq, qurydyq, — dep tunshyǵa baryp, Baqtybaıdyń úni óshti.

* * *

Aqan men Aqtoqty túneýgúni shoq aǵashtyń baýyrynda birge bolǵaly, bir-birine úırenisip, saǵynysyp kórisken jaqyn aǵaıyndy adamdardaı, birge ósken qurbylardyń minezimen shúıirkelese ketti.

Ádettegi amandyq surasý, hal-jaı bilisýden soń, Aqtoqty aqyndyq jaıyna kóshken:

— Aqan aǵa, bizge degen taǵy qandaı jańa óleńderińiz bar. El jastary bul kúnde Qoskól jaqqa eleńdep, jańa ánge qulaq túretin bolypty. Buryn sizdiń aýyl jaqtan Sarykóldiń qamysynyń sybdyryn, Qarataldyń shýylyn ǵana estisek, endi tamasha án samaly esetin sıaqty.

Aýyl arasynda kóp ushyraıtyn ilip-shalma tilimen qaljyńdasatyn qyzdardaı emes, Aqtoqtymen sóılesý Aqanǵa jenil, ári kóńildi. Sóz arasyna keıde turpaıy, ushqary sózderdi de jıi aralastyryp, qısyndy-qısynsyz jerinde de maqal-máteldep, qyzyl tilin oryndy-orynsyz bezeı beretin keıbir kelinshekterden yǵyr aqyn sóziniń tigisin jatqyza, barynsha mánerlep, oryndy sóıleýge talpynatyn Aqtoqtyny qyzyǵa tyńdaıdy. Jas ta bolsa túısigi mol, jany názik qyzdyń salǵan jerden suraǵany da óleń, óner. Qazaq jurtynda esendik-saýlyq surasýdyń túri qısapsyz mol bolǵanmen, tap án-kúı, aqyn kóńilinen kókala úırekteı ushqan óleń jaıyn kóp adam suraı bermeıdi. Aqtoqtynyń munysy óz qurbylarynan erekshe, zerdeli ekenin kórsetse, aqynǵa jan-sezimimen de úılesetin jaqyndyqty bildiredi.

Aqan keıingi kezde shyǵarǵan tórt-bes óleńin áýeli sózimen, Aqtoqty qolqalaǵan soń, baıaý yńyldap ánimen aıtyp berdi.

Aýyldan alysqa uzap, erkin kúlip, ara-tura dabyrlaı sóılesken ekeý, tún tynyshtyǵyn buzyp, urlanyp tabysqan qyz ben jigit ekenin de umytyp ketkendeı.

Túnniń bir ýaǵynda Aqan:

— Kóńilimde saıraǵan, dombyra pernesine túspegen taǵy biraz ánderim bar, bári ózińe arnalǵan, qalqam, — dep áńgime betin burdy.

Osy kezde ǵana úıi esine túsken Aqtoqty úreılenip:

— Aqan aǵa, qyz joly jińishke ekenin bilesiz ǵoı, burynǵy erkekshora kez emes, osy kúni ańdýshynyń toryna túsken qamaýdaǵy qustaı kúıimiz bar, endi luqsat bolsa, men keteıin, — dedi.

Bozbalalyq quryp júrgen kezderinde, qyz ataýlyny ózine tez beıimdep, qarshyǵadaı ilip túsetin Aqan Aqtoqty aldynda ondaı oǵash minezderinen tosylyp, yńǵaısyzdana beredi.

— Aqtoqty, aınalaıyn, asyqpashy, barasyń ǵoı, biraz júre turaıyqshy, — dep qıylǵannan bóten sóz taba almady.

— Sizben jer shetine deıin júre berýge jalyqpas em, biraq... — dep Aqtoqty da kómeıine tirelgen sózin aıta almaı bógelip qaldy.

— Iá, ıá, sózińdi aıaqtashy, qalqam, tosylmashy, az kórissek te kóp bilisken ekeýimizdiń aramyzda jasyryn syr bolmasa eken, aıtshy, jasyrmashy.

— Qorqamyn, Aqan aǵa, — dedi Aqtoqty júreksinip, daýsy dirildep.

— Neden qorqasyń? Aıtshy, túsinbedim ǵoı. Nege qorqasyń?..

— Kún ótken saıyn, uzaq zaryǵyp, qybyn taýyp kezdesken saıyn múldem sizge baýyr basyp, úırenip baramyn. Áýelde aǵa deýdiń de, Aqan deýdiń de esebin taba almaı kúbijiktep, aýzyma laıyqty at túspeýshi edi. Endi tún balasyna kóz ilmeı jatyp, ishteı aıta beretin, qaıtalap jattaı beretin sózim de basqa. «Iaman uıǵy, ıaman uıǵy» dep mahabbat duǵasyn úsh qaıtarǵanda, sizdiń atyńyzdy neshe ret ishteı aıtatynymdy ózim de bilmeımin. Endi ishteı emes, sol bir demeý bolatyn sózdi syrttaı da aıtyp, tek ózińizge ǵana sybyrlap jetkizgenshe asyq bola berdim, Aqan aǵa, serim, — dep Aqtoqty sońǵy sózin jazdyń maıda, jyly jelinen de qyzǵanǵandaı sybyrlap, tuńǵysh ret aýyzdan shyqqan lebizden uıalyp, aqsha mańdaıyn Aqannyń tósine basty. — Qyz bala áý basta jat jurtqa jaratylǵandyqtan ba, áıteýir erte eseıip, ózinen múshel jas úlken adammen teńesip, eresek tarta qalatynyna qaıranmyn. Qazir siz ekeýimizdiń aramyzda shek joq sıaqty, qaıta men ózimdi úlken sanaıtyn sekildimin, — Aqtoqty basyn súıegen qalpy kúlip jiberdi.

— Men de tańmyn, kúlkińnen aınaldym! — dep Aqan da onyń qolań shashynan erkelete sıpap, balasha aǵynan jaryldy. — Jas bolsa burynǵy jıyrma bes emes... qalǵan ǵumyrdy el aralap, at ústinde júrip «ahahaýmen» ótkizetin shyǵarmyn, bozbalalyq etsem de, shyn súıerlik júrek joq shyǵar, júrdek te, tilek te shaý tartyp eseıip ketken shyǵar deýshi edim. Seni kórgeli bir tirshilik qasıetin jańa uqqandaımyn. Sen meni uıań, balań jastyǵyma qaıta shegerdiń. Mendegi jastyq júrek yrqynan aırylǵan shyǵar, kisendelgen bolar deýshi em. Endi, mine, sol júrektiń tizgininen endi ózim aıyrylyp qalǵandaımyn.

Aqan Aqtoqtynyń jumyr ıyǵynan qushaqtap turyp, qara túnde eshteme kórip jasqanbasa da, óz-ózinen qymsynǵandaı, óz sózinen ózi qysylǵandaı, eki kózin jumyp, tereń tuńǵıyq sezimmen aıtty. Óz sózin ózi estı alǵan joq, tek júrek dúrsili ǵana tym-tyrys dalany jalǵyz kezgen at tuıaǵynyń dúrsilindeı asyǵys soǵyp turdy.

Mundaı jas jandar merzimmen sanasa ma! Jazdyń sút pisirim qysqa tańy jaqyndasa da, ózderiniń qaıda ekenin umytyp, únsiz, uzaq turyp qaldy. Álden ýaqytta baryp, kóp, buldyr oıdyń, raqat bir sezimniń qushaǵynda maýjyraǵan Aqan baǵana bir aıtqan Aqtoqtynyń sózi esine emis-emis túsip ketkende basyn kóterip alyp, onyń túngi salqynda tońazyǵan betin etsiz, sińirli alaqanymen qazdyń balapanyndaı úlbirete ustap, ózine burdy da, anyq kórmese de, ózine tanyq qarashyǵy balapadaı tap-taza kózine yntyǵa, qumarlana qarady. Sál jymıa kúlip, qaıtadan qushyrlana qushaǵyna qysty da:

— Aıtshy, aqqusym, sen osy neden qorqam dediń! Bir-birimizge ne baýyr basyp, úırenissek onyń nesi qorqynysh? — dedi Aqtoqtynyń baǵanaǵy sózin qaıtalap.

Aqtoqtynyń qarańǵyda kúńgirt tartqan súırikteı aq saýsaqtary Aqannyń ıyǵynan tómen túsip, keýde tusyna kelgende sál dirildep turyp qaldy. Ony sezdirmeıin degendeı seriniń óńiri ashyq shapanynyń túımesin salaly saýsaqatrymen qozǵap, yńǵaısyzdanǵan Aqtoqty áldenege batyly jetpeı júreksinip, taǵy da sybyrlap ún qatty:

— Meniń qorqatynym... oń jaqta otyryp jat jurtqa bodan bolýǵa bet burǵan qyzdardyń, kóptiń úrkýi emes. Ol qorqynysh ári ketkende, júreksinýden aspas edi. Meniń qorqynyshymda úreı bar. Ol — tynyshtyǵy buzylyp, mazasy ketken júrektiń, burynǵy Aqtoqtynyń emes, jańa Aqtoqtydaǵy júrektiń úreıi. Ol jańa júrek ózińizdi kórgen kúnnen bastap paıda bolǵan. Sodan beri buryn eshtemeni bilmeıtin, áıteýir bóten elge baram ǵoı degendi alystaǵy bir saǵymdaı ǵana sezetin, yryqsyz, ynjyq júrek jańa talpynyp, alysqa umtylyp, sharq urǵan qanatty júrekke aınalǵan. Men qazir sol qanatpen múdirmeı ushyp kelemin, qaıda baramyn, ne bolamyn? Ony oılaýǵa mursham joq. Ózińiz aıtatyn, beıishtiń baǵynda tek janym ǵana ushyp kele jatqandaı, óń men tústiń arasyndaǵy raqat bir dúnıe. Osylaısha kete barsam ne bolam. Aldymda ne kútip tur. Jartasqa soǵylam ba? Quzǵa qulaımyn ba? Men odan ólem dep qoryqpaımyn, álgi jańa júregimnen aıyrylamyn, sodan qorqamyn. Endigi jerde sizden bóten adam da, bóten uıa da jat... Ne degen úreıli edi. Nege ǵana kezdestik eken. Burynǵy qalpymda, kóptiń biri bolyp kete barmas pa em! — Aqtoqtynyń tula boıy qaltyrap, úzip-úzip kúrsindi.

— Jaqsy aıttyń-aý, janym! Buryn kózsiz súıip, sharapqa mas bolǵandaı eltip, esim aýyp júrse, endi sen sol mahabbatyma maǵyna bere bastadyń. Óz sezimimniń aldamshy emes, nárli sezim, boljamy durys, oıly sezim ekenin túsingendeımin. Tek surarym bolsyn, kezdeskenimizge ókinbeshi.

Aqtoqty taǵy kúrsindi. Búgin óziniń ashyla sóılegenine ishteı rıza bop, kóńilindegi bar syryn aqtarǵysy keldi.

— Qudaı-aı, neden ǵana qyz balany osynsha shiderlep jaratty eken. Júregiń, janyń kimge dári, ol túgili, ár qadamyń sanaýly. Ár attaǵan saıyn jaltaqtap, qury adamsha jan-jaǵyńa qaranýmen bolasyń, qarmanaryń joq. Bu dúnıege bireý úshin, basqanyń qyzyǵy, mazaǵy úshin ǵana jaratqan sıaqty. Bala-shaǵanyń qolyndaǵy qýyrshaq ne, qyz ne. Kúni birdeı. Estip, kórip bilmegen adamyńnan jeteginde jármeńkede alǵan jylqydaı búlkektep kete barasyń. Jyndy ma, naqurys pa, oıly ma, jigerli me, taz ba, soqyr ma — ony da bilmeısiń. Bilseń de týlaýǵa dármenim joq. Kónýiń kerek, ne moınyńa túsken buǵalyqqa qylǵynyp ólýiń kerek. Al ol seniń bas-aıaǵyń bútin be, kemis pe — qaramaıdy, keıde unamasa da zorlyqshyl ákeniń az tirshiliginiń kúıki esebi úshin ala salady. Keıin, taǵy birin, taǵy birin. Al sen...

Elden tym uzap ketken Aqan Aqtoqtynyń ıyǵynan qapsyra qushaqtap, keri burylyp júrip keledi. Qazir óz taǵdyryn, súıgeniniń taǵdyryn oılaǵan ǵashyqtaı emes, qyz ataýlynyń mańdaıyna jazǵan aıyqpas soryn oılap, Aqtoqtymen birge qınalyp, egilip kele jatqan qurbysy, ne aǵasy tárizdi.

Shyǵys jaq esinegen jylqydaı aq tańdaılanyp, qarańǵylyq seıile bastady. Uzaq, únsiz júrip kelip, taǵy da Aqtoqtynyń júzin ózine burǵan Aqan, qınala turyp oıyn aıtty:

— Aqtoqty, qalqam, ketsek qaıtedi birge. Attar da daıyn.

Aqtoqty á degende tóbesinen jaı túskendeı, lám demeı únsiz melshıip qaldy da:

— Ne deısiz, Aqan? — dep maǵynasyz qaraı berdi.

Baǵanadan eńkeńdeı basyp, joq izdegen adamdaı jıi shoqańdap, bir otyryp, bir turyp kele jatqan aýyl jigiti tap qastaryna kelgende, betterine úńile túsip:

— Á, Aqtoqty munda eken ǵoı, báse... — dep mińgirlep, sóılep barady, — Qarańdaǵanǵa ottap júrgen mal eken desem...

Ekeýi dál tusyna jete bergende, bir top shıdiń túbinen sostıyp shyǵa kelgen aqsaq áıel kúıbijiktep:

— Bulary kim edi taǵy, japannyń jalpaq túzinde de jóndep otyra almaısyń, — dep keıigen bop, qırań-qırań etip aýylǵa qaraı o da elbekteı jóneldi.

Bul kezge deıin aýyl kádir túnin kútkendeı uıyqtaǵan joq edi. Uryn kelgen kúıeýdi Tastan jasyrǵanmen Baqtybaıdyń «attandaǵan» aıǵaıynan soń-aq jurt tegis qulaqtanyp, jaılaý ústinde sybyr-sybyr sóz lezde sý jylandaı júrip ótken.

— Jalmuqan kelipti.

— Aqtoqty qaıda?

— Joq deıdi. Taba almaı júr.

— Bir jaqqa qashyp ketpese ıgi edi.

— Oıpyrym-aı, masqara boldy-aý! — desken aýyl adamdary istiń artyn kútip, bir-birimen jıi habarlasyp jatqan.

Sýyq sóz Jalmuqandarǵa da jetti. Qalyńdyqtyń uzaq kelmeýinen sekem alǵan kúıeý bala joldasyn jumsap, Aqtoqtynyń qaıda ekenin bilip kelýge jibergen. Altybaqan basyna qarańǵyda kórinbeı barǵan jigit jastardyń aýzyndaǵy úreıli sózdi estip, Jalmuqannan jasqana otyryp aıtqan. Aqtoqtyny joǵaltqan Tastan da qashan tabylǵansha betinen basyp, úıine kelmeı qoıdy. Baǵana kórinip ketken jas toqal da joq. Jer oshaq mańyndaǵy eki jigit te otty kósep, esinep otyryp, jas taldan jasaǵan istikke jas etten túırep biraz quıqalyq jegen de, ketip qalǵan.

Tań biline kelgen Tastan men Qadıshada óń joq. Kúıeýlerdiń kóńilin aýlaıyn degendeı, kózderi ury mysyqtyń kózinshe jyltyńdaı kúlip, qaıdaǵy bir qısynsyz sózderdi aıtyp qaljyńdaǵan bolady. Biraq tústeri kelmeıdi.

Qadısha túni boıy burqyldap qaınap, súıeginen sypyrylyp túskenshe jıdigen qoı etin tabaqqa salyp ákeldi. Syǵyraıǵan maı shamnyń astynda báseń ıneni sabaqtaı almaǵan sýdy kóz káriler qusap úı ıelerine syǵalap qaraǵan kúıeý jigitter tabaqqa qol salmastan tysqa shyqty.

— Kúıeý bala, bir sátsiz kúnde kelýińdi qarashy. Aqtoqty qatty aýyryp jatqany, jaılaýǵa kelgeli tymaý-súzbeden aıyǵa almaı júr baıǵus bala. Áıteýir artyn qaıyrly qylsyn, — dep Qadısha Tastanǵa kóziniń astymen urlana qarap, ózinshe tapqyrlyq jasaǵan.

Jalmuqan lám dep jaýap qaıyrmady, túnergen kúıi bosaǵadan attap, qolyn da shaımastan attaryna keldi. Úı mańynda qyzyq kórýge jyltyńdap júrgen bir-eki qyz bularǵa ádeıi estirte sóılep tur:

— Álgi kúıeý bala ǵoı, soıy qaınap, kıiz úıde tań kúzetip otyr.

— Endi qaıtsyn baıǵus, qalyńdyqtyń qyzyǵyna batam dep kelgen ǵoı. Iá saǵan, qyzyqqa belsheńnen batarsyń.

— Aqtoqtynyń óz qyzyǵy ózinde. Dáý de bolsa Aqanmen ketti, kóıeısiń. Keshe uıqy ashaıda qataı otyıǵan túıleıi jaman edi.

— Báse, báse, meniń de myna jaman kóńilime sol kelip edi. Aqan aǵaı tıgen jerin oıyp túspeı, aman jiberer me.

— Kúıeý soılyǵa nesi qalady. Quıamaı qapty-aý, soıyń quıǵyı, Sútemgenniń jalǵyzy. Ózi de tiri pendeni mensinbeı kekiıeńdegen jel keýde deýshi edi. Sol keıek, shoq-shoq! Óı, ana attaıdyń qasynda bıeý qaıańdaı ma, — desip, aǵarańdaǵan tań sáýlesinde anyq kórse de, tanymaǵan bop syqylyqtaı kúlgen qyzdar úıdi aınalyp júgirip ketti...

El qalyń uıqyda shyǵar dep, Aqan men Aqtoqtynyń qaperlerine túk kelmeı, aýyl tusyna jaqyndap kep toqtaǵanda, tań da appaq bop atqan.

Ajyrasýǵa birin-biri qımaǵan eki jas, kete almaı bógele berdi.

— Aqtoqtym, janym, ne isteımiz! Seni qashan uzatqansha jipsiz baılanyp, dármensiz otyra bermekpiz be?! — degen Aqanǵa:

— Aqan aǵa, sál shydaıyqshy. Kúzge deıin áli kóp ýaqyt bar emes pe? Múmkin basqa bir sharasy bolar, — dep Aqtoqty qıyla qarady.

— Ne shara, qalqam, mende qazir basqa shara qalǵan joq. Elge salyp, ata-ananyń aldynan ótetin hal joq. Seniń taǵdyryń syrttaı sheshilgen. Barar jeriń anyq. Endi, ne de bolsa táýekelge bel baılap, qol ustasyp, birge ketý ǵana qaldy. Eger sen osyǵan tursań, men jazmysh salǵan aýyrtpalyqtyń qandaıyn bolsa da kóterýge barmyn. Aıanyp, tartynyp qalar jaı joq. Oq tıip máńgirgen qustaı sendelip óter endigi ýaqytqa shydar dármen joq. Tek qana seniń bir-aq aýyz sóziń kerek.

— Jan aǵa, Aqan aǵa, bir jolǵa shydańyzshy. Kúzge deıin ózim bir habaryn berem. Baram degen álgi jolyńyzdan da qalmańyz. Odan tartynsańyz, renjımin. Sizben bir tildespeı, únsiz kete barsam, ant ursyn. Antalaǵan qasqyrlardyń ortasyndaǵy sorly ákem men aıaýly anamdy aıaımyn. Tym qurmasa, solardy ıip kóreıinshi, qansha qorqyp, úreılense de múmkin óz balapanyn túsiner, ıliger. Kónbegen kúnde basqa amalyn jasarmyz. Asyqpańyzshy, Aqan aǵa! — dep kózine jas kep qalǵan Aqtoqty Aqannyń moıynynan qushaqtap turyp qaldy.

Tap osy kezge deıin ár kıiz jappanyń ishinen syǵalaǵan kóp ańdýshy sart-surt etkizip esikterin jaýyp alǵanda baryp Aqtoqty men Aqan selk etip, boılaryn túzedi.

— Hosh bol, Aqan aǵa, endi qashan kórem, hosh, — dep Aqtoqty da uzaı berdi.

Bulardyń bar qımylyn alystan boljap Tastan úıiniń syrtynda tútikken Jalmuqandar da attaryna qonyp, qara jamylǵandaı túnerip, betterin teristikke buryp, júrip ketti.

4

El orynǵa otyrǵansha kórshi aýylǵa tyǵyz sharýamen júgirtip baryp kele qoıaıyn degen Erkimbaı aıdalada erbıgen bireýdi kórip atyn burdy: «Teginde, boldyrǵan kóligin shaldyrǵan jolaýshy bolsa kerek». Cap jeldirip jaqyndaı bergen Erkimbaı tizginin tartyp, qasyna arsalańdap, lekitip kelýdi laıyqsyz sanap, bulań quıryqpen taıana berdi. Jolaýshy eleń eter emes. Basy salbyrap ketken. Atynyń tizginin de jımaıdy. Bireý óltirip jansyz tulyp deneni er — toqymǵa shandyp, baılap tastaǵandaı miz baqpaıdy.

Erkimbaı úreılenip, ne de bolsa kóreıin dep, erdiń qasyna eńkeıe qarap jetkende bir-aq tanydy: Sý Qusaıyn. Jambasy jalaq kári shabdar at. Qanjyǵaǵa baılaǵan atamzamanǵy ala qorjyn, ústinde túıe jún jyrtyq shekpen.

Bári baıaǵy qalpy. Bári Sý Qusaıynnyń ózimen birge jasap keledi. Erkimbaı qýanǵannan jarylardaı bop: «Aý, Quseke» dep aıǵaılap jibergisi kep, ózin zorǵa tejedi. Sý Qusaıyn qalyń tátgi uıqyda eken. Aýzynan silekeıi shubyryp, japan túzdi basyna kótere qoryldap, ara-arasynda «aıt, aıt» dep qoıady. Bul qyzyqty burynnan bilse de, Erkimbaı myrs etip kúlip jiberdi.

Jasynan áke-shesheden jetim qalyp, joqshylyq taýqymetin tartqan jetim bala baılardyń qoıyn baǵyp, qozysyn jaıyp kúneltken. Jigit bolyp eseıgenshe osy kásibin talshyq etti. Minezi momyn qoıshynyń boıyndaǵy bir qasıeti asa ertegishil. Erteginiń neshe atasyn biledi. Kele-kele ózi de janynan shyǵaryp áńgime de aıtýǵa daǵdylana bastaǵan. Áńgimesi ári qyzyq, ári shylǵı ótirik. Qyzyq ótirik aıtatyn tazsha bala qusap, qısynyn keltirip soǵatyn Qusaıyndy jurt aýzyn ashyp, kózin jumyp tyńdaıdy. El kúzemde otyrǵan kez bolatyn. Qara sýyqta qotanǵa ıirip tastaıtyn qoıdy kúzetetin de osy Qusaıyn. Ózinde qustyń uıqysyndaı uıqy joq. Tún balasyna kóziniń shyrymyn almaı, qoıdy aınala júrip, dala bórisine ses kórsetip, aıǵaılap shyǵady. «Aıt, aıt» dep jaǵy tynym tappaıtyn Qusaıyn kúndiz de jambasy jerge tıip, uıqtap kórgen emes. Jurt tań qalyp, «Qusaıyn-aý, osy seniń uıqyń qaıda, tún bolsa qoı kúzetip, ıt aıtaqtap shyǵasyń, kúndiz bolsa, tynym tappaı el aqtaısyń» dese, «E, uıqy degen ólimmen teń nárse. Ólim qaıda qashar deısiń, men tirshilikke asa qushtar adammyn, bir kún uıyqtasam ózimdi tiri ólikke sanaımyn, uıqyny senderge-aq berdim» dep kúletin. Bir kúni aýyl jastary qoı mańynda uıqy ashar jasap júrip, Qusaıynnyń ótiriginiń ústinen shyǵady. Bir-eki qyz ben jigit syrlasyp, qoıdy aınala kele jatsa, taıaǵyna súıenip, seltıip turǵan Qusaıyndy kóredi. Tún qarańǵysynda jasyrynyp kelip qorqytpaqshy bolyp qyljaqbastaý jigit qasyna taıansa, qoıshy túk sezbeıdi. Súıtse, uıqtap tur eken. Jáne uıqysy bir josyn. Qatty bir qor ete qalyp, demin alǵanda, «aıt» dep qoıady, taǵy qoryldap, taǵy «aıt!» deıdi. Jastardyń ishek-silesi qata kúlip, kelesi kúni jurtqa jaıady. Súıtse, jasynan qoı baǵyp, kózi shyqqan Qusaıynnyń kúndegi kásibi osy eken ǵoı. Uıqtap jatyp ta, qalǵyp turyp ta ıt aıtaqtaý ábden terisine sińgen ádet eken. El sodan beri buryn da ótirik áńgimeler aıtatyn Qusaıyndy «Sý Qusaıyn» atap ketedi.

Sý Qusaıyn — áli úılenbegen adam. Aldynda bir tuıaǵy joq jetimge kim qyzyn berýshi edi. Biraq oǵan qyńatyn ol joq. Urǵashy zatynan góri óziniń shabdar atyn artyq kóretin sopy adam. Orta jasqa kelgende belinen quıań bolyp, alys aǵaıynynyń qolynda biraz tósek tartyp jatyp qalǵan ol, keıin baılardyń malyn baǵýdan da qaǵylǵan. Sodan beri basqa kásipke aýysty. El arasyndaǵy ósek-aıańdy qaǵyp alyp, qulaqtanbaǵan alys aýyldarǵa baryp mánerlep, qısyndyryp jetkizetin óner shyǵardy. Kele-kele buǵan da jattyǵyp, mashyqtanyp aldy. Mańdaıyna basqan jalǵyz atymen qydyratyn. Sý Qusaıynǵa ábden úırenip, jurt saǵynyp kórisetin halge jetken. Ol kele jatqanda-aq qulaqtary eleńdep, elegizip otyrǵan ósek qumarlar qolǵa tıgizbeı qaǵyp áketedi.

Erkimbaı da osyndaı zerikken ósek qumarlardyń biri. Sý Qusaıyndy kórgende «qap!» dep, biraz turdy da, «qoı, shapya ólgende ǵana biter, jaý shaýyp bara jatqan joq, erteń bararmyn. Búgin myna uzynqulaq qý kóseni úıge aparyp, óz qulaǵymmen el jańalyǵyn tyńdaıyn, keıin estigen ósektiń dámi joq» dep oıǵa ketken Erkimbaı:

— Aý, Quseke, Sýeke! — dep aıǵaı saldy.

Sý Qusaıyn oıanar emes. Shabdar at qana, «qaraǵym erikpeı, jónińe ketseıshi, uıqydaǵy adamnyń mazasyn alyp ne jumysyń bar» degendeı basyn kótere jaratpaı bir qarady da, bóten attyly kete qoımaǵan soń, «tfý, uıatyń joq sappas ekensiń» dep, tanaýy deldıe qatty pysqyryp, qaıtadan ottaı berdi.

Sý Qusaıyn on shaqty kún tynymsyz el kezip, ólerdeı sharshaǵan. Qaraýyl jaılaǵan qalyń eldiń bir shetinen túre túsken ol, qazir ekinshi basyna zorǵa jetip, mal óristen qaıta Jekeboıaq jaılaýyna qulady. Astyndaǵy arbıǵan bıik jalqaý shabdar aty tońq-tońq etip ónimsiz búlkildep, ishin aýyrtqan soń aıańǵa túsirgen.

On shaqty kúnnen beri Sý Qusaıynnyń tamaǵy toq. Ósek sózge, jańalyqqa jany qumar erikken jurt jol boıy qonaǵasyn mol berip, meldeginen shyǵarǵan. Kúnde at ústinde júrgen onda esh ýaıym joq, tek aǵash er qajaǵan jeri ǵana ýdaı ashyp, uzaq ýaqyt eki jambasyna alma-kezek qısaıa otyryp, mazasyzdanyp, oryn aýystyryp keledi. Biraz júrgen soń eti qyzǵan Sý Qusaıyn ol qaıǵydan da aryldy. Endi jıi kekirip, kómeıinen kelgen tátti qymyzdyń ıisine mas bolyp, samaıynan taramdana ter aǵyp, maýjyraı bastaǵan. Aıańǵa túsken adymy keń shabdardyń ústinde túıe órkeshindegi jazydaı yrǵalyp, basy salbyrap, qalǵyp ketti. Iesine syralǵy at ózine tanys qoryl shyqqanda jalǵyz aıaq jol jıegindegi qalyń kódeden jula ottap, qyl shylbyr sýsyp aldyna túskende joldan shyǵyp, qalyń qaýǵa jabysa qaldy. Aýyzdyǵymen ottap úırengen shabdar bozǵylt qaýdandaı qalyń qıaq jaly barmaqtaı noǵalasy bar kózine túsip, shópti tamyrymen jula jaıylyp, joldan uzaı berdi. Jelsiz tynyq aýada keshki boztorǵaı uzaq shyryldap, ashyq aspanda qanaty jybyrlap, án salady. Sary gúlderdeı tıtimdeı shymshyqtar qalyń shóp arasynda ózdi-ózi sóıleskendeı shıqyldap, typyń-typyń etken shıdeı aıaqtarymen tynymsyz jorǵalaıdy. Tarydaı kózderimen shabdar atqa qyzyǵa qarap, eti úırengen saıyn tumsyǵyna jaqyndaı túsedi. Belinde otyrǵan shúıkedeı ıesiniń salmaǵyna úırengen at ony jańqa qurly kórer emes. Kelesi kúnge deıin júre berse aýyrsynar túri joq. Babymen minip, jıi ottatyp, aýzynan jem-sýdy aıyrmaıtyn ıesine rıza shabdar jıi pysqyryp, qarnyn búristirgen artqy qaıys aıyldan ǵana tynysy tarylǵandaı anda-sanda ystyq leppen ishin tarta kúrsinip, basyn jerden kótermeı, jyljı berdi. Qasyna kelgen salt atty adamdy kerek qylmady. Jaqyndaı bere oqyranǵan bóten atqa da moınyn buryp dybys bermedi. Shabdar at óz qojasynan basqany mensinbeıtin mańǵaz. Ǵumyry úıirli jylqyǵa qosylyp kórmegen saıaq. Jal- quıryǵynyń túbindegi azdaǵan qyshymasy qozǵanda ǵana ózi sekildi bos jaıylǵan jaýyr atty taýyp alyp, aıqasyp turyp uzaq qasynatyny bar. Onda da qyshýy qanǵan soń, «jaraıdy, biraz kúnge jeter» degendeı, álgi atqa qaırylmastan kete baratyn tákappar.

Anda-sanda mazaqtaǵandaı «aıt-aıt!» dep qoıyp qoryldaǵan Sý Qusaıyn men kerenaý shabdar attyń myna qylyqtaryna yza bolǵan Erkimbaı endi aı dalany basyna kótere:

— Qusaıyn, Sý Qusaıyn, sýták Qusaıyn! — dep jármeńkede orystardan úırengen sózin aralastyra dál qulaǵynyń túbinen baj ete qaldy.

Bul joly basyn oqys kóterip alǵan shabdar at shyn jaratpaı, «óı, júreginiń qabyn jaraıyn dep pe eń, esiń durys pa ózińniń, uıbaı qaıtedi, shaıqy bolarmysyń, ózińdi tistep alaıyn ba!» degendeı noǵalaly aıran kózimen uzaq edireıe qarady da, qulaǵyn jymıtty.

Qatarlasa toqtaǵan Erkimbaı Sý Qusaıyndy ıyǵynan silkip-silkip qalǵanda baryp qorylyn basqan. Biraz pysyldap, aıtaǵynan jańylǵan ol sál burylyp, bir kózin ashty. Ózi áli únsiz otyr. Keń ashylǵan kók kóz kirpik qaqpaı ózine uzaq qadalǵanda Erkimbaıdyń záresi ushty. Júziktiń betindegi tozǵan gaýhardaı kóz óńmeninen ótip, iship-jep barady. Erkimbaı sasqanynan:

— Oý, Quseke, men ǵoı, Erkimbaımyn, tanymaı tursyz ba! — dedi.

Endi Sý Qusaıynnyń ekinshi kózi ashyldy. Biraq áli máńgirip, túk túsinbeı únsiz qadalyp otyr.

— Assalaýmaǵaleıkúm, — dedi Erkimbaı.

Uzaq otyryp, álden ýaqytta aýzyn kere esinegen Sý Qusaıyn:

— Álikimsalam, — dedi...

Erkimbaı úıine kelgen soń Sý Qusaıyn shırap ketti. Aýyl adamdarynyń birazy jınalyp qalǵan. Kıiz úıdiń syrtyna tósenish jaıǵyzyp, dál ortaǵa moldas quryp jaıǵasqan Sý Qusaıyn áýeli biraz buldanyp shıratyla tústi:

— Erkimbaı, sen ana áıelińe aldymen qazan kótert, tamaqtyń ıisi murnyma kelmeı, sózimniń náshi de kelmeıdi; sosyn samaýyr qoıǵyz, myna kúnniń ystyǵynda barlyǵyp, mańdaıym keýip otyr. Kirpish shaılaryń bar ma edi, et piskenshe jeńil-jelpi quımaq quıǵyza qoısań da jaman bolmas edi. E-e, ózderiń taýyq ta ustaıdy ekensińder ǵoı, — dep, úıden alysyraq jerge tókken kúlge aýnap jatqan qarala-torala aq taýyqtarǵa qarady. — Samaýyr ishine on shaqty jumyrtqa tastaı salyńdar. Biraq tym qatty pisip ketpesin, sol bálekettiń arshýy qıyn. Bárinen ońaıy — sony qaımaq qaınatyp pisirgenderiń jón bolar. Sosyn ana shabdar atty otqa qoıǵyzsań. Jaryqtyq ózime tartqan tamaqsaýlaý neme.

Erkimbaı — Aqtoqtynyń apasy Aqbotanyń kúıeýi. Sharýasy myǵym bul úıdiń ıeleri qonaqqa da baryn beretin qoly ashyq, qonaqjaı jandar. Bul aýyl ústinen ótken adam munda at basyn tiremeı ketpeıdi. Ker maraldaı kerilgen appaq Aqbota aq jibek jaýlyǵy, kók atylas keń etek kóılegi kólbeńdep báıek bolyp júr. Syqpa qurt, irimshik jaıǵan shıdiń bıik qazyqtaryna qaqtaǵan qoıdyń jas etin qazanǵa jýyp salyp, astyna daladan terge qańylshyq tezekti qalap, áp-sátte dý etkizdi. Syrtyna orys patshalarynyń sýreti oımyshtalǵan jez samaýyr da ottyǵynan qyzyl jalyny shyǵyp, kebý túımishter shytyrlaı janyp, gújildeı jóneldi.

Ter sińgen atamzamanǵy syrmaly taqıasyn alshysynan kıip, masattanǵan Sý Qusaıyn áli de mańǵazdanyp, shabdar atyn tarmaq qadadan sheship, úzeńgige aıaq artyp jatqan jalań aıaq balaǵa ámir etti:

— Áı, balaqaı, myna turǵan kólge jetektep barsań da bolmaı ma? Alystan kelgen atty qınap qaıtesiń. Aýyzdyǵymen sý ishkizip júrme. Erdi baıqap al. Shoqtyǵynda jarasy bar, beti alynyp qalmasyn. Ana jyrymda baılaýly tusamysty kóremisiń, tym alysqa uzamaı-aq kóldiń bergi qabaǵyna jiberseń de bolady. Sýarǵan soń aýnatyp al, túnde aýnaımyn dep úıelep qap, kózimdi aǵartyp júrmesin. Qunyn tóleıtin ákeńniń artyq aty bar ma edi, — dep shylbyrynan jetelegen qonaqýar balaǵa qarap, basyn shaıqady, — Óziniń at jandysyna ne berersiń, quıtymdaı bop ap.

El arasynda erkin sóılep, erke bop alǵan Sý Qusaıynnyń aýzyna shal-kempirler jutynyp qoıyp qarap otyr. Bıyl qysta Aqannyń Birishek jaıyndaǵy áńgimesine jamaý-jasqaýdy kóbirek qosyp, Nurtazalardy ońdyrmaı sileıtip, ájýalaǵany bul mańnyń adamdary aýzynyń sýy quryp júretin. Bir kezde ol ernine nasybaı salyp áńgimesin bastamaqqa qozǵalaqtady da, jer oshaq basynda kúıbeńdegen Aqbotaǵa taǵy qarady:

— Aınalaıyn, ana samaýyrdyń túımishi qaıyń-aý deımin. Keıin ottyǵyn qaǵarda kúlin tóge kórme. Osy úıde úkkish bar ma edi. Nasybaıym taýsylyp qalypty.

— Bar, bar. Myna kórshi úı alyp ketken, aldyramyz ǵoı, — dep Erkimbaı da jóppeletip jatyr.

— Al, endi tyńdańdar, — dep, bar muqtajyn jaıǵastyryp alǵan Sý Qusaıyn sózge kiristi, — Apyraı deımin-aý, bulaı bolar dep kim oılaǵan. Tap Sútemgen bulaı masqara bolam demek túgili, úsh uıyqtasa túsine kirmegen shyǵar. Aýzy kúnshyǵystan bir-aq keldi. Meımanasy tasyp, qara qazaqty mensinbeı, tórelerdeı asqaqtaǵan neme beli shoıyrylǵan qasqyrsha shońqıyp qaldy. Bálemge sol kerek. Onymen ıyq teńestirer qazaq týmady dep júrgen shyǵar. Endi kórsin qalaı ekenin».

Aqtoqtynyń bolashaq atasy Sútemgen quda jaıyndaǵy sýyq habarǵa Erkimbaıdyń kózi sharasynan shyqty. «Oǵan ıt bop qaldy. Toqtym aman bolsa ıgi etti» dep eleńdegen Aqbota da kebisin ushymen basyp, aıaq astynda taptalǵan sarǵysh shóptesinge bir jambastaı sylq etip otyra ketti.

— Erkimbaı, sen de bóten emessiń. Aqtoqtyǵa bir adamnyń jany ashysa, seniń janyń ashyr. Jasy balıǵaǵa tolar-tolmasta ana Sútemgenniń qatynsyz júrgen Jalmuqanyna atastyryp, qartaıǵanda Baqtybaı da aljydy ǵoı. Biraq ol baıǵus ta qaıtsin, kúshtiniń arty dıirmen tartar dep, ana Sútemgen eki qulaǵyn basyp otyryp zorlyqpen kóndirgen joq pa? Jáne mal da kózdiń qurty ǵoı, qyzyqpaıtyn pende par ma! — dep Sý Qusaıyn ernindegi nasybaıyn bappen alyp shertip jiberdi de, syzdyqtata bir túkirip, ernine taǵy da saqa nasybaı saldy.

— Osy bir nasybaıdyń ashýy joq pa, álde kúlinen boldy ma, qoǵa tatıdy.

— Aıtsańyzshy, tezirek, Aqtoqtym aman ba, qudaı-aı, taǵy ne bop qaldy, — Jaýlyǵynyń shetimen jasyn súrte bergen kelinshekke kúle qaraǵan Sý Qusaıyn:

— Eh, Aqtoqtyǵa ne bolsyn, qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy saryq, qasynda aı men kúndeı jigiti bar, — dep shyrt túkirdi, — Asyqpa áli qyzyǵy alda. Jaqynda Sútemgenniń balasy uryn kelgen. Sol kúni Aqtoqty joq bop shyqty.

— Iá, qaıda ketipti?!

— Qashyp ketkennen saý ma?! — desip kemıek kempirlerdiń ıekteri búlkildedi.

— Qashyp ketip qaıda barsyn. Attandap, búkil aýyldy tik turǵyzǵan Baqtybaı ákeń el bolyp izdeý salady. Aldynda ǵana altybaqanǵa terbelip án salǵan qyz úshti — kúıli joq. Basqa aýyl qyzdary túgel. Baqań qaıta-qaıta kelip, qyz-qyrqyn, kelinshekterdi shetinen tizip sanaıdy Bári túgel. Záresi ushqan jurtqa uryn kelgen ury kúıeý de qosylyp izdeý salady. Aısyz túnde kózge túrtse kórgisiz eken. Aýyl malyn toryp, mańaıda órip júrgen qasqyrlardy kórgende úreıleri ushyp, jurt jylap-syqtap, daýys qylyp, Aqtoqtydan kúder úze bastaıdy, — dep, Sý Qusaıyn áńgimesin azdap qorqynyshtylaý etip qoıdy, — Keıbir qyzdar «Aqtoqty tysqa únemi jalǵyz shyǵatyn» degen saıyn Baqańda es qalmaıdy. «Oıboı, dalany kezip júrgen bóriler qaǵyp áketken eken ǵoı» dep, Dámeli de oıbaıyn salyp, shashyn julady. Sol eki arada tań da atady. Qarbalasyp júrgen aýyl adamdarymen birge Jalmuqan da aqyry qalyńdyǵyn tabady ǵoı. Tapqanda qaıdan tapty deısińder ǵoı... al ózderiń tabyńdarshy.

Sý Qusaıyn kúlimdep, mańyndaǵylarǵa qarap, otyryp qaldy. Aqbota «Ýh, aman eken ǵoı áıteýir» dep aýyr bir kúrsindi. Shal-kempirler kózderi alaqtap, «qaıdan bileıik» degendeı ıyqtaryn qozǵaıdy.

— Qudyqqa túsip ketken be? — dedi Sý Qusaıyn. — Álde sýǵa ketken be? Aıý alyp ketken be?

Aqbota qaıta úreılendi.

— Qasqyr jep, súıegin qaldyrǵan ba?.. Álde at teýip mertiktirip ketken be?

Ábden yzasy kelgen Aqbota:

— Oıpyrmaı, aıtsańyzshy, tiri me?! — dedi.

— Aman-saýyn bir qudaıym bilsin, — dep áli de jumbaqtap otyrdy da, toq eterin bir-aq aıtty, — Ondaı sulý qyz qudaıǵa janyn tegin bersin be? Súıtse, burynnan kóńil qosqan jigitimen birge júrgen Aqtoqtyny tereń saı ishindegi qalyń qýraıdyń arasynan taýyp alypty.

— Ne dep otyrsyz?! — dep Aqbotanyń jandaýsy shyqty. Erkimbaı qyzaraqtap, jer shuqydy.

— Jigiti kim eken?

— Ol mańda tap ondaı júrek jutqan kim boldy? — desip, shaldardyń kózi jyltyńdap, qumarta tústi.

— Ol kim bolýshy edi. Qaraýyldyń ardageri Aqan, — dedi Sý Qusaıyn.

— Aqan?

— Onymen qashannan beri kóńil qosty eken?

— Apyraı, Aqan da qyran-aý alystaǵyny kózi shalatyn, tegi kópten-aq ilgen-aý qusyn.

— Itim bilsin ol jaǵyn. Áıteýir byltyr qystan beri bip — birimen tabysyp, sharıǵat jolyna túsken desedi ǵoı, — dep Sý Qusaıyn qabaǵyn kerdi.

— Onda boıyna birdeme bitip qalǵan shyǵar-aý? — dep bir kempir sybyrlap, kúlim qaǵyp, shıq etip kúlip jiberdi.

— E, bitpegende, jigit pen qyz saı ishinde ompy oınap júr deısiń be? Qazir shermıip, qamaýda otyr. Aqanǵa endi qalaı bermes eken.

— Endigi endi, doǵaryńyz sózdi. Osyny aıtýǵa kelip pe edińiz, — dep Aqbota tamaǵy kebersip, daýsyna býlyqty.

— Áli jetken joq. Qyzyǵy bar. Qarǵam, ana samaýyryń sónip qaldy ma, odan da ot salǵanyń jón bolar edi.

— Endi qyzyǵyńnyń keregi joq, estimeımin. Sizder de tarańyzdar, — dep Aqbota ashý shaqyryp, mańyndaǵylarǵa úlken kózimen ot shasha qaraǵanda aýyl-úı adamdary oryndarynan súıretile turyp, jylystaı berdi. Mıyqtarynan kúlip barady.

— Qalǵanyn keıin aıtam, — dep jalǵyz shoqıyp qala bergen Sý Qusaıyn, solqyldap jylap úıge kirgen Aqbotany ýatýǵa ketken Erkimbaıǵa úı syrtynan aıǵaı saldy, — Áı, Erkimbaı, mynda kel, basqa bir qyzyq aıtaıyn. Qaraǵym Aqbota, qyz kúninde sen de sondaı bolǵan shyǵarsyń. Esińe túsip ketti-aý, shyraǵym! Aqandaı jigitke kim qushtar emes deısiń. Baǵy ashylyp qosylyp ketse jarar edi.

— Namystan ólerdeı bop, óksip-óksip jylaǵan Aqbotanyń daýsy kúsheıe túskende Sý Qusaıyn qazandyq astyndaǵy sóne bastaǵan otqa qarap kúbirleı berdi:

— Qaraǵym-aý, soǵan da jylaıdy eken-aý. Shyn sózdi aıtqanǵa kináli bop qaldym ba? E, biraq onyń nesi aıyp. Jigitpen túnde saıran qurǵan qyz júkti bolmaǵanda qaıtýshi edi. Oń jaqta otyr demeseń, Aqannan altyn asyqtap ul týsa, Daıyrshasy ólgen Baqtybaı da nemereli bolmaı ma? Áý, qaraqtarym, — dedi endi Sý Qusaıyn daýysyn kóterip,-qazandyq, qazandy-y-yq sóni-p qaldy. Samaýyrda da dybys joq.- Áý, qaraqtarym! Ózderińnen góri samaýyrdy yzyńdatyńdar!

Sý Qusaıyn kúıgen tomardaı shoqıyp, qas qaraıǵansha otyrdy. Oty sóne bastaǵan jer oshaq mańy da, sham jaǵylmaǵan kıiz úı ishi de úńireıip sýyq tarta berdi. Álginde ǵana jarqyldap otyrǵan úı ıelerin de qarańǵy tún basty. Oınap júrgen balalaryn erte jatqyzǵan úı mańy tym-tyrys. Qonaqtyń baryn da umytqan sıaqty.

Sý Qusaıynnyń bul ekinshi ret kórgen taýqymeti. Bıyl «Birishek» áńgimesin ósirip aıtam dep, sońyna salyp qoıǵan Nurtaza bolystyń áýmeser bir jigitinen taıaq jegen. Piseıin dep turǵan myna astan birinshi qaǵylýy.

Álden ýaqytta baryp ornynan zorǵa turǵan Sý Qusaıyn ashyq esiginen ot kóringen basqa kıiz úıge qaraı únsiz aıańdady.

5

Kún etekke qaraı eńkeıip, baıı bastaǵan. Shala sarǵaıǵan dala siltideı tynyp tur.

Ataqty Zilqaranyń Álibeginiń aýly. Aty shýly batyrdyń aýyly. Arasyn el kóshkendeı etip alshaq-alshaq dalıta tikken qarasy jıyrma shaqty aq shańqan úılerdiń mańynda beısaýat júrgen adam, jaıylǵan mal joq. Qotany keń aýyl kóshesiniń qalyń shóbi de áli japyrylmaǵan.

Qyrkúıekke qaraı aýǵan tamyzdyń sońǵy kúnderi ekindiden bylaı kúz nyshanyn bildirip, salqyn tarta qalady.

Qurǵaq tabaǵa qýyrǵan bıdaıdaı kúnuzaq kóde arasynda damylsyz yrshyǵan kókala, qońyr shegirtkeler, tynymsyz jortqan qurt-qumyrsqa, kóbelek ataýly bul kezde shóp arasyndaǵy jyly ornyna jaıǵasyp, tym-tyrys kúıge enedi. Mal óristen qaıtatyn kez bolsa da, móńiregen sıyr, kisinegen jylqy daýsy estilmeıdi. Olarǵa bul aýyl qotanynda oryn joq. Álibek aýly tynyshtyqty súıedi. Dańǵaza-aıǵaı ǵumyry estilip kórgen emes. Batyrdyń qabaǵy qalaı kóteriledi, solaı aýyl túndigi ashylady. Qalaı qabaǵy túsedi, solaı da jabylady. Ásirese batyr bas qosty degenshe, el aıaǵynyń ushymen, asyra aıtqanǵa tóbesimen júredi. Bul ádetke jazdaǵy tabıǵat jándikteri de úırengendeı. Qazir shoq — shoq aǵashy bar ásem, en dala — bar tabıǵat jym-jyrt. Aýyl túbindegi jataǵan kók tóbede áńgime dúkenin qurǵan bes-alty adamnyń sózin tyńdaý, aýzyna qarap, uıyp qalǵandaı.

Otyrǵandar mosqal adamdar. Uzaq, qysyr keńesten soń, sóz aıaǵy bul aradan shalǵaı jatqan jat elde óter bir asqa kep tirelge. Erinderine shıratylǵan kók buıra nasybaı salyp túkirgen, óńkeı barqyt shapan kıgen eldiń ózim degen bekteri bul arada qatelesip ketpeıin degendeı ańdap sóıleıdi. Ózderiniń ústinen qaraǵan, óńkıgen Álibek batyrdyń aldynda qymsyna beredi. Sózge doǵaldaý bolsa da, qısyq sózdi, kókeıge qonbaıtyn byljyr aqyldy tez ańǵarǵysh Álibek kúndeı kúrkirep, «óı, ishińdi uraıyn, aqylyńdy da...» dep úlken-kishige qaramaı zekip tastaýyna shek joq. Sondyqtan da bári bas ızesip:

— Durys qoı ol, munyńyz tapqan aqyl, — degennen bóten eshteme alyp-qosarlary joq. Otyrǵanda ana-myna túregep turǵan tapal adamnyń boıymen barabar alyp Álibektiń sol jaq tizesiniń ústinde kóldeneń túsip «patshadan alǵan» sarala qylyshy jatyr. Ol qynynan sýyrylyp shyǵyp, bireýdiń jazyqsyz basyn qaǵyp túspese de, Álibek áıteýir osy bir sýyq qarýyn qasynan áste tastamaıdy. Baýyryn kótergennen beri, tiri pendeniń eteginen alyp kórmese de, tiktep qaraǵanda qyzyl kózi óńmennen ótetin taıynshadaı sarala ıti oń jaq tizesine basyn salyp ol jatyr. Osynyn bári Álibekti erteginiń batyrynan da sustylaý etip kórsetedi.

Sonymen sózdiń toq eteri, bul asqa eshkimnen jylý jınamaı-aq ózim-aq jeke saýyn aparamyn, — dedi Álibek kúrekteı alaqanymen saralasynyń basyn sıpap. — İshińdi uraıyn, atyǵaı-qaraýyldyń shirigen baılaryna salyq salyp qaıtemin. Shaqyrǵan eken atymdy atap, endigi salmaqty Álibek qaraqan basy jeke kóteredi.

— Ol durys qoı, biraq, Áleke, eldiń eldigi, qazaqtyń qazaqshylyǵy bolmaýshy ma edi, — dep kúlimsiredi otyrǵandardyń biri, — siz eki eldiń atynan uzaq saparǵa attanǵaly otyrsyz, járákim alla, ınshalla jolyńyz bolady eken. — Baǵanadan beri bir tal shóptiń sabaǵymen tisin shuqyp otyrǵan kemıek, sharqy shal endi murnyna júgirtip jibergende byrs etkizip túshkirip saldy da, «Iá, ıá, men de bir qartaıǵanda sábımin ǵoı, jolyń bolady eken, qaraǵym» dep kózi jasaýraı qaldy. — Iá, aıtpaǵym sol, Áleke, jalǵyz sizge aýyrtpalyq túsirip, bizdiń de beıǵam qalǵanymyz jaramas, aıtyńyz, azanyń malyn bizdiń de qosqanymyz jón ǵoı.

— Kerek emes! Men ol úshin shaqyryp otyrǵanym joq, óz baılyǵym ózime jetedi bireýdiń qaltasyna qol salmaı-aq. Meniń keńeseıin degenim basqa, — dep Álibek sál bógeldi.

Jańaǵy bir shóptiń qyrsyǵynan áli de murny jybyrlap, aýzyn ashyp, mańdaıy tershigen kemıek túshkirigin basaıyn dep, jóppelete sóılep, qystyryla ketti.

— Iá, qaraǵym Álibek durys aıtady. Ólim «bardyń atyn shyǵaram, joqtyń artyn asham» dep keledi eken, s-s-sol a- aıt-qan-da-aı, a-ah-atpshý!

— Áı, shal, túkirigińdi jurtqa shashpaı, ári qarap otyrshy ózin, — dep Álibek tyjyrynyp, jaqtyrmaı qaldy. Sarala da basyn kóterip, shalǵa bir qarap qoıdy, — Meniń senderden suraıyn degenim — osy asqa aparatyn jigitter jaıy, júırikter jaıy. Kúreske kimdi, báıgege neni aparamyz. Árıne, jigit te, at ta kóp, biraq ana jylǵy ishtegi astaı masqara bop qalmaýymyz kerek. Oılanyńdarshy, al sen qaǵazyńdy alyp, jazyp otyr.

Álibektiń qasyndaǵy jigit tós qaltasynan búkteýli sary qaǵazyn shyǵardy. Bári qabaqtaryn túıip oılanyp, tańdaýly-tańdaýly degen atyǵaı-qaraýyldyń jigitterin esine túsire bastady.

Tym — tyrys múlgigen dala osy kezde bir sát selt etkendeı eleń etip, qaıtadan demin ishine tartyp, áldenege qulaq túre qalǵandaı boldy. Otyrǵandar da bastaryn oqys kóterisip, batyp bara jatqan qyzyl ala shar jaqqa qoldaryn kóterisip, batyp bara jatqan qyzyl ala shar jaqqa qoldaryn kólegeılep, «bul kim?» deskendeı qarasty. Alystan ásem án estildi. Janǵa jaıly, jaımashýaq án qońyr, jumsaq daýyspen erkin bastalyp, keshki aýada tolqyp barady. Jazyq dalanyń qaltarys-bultarysy az dańǵyl jolyna salyp jibergendeı, ózi de keń jazylǵan jazyq án kómeıden erkin shyǵyp, birte-birte kúsheıip, jaqyndap keledi. Bala qaıyńnyń qojyrsyz qabyǵynan qaınatqan qaımaq-saǵyzdaı sozylǵan qaıyrmasynda kóterilgen kóńildiń, taýy shaǵylmaǵan albyrt jastyqtyń kúıi ańǵarylǵandaı. Ne degen kelisti ásem án, ne degen ánge laıyq sulý ún. Qysylmaıdy da, aptyqpaıdy da, betegeniń shashaǵyndaı jaıqalyp osy óńirdi terbep keledi. Ánshi at ústinde sıaqty, yrǵaǵy attyń yrǵaǵymen birge baıaý shaıqalyp ta qoıady.

Álden ýaqytta aýyldan bir shaqyrymdaı jerdegi qyzyldyń qaltarysynan qylt etip attyń basy kórindi, at tizginin bos qoıa berip, kógildir aspanǵa qarap, kelisti shyrqaǵan ánshi kórindi. Sońynda júgen-noqtasyz eki qur at qulyn qusap erip keledi. Bar alap, bar aǵash, kók kúmbezge qulaq bitkendeı. Qybyrsyz tyńdap qapty. Aýyl úılerinen asyǵa shyqqan qatyn-qalash kıiz esikterin kótergen qalpy aýyzdary ashylyp, úı syrtynda ýyqqa ala qurttap aıaq baý esip otyrǵan kári-qurtań belin jazyp, samaýyr tutatqan boıjetken túımishin ottyqqa aparǵan kúıi qolyn qaıtyp almaı, turyp qalypty. Áńgimeleri úzilgen Álibekter de únsiz. Kemıek te túshkirýdi umytyp, nasybaı salǵan erninen silekeıi shubyryp otyr. Qaıyqtaı qalqyǵan at, sol júriske aınalǵan án. Jaqyndaı bere, ánshiniń qaıtalap salǵan sózi de estile bastady:

«Mańmańger, kekiliń kelte, jalyń maıda,
Júırik joq senen ozǵan qunan, taıda.
Júrisiń jelmaıadaı, janýarym,
Kóreıin qyzyǵyńdy osyndaıda».

— Oý, mynaý Aqan ǵoı, — dedi otyrǵandardyń biri.

Jurt gýildese jóneldi.

— Báse, báse, bul kim desem Qoramsanyń Aqjigiti eken ǵoı. Ana sońyndaǵy attaryna jol bolsyn. Men arda emip júrgen taı eken desem, eresek jylqylar ǵoı.

— E, olar qur attar. Aqan úıretip qoıǵan eki at qaıda barsa da sońynan salpaqtap erip júredi deýshi edi, ras eken-aý.

— Báse, báse, el ishi Aqan degen atyna seri degendi qosa bastapty. Ózi de seri jigit eken-aý.

— Aqannyń kıim kıisi, bar qalpy jurttan erek. Aqyndyq ta qonǵan ǵoı, tegi. Óziniń arýaǵy bar desedi qozyp ketetin.

— Áı, ózi de seri dese, seri-aý. Anada bir jıynda kórip em.

— Búkil qaraýyldyń mańdaıyna bitken asyly bolaıyn dep tur.

— Qaraýylyń ne, búkil arǵynǵa deseıshi.

— Búkil qazaqqa deseń de sıady, ásheıin sózdiń rásimimen aıtyp jatqanym ǵoı.

Úndemegen Álibek qana. Ol ne desin. Aqandy áli kórgen joq. Onyń ústine ásheıinde sypaıyshylyq saqtap batyr aldynda únderi shyqpaıtyn mańyndaǵylardyń qarǵasha shýlaı qalǵandary shamyna tıip otyr. Ánshi aýylǵa jaqyndap qaldy. Áni toqtalmaıdy, údeı túsedi, pysyqtap kele jatqandaı qaıtalap-qaıtalap aıtady. Jańa án-aý, tegi...

«Bátir-aý, munysy nesi? Qansha ánshi, seri bolsa da, Álekeńniń qotanyna aıǵaılap án aıtyp kirgeni qalaı? Apyr-aý, toqtatar emes. Aýyldyń shetine kirdi!» Manadan beri án yrǵaǵymen birge yrǵalyp, eltip otyrǵandar, endi shoshyp oıanǵandaı kózderin ashyp alyp, Álibekke úreılene qarady. Osy sátti kútkendeı, jalpaq terisi qalyń shoıyn beti odan saıyn kúreńitip, árqaısysyna qoıdyń tobyǵy erkin sıatyn qos tanaýy jelpildep, batyr ornynan gúr etip túregeldi. Mańǵaz tóbet te «ǵ-ǵyr» etip ushyp turdy.

— Bu ne degen ádepsiz, bassyz neme edi, shaýyp tastaıyn basyn! — dep Álibek te umtyla berdi.

Buǵan eregeskendeı, ánshi de:

— Ax-a-ay, jigit epi,
Dersiń meni,
Dep salǵan
Mańmańgerge
Aqan seri», —

Dep qotanda taıpaltyp, týra Álibektiń aq úıine kelip tireldi de, atyn beldeýge baılaı salyp, jyp etip úıge enip ketti. Eki bos at basyn tómen salyp, aınalyp júr. «Maımańger, án qosaıyn júrisińe, Der eken qalqa qalaı kelisime» degen ánshi jalǵyz otyrǵan Aqshabaqtyń ústine kirgende, Álibektiń tynysy tarylyp, býlyǵyp, júrisinen jańyldy. Aıaǵy alǵa emes, artqa súıregendeı, shalysyp keledi. Úıge jaqyndaı bere, qynapqa saldy qoldy. Kókjıekte mańdaıy ǵana kóringen qyzyl kúnniń sońǵy sáýlesine almas qylyshtyń júzi jarq etti. Sońynan ilese bere irkilgen májilisqorlardyń da kózderiniń oty jarq etkendeı záreleri ushyp, úrpıise-úrpıise turyp qaldy.

Jasynan atjandy, ańshy, saıatshy Álibek beldeýdegi atqa qaramaı óte almady. Turqy uzyn ker at ıegin dódegege salyp, tanaýy deldıip, kerilip tur. Qasyna taıanǵan susty adamǵa otty kóziniń qıyǵymen tosyrqaı, úrke qarady. Biraq ıegin dódegeden alǵan joq. Taltaıyp turǵan qulabestiniń butyna kózi túskende Álibek tańdaıyn qaqty. Salbyraǵan umada qatqan qan izi bar, jaqynda ǵana pishtirgen eken janýardy.

Attyń turysynan-aq shyn júırikti tanyǵan suńǵyla batyr: «Ah, atańa nálet, sendeı tulparlar tuqym almaı qalǵan elińniń eki dúnıede tańdaıy aǵarmas» dep tistenip, basyn shaıqady.

Aqan esikten attaı bergende-aq, alystan salǵan daýsynan tanyp, qashan jetkenshe degbiri ketip, júregi lúpildegen uzyn boıly, qyzyl shyraıly, kózi sál badyraıǵandaý, on jeti — on segizderdegi qyz aldynan shyǵyp bas salǵan. Moınyna asylyp, qatty qysqan qarýly, erke qyzdyń qushaǵynan bosaı almaı, qapyda qaqpanǵa túsken ańdaı, á degende, Aqan sasyp qaldy. Qara kóleńke úıdiń ishinde eshkim joǵyn ańǵarǵan soń ǵana júregi ornyna túskendeı bop:

— Aqshabaq, aınalaıyn, jibershi, — dep, biraq ózi denesi tolysyp, naıqalyp turǵan arda emgen qulyndaı ýyz qyzdyń eki ıyǵynan qapsyra qushaqtap, baýyryna basty.

Aqshabaq Aqandy bertin ǵana biledi. Byltyr Bekqulyda kúzemde otyrǵan naǵashylaryna barǵanda túngi kúzettegi qyz-qyrqynnyń uıqy asharynda kórgen-di. Sodan beri qaıda kezdese qalsa-aq ashyq, tentek qyz Aqandy «aǵalap» bas salady. Biraq ózge aǵalaryndaı emes, aqyn aǵasynyń «týystyǵy» bólek sekildi. Qushaqtaı alǵanda-aq Aqshabaq tula boıynyń qalaı dir ete qalǵanyn sezip, betine ystyq qan jaıyla beredi. Aqan qushaǵynda ózin jyp-jyly uıaǵa kirgen balapandaı sezinedi, sol uıada buıyǵyp, tura bergisi de keledi. Qazaq jurtyndaǵy «aǵa», «qaryndas» degen sózdiń septiginiń tıetin jeri kóp-aý!

Qylyshyn jalaqtatyp Álibek kirip kelgende ekeýi qushaqtaryn ajyratyp, seskenip, sheginshekteı berdi. Syrtta qandy but Qulagerdi kórgende alǵashqy raıynan qaıtyp qalǵan Álibek qotanynda án salyp basynǵany azdaı endi óz tabaldyryǵynan ýyzdaı qyzyn eliktirip turǵan otyzdarǵa taıanǵan kelbetti jigitti kórgende qaıta ashýǵa mindi. Tisin qaırap, qylyshyn kótere bergende «Kóke» dep Aqshabaq shar ete tústi. Biraq ákeniń mort minezine qanyq qyzy, shamyna tıermin dep jaqyndamady. Ústine qara bult jamylǵan albastydaı tóngen batyrdan shyn záresi ushqan Aqan qyz daýsy shyqqanda baryp boıyn jınap aldy:

— Aǵasy, dat! Dat, taqsyr!

Basy tómen salbyrap, urlyq jasaǵan kináli adamdaı sheginshektegen jigit endi basyn kóterip alyp, ótkir kózin qadaı qalǵanda Álibek qylyshyn kótergen qalpy irkile berdi.

— Ne aıtaryń bar edi. Bol, tez!

— Aıtarym emes, surarym bar. Sosyn, talsha moınym qylsha.

— Sura, bol!

— Meni ne úshin óltirmekshisiz?

«Iá, ne úshin óltirmekshi». Batyr aǵattaý ketkenin jańa ańǵardy, áıtse de bir tosyltyp, betin qaıtaryp alǵysy da keldi.

— Beıbastaqtyǵyń úshin!

— Beıbastaqtyǵym úshin. Túzdegi me, úıdegi me?

— Túzdegiń úshin de, úıdegiń úshin de.

— Tym arzan emes pe?

— Nege arzan?

— Nege ekenin aıtaıyn.

— Áı, seniń suraǵyń da, jaýabyń da kóbeıip barady ǵoı. — Álibek qylyshyn tómen túsirdi. Endigisi balanyń oıynyndaı kórine berdi.

Degenmen, jurttyń aýzynyń sýy quryp júrgen aqyn ne aıtar eken dep tyńdaǵysy da keldi.

— Úlken adam «nege?» dep surap turǵanda, sózin jaýapsyz qaldyryp, shahıt bop ketsem, uıat qoı. Siz de artymda armansyz qalarsyz, — Aqshabaq myrs etip kúlip jiberdi.

— Túzdegi beıbastaqtyǵym — qotanyńyzǵa óleń aıtyp kirgenim shyǵar, — dep, endi seri jigit qaýip bultynyń seıilgenin sezip, erkin kósile jóneldi. — Men sizdiń qotanyńyzǵa daýys aıtyp, ún salyp, qaraly habarmen engenim joq, ánmen endim. Soǵyssyz jatqan batyrdyń beıbit aýlyna án, dýman jat emes shyǵar dep bildim. Qala berdi, alty alashqa óziniń bıligimen qosa «Jıyrma bes», «Toqsan bes» sıaqty ásem ánderimen málim Zilǵara Álibeginiń aýly ánnen úrikpeıtin shyǵar, shoshymaıtyn shyǵar dedim. Onyń ústine, meniń Mańmańgerimdeı jylqyǵa mingen adam ózin pyraqqa mingendeı aınalasynda aýzynan jalyn shashqan ábjylandar emes, jemisin kótere almaı sabaǵynan úzilerdeı maıysqan mıýaly baq ishindegi hor qyzdary júrgendeı seziner edi, sondaı peıishtiń ishinde, pyraq ústinde kele jatqan pende jar astynan shyǵar jaý bolar dep káperine de almasa kerek.

— Jetti, ekinshi beıbastaqtyǵyńdy aıt! — Álibek aqyn sózine qyzyǵa tústi.

— Ekinshi, úıdegi beıbastaqtyǵym — Aqshabaqty baýyryma tartyp qushaqtaǵanym shyǵar. Jalǵyz otyrǵan qyzǵa jigit qushtarlyǵy bozbalalyq áýeni bolsa bolar, beıbastaqtyq bolmas. «Qyzǵa sózdi kim aıtpaıdy, qymyzdy kim ishpeıdi» deıtin bozbala ańdýshyny ákeden kútpeýshi edi. Eger áke kóre qalǵanda, kóp bolsa, jigit qulaǵyn bir burap jiberer edi, biraq qynabynan qylysh sýyrmas edi. Jáne, sózdiń shynyna kelsek, Aqshabaq aldymen qyz qylyǵymen nazdanyp shyqpaı, qaryndas minezimen erkelep kelip, aǵalap qushaqtasa, Qoskóldiń súırigindeı qaryndas bilegin Shalqardyń jel ótindegi qara qoǵasyndaı maıystyryp, aǵasy qalaı keri qaıtarmaq.

— Nobaıyńa qaraǵanda tirshiligiń jaman emes sıaqty. Endeshe ólimińdi arzanǵa baılaıtynyń qalaı?

— Joq, men óz elimdi esh ýaqytta arzanǵa baǵalamaq emespin. Siz úshin arzanǵa túspeı me degenim ǵoı. Eger jańaǵy ózińiz aıtqan «beıbastaqtyqty» Hazireti Ǵaly istep, sonyń basyn alam dep umtylsańyz, sizdiń batyr ataǵyńyzǵa laıyq: erlik pen qymbatqa túsken ólim bolar edi. Siz úshin meni óltire salý ne táıiri. Arzan ólim bolmaı ma deýim osy edi.

— Á, jigitim, jar-raıdy... Jarraısyń, ishińdi uraıyn. Qoramsanyń aqyn, ánshi Aqjigit degen uly bar dep estigeli bir kórsem be dep júrýshi em, aıtsa aıtqandaı ekensiń, betińnen jarylqasyn, otyr, qonaǵym bol, aıybymdy arqalaýǵa ázirmin, ishińdi uraıyn! — dep Álibek ózine usynǵan Aqannyń qolyn aldy.

Úı syrtynda úziktiń etegin qaıyryp, sýly kózi jyltyńdap, jabyqtan syǵalaǵan kemıek shal basqalaryn ishke bastap kirdi.

Qazaq dalasynda handyq joıylyp, sultandyq dáýirdiń kúni ótkende burynǵy el batyrlarynyń da dárejesi tómendegen. Batyr degen at «myqty, júrekti» degen sózge aınala bastaǵan. Álibek — sol ótken batyrlardyń jurnaǵy. El jaýǵa salyp qaıratyn kórmese de, burynǵy rásimmen — batyr deıdi. Álibekke de osy at unaýshy edi. Tús, tulǵasy, ojar tik minezi batyrǵa laıyq ol da ózin batyrlarsha ustaıdy. Osy minezine syrttaı qanyq Aqan da onyń yq jaǵyna kelip, kóńilin daýalady.

Seri jigittiń jaýabyna, batyrǵa tájim etkendeı sypaıy, ári alǵyr sóılegen sózine meılinshe rıza bolǵan Álibek dónen qoı soıdyryp, aqyndy qolyna túsire almaı júrgen syıly qonaǵyndaı kútti.

El orynǵa otyra jınalǵan aýyl aqsaqaldary Aqanǵa án saldyryp, dýyldasyp, tańǵa deıin taraǵan joq.

Jıyn sońynda, elge attanar kezde Aqan Álibekke kelgen sebebin aıtty:

— Áleke, alys saparǵa júrgeli qamdanyp jatqan kórinesiz. «Asqa barsań, asyp bar» deıdi, teginde, azaǵa aparǵan mal, as — sýdyń moldyǵy ǵana emes, bul sózdiń tórkininde «sán — saltanatyń, aıtar án, tartar kúıiń de ozyq bolsyn, jınalǵan jurttan kem qalma, kem túseriń bar — bekerge tyrashtanba» degen mán jatsa kerek. «Kórgen jerge boı syı, kórmegen jerge ton syı» degendeı, kıgen kıim, júris-turys ta bóten elde syn bolsa kerek. Syrttaı baǵdarlaýym boıynsha, toıǵa, asqa baram dep kóńilińiz órekpigenmen, toıǵa jiberetinder jiberse bararsyz, — dep salmaqpen sóılep, ezý tarta qarady.

— Aıtqanyńnyń bári durys. Búgin myna shaldardyń basyn qosyp, aqyldasqanym da astyń jaıy edi. Kóktemde toptanyp ushqan quzǵyndarsha bas shulǵysqannan basqa qosary joq óńsheń meńireýlerden bir ataly sóz, aqyldy keńes estı almaı qor bop em. Jas ta bolsań kópti ańǵaratyn jigitsiń ǵoı, sóziń unap barady. He aqylyń bar qosar? Toıǵa jiberetinderiń kim? Sonyńdy túsine almaı qaldym. İshińdi uraıyn, meni ustap turatyn kim bar. O ne degeniń? — dep Álibek te sońǵy sózdi aýyr alyp qalǵan syńaı bildirdi.

— Asqa baramyn deısiz, — dedi Aqan, — kóp bolsa, bir-eki júırigińiz, bir úıir jylqy, ashytyp jatqan qymyzyńyz bar shyǵar. Kókshe óńirinen Zilǵaranyń Álibegi keldi degende kez kelgen sasyq baılardyń jemimen ǵana kelgen sizdi kórip, el ne deıdi. Kóksheniń áni qaıda, Býrabaıdyń sáni qaıda demeı me? Synmen qaraǵan elden minmen qaıtpaı, úlgi-ulaǵat kórsetip, artyńyzǵa belgi qaldyryp, mereımen oralǵanyńyzdy tiler em.

— Mine, mine, eı, ishińdi uraıyn, osy emes pe edi kóńilimde saıraǵan. Tap ústinen tústiń, báse, aı, serim-aı, adamnyń quıqa tamyryn shymyrlatar perisiń be, jynsyń ba?! — dep qarqyldady Álibek:

— Olaı bolsa, osy jolǵa men de jaqsynyń shashpaýyn kóterip barsam ba dep em. Qunan, taı jarysynda úzdik shyǵyp júrgen kerbestiniń baǵyn synap, uly toıǵa salsam ba dep em. Ánshi-kúıshi, balýan — jıyrma jigitim bar. Qaljyńǵa, ázilge almastaı ótkir, otyrsa otyrysqa jaraıtyn, júrse júriske shydaıtyn bes aspap qylshyldaǵan jastar. Quran shyǵaryp, bas shulǵyp qana qaıtatyn ólekseler emes, Kóksheniń áni men jyryn taratyp, jat eldiń ónerin eline ákep jaıatyn, ezdikti kótermeı, erlikti sóz qylatyn ardager azamattar. Asqa baryp bas jep qana qaıtpaı, jaqsyny, ulaǵatty isti pash etetin órender. Men solardyń atynan kelip otyrmyn, — degende:

— Pa, pa!

— Qalaı, qalaı silteıdi!

— Óı, aınalyp keteıin! — dep otyrǵandar dýyldasyp ketti.

— Jaraıdy, Aqan, kóńilimdi bir sergittiń. Ylaıym barar, qaıtar jolymyz osylaı bolsyn. Endi óz kóńilinde ne bar, aıt, tartynba. Taǵy kimderiń bar, ertetin. Berdim tizgindi qolyńa, — dep Álibek jadyrap, shattana tústi.

— Basqa aparar ázirge oıymda eshkimim joq. Al tizgindi óz qolyńyzdan shyǵarmasańyz da bolady. Batyr qoly qýattyraq qoı, — dep áldenege megzep tuspaldaǵan Aqan endi basqa bir tosyn sóz aıtyp, asqa baramyz dep kúmpildep dámelengen el aqsaqaldaryn, baılardy renjite sóıledi, — Sizden surar bir ǵana tilegim bar. Áleke, eger maǵan salsańyz, «ólimdi jerde molda semiredi» degendeı, as dese qalmaıtyn, «as iship, aıaq bosatarlardy», quran shyǵaryp, aıat oqyp, sharıǵat aıtatyn qoja-moldalardy, kisesi úzilgenshe shirenip, arqandaı shıratylǵan dúńgirlegen qýys keýde baı-manaptardy ertpeseńiz. Ondaılar qypshaq elinen de tabylady. Sizdeı batyr osy ólkede bireý-aq bolsa, sońyńyzǵa ertken top ta sondaı elden erek bolsa eken. Jańa tilek, jańa minez kórsetip qaıtsaq eken degen oıymdy qabyl etseńiz, odan basqa qosarym joq. Qalǵan bılikti el aǵasy ózińiz-aq sheshe berersiz.

Quty túsken batyr mańyndaǵylarǵa qarap oılanǵan da joq, qońq etti:

— İshińdi uraıyn, qypshaq shaqyrsa, osynaý atyǵaı-qaraýyldan basqa bireýdi kórmep pe. Endeshe men ertken barady, ertpegenniń ishin uraıyn! Boldy, maqul! Batyrda eki aıtý joq...

Arada bip juma ótken soń ýaǵdaly kúni Aqan cepi jıyrma jigitpen aýyl qotanyn dúrliktirip, shyrqata án salyp, Álibektiń úıiniń aldyna kep tústi.

Buryn qotanynda án saldyrmaq túgili, jurtty aıaǵynyń ushymen júrgizetin, jalǵan sypaıylyqpen basy jerge jetkenshe jastardy tájim etkizetin tórelerdiń saltyndaǵy meńireý, óli aýyldyń ústine jańa jaryq sáýle quıylǵandaı, múlgigen sylbyr jurttyń enjar kóńili sergip, shyrt uıqydan oıanǵandaı boldy.

Úıden atyla shyqqan Álibek te tisi aqsıyp kúlip tur. Anadaıdan qaraǵanda jıyrma aq boz atqa mingen jıyrma jigittiń túri — túsi, ústindegi kıimderi birkelki. Óńkeı qarakók shapan, bastarynda pushpaq bórik. Qoldarynda úkili dombyra. Jetekterinde júırik at. Aqan tárbıesinen ótken jas ánshiler Sultanmurat, Aıaǵan, Bátjan, Nuralylar syrnaıdy qulashtaı tartyp, ánge salǵanda daýystary bir kisideı syńǵyrlaıdy. At ústinde aıaqtary jerge salbyraǵan Ojymbaı, Qoıkúzet balýandar da betterinen nury shyǵyp, jaınań qaǵady. Jastardyń ishinde Sý Qusaıyn da júr.

Erteńinde Álibek te ákesi Zilǵaranyń sary ala oqaly ofıserlik kıimin kıip, qylyshyn taǵyp shyǵa keldi. Polkovnık epolety kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etedi. Qala kıimimen sándi kıingen Aqan seri ekeýi qos kúreń qasqa arǵymaq jekken qara páýeskege otyrdy. Asqa baratyndaı ádettegi kári-qurtań, baı-manap emes, jıyn-toıǵa, saýyqqa baratyn kileń jastar Kókshe aspanyn ánge bólep, artynda qol bulǵaǵandarǵa bıikten qoshtasyp uzaı berdi.

Aqan bastaǵan jańa top alystaǵy qypshaq eline qaraı jańa saltanatpen attanyp barady.

6

Jaılaýdaǵy Baqtybaı, Tastan, Shaǵataı aýyldary uıqy-kúlkiden qalǵaly ne zaman.

Aqtoqty qaraly kelinshekteı úıden shyqpaı, jurt kózine kórinýge betinen basyp, jatyp aldy. Qasyna anda-sanda ata — anasy kelip, aqyl aıtyp, qyz kóńilin aýlaıyn dese de, mańyna jýytpaıdy.

— Sózderiń kerek emes, meni aıamaı-aq qoıyńdar. Ul ornyna ustap júr eken desem mal ornyna ustaǵan ekensińder, armandaryńa jettińder endi. Nesine músirkeısińder, — dep janyndaı jaqsy kóretin sheshesi Dámeliniń de betin qaıyryp tastady.

Heshe kúndeı nár tatpaı jatqan kezderi de boldy. Jeńgesi kelgende ǵana basyn kóterip alyp, «ne habar bar, aıtsaıshy» degendeı muńaıyp, Qadıshanyń júzine jalbarynǵandaı qaraıdy, úı ishindegi adamdardan qaımyqqan jeńge tis jaryp eshteme aıta almaı basyn shaıqaǵanda, dármensiz múgedek jannyń múshkil halindegi Aqtoqty qaıta qısaıady. Qadısha bir qaǵa beriste sybyr etip, Aqannyń alystaǵy bir asqa ketkenin aıtqan. Odan basqa habar joq. Tastan qolynan jetelep, toqalyn alyp ketti. Kóp aralastyrmaıdy.

Baqtybaı úıiniń mańy kúni-túni kúzette. Úsh aýyldyń er azamattary kesh tússe-aq qoı kúzetken bop, qoldaryna qarý ap, baı úıin kezekpen torýyldaıdy. Uıyqtar kezde Dámeli qyzyn aımalap, súıgen bop, irgesine alyp jatady.

Eń arty tún ishinde tysqa shyqsa da ár jerde qyltıyp, sostıyp júrgen qaraýylshylardan Aqtoqty ábden yǵyr boldy. Ashýǵa býlyǵyp talaı ret jylarmanǵa kelip, qybyn taýyp qashyp keteıin dese de qyz balanyń qyldaı joly jibermeıdi. Jáne qashqanda qaıda barmaq? Aqan aýlyna ózi izdep jetpek pe? Joq, mundaı oı áli basyna kelgen emes.

Qamaýdaǵy basyr kúnder kerenaý jyljyp ótpeıdi. Úı ishinde aıaq-tabaq ta saldyramaı, qurby qyzdary da qatynaı almaı, ne syrttan, ne ishten jyly qabaq kórmegen Aqtoqty az kúnde sary aýrýǵa shaldyqqandaı kózi kirtıip, óńi jadaý tartty.

Kúnde tysta seltıip, Sútemgen aýlyna kózi talǵansha syǵyraıa qaraıtyn Baqtybaı keshke ahylap-ýhilep kelip, qumalaq tartady. Óz-ózinen kúbirleı otyryp, Dámelini qasyna shaqyryp alyp aıtatyny bir sóz:

— Myna qarashy, qumalaqtyń jatysy qandaı jaqsy. Oń jaǵy da, sol jaǵy da tuıyq, mańdaıy ashyq, bosaǵasy berik, — dep qumalaǵyn ýystap alyp qaıta shashady.

— Ah, bárekelde, qudaı jarylqady ǵoı, qatyn, myna qara, attyń basyn bosaǵaǵa tiredi, quıysqany berik, endi ar jaǵyn aıtyp keregi joq, kúıeý bala kele jatyr, qamdana ber. Tura tur, tura tur, myna bireý kim boldy eken, apyraı ózi atyn qara terge malyndyryp, janushyryp keledi ǵoı.

Aqtoqty qumalaqqa da, sáýegeı ákege de senbese de, tap osy tusta «Aqan bolmasa ıgi edi» dep bolymsyz úmitpen basyn kóterip alady. Biraq Baqtybaı taǵy da onyń kóńilin sý sepkendeı basady.

— E — e, bildim, bildim, bul kele jatqan qudalardyń habarshysy eken ǵoı. Poı-poı, júrisine bolaıyn, quıysqanynyń sartyldaýyn qarashy, áı qatyn, ózi shóldep kele jatyr eken, tańdaıy kebersipti baıǵustyń, qymyz ázirle, qymyz, — dep jyndanǵan adamdaı ishtegi armanyn qumalaqqa aıtqyzǵan shalyna aıanyshpen qaraıtyn Dámeli:

— Baıǵus-aý, áýeli kelsinshi, káne, kebersigen tańdaıy qaısy? — dep shalynyń kóńilin jyqpaı, qumalaqqa úńiledi.

— Dámeli-aý, sen de qyz kúninde qumalaqshy ediń, qartaıaıyn degenbisiń. Myna ortadaǵy tańdaıy, myna eki jaqtaǵy syńar qumalaqtar at ústinde salbyraǵan eki aıaǵy emes pe? Óziniń jany jaılaý, jaǵasy bos. Poı-poı, ózi de sereıgen uzyn adam eken... Áı, ol elde mundaı uzyn boıly kim bar edi?.. E-e, bildim, taptym, bul Týlaq boldy, Týlaq. Usta Týlaqty bilmeýshi me eń. áı, erin-aı, eki ókpesin qolyna alyp ushqan eken-aý, qaıtsin... Dámeli, Dámeli, myna qarashy, myna jatqan qumalaq kúıeý balanyń júregi. Óı, aınalaıyn, júregińnen. Ózi júregi kúptileý me qalaı... E, endi qaıtsyn, alǵashqy qyzyǵyna kele jatqan balanyń júregi kúpti bolmaǵanda, qaıtsin. Baıaǵyda seni alarda meniń júregim aıaq qaptaı bolǵan.... Jaraısyń, qumalaǵym, jaraısyń. Endi jınap qoıaıyn. Qaıtalap tarta berseń, qumalaq aljyp ketedi, — dep ózi de aljı bastaǵan Baqtybaı bir — birlep terip, jınaı bastaıdy.

Biraq keledi degen kúıeý de joq, quda jaǵynan estiler habar da joq. Qos jaılaýdyń eki arasyn aspan men jerge tiresken kók shymyldyqpen bólip tastaǵandaı qybyrlaǵan adam kórinbeıdi, kisinegen jylqy úni estilmeıdi. Quda jaǵy óli daladaı tym-tyrys.

Bir kúni Baqtybaı uzaq qaıǵyǵa túsip, egilip jylady. Tún ishi edi. Dámeli de, Aqtoqty da ún-túnsiz. Árqaısysy óz oıymen álek bop túndigi jabýly tastaı qarańǵy kıiz úı ishinde uıyqtaı almaı jatqan. Óz-ózinen syńsyp jylaǵan Baqtybaıdyń úninen ekeýi de shoshyp ketti. Alǵashqyda, uıqysyrap jatqan bolar dep úndemegen Dámeli kúıeýiniń úni údeı túskende, «bastyǵyrylyp qalǵan eken» dep:

— Bismillá, bismillá, sýhan alla, sýhan alla, súfý, súfý, ket, báleket, ket! — dep jyn-shaıtanǵa alystan aıbat shegip úshkirip, — Baqtybaı, Baqtybaı! — dedi.

Baqtybaı jany ashyǵan kempiriniń daýsyn estigende odan saıyn údeı tústi:

— Qudaı-aı, myna baıǵusqa ne bop qaldy, — dep jyly ornynan ish kıimi aǵarańdap tura júgirgen Dámeli jumarlanǵan kórpege aıaǵy ilinip, ushyp tústi. Qarańǵyda sereń etip qulaǵan áıel odan saıyn záresi ketip qaıta-qaıta jerge túkirinip, duǵa oqyp jatyr.

— Inna aǵytaına kálkáýsar, pásállı lırapbıka, onyhar ınna shanıaka óllá bitár. Súfý, súfý!

Aqtoqty myrs etip kúlip jiberdi de, qaıta tomsyraıdy. Jasynan aýyl mollalarynan neshe túrli duǵany jattap ósken ol bıyl Aqannyń: «Sizdiń aýyl mollasy kóp aýyl deýshi edi: qaǵaz, qalam tabylmaǵany qıyn bolǵan eken», — dep ózimsinip, ókpelegeni esine túsip, qaıtadan qalyń tuman oıǵa ketti.

Dámeli ár jerdi sıpalap, jypylyq shamdy taba almaǵan soń, bozdaı bastaǵan shalynyń qasyna baryp:

— Baqtybaı, Baqtybaı, saǵan ne boldy, — dep ıyǵynan julqylap edi, murny byrs-byrs etken Baqtybaı:

— J-j-jatshy q-q-qasyma, j-jatshy, — dep yqylyq atty.

— Ne qorqyp jatyrsyń ba?

— Q-q-qorqyp meni q-qu-daı a-a-alar deısiń be?

Baqtybaı kópke deıin óksigin basa almaı, únsiz jatty da, álden ýaqytta baryp, basyn kóterip, kórpege kózin súrtti.

— Ózim de bilip em, — dedi sosyn, jylaǵan daýsy áli de túzelmeı kemseńdep.

— Neni bildiń?

— Búkil malymdy jaýdaı shaýyp, ózimdi jurdaı ǵyp tonap keterin bilgem. Óletin bala molaǵa qaraı qashady dep, Qojahmettiń áýletine qaıdan kıligip em.

Erteń anaý Baımurzasy, Jalmurza, Esmurzasy aıaǵynan tik kóterilip, jaýdaı shaýyp almaı ma? Shetinen shirengen baı, bolys ta, bı de solardan. Qalyńdyǵyna kelmeı jatqanynda syr bar. Bir-aq kúnde atoı sap, túp-tuıanaǵymdy qoımaı órtshe jalap ketetin alapat emes pe? Qyz týmadyń, qyrsyq týǵan ekensiń ǵoı!

— Tek, qaıdaǵyny aıtpaı. Sondaı sózge aýzyń qalaı barady. Qaıdaǵy joq sumdyqty qaıdan shyǵaryp otyrsyń. Bıyl kúzde toı jasaımyz degen. Qamdanyp jatqan shyǵar. Nesine asyǵasyń. Aqtoqtynyń da kóńili Aqannan sýyǵan sıaqty. Shydasańshy, baqyr-aý, baıbalamdy sala bermeı.

— Men shydamaımyn deıdi deısiń be? Biraq shydamnyń da shydamy bar. Túsimnen qorqam. Jańa jaman tús kórdim.

— E, tús túlkiniń qıy emes pe? Ne kórdiń sonshama? — dep túske sengish, yrymshyl Dámeli de basyn kóterip otyrdy.

— Túsimde... Óńimde deıinshi...

— Qoı, jaman tús bolsa, óńimde deme.

— Iá, aıtqandaı túsimde, aspan qap-qara qurymdaı bult eken deımin. Kún jarq ete qalǵanda jalbaı etip, aq saqaly jelkildegen bir qaraqus quldılap keledi eken. Tumsyǵy qońqıǵan toban aıaq bir kári átesh qurqyldap qashyp barady. Qaraqus naızaǵaıdaı jarqyldap, olaı bir, bulaı bir janap ótip, qaǵyp áketeıin dep júr. Átesh jan ushyryp, shybyn-shirkeı bop jantalasyp, qaıda tyǵylaryn bilmeıdi. Bir kezde qaraqus sorǵalap kep, ilip ketti. Átesh baıǵustyń qıq etken ǵana daýsy shyqty. Eki aıaǵy salbyrap, aspandap ketip barady. Júni ushyp, qarsha jaýady. Astaǵypyralla, saǵan ótirik, maǵan shyn, álden ýaqytta baıqasam, átesh ózim ekem de, qaraqus Sútemgen eken... «Óı, ákeńniń» dep ashshy tyrnaǵyn batyrǵanda, qabyrǵam sytyrlap, eki ókpem qysa tústi. Aýzymdy ashyp, birdeme deıin desem, tilim kúrmelip sózge kelmeıdi. Bir kezde, eki-úsh ret shyr aınalyp, aspannan tastap-aq jiberdi. Endi óldim-aý, óldim-aý dep jatqanda shoshyp oıandym.

Dámeli kúlgen joq:

— Qoıshy ári, men odan basqa birdeme túsińe engen eken desem... Myna bultty kúnniń amalyna kóringen ǵoı, — dep jýyp-shaıyp jatyr.

Aqtoqty kúlerin de, jylaryn da bilmeıdi. Óz qyzynap ózi qutyla almaı, áýre-sarsańǵa túsken sorly áke minezine ashýlana da almaı, óziniń qyz bop týǵan baqytsyzdyǵyna ishteı kúıindi.

Óz úıi ózine jat bola bastaǵan jas qyz ystyq tánin pysynatqan aýyr kórpeni serpip tastap, aýyr dem aldy. Jan-jaǵyn tumshalap, búrkegen tas qapastaı qapyryq úıdiń ishinde tynysy tarylyp barady. Keýdesinde dirildegen yp-ystyq baýyrdaı typ-tyǵyz qos anaryn syǵymdaı ustap: «Qudaı-aı, bul qapastan qashan ketem. Jyly uıa emes, azynaǵan kórdeı boldy ǵoı. Tentirep ketsem ekem», — dep qarańǵyda kózine jas aldy...

Kóp uzamaı Aqtoqtynyń tilegeni boldy.

Tún ortasyna deıin jasyryn bas qosqan ata-ana, týystary kep qyzyn kıindirip aldy. Esik aldyna qos arǵymaq jekken taldan toqyǵan jaıly qoraby bar tráshpenke toqtaǵan. Eshqaısysy til qatpastan qyzdy qalyń shóp salǵan jeńil arbaǵa otyrǵyzdy. Aqtoqty «qaıda baramyn» dep suraǵysy keldi de, Tastannyń susty júzin kórgende, qara aspan jamylyp júrgen pasyq aǵamen til qatysyp sóılesýge namystandy. «Meıli, áıteýir, osy bir beıbaqtardan, óńsheń úrkek elden ketsem boldy qaıda barsam da meıli!» — dep Aqtoqty únsiz kep tráshpenkege otyrdy.

Arba mańynda soıyl súıretken tórt-bes salt atty jigit bar. Lám dep olar da aýzynyń jigin ashqan joq. Uıqydaǵy aýylǵa da sybysyn bildirmeı attanǵan jolaýshylar tún jamylyp, belgisiz bir jaqqa qaraı shóptesin súrleýmen uzaı berdi.

7

Sútemgen aýyly. Ný ormannyń úzilgen jerindegi aıdyn kóldiń jaǵasyn jaılaǵan qalyń elde jyldaǵydaı saltanat joq. Malshy tólin aıaqtandyryp, malyn jaıyp, qoıyn qurttap, urǵashy ataýly qurtyn qaınatyp, jibin ıirip, jer oshaq mańynda kúnuzaq únsiz shoqıyp, ár adam óz sharýasynyń kúıbeńimen áýre. Jastar jaǵy da burynǵydaı án aıtyp, saýyq qurýdan qalǵan. Bir-eki ret altybaqan teýip, aqsúıek oınaımyz degen qyz-qyrqyndy úlkender jaǵy tyıyp tastaǵan. Aýyl qaraly aýyl sıaqty.

Túneýkúngi Jalmuqannyń qaınyna uryn baryp, masqara bop qaıtqan sol túni Aqtoqtynyń Aqanmen serýen qurǵanyn estigen atalastar namystan jarylyp kete jazdap, ishten tynyp júr. Az kúnde búkil atyǵaı-qaraýylǵa, qala berdi irgeles otyrǵan kereı jurtyna tegis tarap, Úrim men Qytaıǵa jaıylyp bara jatqan bul qorlyq — jalǵyz Sútemgen emes, Qojambetten taraǵan búkil Baımurza, Jalmurza, Esmurza áýletine túsken jara. Eldiń erkek kindik azamaty qorlanyp, túnerip alǵan. Bıylǵy qan jaılaýda osy eldiń basyn biriktirip otyrǵan uıytqysy, paıǵambardaı Sútemgen aqsaqaldyń balasyn úılendirip, qashan qystaýǵa qaıtqansha qyryq kún oıyn, qyryq tún toıyn ótkizemiz dep lepirgen jel kóńil sý sepkendeı basylyp, jaılaý ústinen tilsiz jaý — órt alapaty ótkendeı.

Jalmuqan bolsa Baqtybaı aýlynan qaıtqaly eline kórinýge betinen basyp, basy aýǵan jaqqa ketip qalǵan. Óz elinde aldynan eshkim shyqpaı erke totaı bop ósken bula jigit oq tıip qansyraǵan jaraly ańdaı sendelip, bóten elde júr. Júırik at ta, alǵyr qyran, sulý qyz da óziniki bolyp, erkin ıemdenip, eshkimnen qaǵajý kórmegen Jalmuqan eseıgenshe úılenbegen. Eshtemeden beti qaıtyp, taýy shaǵylmaǵan bozbalaǵa qyz ataýly unamady. Aqyry bir toıda osy Aqtoqtyny kórip, esi shyǵyp qulaı súıgen. Buryn súıý-kúıý degenge kúle qarap, mysqyl, ájýamen aıtyp, «shynymen ǵashyqtyq degen bola ma eken? Álde kúırek, osal jandardyń bul da bir boıyna bitken aıyqpas derti, aýrýy ma eken» deıtin. El arasynda aıtylatyn ertegi, hıssalardy estigende ǵashyqtyq jolynda opat bolǵan qyz ben jigit jaıyndaǵy dastandardyń ásheıin qyzyqty oqıǵasyna elikpese, olardyń jastyq sezimine albyrt kóńili onsha uıı qoımaıtyn. Ásheıin bir aýsarlyq, essiz qumarlyq dep qana uǵatyn. Al Aqtoqtyny bir-aq ret, onda da alys otyryp kórgen Jalmuqan sol hıssalardaǵy albyrt jigitterdeı ózgerip, kúnnen kúnge kúlki etetin dertke shalyna bastaǵanyn sezgendeı. Burynǵydaı aldyń-duldyń bos seltekbaı oısyz kezbelik joq, jatsa-tursa bir kórgen Aqtoqtyny oılaýmen áýre. Basynda «qyz emes jyn, peri shyǵar meniń basyma pále bop jabysqan» dep, oılamaýǵa tyryssa da, kún ótken saıyn ol dertine daýa taba almaıtyn kúıge ushyraǵan. Júzin qaıda bursa da, tek Aqtoqtynyń aýly, Aqtoqty júrgen, Aqtoqty kúlgen jaq qana qyzyqty, ystyq kórinip sol jaqqa barǵysy keledi de turady. Biraq ózi baryp sóılesýdiń qybyn taba almaı, aqyry uıatty qoıyp aǵaıyndaryna sóz salyp edi, olar birden maquldap, kóp uzamaı qudalyqqa baryp, Baqtybaımen op-ońaı kelisken. Olaı bolmas dep Jalmuqan da oılaǵan joq. Biraq tap mynadaı súrinermin degen oı úsh uıyqtasa túsine kirmep edi. Qudalyq túsken soń kóńili jaı taýyp, atastyrǵan qyzdy óziniń menshigindeı kórgen jigit, oń jaqta otyryp saıran salǵan qalyńdyǵynyń qylyǵyna qara jerdeı bop ólip kete jazdady. Budan keıin elin kórip, árkimniń syrttan aıtqan pysh-pysh ósegin tyńdap, ózi mensinbeı júrgen qyzdarynyń aldynda masqara bolǵansha, qańǵyryp ólgendi artyq kórdi.

Sútemgen bolsa balasynan ári qan jutyp tósek tartyp jatyp alǵan. Saryarqany jaılaǵan ıisi qazaqqa málim myńǵyrǵan malynda, sán-saltanatynda qısap joq, tasy órge domalaǵan ataqty baı qartaıǵanda kórgen balasynyń qyzyǵy ústinde osyndaı qazaǵa ushyrarmyn dep oılap pa?! Onyń ústin kim basynyp otyr. El ishinde mazaqqa aınalyp, topas, nadan atanǵan, jaman Baqtybaı. Ne degen masqara! Qazaqta eń kóp daý ne — jesir daýy, jer daýy. Jer úshin neshe bir qyrǵyn qan tógisti basynan ótkermedi. Sol qasıetti jerge de tarylmaı, ózim degenge keń qol Sútemgen jaman Baqtybaımen quda bolǵan soń, jat jurtqa qyr kórsetkendeı inisiniń jaılaýyn berip, kórshi qonyp edi. Endi irgesine kelip alyp qyzyn basqanyń qushaǵyna qosyp, oınaqty óz jaılaýynda salyp otyr. Eki aıaǵymen jer tirep, tóbesimen kók tirep júrgen Sútemgenge budan artyq qorlyq, budan asqan mazaq bar ma?!

Tabıǵatynda minezi sabyrly, ár nárseniń qybyn aqylmen taýyp, aptyqpaı pishetin saıasatqa júırik baı osy tusta seń soqqandaı qatty aldyryp qaldy. Sóz kótere almaıtyn kisi, qaıǵyny jeńe almaıtyn kúırek bop, kúnnen-kúnge tómendeı berdi. Úıiniń mańynan bala sóılep ótse de, alysta bireýler kúlse de, qabaǵyn tyrjıtyp, ashý shaqyrady. Tipti bosaǵasynda turǵan sabany da shyǵartyp tastady. Kórshi kıiz úıden kúmpildegen pispek daýsy shyqsa da, «toqtatyńdar, mıymdy shaǵyp bara jatyr» dep keııdi.

Jaqynda baıdyń kóńilin surap, sálem bere kelgen Bekbolat, Kóben bıler Sútemgenniń qaıǵy otyna maı quıǵandaı, burynǵydan beter eselep ketti.

Eldiń ıgi jaqsylary ádeıi at basyn tiregen soń Sútemgen asa syr bildirmeı, jyly ushyrap qarsy alǵan.

Qyldy qaraýyl Kóben bas qosqan jerde kóringenge tıisip, aýzymen oraq oryp urynyp otyratyn ushqalaqtaý edi. Aýrýdyń kóńilin surap, el arasynyń jaıyn biraz áńgimelegen soń endi Sútemgendi kóńildendireıin dedi me, álde ásheıindegi alańǵasarlyǵy ustady ma, urynarǵa qara taba almaı bos sózge kóp úıirligi joq baısaldy Bekbolat bıge tıise bastady. Retti, retsiz jerde sózben ilip-qaǵyp saıqymazaqqa salyp, momyn Bekbolattyń ábden moınyna minip aldy.

El arasynda tútin shyqsa eleńdep, syltaý izdep qymyz ishetin, toq jerdi saǵalaıtyn bir-eki qartań adamdar Sútemgen aýyrǵaly jıi kelýge bata almaı júr edi. Qonaqtardy syltaýratyp, osy úıge bas suǵyp, tamaq ańdyp aınalshyqtap otyrǵan. Kóbeıdiń ýytty sózderine máz bop, kózderi jyrtıa kúlip, qolpashtap qoıady.

Kóbeı bir kezde Bekbolattyń ótken qysta ish tastap, jutqa ushyraǵan malyna tıisti. Byltyr kók salpaqta, qara jaýyn jaýyp, artynan biraz kún úskirik soǵyp, soqtalanǵan qalyń qar kók muzdaqqa aınalǵan. Tebinde júrgen úrkerdeı az jylqy shashasy qıylyp, aýzy jaryp ottaı almaı júdep, býaz bıeler shetinen qulyn tastaǵan. Shaǵyn sharýaly Bekbolat elden ala-bóten jutap, kedeılikke tap boldy. Kóben osyny tabalaı sóıledi.

— Beke-ay, Beke, — dep yrjalaqtaı kúlgen Kóben sory qaınap Bekbolatty ashshy mysqyldady, — bıyl ózińiz tym jaqsysyz. Qys ishinde qymyz iship shekeńiz qyzarypty. Bıelerińiz erte qulyndaǵan soń semireıin degensiz be qalaı?!

Bekbolatta shydaı almaı myrs etip kúlip jiberdi. Qansha ashýǵa minse de, bıazy tilmen, jumsaq sóıleı otyryp, qanyn shyǵarmaı baýyzdaıtyn tapqyr sheshen bı basyn oqys kóterip alyp:

— Durys aıtasyń, Kóben, — dep ótkir kózin qadap, taqpaqtaı jóneldi, — jer qarada dalanyń syzy boldy, qar keterde eki eli muzy boldy. Muz bolǵan soń bıede ish bola ma, ishti bolǵan jalǵyz-aq Qyldynyń qyzy boldy.

Shaldar jymyń etip tyıyldy. Kóben tóbesinen jaı túskendeı kógerip ketti: osy ótken qysta Kúláıim degen qyzy oń jaqta otyryp júkti bolyp, óz úıiniń shymyldyǵynda bosanǵan. Jurt muny túgel biledi. Bekbolat tap osy masqarany aıtar dep oılamap edi, Kóben bı qara jerdeı bop tútigip, basqa jaýap qaıtara almaı, asqa da qaramaı, tez arada attanyp ketti. Týra sózge daý aıta almaı, ishteı kúıinip, kektenip ketti.

Bekbolattyń mysqyly Sútemgenge de týralap atqan oqtaı, jandy jerine tıdi... Bolashaq kelinin tuspaldap aıtqandaı kórinip, júregi órtenip, bul da syzdanǵan qalpynda qaldy.

Qonaqtar jónelisimen Sútemgen eki-úsh jigitti jan-jaqqa attandyryp, balasyna izdeý salǵan. Onyń ústine Qoskól jaqtan kelgen jansyz adam jetkizgen sýyq habarǵa mazasyzdanyp, uıqy-kúlkiden qalǵan.

Búgin ornynan aq balaq kári búrkitshe túregelip, túnerip alypty. Múıizben oıýlaǵan aǵash tósekte, artyna úsh-tórt jastyq tastap, shalqalaı otyr. Ushy qyp-qyzyl betiniń qany suıylǵan, jaǵy sýalyp, úlken qoı kózi shúńireıip, erte aǵarǵan kúmisteı aq saqaly sıreı túsken sıaqty. İri, sulý denesi de kishireıip, eti taralǵan. Kóziniń qıyǵymen ǵana qarap, bosaǵa jaqta maldas quryp jer shuqyǵan balasyna zekı sóılep otyr.

— Mine, tabany jalpaq úsh aı boldy, úıińniń qarasyn kórmeı kettiń. Búkil elge bobylyq jarıalap, at shaptyryp, tintý salyp zorǵa taýyp aldyq. Ózińdi oılamasań da, jalǵyz ákeńdi, ata-babańdy syılasań edi. Kim bar bul Arqada meniń arýaǵymdy attap, betime kelgen. Sen ǵana at atandyryp, súıek syndyryp otyrǵan, — degende tórdegi aǵasy Sháltik baı, onyń úlken balasy Sapa, aýyldyń eki-úsh aqsaqaly Jalmuqanǵa kóziniń astymen únsiz túıildi. Ákesinen aýmaıtyn at jaqty, qyzyl shyraıly, shalǵysy uzyn qıaq murtty Jalmuqan basyn kótermedi. Ásheıinde ákesine erke sóılep, erkin júrse de, mundaı ashý ústinde qarsylaspaýdy jón kórdi.

— Jaman Baqtybaıdyń qyzyn tapqan óziń. Men zorlappyn ba seni. «Aq toqtydan, aq laqtan basqany almaımyn» dep qudaıdyń zaryn qylyp kókke ushyp, jerge túsken óziń emes pe ediń. Áıtpese ana Shyńǵys áýletinen Júsip tóreniń qyzyn da, bolysyńnyń, oıazyńnyń qyzyn da ápermes pe em. Endi tórdegi basymdy esikke súırediń. Baqtybaı kim? Qashan onyń terezesi menimen teń kelip edi. Qaıbir ol kisi tanyp, qadir biletin adam. Qolyndaǵy jalǵyz qyzyna bıligi júrmegen sumpaıy sorly menimen quda bop qalaı teńespek.

Jalmuqan qozǵalaqtap, qyzaraqtaı bastady.

— Qyz qutyrdy eken dep, aýyl syrtynan qaıtyp tentirep kettiń. Kótenge ókpelegen qul bolarmysyń.

— Sonda tartyp ákel dep otyrsyz ba, áke?

Joq, tartyp ákel, alyp qash degen kim bar. Sámen tuqymyna kezinde qyzdaryn jurt ózi ákep beretin. Al, sen bolsań, qusa bop, el kezip kettiń. Láıli men Májnún bolarmysyńdar. Seni men ynjyq, jasyq etip ósirgen joq em. Qoramsanyń uly qyryndady eken dep quıryǵyn shabyna tyqqan úı kúshikshe aýylǵa zyttyń. Júırik at órge salǵan saıyn órshelene shabýshy edi. Shyn bolat qaıraǵan saıyn ótedi. Paıǵambar jasyna jetkenshe saǵym synbap edi, endi Sútemgenniń kelini oń jaǵynda júkti bolypty degen ataqqa sen qaldyraıyn dep pe eń!

— Áke! — dep qalǵan balasynyń júzine de qaramaǵan Sútemgen úninen býlyǵyp, óńi qýaryp, qaharlana tústi:

— Sendeı qylshyldaǵan jigit kúnim bolsa, tizginimnen tartqyzyp, keýdemdi basqyzbaq túgili, ala shylbyrymnan, atymnyń qyl quıryǵynan ustatpas em tiri janǵa. Endi qalyńdyǵyńa men barýym kerek pe? Ana, Aqan deı me, kókigen eken. El ánin aıtyp, sózin sóılegenge boıy jetpeıtin jerge aýyz sala bastaǵan eken. Onyń áni de, tuqym-juraǵaty da endi men kóz jumǵansha bul aýyldyń jaýy. Qartaıǵansha kórem be degen qyzyǵymdy oırandamaqqa qasaqana kıligip otyr. Budan ótken dushpandyq bar ma? Qoramsanyń uly basynatyndaı Jalmuqan shirik bolsa da, men aldyma shyǵara almadym. Basyndyrarmyn. Tiri bolsam, esesin qaıtarmaı qoımaspyn. Al sen, qudaı qosqan qosaǵyń, qyryq jetini qyrqa matap bergen qalyńdyǵyńdy osy bosaǵadan attatpaı kózime kórinbe. Sodan soń kók esekke kóldeneń salyp, tor tóbelge teris qaratyp tórkin jurtyna qaıtaryp jiberseń de óz erkiń.

— Endi maǵan qaıt deısiz. Erteń ákeleıin be? — dep dúńk ete qaldy ózi de namystan jarylardaı bop júrgen balasy.

— Maǵan erteńin keregi joq. Kúıeý bop baryp, qudaı jolymen kúıeý bop ákel. Sútemgenniń balasy dalada qańǵyryp júrgen bireýdi kóldeneń basyp, atqa óńgerip ákelmeıdi. Áýeli myna jigitti tyńda. Seni taptyryp alǵanym da osy habarshynyń sózinen. Áı, jigit, myna ynjyq kúıeýge aıtshy, ne sumdyq estip keldiń.

Jalmuqan basyn kóterip aldy. Aqtoqtyǵa birdeme bop qalǵan joq pa dep úreılenip otyr.

Sopaq bet sary jigit — osy aýyldyń tyńshysy. Qoramsanyń aýylyna baryp, jansyz júrip, búgin sýyq habar ákep otyr. Jigit saıraı jóneldi.

— Aqtoqty kópten beri Erkimbaı degen jezdesiniń úıinde, tý, tý Ashshyly, Jekeboıaq jaılaýynda eken. Baqtybaı Aqandardan zapys bolǵan soń, eshkimge sezdirmeı sol jaqqa jiberipti. Janynda ańdýshylary da bar deıdi. Sony Aqandar estip, qazir jolyn tosyp júrgen kórinedi. Osy erteń, arǵy kúnder Aqtoqtylar elge qaıtady dep estidim. Aqandar jolda alyp qashpaqshy kórinedi. Jigitteri onsha kóp emes, sosyn...

— Jaraıdy, jetti. Bar endi, júre ber... Estidiń be? Eger qalyńdyǵyńdy jolda alyp ketse — qolyńnan tartyp áketkenmen birdeı. Baqtybaı sen úshin qyzyn ustap otyra almaıdy, oǵan qudireti de joq. Búgin el azamattaryn jıyp, saılap qoıdyq. Túndeletip jetińder. Eger qyzdan aıyrylsańdar, búkil aýylyn shabyńdar. Aýzyńdy ashyp aı qarap otyrǵanda jurt seni tirideı kómip, basyńa namaz oqýdan taımaıdy. Namysyńdy qorǵa. Ákeńdi dushpannyń tabanyna salma. Bastaǵan ekensiń bir oıyndy, qyzyǵyn óziń kór, óziń aıaqta. Qalǵanyn kóre jatarmyz. Bar, jolyń bolsyn!

Jalmuqan birdeńe deıin dep oqtala berip edi, shal sińirli qolyn bir siltep, teris qarap jatyp aldy. Basqalary da sóz qosqan joq. «Baılaý osy degendeı» únsiz túnerip shyǵyp ketti.

8

Túni boıy sýyt júrip otyryp, jolda úsh-tórt jerge aıaldap, qalyń aǵash baýyrynda at shaldyryp, qorjyndaryndaǵy tońjelin etpen tamaqtanǵan jolaýshylar esh aýylǵa burylmastan kelesi túnde Jekeboıaqtaǵy Erkimbaıdikine jetken.

Tastan, Baqtybaı, Dámelilerdiń aqyl qosyp, tapqan amaldary edi bul: «Byltyrǵy Birishek sıaqty jalǵyz shashabatyn qasqyr Aqan bir qapysyn taýyp, Aqtoqtyny alyp qashýdan taımaıdy», — dep úreıleri ushqan olar quda jaqtan habar bolmaǵan soń, «Aqtoqty da múldem qajyp, júdep ketti. Búıte berse, aýrýǵa shaldyǵar. Biraz ýaqyt kóz kórmes, Erkimbaı aýylyna jasyryn jibere turaıyq. Aqbotany syılaýshy edi. Apasy bizden kóri syr aıtysyp, qoıan qoltyq sóılese alady. Múmkin, raıynan qaıtaryp, aqyl salyp balalyqpen jelikken jel kóńilin tıar. Aqtoqty da bóten elde sergip, biraz jelpinsin», — dep uıǵarǵan.

Aqtoqtyǵa jelpiný qaıda... Kóresini osy aýyldan kórdi. Jalmuqannyń uryn kelip, masqara bop ketkenin túgel estigen Aqshasordan moıny alys el Baqtybaıdyń qyzy kelisimen pysh-pysh áńgimeni gýletip jiberdi. «Oıbaı-aý, álgi Aqtoqty kelipti», «Óńi júdeý kórinedi, murnynyń ústine noqta túsipti», «Óziniń ishi kórinbeıdi, bátir-aý», «Birinshi balada kóbinshe solaı bolady. Áli tar qursaq emes pe», «Múmkin túsik tastaǵan shyǵar», «Munda nege keldi eken, tegi, Sútemgenniń balasy almaıtyn bolǵan ǵoı», «Áı, ózi de Aqtoqty deseń degendeı-aq, Esildiń talyndaı taralyp, sulý bop ósken eken», «Sorly balany Aqan da mazaqtap, tastap ketken eken-aý, shirkin, seriniń serigi bolar-aq adam» desken jurt, kúni-túni joqty syltaýratyp Erkimbaıdyń úıine aǵyldy. Ózine synaı qaraǵan, tula boıyn timiskip tinte qaraǵan neshe bir sum kózderden qorlanǵan Aqtoqty el ishindegi bozbalalardan da kórdi kóresini. Buryn qos tulymy jelkildegen tıtimdeı kúninde talaı ret jezdesiniń úıine kelgen qyzǵa aýyl balalary qonaq dep qadirlep qaraýshy edi, endi bir-eki ret bastańǵy, altybaqanǵa barǵanynda el ishindegi ósekke qanǵan kez kelgen qyljaqbas jigit oryndy, orynsyz qaljyńdasyp, aqmaraldaı sulý qyzdyń boıynan bir jeńiltektik izdeıdi. Bári de ózderinshe úmitker, dámeli. Otyra qalǵan jerde alańǵasar bozbalalar tarqyldap kúlip, jón-josyqsyz tıisip, tipti keıde qolyn júgirtip oınaǵysy da keledi.

Aqtoqty ótkir tilimen betterinen qaıyryp tastaıyn dese de, sózdi qor qylyp, ýshyqtyrǵysy kelmeı, kóp bóriniń ortasyna túsken toqtydaı kózi jaýdyrap ishten tynady. Aqyry kóp tálkekke túsip, mazaqqa shydamaǵan abuıyrly, namysqor qyz bul aýyl kóshesine de qaıtyp shyqpaı qoıdy.

Kelgen bette óziniń boıynan bálendeı ózgeris tappaı kóńili ornyqqan apasyna jeke otyryp bar syryn jasyrmaı túgel aqtarǵan.

— Óniń júdeý ǵoı, bir jeriń aýyra ma? — dep alystan oraǵytqan Aqbotaǵa:

— Óńim júdeý bolmaı qaıteıin. Óńsheń balyq kóz nadandardyń ortasyna qamalǵan soń, amalym ne? Biraq óńim júdeý bolǵanmen, júregimde tutanǵan úmit oty sóngen joq, Aqbota, — dep sóz syńaıyn túsingen Aqtoqty da týra jaýap berdi.

— Toqtym meniń, qaıteıin, áli balasyń ǵoı, sendeı kezimde men de biraz áýrege túsip, ǵashyqtyq jolynda ózimshe ólerdeı bolǵamyn, áli bári umyt bolady, — dep áke-sheshesiniń tapsyrmasyn á degennen oryndaýǵa kóshken Aqbota, aqyn, serilershe aıshyqtap sóılegen sińlisiniń sózine onsha mán bermegensidi.

— Joq, Aqbota, men óle-ólgenshe umytarmyn dep oılamaımyn. Tipti odan basqaǵa bararmyn degen oı da joq mende. Óziń esińe túsirshi, ǵashyqtyq degen qandaı bolady. Men buryn túk túsinbeýshi edim. Áli de sózben aıtyp jetkizer mursha joq. Nege ekenin ózim de bilmeımin, Aqannyń qasyna ersem, bar dúnıeni umytyp, jurttyń ósegin de elemeı, birge júre bergim keledi. Qaıta el kórse eken dep kóńilime bir maqtanysh, qýanysh oralady. Ol kózime túspegeli bir kúnnen bip kún uzaq kórinip, búgingi saǵynyshym keshegiden basym tartyp, birde onyń kózi, birde qasy, kirpigi, murty, kúlgende kóriner tisi kóz aldyma elestep, sony oılaýmen jaqsy kúndi ótkizem. Er adamǵa munsha qyzyǵarmyn, súıermin dep oılappyn ba? — dep eki kózi móldirep, appaq júzine qan júgirip, Aqannyń burama saqınasyn sıpap otyryp qaldy.

Túsinemin, janym, seniń janyńdy men túsinbegende kim túsinedi, Toqtym, — dep birden shoshytpaı, sińlisiniń kóńilin jyqpaǵan aqyldy, ádisqoı kelinshek Aqtoqtyny qushaqtap mańdaıynan sıpady. — Biraq sen mynany oılap kórdiń be? Sol Aqandy ne úshin osynsha súıdiń, nesimen qadirli ol saǵan. Ras, Aqan serideı kórikti, sózge de, ánge de usta, segiz qyrly jigit ilýde bireý bolmasa, jıi kezdese bermeıdi.

— Men tipti sonyń kórkin de, ónerin de basqamen salystyryp kórgen emen. Onyń boıyndaǵy bar qasıeti áıteýir, maǵan juǵymdy, unamdy. Bári-bári ózimdi shyn baýrap alǵan jumbaq syr. Keıin bir jaılaýda jeke kezdeskenimizde Aqan: Esińde me, janym, sen ekeýmiz Tastan úıindegi shildehanada qatar otyrǵanda qalyń qaraǵaı ishinde bir-birine súıene ósken qos qaıyndaı edik. Tek senimen otyrǵanda ǵana ózimdi buryn bolmaǵan bir sıqyrly kúıge, jaısań kúıge enip, kóńilim Kóksheniń kúnindeı ósip otyrady» deıdi. Meniń kóńilimde de tilmen jetkizgisiz osy oı bar edi, sonyń dál ústinen tústi. Endigi jerde qatar búrshik jarar egiz qaıyń sol Aqandaı ǵana kórinedi.

Budan ári Aqbota talaı qıqalaqqa salyp, kóńilin sýytatyn talaı ádisti sózderge aýysty.

«Eger sen uzatylyp qoımasań, jaǵdaı basqa. Sútemgen eli, qala berdi qazaq ǵurpy munyńdy durys deı me», — dep bir kórdi de:

— Aqan seri senimen ǵumyrlyq jar da bolmaıdy, keıin jel kóńil aqyn basqa sulýǵa aýysyp, saǵan salqyn tartary haq. Oǵan jazǵyrýǵa bolmaıdy. Úıtpese ánshi, seri de bolmas edi.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, áıeli ólip, eki balamen qalǵan adam qalaı, Sútemgendeı shalqyp otyrǵan baıdyń ulyna baryp, dúnıeni sapyryp otyrǵan qalaı, ǵashyqtyq ta jaqsy, biraq túbin de oılaǵan teris emes. Bul jerde eshkim joq, ana sheshemiz ben ákemiz teń be? Biraq odan anamyz ne qysastyq kórdi, ómir boıy ishkeni aldynda, ishpegeni artynda, Qudaıǵa shúkir bizdeı urpaq ósirip, órisin keń jaıyp otyr.

Eger olaı-bulaı bolyp ketip, Jalmuqan seni almasa, ákeńniń qalǵan ǵumyry ıtshilikpen ótedi. Sútemgen jurty kek almaı turmaq emes. Tym qurmasa, sorly ákeńdi aıasań etti.

Sosyn, Jalmuqan kimnen kem... Jigittiń tóresi. Túr deseń túr, aqyl deseń aqyl bar. Boıǵa da, oıǵa da qorash emes. Ol da qyz mensinbeı, tańdap júrgen jigittiń biri. Aqyly bolmasa, túneýgúni qalyńyn tólegen basy baıly qalyńdyǵym edi dep, seni basqa-kózge tópelep alyp ketpes pe edi. Ondaı aýsar, esalańdar da kóp. Kózi soqyr, basy taz emes, tap-taza múrsindeı bala. Osynda Janábil degenniń qyzy qypshaq eliniń bir baıynyń bez tamaq ulyna da baryp otyr. Aıta berseń ondaılar kóp. Árıne, ondaı jarymjan, jarymesterge seni eshýaqytta qımas em. Ózim-aq ara turar em. Al mynadaı erdiń basyn qorlamas bolar. «Asty qorlama, qustyrar» degen sóz bar.

Esińde bolsyn, bul — qorqytqanym emes. Jaqynda bir sýyq habar estidim. Qojambetten taraǵan búkil myqty eldiń atqa miner erkek kindikti er-azamaty zyǵyry qaınap, Aqanǵa kijinip otyrǵan kórinedi. Bir sátsiz kúni zaqym qylýy da múmkin. Sen ekeýińdi qosyp, qol qýsyryp otyrar deısiń be? Tym qurmasa, osyny oıla, Aqan — saǵan ǵana emes, bar jurtqa kerek Aqan. Shyn súıgeniń ras bolsa, serini aıa. Onyń áli de talaı aıtyp, eline, násiline qaldyrar áni, óleńi mert bolmasyn. Mezgilsiz qaza bar ónerdi, bar jaqsylyqty eshkimge buıyrtpaı sýyq kórge ala keterin bilesiń ǵoı. Tek betin aýlaq qylsyn. Kúıeý eliniń susy jaman desedi. Pyshaq júzimen tilderin tilip ant etisken namysqoı jigitter bar kórinedi, senen áýlıe qyzdar da qazaq saltyna túk qyla almaı armanda ólgen. Aıǵa shaýyp, mert bop qaıtesiń, — dep Aqbota búginshe osy da jeter degendeı, Aqtoqtyny az sóıletip, sózdi daýǵa aınaldyrmaı ǵana, talassyz doǵaryp, tysqa shyǵyp ketken.

Sodan beri sińlisiniń mıyna aqyldy syzdyqtap quıyp, kúnde bir kúder úzer sózder aıtyp sińirip qoıady.

Aqyry Aqtoqty qarsy sóıler dármeni bolmaı, kóp sózden, kóp keńesten basy aınalyp, esalań kúıge túse bastady. Aqbota úıi de, jaılaýdaǵy bóten el de jonyn teris burǵan jat minezge aýysyp, on jetidegi jas qyzdy jabyrqańqy kúıge ushyratty. Endi qaıda baryp panalar.

Bul kezde Kókshe dalasy da kórkinen aırylyp, keń dalada kúz jeli azynaı bastaǵan. Aýyl mańynyń sarǵaıǵan shóbi japyrylyp, kóp tusy taqyrǵa aınalypty. Úıilgen tezek, kúl aralas kósheniń shańyn sýyra soqqan qara jel, keıde daýyldatyp, quıyndatyp, ashyq esikten úıge kirip, jyn-oınaq salyp ótedi. Baýyry sıyrdyń quıqasyndaı buıralanǵan qarala bulttar tyrs-tyrs etkizip, iri tamshylarymen jelpildegen túndikterdi shertip, jaqynda uzaq jaýamyn, qamsyz bolǵanyńa rahymym joq degendeı túnere túsedi. Aqtoqtynyń da kóktem bazary tarqap, kóńiline jalbyr bultty, yzǵarly kúz túskendeı qamyǵyp, «ne bolsa da, endi osy áýreshilik tez bitse eken» dep ómirden, qyzyqtan toryǵa berdi.

Ústip júrgende Qypshaq eline baryp, astan úlken ataq, zor abyroımen oralǵan Aqan seri, Álibektiń jer jarǵan dańqy aýyl-aýylǵa lezde tapap, Jekeboıaqqa da jetti. Ysh júz attan ozyp seriniń Qulageri úzdik kelipti. Oǵan «Úrkekker» dep at qoıypty. Onysy nesi eken? Kóksheniń balýandary da beldeskenin shetinen jyǵypty dep gý-gý etedi. Bul habardy osynda jetkizgen Sý Qusaıyn. Bul joly asyǵys jetken ol, «áýeli osy aýyldan bastaımyn, túneýgúni Erkimbaıdyń qonaǵasyn jeı almaı ketip edim, endi sonyń úıinde otyryp túgel qyzyqty aıtamyn. Erkimbaıdaı tyńdaı almaısyńdar, ol otyrǵan jerde sóz óz-ózinen týyndap, ıesin tabady» dep shetki bir úıden sálem aıtyp jiberipti. «Erkimbaıdyń qulaǵynyń quıma altyny bar ma eken, onyń qulaǵy da qalqıǵan kádimgi juqa shemirshek» degenderge, «solaıy solaı-aý, biraq tamaqty Aqbotadaı etip dámdep beretin bul óńirde áıel zaty joq» dep syrttan kópshik qoıa sóılep, jol taýypty.

Sý Qusaıynnyń bul sózinde de esep bar. Ony eshkim sezbeıdi, ishki pikiri ishinde: Aqtoqtynyń osy qaıtatynyn estip, biraq tap qaı kúni shyǵatynyn bile almasa kerek. Sodan osy Sý Qusaıyndy «sen el aralap, úırenshikti bolǵan seziksiz adamsyń, búgin baryp, qashan qaıtatynyn, qasynda neshe jigit baryn qybyn taýyp bil. Biz jol tosyp jata turamyz» dep jibergen. Aqannan sóz úırenip, ony janyndaı jaqsy kóretin Sý Qusaıyn oǵan sóz qaıyrǵan joq. Onyń ústine Aqtoqty jaıynda biraz ǵaıbat sóılegenine ishteı uıalyp, nemen jýyp-shaıaryn bilmeı júretin. «Ekeýiniń qosylýyna órtke qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı sebebim tıse jarar edi» dep qýanǵan Sý Qusaıyn kári shabdaryn tebinip búgin jetken. Basqa júrdek at minýge kózi úırengen jurtqa sezikti bolar dep qoryqty.

Aqtoqtynyń keıingi kezde Aqandy da, basqany da aýyzǵa almaı, únsiz júrgenine «e, kúder úzgen eken, áli bala ǵoı, alǵashynda túsinbegen ǵoı, endi uqqan eken» dep qýanǵan Aqbota, úı sharýasymen aınalysyp júrip, sińlisine erteń kelin bop túskendegi neshe túrli quıtyrqylardy, enege, ataǵa, kúıeý, qaıyndarǵa qandaı ınabat kórsetý kerek ekenin úıretip, salt-sana ádetke sińgen kóp joralǵylardy uǵyndyrýmen álek.

«Bir jyldaı ata-eneńe júzińdi kórsete bermeı, dalaǵa shyqqanda basyńa ylǵı sart shapan jamylyp shyǵasyń»;

«Úıdegideı erkińmen uzaq uıyqtamaı, erińnen qashan da buryn oıanyp, sharýańa turyp ketesiń»;

«Tósek jıǵanda bárinen de aıaq qabyna uqypty bol. Shulyǵyń, ne ish kıimiń shashylyp jatpasyn. Artyǵy bolsa aıaq qapqa salyp, muqıat bol»;

«Qaıyndaryńa óziń laıyqtap at qoı. Badyraıtyp atymen atap júrme. Atań aty Sútemgen ekenin bilesiń ǵoı. Onyń esimin ańdaýsyzda atap qalma. Sút degen sózdi aıtqyń kelse qashanda «aq» nemese «súme» dep, «buzaý emdi», «qulyn emgen» degendi «buzaý sordy, qulyn jutty» degen sıaqty sózdermen jattyǵa ber».

«Jat jerge kelin bop túsken soń bári, bári syn: sóılegen sóziń, artyq kúlkiń, bireýge qarasyń, shaı quıysyń, eń arty júris-turysyńa deıin syn. Aqtoqtym, úlgi-ónegeden kemsin emessiń. Áıtse de, qashan úırenisip ketkenshe «aqyryn júrip, ańdap bas...».

Ásheıinde uǵymtal Aqtoqty talaı ret sheshesinen estigen myna sózderge qulaq qoımasa da, ásheıin bas ızeı beredi.

Tańda Aqtoqty eline júrmek. Búgin jónelý joralǵysyna Erkimbaı semiz taı soıǵan. Kóńil jaqyn týystardy shaqyrmaq. Jaırap jatqan etke shań túspesin dep, shaǵyn qos — as úıde etti múshelep bolǵan Aqbota Aqtoqtyny jetelep ákep, sońǵy sabaǵyn pysyqtap otyr:

— Mynaý qazy, qarta, jal, jaıa — bulardy bilesiń ǵoı. Jylqynyń eń qadirli músheleri. On eki qazy ishekke salǵanda alty qos qazy delinedi. Mynaý — jyǵylar jaǵy. Mynaý-beldeme — omyrtqa men jaıanyń arasy, bul — altyǵa bólinedi. Myna jatqan eki taldan tórt kishi qabyrǵa — tasty. Keıde bul qazy ornyna salynady. Mine — buǵana. Bul da eti qattylaý bolǵanmen qadirli múshe — qudaǵa salady. Al mynaý - omyrtqa. Jylqyda on jeti omyrtqa bolady. Bulardy qashanda irkip, syıly qonaqqa bir-birden salyp otyrady. Kópten dám tatpaı ókpelegen adamnyń «úıińnen bir omyrtqa jegem joq» deıtini osydan shyqqan. Omyrtqa taýsylsa, ony tóspen almastyrady. Myna qabyrǵanyń basy qazynyń omyrtqadan shyǵatyn jaǵy, muny qataǵan basy deıdi. Qataǵan basyn ishekke qazymen birge salady. Al jilik sanda úsheý, qolda úsheý. Sandaǵy ortan jilik, asyqty jilik, jambas. Jambasty da jilik dep sanap, tabaqqa jeke salady. Qoldaǵy — toqbas, kári jilik, jaýyryn. Jaýyryn da jilikke sanalady. Bul múshege júredi, biraq etti kóbeıtý úshin salatyn janama múshe. Qazynyń shetin telshik deıdi. Muny jylqy soıǵan kúni salady. Telshiktiń ushyn kesip alady. Ony myqyn deıdi. Mynaý tós qazy. Jas malda, aryq malda etegi bolmaıdy. Semiz jylqy bolmasa buǵan maı ilikpeıdi. Sondyqtan qonaqqa jaramaıdy. Mynaý qaryn, myna jatqan budyrmaqsyz táttisin qara qaryn, budyrmaqtysyn jaı qaryn deıdi. Qartaǵa taıaý qadirli qaryndy jińishke qaryn deıdi. İshek — jýan ishek, jińishke ishek bolyp ekige bólinedi. Jýan ishekke qazy aınaldyrady. Jińishke ishekten shujyq isteıdi. Baýyrǵa jabysyp turatyn myna bir jumsaq etti jetim baýyr deıdi. Mynaý qolqa. Sabaǵy baryn tuzdap, aınaldyryp, qudandaly adamǵa saqtaıdy. Al sabaǵy joq júrek qolqasy — bala múshesi. Aıtqandaı, jambas úshke bólinedi. Ortada shuqyrshaǵy qalady. Eki jaq kemik basyn qadirli qonaqqa beredi. Kári jiliktiń basyn bilesiń be? Muny tolarsaq basy deıdi. Muny «etigiń qısaıady» dep balalarǵa, «tolǵaǵyń qatty bolady» dep áıelderge bermeıdi. Myna jatqan ókpe. «Ókpe jeter kópke» deıtin osy. Bul qýyrdaqtan basqaǵa jaramaıdy. Sondyqtan soıǵan kúni kelgen adamǵa mol ǵyp qýyrady. Músheli tamaq emes. Mynaý — jalbyrshaq qaryn. Muny qazir ıtke tastaımyn. Jalbyrshaq, kókbaýyrdyń bárin «jaý jumyr» degen sóz sodan shyqqan, — dep kelin bop túser Aqtoqtyǵa as-sý ustaýdaǵy jón-josyqty úıretip jatqanda, tystan kúıeýi kirdi.

Sý Qusaıynnyń osy úıge qonaq bolǵysy keletinin Erkimbaı osy ettikte otyryp, áıeline jumsarta jetkizgen.

Aqbota Sý Qusaıynnyń atyn estigende ytyrynyp, kókke ushyp jerge tústi:

— Saǵynyp otyr em jamanǵatty. Ol sýaıtty endi tórim túgili, osy úıdiń mańyna jolatarmyn ba? Ketsin ári. Qaraı gór, uıalmaı taǵy kelem deýin, — dep kúıeýine ursyp tastady.- Sen de jeligesiń de otyrasyń, bar, tyńdaǵyń kelse. Ótirikke janyń qumar ǵoı.

Araǵa Aqtoqty tústi. Sý Qusaıyn Aqanmen birge asqa barypty degendi estigende, «apyrmaı, serim týraly birdeme aıtar ma eken» dep elegizip, apasyna jalyndy:

— Aqbota, Sý Qusaıyn el aqtap, tilimen kún kórip júrgen jetim adam ǵoı. Onyń sózin aýyr alyp keregi ne. Aıtsa ol, shyndyqty aıtady. Azdap tuzdyqtaıtyn shyǵar, qaıtsin baıǵus. Osynda kelgeli ábden zerigip óletin boldym. Tym qurmasa, sózin tyńdap kóńil kótereıinshi. Kelsin, erteń ketetin adammyn ǵoı. Meni de renjitpe, endi bir-birimizdi kóriskenshe kim bar, kim joq, — dep sóziniń aıaǵyn aýyr bitirgen soń:

— Tek olaı deme. Jaraıdy, Erkimbaı, shaqyr. Biraq ol sýaıtqa qalaı qolymnan as berem. Qap, sen bolmaǵanda, — dep qynjyldy.

Sham jaǵa úıge «Kesh jaryq, qoıyń saryq, toqtyń aryq, assalaýmaǵalaıkúm» dep kúlimdep kirgen Sý Qusaıyn, kóterip kelgen er-toqymyn bosaǵaǵa gúrs etkizip tastap, tórge ótti.

— Qoıyń saryǵy nes! — dep jaqtyrmaı teris buryldy ydys-aıaq súrtip otyrǵan Aqbota.

— Bul jańa shyqqan sóz. Saryq degen qoıdyń jańa túri bar, Atbasar bazaryna kazak-orystar ákeledi eken. Keıbir jurt «sárik» deıdi. Itim bilsin. Áıteýir jańa shyqqan sóz. Óı, sen qaıdan júrsiń, — dep qara kóleńkede jańa ańǵarǵan Qulmaqqa tańyrqaı qarady. Qasynda úsh-tórt jigit bar Qulmaq Aqtoqtyny alyp ketýge kelgen.

— Qaraýyldyń qaraýyldary, — dep Aqtoqty kekete kúlip edi, Sý Qusaıyn túsinbeı qaldy.

— Qaraýyl ekenin bilem ǵoı, bul jaqta ne ǵyp júr degenim de.

— Siz neǵyp júrsiz, siz júrgen jerde biz júre almaımyz ba? — dep bir jigit jónin aıtqysy kelmeı jaltardy.

— E, aınalaıyn, júre ber, jer de, el de kóteredi. Men bolsam el jańalyǵyn aıta kelgen adammyn. Jumyssyz qur selteńdeýleriń kelispeıdi degenim de.

Sý Qusaıynnyń burynǵysyn umytyp, taǵy da erkinsip otyrǵan qyshyma tiline zyǵyry qaınaǵan Aqbota bir tuqyrtpaı kóńili kónshimedi:

— Sýeke, sizdi osy úıge shaqyrtqan myna Aqtoqty, áıtpese sybaǵańyzdy bir ońdap berem ǵoı dep júr edim, — dep yzalana kúldi. Sý Qusaıyn da esesin jibergen joq.

— Bilem ǵoı, kúnim, seniń sybaǵany ońdap beretinińdi. Áýeli, onda, Aqtoqtynyń sybaǵasyn jeıik, asyqpa, sosyn seniń sybaǵańdy jermin buıyrtsa, — dep úıdi bir kúldirip jelpintip aldy...

Keshke taı soıǵan úıge kóp adam jınalǵan. Shaqyrylmaǵan keıbir pysyqsha suǵanaqtar da kelipti. Qazaq jurtynda munyń aıyby joq.

— Arada úsh-tórt qonyp taýly, tasty Jylanshyqqa da jettik. Óńsheń kók qyl-qybyrdan shapan, qundyz bórik kıgen, kileń aq boz atqa mingen órimdeı sal jigitter syrnaı-kerneıletip, shoq qaraǵaıdyń baýyryna qaz-qatar tikken úılerdiń eń ortasyndaǵysyna kilem ústimen ótkende, on eki dýannyń azamaty tamsanyp, aýyzdarynyń sýy qurydy, — dep masattana sóılegen Sý Qusaıyn, Qarasal degen marqumnyń qajylyqqa segiz jyl qatarynan barǵanyn, artynda toǵyz uly, jer qaıysqan maly qalǵan baılyǵyn, júz on úsh jasqa kelgen Hakim aqsaqaldyń asty basqaryp, kórsetken syı-syıpat tárbıesin, Aqanǵa ergen Sultanmurat, Bátjan, Aıaǵan, Jandildá, Shákeı, Nuralylardyń eldi aýzyna qaratqan ánshiligin uzaq jyr ǵyp, kúresti biraz baıandady:

— Bizden, barǵan jerin oryp tastaıtyn maltabar Ojymbaı, dóńgelek, kórkem Kóbeı Qoıkúzet, aq taban atanǵan balýan Oshandar ortaǵa shyǵyp otyrdy. Bir kezde on jigittiń ortasynda julynyp, ókirip, ústi-basy qap-qara jún dáý shyqty. Bul Qarabuqa degen qypshaq eliniń balýany eken. Qarsy qarap Ojymbaıdy kórgende bir kezde aıý alǵan batyr atanǵan Qarabuqa mańyndaǵylarǵa «apyr-aı, denem qaltyrap bara jatqany nesi» depti. Bas balýan da osy ekeýi edi. Ol jaqtyń kúresi de qyzyq eken. Kezekpen ustasyp, kúsh synasady eken. Birinshi kezek Qarabuqaǵa tıdi. Ojymbaıdy kele búrgen alpaýyt olaı laqtyrdy, bulaı laqtyrdy. Ojymbaı dik-dik túsip boı aldyrmady. Kezek Ojymbaıǵa tıdi. Qarabuqa da siresip miz baǵar emes. Ekeýiniń de merzimdi ýaqyty bitip, endi birdeı qımylǵa kóshti. Bıeniń eki saýymyndaı alysqan ekeýi ábden tıtyqqanda, Ojymbaı «Maltabar» dep aqyryp kep, kóterip ákep ıyqtan asyra bergende Qarabuqanyń jambasy syndy... Odan keıin shyqqan Qoıkúzet te, Oshan da jyqty, — dep taǵy da biraz syrlap, toıdy mánerlegen Sý Qusaıyn kelesi kúngi at jarysty uzaq jyrlady...

— Sonymen ne kerek úsh júz attyń aldy bop, Qulager keldi. Biraq bir keseli sol, japa-tarmaǵaı umtylǵan qalyń nópirden úrikken at, basyna mingen alpamsadaı Shákeıge boı bermeı, qaraqshydan ári burylyp, taýǵa qaraı ala qashty. Álibektiń ushqyr qara bedeýine mingen Aqan janamalaı salyp, ysqyryp shaqyrady. Qulager úsh kelip, úsh ketti. Jurt shýlap tur. Sol kezde uran sap ekinshi at, odan keıinde de bergen úıdiń Qyzbel degen aty, Qarabýryl qarashydan ótti, qyp-qyzyl daý osydan bastaldy. Jurttyń jarymy «bas báıge keri attyki» dese, jarymy boı bermeıdi: «Joq, ol qaraqshydan ótken joq, qıys laǵyp ketti» dep josyqsyz qıanat salyp, dúrlige jóneldi. Qyp-qyzyl tóbeles. Sart-surt etip, birin-biri sabaǵan el shańdy aspanǵa kóterdi. Birdi bir aıyryp bolar emes. Kimdi kim uryp jatqanyn da ańǵarý qıyn. Qym-qýyt qyzyl keńirdekke salyp, toı ishine men de qoıyp ketkem. Qylyshtaryn jalańdatyp strajnık, órednıkter de shyryldap júr. Baıqaımyn, bári de patsha kıimin kıgen Álibekti jaqtaıtyn syńaılary bar. Álibekte shydaı almaı, bilegin túrip jiberip, dyraý qamshymen at ústinde kez kelgenin shyqpyrtyp, ysqyryp keledi. Ǵumyrymda tóbelesip kórmegen men de qıǵylyqty salyp, Álibekti arqalanyp, aldyma túskenin tymaqsha laqtyryp, baýdaı túsire berdim. Álden ýaqytta týra qara qusymnan dıirmenniń tasyndaı birdeme sart ete qalǵanda, esimdi jıa kelsem, kıiz úıde aınala qorshaǵan ózimizdiń jigitter otyr. Kózimdi ashyp alǵanda bári dý kúldi. Súıtsem, et qyzýymen kez kelgendi basqa-kózge tóbelep kele jatqan Álibek eken, meni bóten bireý dep gúrzideı judyryǵymen urǵan. Esim kire suraǵanym, «Qulager báıgeni aldy ma?» bopty ǵoı. «Aldy, aldy» dep shý ete qaldy. Taǵy da talyqsyp, qulaı berdim. Kelesi kúni jurt Qulagerdiń atyn «Úrkekker» qoıyp ketti. Qaraqshyǵa taıana bergen Shákeı qyzbalyqpen qamshy basqanda, baıqamaı qandy butqa urǵan eken. Jańa kestirilgen Qulagerdiń ala qashyp, basyna boı bermeı týlaǵany sol eken. Sodan ne kerek, bar bas báıge bizdiki bop mereıimiz ósti. Batyr Álibek bolmaǵanda Qulagerge bas báıgeni berýi neǵaıbyl edi. Kórine kózge qıanat jasamaq. Súıtip, Ojymbaı medal balýan atandy. Qulagerdiń kekiline jarqyraǵan altyn medal taǵylyp, húkimetten atty kútip baptaý qaznadan bolsyn degen qaǵaz alyp, eki-úsh kún taǵy da toı-dýmandatqan soń, óleńdetip elge oraldyq.

— Qaznadan deımisiz. Onysy kim?

— Qazna degeni qazirgi bolys, oıazdar da.

— Áı, qoıyńyzshy, Quseke, azdap qosyp jiberesiz-aý.

— Qosqany nesi! Aınalaıyn, senbeseń men seni sendireıin dep zorlap otyrǵanym joq. Tyńdamaıdy ekensiń, jónińmen júre ber. Shyrq buzba, qaraǵym! — dep Sý Qusaıyn shamdanyp qalǵan soń, jas jigit keshirim surap, álhaldap zorǵa qutyldy.

Sý Qusaıynnyń tún ortasyna deıin aıtqan qyzyq, dámdi áńgimesin únsiz tyńdap, bas shulǵysqandar endi japa-tarmaǵaı suraq jaýdyryp jatyr:

— Áı, báıgeni qaıttińder, kim aldy!

— Báıge bir úıirli jylqy edi. Aqan men Álibek «asqa mal jıa kelgemiz joq» dep; úsh tý bıeni úsh júzdiń úsh aqsaqalyna berdi de, qalǵanyn Bátjannyń aldyna saldy. Bátjan tórt jyl boıy súıgen qalyńyn ala almaı, qaıyn jurty qyzyn «basqa bireýge beremiz» dep júr eken. Aqan: «Qalyp berip qyz alǵandy sýhanym súımeýshi edi, amal ne, súıgeninnen aıyrylyp, armanda qalma» dedi.

— Paý, shirkin, cepi deseń cepi-ay!

— Bir úıirli jylqyny jalynan ustata berdi me, aı?

— E, ustatpaǵanda she? Ol túgil sońynan ergen sal jigitter kıimdi qaıdan kıdi deısiń. Qoramsa saýda adamy. Úıinde Qyzyljardan ákelgen taı-taı mata kópten jatady eken. Aqan ákesine qolqa salyp, Shuńǵyrshanyń tamam qyzyn otyrǵyzyp qoıyp, bir kún, bir túnde tiktiripti.

— Al saǵan kerek deseń!

— Ózi dúnıeniń ajaryna qaramaıdy eken-aý!

— Ondaıy jomart bolmasa, cepi bola ma?

Aqtoqty osy tusta qyzaraqtap, saba túbindegi apasynyń qasynda yńǵaısyzdanyp, uıalyp otyrǵan. Erkimbaıdyń týystary Aqan aty estilgende jótkirinip, qozǵalaqtap, áńgime betin basqaǵa burǵysy kelip qıbyjyqtaǵan. Álgi suraqty berip otyrǵandar, serini maqtasqandar — tóteden qosylǵan kelginbaılar. Solardyń biri taǵy da Sý Qusaıyndy taqymdap, Aqtoqtyǵa kóziniń astymen urlana qarap qoıyp:

— Aqan seriniń kóńili kóterińki eken ǵoı. Elge shalqyp, tolqyp kelgen eken sabazyń sol. Qazir qalaı, qýanyshty ma? – dep sózdi tirilte tústi.

— E, báıgeden aty kelip, úsh júzge maǵlum bolǵan adamnyń kóńili óspeýshi me edi.

— Qulgerdiń tulpar shyǵaıyn dep tur eken, ótken qysta Birishekti alǵanynan-aq sezip em, — dep Erkimbaı jaǵy sózdi taǵy basqaǵa buryp edi, Sý Qusaıyn osy arada qyzdyń júregin de búlk etkizeıin dep, áńgimeni qaıtadan ıip ákeldi.

— Qulagerge bárimizdiń de kóńilimiz tasydy-aý. Biraq Aqan astan qaıtqanda bir túrli unjyrǵasy túsip, kóńilsiz oraldy, — dep bastap:

— As pisip qaldy, endigisin keıin aıtarsyz, — dep ornynan tura bergen Aqbotaǵa qaramaı sydyrta jóneldi.

— Jolda uıqy joq, ýhileı beredi. Júzinde qaıǵy bar. Jolda túsken jerde muńaıyp, aıdalaǵa jeke tentirep ketedi. Bir kúni keshki mezgil edi, ortasy qalyń qoǵa, sheti aıdyn bir kóldiń qasyna kep túnegenbiz. Attardy otqa qoıa berip, bıelerdi saýyp júrgende, Aqan taǵy da qol jaǵasyna shapanyn jamylyp jalǵyz ketti. Birazdan soń Álibek ymdaǵan soń, ekeýmiz sońynan bardyq. Tý syrtynan kelgen bizdi ańǵarmady. Kól jaǵasyndaǵy usaq malta tastardy ýystap alyp, bir — birlep sýǵa sekirte tastap, yńyldap otyr eken. Ýildegen daýsynda muń bar. Tymyq kóldiń beti de sholp etken tasqa shymyrqanyp dir ete qalady. Tas túsken jer de jasyn syǵyp alǵan botanyń kózindeı saqınalanyp baryp jumylatyn sıaqty. Qasyna kep otyrǵan Álibek: «Shyraǵym, Aqan, sende osy ne syr bar, tym tunjyrap kettiń ǵoı, aıtsańshy», — dedi. Bizdiń sońymyzdan ilbı basyp, basqa jigitter de jetken eken. Bári de ishten tynyp Aqanǵa únsiz egile qaraıdy. Báriniń de jandary ashıtyn sıaqty. Aqan uzaq únsiz otyryp, «Shákeı, dombyramdy ákelshi. Áleke, kópten beri kóńilimdi bir án mazalap júrgeni» dep jabyrqańqy júzi kúlip, sál jymıǵandaı boldy. Bárimiz de Aqandy qorshap, kól jaǵasyna otyra kettik. Seri dombyrasyn bos burap, sherli baıaý únmen «Taǵybyryń» degen báıitti kún batqansha uzaq aıtyp berdi. Jas jigittiń ǵashyǵyna qoly jetpeı júrgendegi zarly armany eken. Kúrsine túsip qońyraýlatqanda, maıda jumsaq ún júregińdi qozǵaǵandaı. Kún bata jigitterdiń kúreńitken júzi jadaý tartyp, bári de muńǵa batty. Jolbarys júrekti Álibekke deıin únsiz tyńdap, báıit aıaqtalǵanda oramalymen kózin súrtti.

Alystaǵy belgisiz bir aıdynnyń jaǵasynda kúrsingen seriniń, sýǵa basyn ıip muńaıǵan qalyń qoǵanyń túsi kóz aldyna kelgende, Aqtoqtynyń kózinen de bir tamshy jas úzilip túsip, syrt aınaldy.

— Óleńi qalaı sonda, sózin bilesiz be, aıtyńyzshy, — dedi únsiz tyńdaǵan kelginbaıdyń biri.

— Sóziniń jalpy súıegi esimde. Biraq buzyp aıtqym kelmeıdi. Aqan ondaıdy unatpaıtyn aqyn ǵoı. Keıin jazyp alyp, taratarmyn. Al, birer aýyzy jadymda, aıtyp kóreıin.

Sý Qusaıyn Aqansha yńyldap otyryp, orta tusynan bastady:

Raıhandaı bezip óstiń gúl baý sharbaq,
Gúl júziń, zıfa boıyń, etiń shárbat.
Áýelden kóńilimdi berdim saǵan,
Názik bel, qıǵash qasty, qalam barmaq...
Sáýlem eń jat pıǵyldan aman júrgen,
Joq bolsyn ýaǵdaly sózden qalmaq.
Ásheıin anaý-mynaý súımesińdi
Jibergen emes pe ediń sózben aldap,
Tuńǵıyq shyǵa almasaq kettik sýǵa,
Táýekel darıasyna tústik jaldap,
Jas kúnde qyzylǵa qol kóp sermedim,
Bir jeýge ólekseni dert kórip em...
Bul kúnde kóńil sýyp, qyzyq tozyp,
Taza júrek, shyn sózben sert berip em.
Nápsime júregimdi sultan qylyp,
Toqtatyp óz boıyma erik berip em.
Jolyqqan tańdap júrip tańdaǵanym,
Sen ediń boıǵa laıyq qamdaǵanym...
Kórikti sizdiń gúldi bek jaratyp,
Basqaǵa ózińe aıan qonbaǵanym,
Zat bilip, yryq berseń men de sendik.
Kórgem joq pıǵylyńnan qazir kemdik.
Sizden soń basqa qyzyq kerek emes,
Egerde osy joly ketse teńdik.

— Osy tustary ǵana este qalypty.

— Oıpyrmaı, myna sózińe qaraǵanda, shyn qumartqan adam ǵoı!

— Ómirlik jar etýdi qalaǵan ǵashyqtyń sózi, — dep úıdegiler sybyrlasyp ketti.

— Sodan elge kelgen soń, Álibek «Aınalaıyn Aqan-aı, meniń Aqshabaǵym da, Ǵaınıjanym da bir adamǵa tatıtyn, epge serik bolatyn-aq qyzdar. Qaıteıin, ant-sý iship, ata jolymen berip qoıǵan jerlerim bar. Áıtpegende tańdaǵanyńdy alar eń, endi tym qurmasa ókil kúıeý bol» dep, ushqyr qara bedeýin, Qaratorǵaı degen qyran búrkitin aldyna tartty.

— Oı, erim-aı!

— Batyr ǵoı.

— Biraq qyzdaryna bıligi júrmegeni qalaı?

Ata jolyn, qazaq saltyn buzatyn aqymaq dep pe eń. Jáne batyr bir aıtqanynan qaıtqan ba?

— Jaraıdy, tura turyńdar, Aqannyń ol qyzdardy ala qoıatynyn qaıdan bildińder, — dep gúpildeskenderdi toqtatqan Sý Qusaıyn Aqtoqtyǵa ańdaýsyz ǵana bir qarap qoıdy. — Aqan Álibek úıinde otyryp, atyǵaı shaldaryna, «İshinde Orta júzdiń júrmin shalqyp» degen óleńin aıtyp berdi. Qulagerin sıpattaı kep:

Báıgede úsh júz attan ozyp keldiń,
Artyńnan jete almaǵan talaı tulpar.
Astynan sen jalaýdyń ótpegen soń,
At qoıǵan Úrkekker dep támám jurttar,
Zilǵara Álibegi yrza bolyp,
Bir bedeý syıǵa berdi jáne suńqar...
Attanyp sonymenen keıin qaıttyq,
Án salyp, syrnaı tartyp, qyzyqqa ińkár, —

dep jurtty ánge toıdyrdy. Al endi astaryńdy ákele ber, — dep áńgimesin támámdaǵan Sý Qusaıyn jastyqqa qısaıa ketti.

Sý Qusaıynnyń aýzynan kópten beri shyn áńgime estip, alys elde mereıi ústem bolǵan aǵytaı-qaraýyl eliniń ónerine súısingen jurt as iship, kesh tarady...

Tún jarymda Sý Qusaıynǵa qalyń qus tósekti kópirte salyp, kıiz úıdiń oń jaǵyna jatqyzǵan. Qashanda ólik shyǵaratyn jaqqa uıyqtaǵysy kelmeı zyryldap turatyn kóse, bul joly qarsylyq bildirgen joq. Aqtoqtymen qalaı ońasha sóılesýdiń qybyn oılaýmen boldy.

Úı ishiniń áli jatatyn túri joq. Kelgen qonaqtarǵa da tósek salynbady. Baqtybaı aýylynyń jigitteri daladaǵy attaryna ketken. Erkimbaı, Aqbota, Aqtoqtylar da kórshi as úıge kirip-shyǵyp uzaq ýaqytqa deıin kelmedi.

Búgin bir jaqsy áńgimege óziniń de aıyzy qanyp, tamaqqa meldeginen kele toıyp alǵan Sý Qusaıyn kebeje ústindegi maı shamǵa qarap jatyp, kózi ilinip barady eken. Aqyryn kúńkildegen daýystan oıanyp ketti. Kózin ashyp alǵanda baıqaǵany Erkimbaı áıelimen ekeýi eki-úsh qorjyndy ortaǵa qoıyp, Aqtoqtyǵa sońǵy aqyldaryn aıtyp jatyr.

Sý Qusaıyn kózin tars jumyp, yńyrana aýnap, teris qarap jatty. Kúńkildegen sózder anyq estiledi. Tyńdaǵan saıyn júregi muzdaı berdi: Aqtoqty tań jaryǵymen eline júrip ketpekshi.

Bir kezde esikti syqyrlatyp syrttan Qulmaq kirip edi:

— Attaryńdy ákeldińder me? — dedi Erkimbaı.

Sý Qusaıynnyń júregi zirk etti.

— Alysqa uzap ketken eken, jaqyn ákep, kóldiń qabaǵyna tusap jiberdik, — dep Qulmaq bosaǵada ilýli qamshysyn aldy. Syrtta basqa jigitter qamyt-saımandardy saldyratyp, arbany esik aldyna qaraı súıretip, dabyrlasyp júr.

Keshe de uıyqtamap edim. Kózime uıqy tyǵylyp turǵany. Erteń jaılanyp júrmeımiz be, tań qarańǵysynda ot ala kelgendeı asyǵyp ne áketip barady osy, — dep Qulmaq keıip edi.

— Eshteme etpeıdi, aınalaıyn. Jas jigitke uıqy degen ıt? Mynaý aýyl ıtterin bóriktirmeı-aq, eshkimge kórinbeı jónelgenderiń durys qoı. Attaryn tyń, alla amandyq berse erteń-aq el orynǵa otyra jetip qalmaısyńdar ma? Júrdek attarǵa qonalqy jer. Ana jaqtaǵylardyń da júregi kúpti bop otyrǵan shyǵar, — dep Aqbota qıylǵandaı sybyrlap sóıledi.

«Aýyl ıtteri» degeni aýyl adamdary ma, «ana jaqtaǵylary» Baqtybaılar ma, álde Sútemgender me — ony oılap jatýǵa mursham kelmedi, «oıbaı, jegen etke, uıqyǵa máz bop aýyzymdy ashyp jatyr ekem ǵoı, endi qalaı úlgerdim» degen Sý Qusaıyn shoshyp oıanǵandaı, jalma-jan atyp turdy. Kórpesin serpip tastap, shalbaryn, aıaq jaqtaǵy etigin asyǵyp-úsigip, jaý kep qalǵandaı kıip jatyr.

Kózderi baqyraıǵan úı ishi túk túsiner emes. Sý Qusaıynnyń oıynan da beıhabar.

— Aý, Quseke, túsińizden shoshyp oıandyńyz ba, munyńyz ne?! — dep tańyrqaǵan Erkimbaıǵa ún qatpastan, murny pysyldap júrip muzdaı kıingen Sý Qusaıyn:

— Oıbaı, surama, kópten jas etti saǵynyp júr edim, taıdyń etin kóp jep jibersem kerek, ishim búrip áketip barady, — degende, uıqy qysqan basqalary da, úıdi basyna kótere kúldi.

— İshińiz aýyrsa, shapanyńyzdy jamylyp, jelbegeı-aq shyqsańyz da bolmaı ma?

— Joq, qaraǵym, men alysqa baryp otyramyn. İshimdi jel qarmap qalady, — dep, belbeýin shirene tartyp, tymaǵyn bastyra kıdi de, bosaǵada jatqan er-toqymyn aldy.

Úı ishindegiler odan saıyn kúldi.

— Quseke-aý, uıqysyrap júrgen joqsyz ba? Er-toqymnyń keregi ne, jaıaý-aq baratyn jer emes pe? — dep Erkimbaı únsiz búksheńdegen qonaǵyna qarap, túk túsinbeı, kózi jypylyq atty.

Buǵan qalaı jaýap berýdi oılanbap edi, Sý Qusaıyn da kózi jypylyqtap, erni aldyna óńgergen kúıi yrjalaqtaı berdi. Súıte turyp taban aýzynda syltaý taba qoıdy:

— Jańa jatqanda esime tústi. Túneýgi asqa barǵanda qypshaqtyń bir jigitine kóp ertek aıtyp, bir attyń qunyndaı kúmistetken ádemi shaqshasyn qalap alyp em. Sol túsip qalypty.

— Oıboı-aý, ony endi qarańǵy túnde qaıdan tabasyz. İshim aýyrdy degenshe sonyńyzdy aıtpaısyz ba?

— Bilem túsken jerin. Jolda atymdy shaldyryp, dalada biraz myzǵyp alǵan em, sol jerde qaltamnan sýsyp túsipti.

— E, onda erteń kún jaryqta baryp alarsyz.

— Á, qýyn qarashy, menen buryn baryp taýyp alaıyn dep tursyń ǵoı, — dep kózi kúlimdegen Sý Qusaıyn úıden shyǵyp ketti.

— Qaıtsin baıǵus, qatyn ala almaı júrgen salt basty adamdar dúnıeqor keledi. Jetim beıbaq qoı, — dep qala bergen Erkimbaı kóńiline esh túıtkil alǵan joq.

* * *

Sý Qusaıyn tań qarańǵysynda Jekeboıaqtan shyǵysymen jalqaý atyn borbaılap, qamshy basty.

Jaılaýdaǵy aýyldan bir nárse urlap, qashyp bara jatqandaı artyna damylsyz jaltaq-jaltaq qaraıdy. Tańqyldaǵan kúzgi qara jol da «ketip barady, qashyp barady» dep tynysh aýylǵa úreıli habar bergendeı. Qaıraqtaı jolǵa tıgen at tuıaǵynyń tarsylymen birge Sý Qusaıynnyń júregi de qashan aýyldan uzaǵansha dúrs-dúrs etedi.

Buryn-sońdy mundaı úrdis qımyldy kórmegen shabdar at qaıta-qaıta pysqyrynyp, basyn shaıqap, kópke deıin kónige almady. Aqyry ıesi alǵa qaraı qolpańdap, qoımastan-qoımastan búıirleı bergen soń, býy burqyraǵan biraz jyly qumalaq tastap, taılaq qusap taırańǵa basty. Kún shyǵa eti qyzyp alǵan aq kez shabdar buryn-sońdy bolmaǵan jeliske salyp, jel ótine qarsy taıpaltyp keledi.

Jalǵyz atyn bar zatynan artyq kóretin Sý Qusaıynnyń dál osy joly esi shyǵyp elirgen jandaı aıaýsyz qamshylaýynda úlken gáp bar. Osy saryala kúzge deıin zorǵa shydap, tózimi taýsylǵan Aqan seri Qulmaq dostary arqyly Aqtoqtyǵa jansyz adam salǵan.

Aqtoqty, janym, mende endi tózim taýsyldy. Ǵashyqtyq oty degendi sezsem de, anyq bilmegen, kózben kórmegen bımaǵlum qupıa syr sıaqty talyp estilgen úni, ne bir ertegide aıtatyn tańǵajaıyp jumbaq dúnıedeı ǵana buldyr elesi ǵana tula boıymdy sharpyǵandaı bolýshy edi. Al qazirgi kúni, sol sharpyǵan jalynnyń, kúıdirgen ottyń ishinde júrmin, saǵan degen janym kúnde mahabbat shoǵynda tyjyldaı janyp barady. Bul ot mezgilsiz óltiretin, tánińdi kúlge aınaldyratyn ot emes, aýrýǵa shaldyqtyrar, dertke aınaldyrar, tilsiz jaýǵa aýysyp keledi. Endi shydar mende kúsh, qaýqar, tipti uıat ta joq. Men báriniń shegin buzyp, óreskel bir qımylǵa basarmyn, el aldynda seniń de, ata-anańnyń da abuıyryn tógermin dep qorqam. Bul bireýdi qorqytqanym emes. Eger endi ekeýimiz qybyn taýyp qosylmasaq, baılam bireý-aq!

Bul Aqannyń Aqtoqtyǵa jetkizgen sálemi edi.

Aqtoqty záresi ushty. Aqan jazym bolar dep úreılendi. Ol úshin eshkimdi jazǵyra da almady. Biraq tosynnan taýyp keter aıla, amaly da joq. Kóp oılanyp, tolǵanar da ýaqyt joq. Seri jibergen jansyzǵa aıtqan bar jaýaby:

— Aqan aǵa, meniń kúıim de qaıbir kúı deısiz. Men siz aıtqan otqa janyp bolǵanmyn. Mende qalǵan súlder ǵana. Sol súlderde tıtimdeı ǵana jalǵyz júrek qalǵan. Qos qanaty synǵan ólmeshi kóbelekteı. Bir toqtap, bir soǵyp talmaýraǵan álsiz júrek — siz dep soǵar júrek. Ol da qajydy, bitti. Endi áreket etseńiz de, qarsylyq eter mende dármen joq. Tek, buryn aıtqanymdaı, áli de bir surarym: dala keń ǵoı, úıden áketkenshe, túzden áketseńiz eken. Qashyp ketken qyzdaı bolmaı, alyp qashqan qalyńdyqtaı bolsam etti. Sorly ata-anamdy sormańdaı etpeıik degen tilek qana! Al onyń reti kelmegen kúnde ne salsańyz da kóndim. Mende is shydar shydam joq!

Aqtoqty ylǵı suraı beretin osy bir tileginiń reti osy joly kelip-aq tur. Qyz ózi suraǵan joq. Jezdesiniń úıine aparǵan basqalar. Eger sodan qaıtar jolda alyp qashsa, Aqtoqty men Aqan seriniń erteden oılaǵan ádisi eken, kelisimi eken dep eshkim dúdamaldanyp bos joramal aıtpasa kerek.

Mine, osy joly Aqtoqtylardyń qashan qaıtatynyn anyqtaýǵa el arasyndaǵy seziksiz. Sý Qusaıyndy jiberýi de osydan. Tap osy joly Aqan seriniń bir ótinishin, úlken tapsyrysyn oryndaý Sý Qusaıynǵa da ózinshe orny tolmas, ǵumyry umytylmas armanyndaı edi...

Imantaý mańyndaǵy qalyń toǵaıǵa jete bergende Sý Qusaıynnan es ketti. Aǵash baýyrynan qylt etip kóringen jalǵyz salt attydan aıyrylyp qalatynnan jaman, jamaýly, molaq qulaq malaqaıyn sheship ap bulǵap, aıǵaıǵa salyp keledi.

— Ah-eı, ahe-eı!

Qasqyr tartqandaı jan daýsy shyqqan adamdy alystaǵy attyly aǵash baýyrynda turyp tosyp aldy.

— Masqara bolǵanda uıyqtap qala jazdappyn. Aqtoqtylar búgin shyǵaıyn dep jatyr, — dep dabyrlap sóıleı jetken Sý Qusaıyn jigittiń óńine de kóz toqtatyp qaraǵan joq,-Aqan qaıda, tez saılanyńdar.

Bóten jigit alǵashqyda ańtarylyp qaldy da, Sý Qusaıynnyń Aqandar jibergen jansyz ekenin sóz yńǵaıynan tez uǵyp:

— Myna jalǵyz aıaq jolǵa júrińiz, — dep aldyna Sý Qusaıyndy saldy.

— Qudanyń qudireti, myna túrlerińmen Aqtoqtylardy ańdamaı ótkizip alady ekensińder. Men bolmaǵanda... Aı, ózim de tapqyshpyn-aý: shaqshamdy syltaýratyp taıyp berdim. Shabdarym da esti at qoı. Meniń asyqqanymdy túsinip, jelmaıadaı esti. Ǵumyry mundaı surqyltaıdy kórmep edi. Qan-jyny aralasyp keter me eken. Tek et qoı. Biraq Aqannan aıaǵan maldy ıt jesin. Táýbá, táýbá! Oý, Aqan, turyńdar, — dep aǵash arasymen dybdyrlap sóılep kele jatqan ańǵal Sý Qusaıyn otaý ornyndaı qara kóleńke qýysta ot jaǵyp otyrǵan bir top jigittiń ústinen shyqqanda da eshteme ańǵarmady. Atynan túsip:

— Áı, balaqaı, myna atty jeke aparyp baıla, basqa attarmen tebisip qalmasyn, attaryńdy mertiktirip tastar, munyń tegeýrini tym qatty. Ýh, áýeli jylynyp alaıynshy, — dep, shabdar attyń ústinde qoqańdap, pysynap jetse ne, qannen-qapersiz mańǵazsyp kep qyzyl shoqtanyp sóne bastaǵan otqa qaqtandy.

— Aqtoqtyny búgin alla jazyp Qaratalǵa aparyp, otaýǵa engizsek toıdyń qaq tóri meniki shyǵar. Solaı emes pe, Aqan, eńbegim sińdi ǵoı, — dep, betin sharpyǵan ystyq qolamtadan kirjıgen Sý Qusaıyn er-toqymǵa shyntaqtaı túsip, syzdanyp jatqan jigitke burylǵanda, qısaıǵan jaq súıegi odan saıyn qısaıa tústi. Kózi jasaýrap:

— Óı! — dep, jylaıyn dep turǵan baladaı, ıegi dirildedi.

— Iá, aıta ber, Aqtoqtyny qashan aparamyz? — dedi álgi jigit qabaǵyn shytynyp.

Bul Jalmuqan edi.

— Seni elshilikke jiberdi me, tyńshylyqqa jiberdi me? Jańa Aqandaı keldiń. Al, ne habaryń bar, aıta otyr, biz de tyńdaıyq, — dep kúıeý jigit jarylardaı tyrsıa tústi.

Jan-jaǵyna alaqtap, aǵashtarǵa súıeýli turǵan soıyl, shoqparlardy kórip, ózin jep jibererdeı tóngen qaraqshylardaı túnek jigitterden záresi ushqan Sý Qusaıyn kimderge tap bolǵanyn jańa túsinip, jyndy adamdaı yrjalaqtaı beredi.

Belinde oqshantaıy bar eńgezerdeı bireý ornynan aýyr qozǵalyp Sý Qusaıynǵa keldi de, ár saýsaǵy keliniń sabyndaı júndes qolymen tamaǵynan qylǵyndyra ustap, tik kóterip aldy:

— Aıt, janyń barynda, Aqtoqty qashan shyǵady? Aqandar qaıda?

Bul kúmisten myltyq soǵatyn aty shýly usta Týlaq edi.

Kózi alaqtap qylǵynǵan Sý Qusaıyn kógerip-sazaryp qaldy. Týlaq qolyn bosatyp jiberip edi, sylq etip qulap tústi. Kózi alaryp, jatyp alyp, endi jymysqy aılaǵa da kóshti. Óziniń búldirip alǵanyna ókinip, qateligin jóndemek.

Talyp qalǵan bop únsiz jata bermek edi oıy. Biraq Týlaq jatqyzbady, quıryqtan bir teýip, turǵyzyp aldy:

— Qaıarsyma, ólmeısiń. Aıt bol!

— Óı! — dep ornynan atyp turǵan Sý Qusaıyn aýzy-aýzyna juqpaı sóıleı jóneldi. Endigi oıy — bulardy sózben bógemek. «Aqtoqtylardyń qara jolmen ótkenin kórmeı qalsyn» degen aram oı. — Qane seni qylǵyndyryp kóreıin — óler me ekensiń, ólmes pe ekensiń. Ónesi-eı, meni shúregeı dep turmysyń moınymnan tuzaqtap qanjyǵaǵa baılaı salatyn. Úıbaı-aı, quıryqtan tepkeni nesi ózi qanjalaq bop qajalǵan nemeni odan saıyn aıǵyzdap. Oıbaı-aı, oıbaı!

— Áı, sózdi burma, týra atyp tastaımyn osy arada, — dep Týlaq súıeýli myltyǵyn ıegimen nusqady.

— Týeke, seniń mergen ekenińdi aıdaı álem biledi. Eki sajyn jerde turyp meni atyp óltirseń, erteń saǵan jurt qashyp kúlmeı me. Odan da men bir shaqyrym jerge shyǵyp qashaıyn, er ekensiń, malaqaıymdy atyp túsirshi.

Jigitter shydaı almaı myrs-myrs etip kúlip jiberdi.

— Nemenege kúlesińder, bul jaman oǵan dandaısyp, qutyra beredi, — dep Týlaq taǵy da búre tústi.

Osy kezde habarshy jigit jetti:

— Jekeboıaq jaqtan attyly arbalylar shyqty!- Jigitter alas-kúles turyp, attaryna júgirisip barady.

— Áı, jigitim, meniń atymdy ákep ber, — dep Týlaqtyń qýatty qolynan bosaǵan Sý Qusaıyn ottyń qasyna otyra ketti.

* * *

Tús mezgilinde Jylandyǵa jete berer tustaǵy jalpaq jazyqtyń ústin qıqý basty.

— Áketti, áketti.

— Qýyńdar, ustańdar!

— E-eı! E-eı!

Tańerteńnen beri mańaıynda úsh-tórt attyly torýylshysy bar jalǵyz arbalyny alystan baǵyp, ár buta, jylǵany, shoq-shoq aǵashtardy, qyrattardy búrkenip, kóz jazbaı baspalap kele jatqan Jalmuqannyń jigitteri ár tustan qaptaı shyǵyp, kúzgi surqaı dalany qoıý shańǵa kómip jiberdi.

Bulardy sezbeı beıǵam jortqan bir top attyly tosynnan shyqqan aıǵaıdan úrikken úıirli kıikteı tura shapty. Á degende-aq oqsha atylyp, sytylyp shyǵa bergen qara bıe quldyraı tartqan. Ústinde eki adam. Bul — qaraýylshy jigitterdi urmaı-soqpaı baılatyp tastap, Aqtoqtyny aldyna otyrǵyzyp alyp qashqan Aqan edi.

Alǵashqyda qalyń toǵaıǵa qaraı salǵan Aqan ol betten ne soıyl súıretken bes alty atty shyǵa kelgen soń, qıys burylyp, jalt bergen. Biraq bul joly da sátsiz boldy. Qarsy betten ańyrata shapqan on shaqty attyly ushyrtyp keledi. Aqan taǵy da jalt buryldy. Bul joly endi eki jaqtan qaptaldaı shyqqan eki toptyń qyspaǵyna tústi. Jer astynan shyqqandaı kóldeneńdeı salyp taǵy bir top tasyrlatyp keledi. Qashaǵan attaı jan-jaǵyna jıi bultaqtap, sańylaý izdegen seri ol qyspaqtan da aman ótti. Aqannyń astyndaǵy Álibektiń Qarabedeýi edi. Qýǵynshy bireý-mireý bola qalsa, aqpa, ushqyr bıe qutylýǵa jaqsy dep ádeıi mingen. Degenindeı boldy. Qarabedeý naızaǵaıdaı jarqyldap, tar qyspaqtan jaıdyń oǵyndaı óte shyqty.

Qarýsyz, qaýipsiz jaıbaraqat jortqan seriniń serikteri shoqparlaryn basynan asyra oınatyp, bastyrmalatqan tutqıyl qýǵynshydan záreleri ushyp, jan-jaqqa bytyraı qashqan. Ár butanyń túbin panalap, jasyrynyp qala berdi. Qarsylyq kórsetpegen soń olarǵa qýǵynshylar da aıaldaǵan joq. Dúrıa kóıleginiń etegi jelbirep, Aqannyń qushaǵynda bara jatqan Aqtoqtynyń sońyna tústi.

Kıikshe zymyraǵan Qarabedeý kózden buldyrap uzap ketti. Qýǵynshy arty suıylyp, shashyraı berdi. Tek úzeńgi qaǵystyryp qatar aqqan eki býryl ǵana alǵashqy qarqynnan údep, bir qyr asty. Bular — Jalmuqan men Týlaq.

Keń jazyqta Esildi betke ustap quıyndaı ushqan Aqan ókinip keledi. Aqtoqtynyń mańyndaǵy adamdarynyń az ekenin estigen soń, ońaı alyp ketetinderine kózi jetken. Qosar at alyp shyqpaı, qazaq ǵurpymen Aqtoqtyny aldyna óńgerip áketpek edi oıy. Bul — eriksiz ketken qyzdyń belgisi: Aqtoqtyǵa jabylar jaladan qutqarar jalǵyz jol. Ár tospadan turyp tosynnan shyǵar jaý bolaryn kútpep edi. Endi ushqyr Qarabedeý uzaq shabysqa jaramaı, ústindegi eki adamdy aýyrlaı berdi. Birneshe qyr asyp, uzaǵan saıyn adymy tarylyp, qaljyraı bastady.

Qatar shapqan Jalmuqan men Týlaq ta barǵan saıyn qashqyndardyń boıyn kórip shym-shymdap jaqyndaı tústi. Endi birazdan soń, boldyrtyp soqqan túlkideı, jelip otyryp-aq jetpek.

Joq, Jalmuqannyń júregi aýzyna tyǵylyp, záresi ushty. Kóz ushynda beldeýlenip Sary mı jatyr. Balanyń eńbegindeı bylqyldaǵan Sary mıǵa jetti degenshe, aıyryldym deı ber. Tolarsaqtan keler ashshyly jer at túgili, adamdy zorǵa kóteredi. Qarǵa adym jer júre almaıtyn atty tastaı berip Aqan men Aqtoqty jaıaýlap ketýinde shek joq. Jaıaýdy jaıaýdyń qýyp jete almaýy haq. Onyń ústine, Sary mıdyń ar jaǵynda qol sozym jerde Esildiń jińishke bir salasy aǵyp jatyr. Jaǵalaýy ıt muryny ótpeıtin qalyń tal. Onyń qaı tusynan ótkenin, qaıda jasyrynǵanyn tabý qıamettiń qıameti. Oǵan jetti degen sóz — qyzdan aıyrylyp, búkil atyǵaı-qaraýylǵa máńgi masqara bolýmen, áke atyn qara jerge tirideı kómýmen barabar.

Jalmuqan jylarmanǵa kelip qamshy basty. Qabaǵy qars jabylǵan Týlaq ta lekitip, bastyrmalata tústi. Qarabedeý tıtyqtaı bastaǵan. Kózine saýlap ter quıylyp, shatqaıaqtaı berdi. Tórt aıaǵy jan-jaqqa bytyrap, ógiz shabysqa, odan soń ıt búlkekke tústi. «Qap, asaý qaıyratyn ǵana tyz etpe tyǵyryq eken ǵoı» dep tistengen Aqan qos ókpege tepkilese de, Qarabedeý qarqynynan aınyǵan ústine aını berdi. Alda jaryqtyq Sary mı jatyr kóldeneń túsip. Endi bir az ǵana Qarabedeýdiń qaýqary bolsa, oǵan da jetedi. Ar jaǵy Aqanǵa da málim.

Mine, mine jetip te qaldy. Qarǵa adym jer – qyl kópirdiń ústindeı. «Qudaı-aı, jetkize kór» dep Aqtoqty da kózi jaýdyrap, bar tilekti Qarabedeýden tilep, Sary mıǵa úmittene qarap kele jatqanda, ústerinen jaı túskendeı boldy. Sońdarynan shańq etken myltyq únimen birge, Qarabedeý de omaqasa qulady. Aqan men Aqtoqty murttaı ushty.

Endi qutylyp ketetin boldy, at! — dep qalǵanda, Jalmuqannyń buıryǵyn kútken qolmergen Týlaq býryl atty oqys qarǵytyp toqtatqan da, Qarabedeýdiń tilerseginen ala aq myltyqpen basyp salǵan. Ornynan aqsańdaı basyp turǵan Aqan Aqtoqtyǵa jetip, basyn súıeı berdi.

— Toqtym, janym, bir jeriń aýyryp qaldy ma?!

— Joq, serim, óziń amansyń ba?! — dep kóziniń jasy sorǵalaǵan Aqtoqty Aqannyń keýdesine basyn salyp jylap jiberdi. — Shyn baǵy ashylmaǵan sor mańdaı ekenmin. Budan da mert bolyp ólip ketsemshi.

Seri ǵashyǵynyń map-maıda salqyn betin betine basyp qatty qysyp otyryp qaldy. Dúnıede ne bop jatyr — onda sharýasy joq. Meń-zeń. Aqtoqtynyń kózinen aqqan ashshy jas jylaı aǵyp, Aqannyń ernine quıyla berdi...

Arada bıe saýym ýaqyt ótken, Jalmuqannyń jigitteri tegis jetip, qorshap alypty. Aqannyń serikteri de alystan torýyldap júr. Serini mert qylar ma eken dep úreılenip, bir-ekeýi jaqyndaǵy aýyldarǵa shapqynshylap ketken.

— Jigitter, ekeýin eki aıyryp, baılap tastańdar! — degen Jalmuqannyń úni zárli shyqty.

Ornynan ushyp turǵan Aqan qynynan sary kezdigin sýyryp aldy:

— Osydan mańyma bir taban jaqyndasańdar, Aqtoqtyǵa da, ózime de pyshaq salam. Jalmuqan, Aqtoqty saǵan da, maǵan da joq, tilegeniń sol bolsa!..

Aqtoqty da ornynan turyp Aqanǵa jabysa tústi. Attarynan túsken jigitter bata almaı, Jalmuqannyń qas qaǵysyn ańdyp, osharylyp turyp qaldy. Bári de óndirdeı-óndirdeı óńsheń jas. Bári de Aqannyń ánin aıtyp, jattap ósken bozbalalar. Qaısybiri ánin syrttaı estigenmen ózin bir kórýge qumartyp júrgen el serileri. Kómeılerinde kúmbirlep, kókeıinde saıraǵan sol án ıesi qazir synyq qanatymen balapanyn qaraǵustan qorǵaǵan dármensiz qustaı ortalarynda tur. Aqan serini bulaı kezdestiremiz dep oılap pa. Qazir Baımurza, Esmurza, Jalmurza áýletinen taraǵan sanasyzdar baıaǵyda qańqasy quryp qalǵan atalarynyń namysy úshin kek jutyp, Sútemgenniń óz qolymen qaıraǵan ustaradaı lypyp tur. Shash al deseń, bas alǵaly tur. Bir qaraýyldy segizge, segizdi on altyǵa, on altyny otyz ekige kóbeıtip, taratyp, bastary birige qalsa jaq-jaq bop bolymsyz aıtyspen qyryq bólek qyryq rýǵa bólinip ólispeı berispeıtin usaq, pasyq salttyń muragerleri ata daqpyrty úshin óz asylyn qıyp jiberýge daıar. Erteń ókine bilse de, búgin oılaı bilmeıtin shel kózder tarpa bas salyp, óz ánin, óz sánin qasqyrsha talamaqqa daıar. Olar qazir óz júregi qalaǵan ǵashyǵy úshin kúıgen Aqan seri degendi umytqan. Rý, ata namysy laılaǵan jaý tur dep qana túsinedi. Bóltirikshe baýlynǵan jaýjúrekter qazir qyl arqandy jazyqsyz jandardyń moınyna buǵalyq etip tastap, qaraýyl qotanynda áýlekilenip, dyryldata súıretýi de yqtımal. Ata namysy degendi el namysy dep túsingen zaǵıptar, aınala qorshaǵan azýly bórilerdiń ortasynda erteń ózderiniń de osylaı turatynyn oılamaı, ozbyrlyqtyń jyrtysyn jyrta júrgeni káperlerine kirip shyqpaıdy. Qabaqtarynan qan jaýyp, ata-butasynan qalǵan asyl murasyn Aqan urlap áketkendeı qýyp kelip, menshikti dúnıesin qoltyqtaryna qysyp, taqymdaryna basyp ketpek. Aqan — búkil qaraýyl atyn, qala berdi qazaq atyn aspanǵa shyǵarar ardager emes, árqaısysynyń ákesin óltirgen qanypezer sıaqty. Tónip turǵan kóp tobyr, qapysyn taýyp aıdalada jalǵyz Aqandy qanǵa boıamaq.

Aqtoqty kóptiń kózinen osyny kórdi. Jan-jaqtan sadaqtyń oǵynsha qadalǵan meıirimsiz kózder adamdyq janardan jurdaı, bári de qandy aýyz qasqyrdyń kózindeı ajal shashady.

Aqtoqtynyń záresi ushty. Qapylysta qaza tabar Aqanynyń taǵdyryn oılap, myna qara nópirdiń, qara kúshtiń aldynda amalsyz jýasyp, bas ıdi. Aqbota apasynyń «Aqandy shyn súıseń, basyn syıla, tekke aıaq astynda mert bolmasyn, Aqan kóptiń Aqany, eldiń Aqany» dep basý aıtsa da asyl aıtqan esti sózi esine túsip:

— Aqan aǵa, kezdigińizdi maǵan berińizshi, — dedi. Aqtoqtynyń betin qaıtaryp kórmegen Aqan eshteme oılamastan qolyna ustata salǵanyn da baıqamady. Aqtoqty kezdikti shapanynyń ishine tyqty. — Aqan aǵa, haq taǵala siz ekeýimizdi qosylýǵa jazbaǵan eken. Men úshin júdep, mynadaı essizderdiń aldynda qor bolmańyz. Aqtoqtylar kóp, Aqan seri bireý qaraýylda. Men sizge tatymaıtyn sol kóp Aqtoqtylardan asa almaǵan bir beıbaq ekenmin. Sizben birge bolý qolymnan kelmedi. Buǵalyqqa moıynsunar kóp jasyq jandardyń biri ǵanamyn. Ómir boıy endi sizdiń adal júregińizdiń, mahabbat perishtesiniń qarǵysy atsyn meni. Men endi sizben erkin serýen qurar azat Aqtoqty emespin, kógendegi basybaıly qara toqtymyn, — dep sońǵy sózin áreń qurap jylap jibergen Aqtoqty Aqannyń moınyna asylyp, kókiregine sońǵy jasyn tógip-tógip jiberdi.

Endi kózinen ushqyn atyp keıin buryldy da, týra qaraı almaı jasqanshaqtap turǵan Jalmuqannyń aldyna bardy:

— Sen jeńdiń, Jalmuqan, tús atyńnan!

Jalmuqan attan qalaı túskenin de ańǵarmaı qaldy.

Tizgindi qolyna ala berip, úzeńgige aıaǵy tıer-tımeste býryl aıǵyrǵa lyp etip qonǵan Aqtoqty:

— Al endi kerekteriń Aqan seri emes, Aqtoqty ǵoı. Erińder sońymnan, óńkeı uıyqqan uıalas bóriles, — dep oqsha atylyp, shaba jóneldi.

9

Salqyn túse kúzemnen qystaýyna erte oralǵan Baqtybaı aýylynyń ústi abyr-sabyr. Kúıeýler kelgen. Aqtoqty uzatylaıyn dep jatyr.

Baqtybaıdyń oıy ótken-ketken kinásin, qyzynyń jeńiltektik jasap, qyltyń-syltyń jastyqtyń áýenimen búkil elge salǵan qara tańbasyn jýyp-shaıý úshin uzatý toıyn aıta qalǵandaı etip jasaý edi. Kúni buryn et jaqyn týystaryna, kórshi-qolań, aýyldastarǵa, moıny qashyq Qyzyljar, Atbasar jaǵyndaǵy qudandalylaryna, at jeter jerge túgel habar salyp atyǵaı-qaraýyldyń ıgi jaqsylaryn túgel jıyp, qyzynyń da, eliniń de saǵyn syndyrmaı jóneltý edi ǵoı. Bulaı keńes bergen aldymen, inisi Tastan! Ony jamaǵaty Dámeli de qostap, «Toqtymnan aıaǵan mal men jany qurysyn. Jat jurtqa barǵanda júdemesin qulynym, tym qurymasa toıyn jaqsylap atqaraıyq degeniń aýzyńnan shyqqan bir táýir ataly sóziń eken, shalym. Endi baryńdy aıama. Shashyp qal, jurtty rıza et. Tym qurymasa ashylǵan abuıyrdy shashylǵan rızyqpen jabaıyq» dep kózine jas alǵan. Osy oıdy Baqtybaı aýylynyń betke ustar azamattary da quptap, «elden uzatylar qyzdyń attaný salmaǵy bárimizge ortaq» dep tórt-bes kún oıyn-toı ótkizýdi uıǵarysyp, attaryn jaratyp, balýandaryn daıyndap, kól jaǵasyna qaz-qatar jer oshaqtar qazyp tastaǵan. Soıylatyn maldar da tizildi. Qudalarmen oınap-kúletin qyz-jeleńder bilekterin sybanyp, ádetke engen san-sapalaq yrym-jyrymnyń saltyna daıyndala bastaǵan.

Bári aıaq astynan ózgerdi.

Kún túske tarmasa kúıeý bala Jalmuqan elý shaqty jigitpen kelip tústi. Basynda kóp adamnyń qarasynyn kórgen Baqtybaılar qýanysyp: «bárekelde, báse, osylaı bolsa kerek edi. Myna kele jatqan saltanatty qudalar ǵoı. Al, endi qudalardy attan túsirisimen qolǵa alyńdar. Esterin shyǵaryp jibereıik» dep, kelinshekter jaǵy qalta aqtaryp káde alýǵa asyǵyp, el jigitteri aıaqtaryn asýǵa, shıki qoı terileriniń arasyna aıran quıyp úıge kirerde qulatýǵa, arbaǵa jegip áýreleýge daıyndalyp tur edi. Olary bolmady.

Kúıeý jigitteri óńkeı «men ataıyn, sen tur» deıtin yǵaı men syǵaı. Shetinen ustaranyń júzindeı qylpyldaǵan jastar. İshinde shoqsha saqal bireýi ǵana bar. Juptaryn jazbaı cap jeldirip keledi.

Qarsy alýshy top aldynan júgirip shyǵyp, irkile berdi. Jas qudalardyń túsi sýyq. Qyz alýǵa kele jatqandaı emes, órt sóndirgendeı túnerip, aýyldy shabaıyn degen barymtashylar sıaqty. Aýyldyń er-azamaty bas shulǵysyp salqyn amandasqan quda jigitterdi attarynyń shylbyrynan alyp túsirdi de, jeke tigilgen segiz qanat aq úıge engizdi:

— Bulary nesi, óńderi jaman ǵoı?

— Qyz alýǵa kelgen adamdardyń syńaıy joq.

— Bireýleri ólip, qaraly bolǵan shyǵar, kim biledi.

— E-e, onda keıinirek kelmes pe edi.

— Ýaǵdaly kún bolǵan soń, amalsyz kelgen ǵoı.

— Qoı, onda shapqynshy jiberip, habarlaspas pa edi.

— Endi bularǵa ne boldy?

— Ne boldy deriń bar ma? Tirshilikte ne bolmaıdy.

— Bárimiz oń jaqta otyryp qylmys jasaǵan qalyńdyǵy bolarmyz ba? Tipti sálemderi túzý emes.

— Sálemdi qaıteıin dep eń. Amandyqty bilmegen nadandyqtyń belgisi. Odan bizdiń nemiz ketedi, ishin uraıyn.

— Áı, tekke taýsylmaıyq. Bizdiń de qaıbir aıdarymyzdan jel esip tur. Jazyqty ekensiń, jurtty jazǵyrma. Ne de bolsa artyn kúteıik: bul — onsha jaqsy kelis emes... — desip kúıeýlerdiń kelisin qyryq saqqa júgirtti. Ásheıinde onsha syılaı qoımaǵanmen, toı ıesi — Aqtoqtynyń ata-anasynyń qas-qabaǵyna qarap, eshkim estirtip eshteme demeıdi. Bári sybyr sóz.

Qyzyl shyraıly shoqsha saqaldyń aty Sapa. Bul — Sútemgenmen birge týǵan Sháltiktiń úlken balasy. Jalmuqannyń nemere aǵasy. Aqtoqtyǵa quda túskende bas quda bolyp kelgen. Sútemgen de, Sháltik te Baqtybaıǵa kep úlken bastaryn ıýge qorlanyp, Sapa da jeter degen.

Qazir de, otyrar-otyrmasta Sapa Baqtybaıdy shaqyrtyp alyp, aýyl syrtyna aıańdap ketti.

Uly júz úısin elinde qyzyl bórik degen el bar. Ol elde qupıa-syr aıtysqanda toptanbaı, ekeý-ekeý bas qosyp, aýyldan jyraq bir dóńeske shyǵyp alyp ońasha suqbattasatyn kórinedi. Ony qyzyl bórikshileý deıdi eken. Sol sıaqty, quda ózińizben qyzyl bórikshileýge týra kelip tur.

— Aıt, aıt! Qyzyq eki jaqqa da birdeı. Kóńilderińde ne bar, jasyrmańdar. Biz bárine daıynbyz, aıt, aıt, — dep túsine bermeıtin Baqtybaıdyń «aıt, aıt» dep aıtaqtaǵandaı bolǵanyn jaratpaı qalǵan Sapa kóp máımóńkeni qoıyp toq eterine kóshti.

— Baqa, ózińizge málim, qudalyq jasap, sán-saltanatpen júretin jarastyqtan eki jaq ta aıyrylyp otyr.

— Tek, qaraǵym, olaı deme, quda myń jyldyq degen. Sútekeń ekeýimizdi qudaı aıyrmasa, adam aıyra almaıdy endi.

— Ony bolashaq kórseter. Tap osy aýqymda qyzdyń uzatar toıyn da, qalyńdyq túsirer toıyn da madaqtap ótkizer sizderde de, bizderde de bet joq.

— Bet kúıińkirep qaldy, ıá!

Baqtybaıdyń muny salqyn aıta salǵanyna Sapanyń jyny keldi.

— Kúıińkiregeni ne, byrysyp qaldy demeısiz be? Kimge qaraıtyn bet bar?!

— Iá, ıá, sóziń durys, mende bet joq. Mynaý ásheıin jansyz kóń teri ǵoı tuzǵa pisken, — dep Baqtybaı eki betin shymshyp-shymshyp aldy.

— Endeshe, biz asyǵyspyz. Osy keshte Aqtoqtyny áketemiz. Sán-saltanattyń qajeti az — bul Sútekeńniń buıryǵy. Sosyn, esińizde bolsyn, qashan Aqtoqtyny uzatqansha bul mańǵa anaý Úlkenkól, Qoskól jaqtan tiri pende kelmesin. Aqan munda aıaǵyn qıa baspaq túgili, aty atalmasyn, bir óleńi aıtylmasyn.

— Joq, aıtylmaıdy, aıtylmaıdy, o ne degeniń.

— Olaı bolsa, ýáde! Qyzdyń jasaýyn ázirleı berińiz. Túndeletip júrip ketemiz. Mágárkim, osy ýádeniń biri oryndalmady, ókpelemeńiz!..

«Toqpaǵy myqty bolsa kıiz qazyq ta jerge kiredi». Baqtybaı da tóbesinen gúrzimen urǵandaı máńgirip, myjyraıyp turyp qaldy. Salmaǵymen jer oıǵandaı bop, keń nyǵarlaı adymdap, Sapa ketip barady. «Sen jamandy ma, tura-tur, qalyńdyqty elge aparaıyq, sodan keıin aldyńa talaı keltirermin. Kisi syılaı bilmeıtin, qadir túsinbeıtin nadan!» dep bara jatqanyn Baqtybaı kúdireıgen jelkesinen ańǵardy.

Sapanyń habaryn áıeline úreılendire aıtaıyn dese, odan qaımyǵyp, jaı-japsarlap jiptikteı ǵyp jetkizeıin dese, ondaıǵa qyby joq Baqtybaı ne jaýmaı, ne qoımaı turǵan kúzdiń myna beımaza jeldi, bultty kúnindeı ishi alaı-túleı bop aýlaqta jalǵyz ózi seltıip qapty. Kúzdiń qara sýyq jeli tynymsyz soǵyp, búrinen aıyrylǵan jýsandy, súmbileniń uzaq jaýynynan túbi shirı bastaǵan betegeni etpetinen jyǵyp, úrlep tur. Baýyrynda qoı búldirgenniń japyraqtary, sarǵaıǵan qýraı aralas bir túp qalyń seleý sırep, sıdań tartypty. Jel ótinde dir-dir etedi. Birin-biri qýyp en dalada rabaısyz tońqańdap, josyla jóńkilgen irili, usaqty qańbaqtardyń biri osy seleýge kelip, iligip turyp qaldy. Tarbıǵan álsiz aıaq-qolynan ustap, jalbańdaǵan eteginen tartqandaı, jibermeıdi. Qańbaq qaltyrap, yshqynyp, bulqynǵandaı bolady. Tosqaýylǵa kep tirelip, qańbaqtaı ańyryp dármensiz kúıde turǵan Baqtybaı da shapanynyń óńirinen, jeńinen úrlegen sýyq jelge tońazyp, qaltyrap ketti. Qýraǵan ebedeısiz qańbaqty bir teýip bosatty da, myqynyn bir kóterip, otaýǵa qaraı tompańdaı jóneldi.

Oqshaýyraq tigilgen otaý úıde aýyldyń betke ustar qyzdary hanshanyń nókerlerinshe jıylyp, Aqtoqtyny kıindirý qamynda edi. Dámeli, Qadıshalar da birneshe pysyqsha qatyndarmen birge qyz jasaýyn daıyndap, qudalarǵa kórsetetin kıim-keshek, kilem-alashalardy taý-teńiz ǵyp ortaǵa úıip, sanap salyp jatyr. Qaısybir kelinshekter júk aıaq ústindegi sary ala abdyradan Aqtoqtynyń kıimderin alǵanda, jaıyp, kóterip qarap, tamsanyp turyp qalady.

— Apyrmaı, myna pushpaq ishiktiń tamashasyn-aı. Óńkeı qyzyl túlkiniń jonynan tikken-aý! — dep tańyrqasa:

— Myna qımal ishigi qandaı ádemi edi, — dep etegine tórt eli qundyz ustalǵan, onyń ústinen oqa júrgizgen boı ishikti tamashalaıdy. — Myna altyn qaptyrmalardyń jarqyraýyn-aı.

— Ózi, neshe ishik tiktirgensizder?

— Oıpyr-aý, myna bursa kóılekteri ne degen kóp edi?! — dep, birese jalt-jult etip sýdyraǵan qatty jibekten tigilgen sary, kók, qońyr kóılekterin sozbalaıdy.

Tús kıiz, alasha, tekemet, kilemderdi úıgende tipti aýyzdarynyń sýy quryp:

— Shirkin-aı, Aqtoqtynyń da armany bar ma eken, — dep keıbir daraqy áıelder dúnıe jańyldyǵyn kórsetse, Aqtoqty jaratpaı qarap, tyıyp tastady.

— Aqandaı jary, Jalmuqandaı kúıeýi bar adamnyń armany bolýshy ma edi?!

— Áı, qoıyńdarshy sender, joq jerde sóz shyǵarmaı, — dep sheshesi de áıelderge ursyp tastaıdy, — Odan da ana as jaqqa baryńdarshy ózderiń aıaqqa oralǵy bolmaı!

Dúnıeniń isin tyndyryp kelgendeı Baqtybaı syrttan aıǵaılaı kirdi. «Qyzyń kıinip jatyr, tura tur» degenge qaramaı, «e, ózimniń balam emes pe, kıine bersin» dep basa-kókteı kirip, kúıip-pisti.

— Oıboı, jaý alǵyr qatyndar! Áli yrǵalyp-jyrǵalyp, túk bitirmepsińder ǵoı.

— Eh, ne bitiriýimiz kerek, sen ediń endigi jetpegeni, — degen Dámelige Baqtybaı bas salyp, qara aspandy jaýdyra jóneldi.

— Ne bitirýimiz kerek, ne bitirýimiz kerek. Sender bitirgenshe analar bizdiń sharýamyzdy bitiredi.

— Ne bop qaldy taǵy?!

— Sapa quda búgin túnde júremiz, tezdetińder, «eshqandaı qyzyq-shyjyq, toı-moı kerek emes» dep jatyr.

— Sonda ne? Ot ala kelip pe? Ne sandyraqtary ol. Kergimesin ári. Sol da sóz bolypty-aý. Apash-qupash attandyryp, qanjyǵasyna baılap jiberetin qoıannyń kójegi dep otyr ma?! Sen de baıbalamdy salyp, dambalyńdy qolyńa ala júgirgeniń ne sonsha! — dep kóp ashýlanbaıtyn bıazy Dámeli shyn ashynyp tesile sóıledi. «Dambalyńdy» degende jazdaǵy Baqtybaıdyń dambalsyz qalǵan qyzyǵyn estigen qyzdar júzderin buryp, eriksiz myrs-myrs etip kúlip jiberdi.

— Oı, jýas túıe júndeýge jaqsy. Sorly-aý, meni tómpeshteı bergenshe, analarǵa nege aıtpaısyń?

— Sen erkek emessiń be? Áke emessiń be?

— Olaryń bolaıyn dep tur ma? Erkek-erkek deısin qıt etse, sol erkekti saǵan-aq berdim, shyraǵym, qyzyqqanyń sol bolsa. Erkek te sen, áke de sen. Bar, aıtshy, tiliń jetse.

— Basynbasyn ári. Qyz úıden attamaı jatyp, o neǵylǵan qoqan-loqy.

— Sen ony aıtasyń, toıda Aqan bolmasyn, áni aıtylmasyn, ol eldiń azamaty kelmesin deıdi.

— Áı, Aqan degen sózderin qoısyn endi. Ol baıǵus ta qusa bop jatqan kórinedi. Ondaǵy sharýalary qansha.

Toıǵa anaý kelsin, mynaý kelmesin degen o ne bılik. Bar, aıt, qyzdy qalaı uzatamyz — ol bizdiń erkimiz! O nesi eken-aı, elde-kúnde joq búırekten sıraq shyǵarǵandary.

— Men barmaımyn. Al ne isteısiń. Myqty bolsań óziń baryp kór... Oıbaı-aý, olar erteń shaýyp alýdan taımaıdy, saqalymnyń sorasyn aǵyzyp... endigi kórmegenim sol edi, — dep Baqtybaı jylamsyrap otyra ketti.

— Áke, — dedi Aqtoqty, — seniń janyń menen qalsa, ózim-aq sóıleseıin. Qoryqpaı-aq qoı. Qadısha, sońǵy jaqsylyǵyń bolsyn, álgi Jalmuqanyn shaqyryp bershi. Shaqyrshy!

— Kúnim-aý, kúıeý balany shaqyrtqanyń retke kelmes. Qazaq ǵurpynda, joq nárse. Óz rásimimen kelgende, bir-birińdi kóre almadyńdar...

— Apa, men qaıbir ǵuryp izdep tur deısiń. Jaraıdy, baryńdar. Úıden shyǵa turyńdar. Sóılesetin sózim bar, — dep Aqtoqty úıden shyǵa qoımaǵandarǵa zekip tastady. — Sender ne, kúıeýimmen sóılestirmeıin dep pe eńder!

— E, súıtshi, súıtshi, qarǵam, kúıeýińmen sóılesshi, — dep Baqtybaı tibin belbeýi myqynynan túsip, búksheńdep shyǵa berdi.

Jalmuqan Aqtoqtynyń habaryn estigende shyn sasaıyn dedi. Qyz qylyǵy esine túskende namysy qozyp, «tura tur, qolyma túsersin» dep kijinip, eliniń, ákesiniń myqtylyǵyn arqalanyp, burynǵynyń batyrlarynsha saılanyp jetken jigit endi qalyńdyǵyn kórerge kelgende yńǵaısyzdanyp, ne isterin bilmedi. Sapamen aqyldasyp edi, ol:

— Qaıdam... Óziń qalaı kóresiń. Nege shaqyrtqanyn qudaıym bilsin. Barsań bar, tyǵylyp otyra berýshi me eń. Qaıta erkin júrip, erkin usta ózińdi. Sen nesine qaımyǵasyń, qylmys jasaǵan sen emes... — dep neshe tolqyp, eki ushty jaýap berdi.

Tek jigitterdiń sózi shyn shıratyp jiberdi.

— Áı, Jalmuqan, baıqa, ózińdi ońashada jaryp tastamasyn, kim biledi, — dep biri qaljyńdap, shamyna tıse:

— Ne bolsa o bolsyn, ózin jeke jerde bir jáýkemdep alshy, — dep ekinshi dórekileý biri tisin qaıraıdy.

— Jáne ózi jeke kelsin de pe aı?! Zaryǵyp otyrǵan ǵoı. Qaıtsin, — dep qyzǵa renishti jigitter alaqanyna túkirip syrttaı myqtap jatyr.

Jalmuqan meń-zeń bop aǵash úıden otaýǵa qalaı jetkenin bilmedi. Oıy on saqta. «Nege shaqyrdy? Sózdi neden bastar eken? Men ne deıim?» degen oı mazalap keledi. Onyń ústine aýyl adamdarynyń bári masqara bolǵan kúıeýge súzile qarap, ár jerde údireıip, kózderimen uzatyp tur. Tula boıyn aıazdaǵy qyraýly temirdeı qaryǵan mysqyldy, ajýaly, kekesin kózderden ótip, Jalmuqan kıiz úıge kirdi.

Aqtoqty oń jaqqa salǵan tóseginiń ústinde mamyq jastyqqa betin basyp, qısaıyp otyrǵan. Oıýly qos esiktiń topsasy syqyrlap ashylǵanda da tapjylǵan joq. Jalmuqan jótkiringende baryp basyn kóterdi.

— Aqtoqty, amansyz ba?

— Á, salamatsyz ba, — dep qabaǵyn kerip, týra qaraǵan Aqtoqtynyń júzi ashýly edi. Barynsha bildirmeýge tyrysyp, ınabatpen sóıledi: — Tórletińiz. Otyryńyz.

Ózin-ózi qaıraı kelgen jigit úıilgen kıimderdiń arasymen attaı ótip, tórde tóseýli bitpestiń ústine qalaı otyra ketkenin baıqamaı qaldy. Endi ańǵarsa, qyz bıikte, ózi tómende qalǵan. Basyn kóterip sóılesý qandaı yńǵaısyz. Qaıtyp turýdyń reti joq, qybyn taba almady.

— Aqtoqty, sizdiń buıryǵyńyzben keldik. Ne aıtpaǵyńyz bar edi. Aıtyp qalyńyz...

— Keıin kesh bolady demeksiz ǵoı!

— Jo-joq, endi óz bosaǵańyzda aıtqanyńyz durys qoı, — dep Jalmuqan kúmiljip qaldy. Ásheıinde aýyl qyzdaryna aıtpaǵandy aıtyp, tilin de, qolyn da jumsap esterin shyǵaratyn erke jigit Aqtoqtynyń aldynda tosyla berdi. Qyzdyń mysy basatyn sıaqty.

— Qaı bosaǵada qalaı sóılesetinimizdi bolashaq kórseter. Al qazir bir suraǵym bar edi.

Jalmuqan únsiz qulaq túrdi.

— Sizder osynda nege keldińizder?!

Kúıeý selk etti: «Bul ne, keketkeni me, mazaǵy ma?»

«Seni qatyn etip alýǵa keldim» demekke oqtala bergen Jalmuqan qalyńdyǵynyń eliktiń kózindeı móldiregen sulý kózi qadalǵanda ózin tejep, zorlana otyryp, qaljyńmen jaýap berdi:

— Osynda kópten ala almaı júrgen Toqtym bar edi, soǵan keldim.

— Bolsa bolar. Adam emes, mal ala kelgenderiń kórinip tur.

— Aqtoqty, tuspaldamaı-aq týra sóılesetin kezimiz jetken joq pa osy. Men de bir eldiń qolqandaı jigitimin, qashanǵy qorlaı beresiń.

— Kim kimdi qorlapty? Týra sóıleskiń kelse, aýyl shetinen túspeı jatyp, ne bul basynǵandaryń. Meniń ákem saǵan qoljaýlyq bolyp pa. Áke, áke dep ákeńdi arqalanyp júrgeniń adamǵa da, qudaıǵa da aıan. Árkimniń óz ákesi ózine.

— Kim qoljaýlyq etipti?

— Ony menen suraǵansha, sebebin óziń nege aıtpaısyń? Qalyńdyqtyń attanar joralǵysyn ata-anasy bılemeı, kúıeý, quda bılegendi qaı zamanda kórip eń!

— Bizde qaıbir jetisken joralǵy qalyp edi. Joralǵy jasaımyn degen jolym yńǵaı qyryn ketip, aq jolmen kelip, qara jolmen qaıtqanym ózińe aıan emes pe. Ony eske salyp qaıtemiz.

— Aıtaryńdy irikpeı túgeldeı osy arada aıtyp arylyp qal. İshińdi kúıdirgen shala bolsa, ótep al. Keıin byqsymaýǵa jaqsy bolady.

— Mendegi shala órtenip bolǵan, qazir ishim tolǵan qap-qara tútin. Betim kúıe, júregim jara.

— Sonshama qara aspandy jaýdyratyndaı ne kún týypty basyńyzǵa, — dep Aqtoqty jumsara sóıledi, — Ketip bara jatqan qyzdy qalyń top qara kúshpen tartyp aldyńdar. Mine, búgin aıaq-qolyn jerge tıgizbeı áketeıin dep otyrsyńdar. Endi ne armandaryń bar?!

— Iá, el kózine mazaq bolǵan jigitte ne arman bar eken? — dep Jalmuqan qıaq murty dirildep, surlana tústi.

— Onda eń aldymen mazaq bolǵan sen emes, men emespin be? Ondaı qyzdy nesine alasyń, ekinshi ret mazaq etip, óz mazaǵyńnan arylǵyń kele me?

Jalmuqan ne derin bilmeı tosyla berdi. «Shynynda da, qazir barmaımyn, súıgen adamym bar dep otyryp alsa, qalaı eriksiz óńgerip áketpek. Onda ekinshi qorlyqqa ushyraý ǵana qalady. Buryn bergen qalyńyna qalyń qosyp, Baqtybaıdy shaýyp ketkende ne ónbek. Bárinen buryn Aqtoqty, qaıran Aqtoqty. Mundaı perishteni túste ǵana kórersiń. Shynymen taǵy aıyrylam ba» degen Jalmuqan qalyńdyǵyna qıyla qarap, óz-ózinen jasyp, jer shuqydy.

— Baıqaımyn, qımaısyń-aý deımin? Aıtshy shynyńdy.

Tergeýge alǵandaı batyl sóılegen, qajyrly aq maraldyń aldynda moıyndamasqa dármen joq.

— Ras, basqaǵa qımaımyn, Aqtoqty, — dep Jalmuqannyń daýsy da dirildep shyqty.

— Olaı bolsa, basqaǵa qımaǵanda, bolashaq jaryńdy ósekke qalaı qıasyń? — dep, únsiz qulaq túrip, qyzdyń sózi jaǵymdy estilgen. Jalmuqannan betin buryp, Aqtoqty jasyna býlyǵa otyryp uzaq sóıledi. — Men jigit basyndy kemitpeımin, qorlamaımyn. Saǵan da unaǵan shyǵarmyn. Sodan bolar, qansha oqtalyp kelgenmen, áliń jetse de, maǵan da, Aqan aǵaǵa da qıanat jasaǵan joqsyń, onyńa rahmet! Biraq qaı ónerińmen, qaı qylyǵyńmen maǵan bazyna aıtasyń. Syrttan bir kórdim eken dep ákeńniń bedelin salyp, quda túsirttiń. Biraz kórip, sóılesip ne men, ne sen bir-birimizge syralǵy bolǵan joqpyz. Áıteýir, syrttan en taqtyń da, Baqtybaı aýylynda qulaǵy kesilgen bir toqtym bar, piskesin alam, aldaryńa jaıratyp salam dep bar ǵalamǵa jar saldyń. Men de taǵdyrdyń jazýyna, qazaqtyń saltyna moıyn sunyp júre berdim. Maldyń tólemine baratyn kóp qyzdyń biri edim. Aýylyma Aqan keldi, aq peıildi, aq júrekti Aqan keldi. Uıqyly-oıaý, meń-zeń bop, aldym da, artym da qarańǵy dýadaqsha qur dalbaqtap, atqa shaýyp, soqyr japalaqsha jarbańdap júrgen kezim edi. Aqan jaryqqa alyp shyqty, kózimdi ashty, qyz erteń basyna jaýlyq salar qalyńdyq qana emes, erdiń qasynda serigi, kisi súıer júregi, tebirene biler sezimi bar adam ekenin úıretti. Men Aqannan qyz qalaı aýnatsań kóne beretin kúldi kómesh emes, kúnniń sáýlesin, jazdyń shýaǵyn súıetin, aıalaıtyn alaqanǵa, uryq shashar urpaqqa jaratylǵan názik gúl ekenin túsindim. Jigitke erlik, ónerlige talap, aqynǵa jyr, ánshige kúı beretin qyz ekenin túsindim. Qyz adam eken, qudaǵa, kúıeýge, syıly qonaqqa tartar soǵymnyń múshesi emes, jalpaq el, qalyń jurttyń beldi bir múshesi eken. Aqan shyn súıdi. Sol sebepti ol óz súıgenin jamandyqqa buıyrmady. Ol ǵashyqtyq jarasyn janǵa salǵanmen, tánge salǵan joq.

Jalmuqan osy tusta basyn kóterip alyp, shyn ba, ras pa, ne aıtyp otyrsyń degendeı, kózi jasaýrap ketti.

— Sen bolsań almaı jatyp, eldegi sasyq aýyzdarǵa qosylyp, birge baıbalam saldyń. Meni syılamasań da, ózińdi syılasań etti. Namysyńa tıgen ekem, namysyńa tımeıtin basqany izdeýiń kerek edi. Namys jolynda kegińdi alatyn men jaýyń emes, egeske turatyn jigit emespin. Meniń atym qyz emes pe? Aqannyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda júrdim. Ol ne dese de tartynar mende hal qalmap edi. Qyz abuıyryn sen úshin saqtaıyn degen oı bolǵan joq. Meni saqtaǵan Aqan — aqyn júregi. Onyń senderdiń bárińnen artyqtyǵy sonda. Tym qurmasa, sonyń júregin, adal júrekti jaralamasańdar etti. Jasyrmaımyn, taǵy da aıtam, seni kemsitkenim emes, biraq saǵan shyn súıip qosylyp otyrǵam joq. Olaı eken dep keıin qorlasań onyńa da kónbeımin. Ákeńniń, qarańǵy ákeńniń, burynǵy salǵan eski salttyń qurbanymyn. Sol úshin ǵana ketip baram. Aıtarymdy aıttym. Basqańmen sóılespeımin. Meni alatyn sensiń, senimen ǵana sóılestim. Bar qaýpiń, janyńnyń jarasy — qyz tániniń jarasy eken. Eger oǵan Aqan jazyqty bolsa, erteń kók esekke teris qaratyp jiberseń, renjimeımin. Al, attanar toıymda, men ne istesem, soǵan kónesiń. Aqylsyz topas qalyńdyǵymnyń aıtqanyna kónbeımin dep shirenseń, onyńdy qazir aıt.

Jalmuqan osy sózdi kútip otyr edi.

— Aqtoqty, aınalaıyn, men qaıteıin, el kóp qoı. Kóp aıtqan soń ósekke ergenim de shyn edi. Onymdy keshire gór. Kózim jańa jetti. Endi ne de bolsyn kóneıin, Aqtoqty. Biraq ótinerim sol bolsyn, búgin ana jaqtaǵy el de kútip otyr. Múmkin bolsa toıdan soń attanyp ketkenimiz jón bolar.

— Men de bul arada saýyq-saıran quryp jatqym kelmeıdi. Mende de masaıraǵan kóńil joq. Biraq óz elimnen qyz kúnimde, Aqtoqty atymmen ketsem deımin. Eger, esińde bolsyn, ana áýmeser jigitteriń qara nıettik jasap, shyrq buzsa, meni bul aradan endi kúshpen ákete almaısyń. Oǵan myna Aqannyń kezdigi kýá, — dep Aqtoqty jastyq astyndaǵy anada ózi áketken sary kezdikti shyǵardy,- Ýáde osy! Kelgenińe myń da bir rahmet!

...Jalmuqan ornynan shubatyla turyp, kúnádan pák Aqtoqtyny qushaqtaǵysy kep oqtaldy da, bata almaı, shydamyn tejep shyǵyp ketti. «Men ne istesem de kónesiń» degeni nesi? Ony Aqtoqtydan suraǵan joq.

10

Kún kózi ótpeıtin qalyń qaraǵaıdyń sańylaý-sańylaýyn qýalaı, jylandaı ıreleńdegen jalǵyz aıaq bylqyldaq jolmen Aqan Qulageriniń tizginin bos jiberip tike órmelep keledi.

Osy jolmen sonaý jyldary bala kezinde júregi dúrsildep áldenege qýanǵandaı, qashan taý tóbesine shyqqansha asyǵa júgirgeni bar. Onda Qyzyljardan elge oralǵan beti edi. Qoramsa men Jańyl baryp alyp qaıtqan.

Qyzyljarda Ýálı-ahýn medresesinde oqyǵan úsh jyldyń sońǵy jyly Aqjigitke shúıkedeı sozylǵan bitpeıtin uzaq sergeldeńdeı kóringen. Jaratylysynda bir aıtqandy eki aıtqyzbaı qaǵyp alatyn uǵymtal, zerek bala musylman oqýyn medrese dárisinde tez ıgerip, mýrıdterdiń aldy boldy. Kele-kele kúnde qaıtalaıtyn jattandy sabaqtan jalyǵyp, qujyralar ǵana emes, búkil medrese ishi el tirliginen aýlaqta qalǵan sýyr inindeı surqaı tartyp, qapas úıdiń irgesi qabyrǵasyn qysqandaı tynysy taryla berdi. Buryn ózi jasıa etip, tarz tutatyn halfelerdiń bilimi endi ózinen saıaz kórinip, medresedegi tirshilik tamamdalǵandaı sıaqtandy. Kishkentaıynan án qumar, dombyrashy Aqjigit qujyrada shalqasynan jatyp alyp, óleń shyǵaryp, án aıtatyn minezge basty. Bul minezin halfeler unatpap edi, ánshi bozbala ulyqsatsyz qala aralap, talaı kúnder medrese betin kórmeı ketti. Qazaq qyzdaryndaı emes, ózderin erkinirek ustaıtyn tatar boıjetkenderimen saýyq quryp, syrnaıǵa qosylyp, qazaqsha, tatarsha án salyp, sylqym kelinshektermen teń aıtysyp, Qyzyljar ishin aýzyna qarata bastady. Kóp uzamaı bul da jalyqtyryp, Aqjigit elin saǵyna berdi. Medrese tártibin buzǵan shákirtti Ýálı-ahýn shaqyryp alyp jazalamaqshy da bolǵan. Biraq tilge sheshen, quran-súrelerine, paıǵambar hadısterine júırik shákirt qasqıyp turyp, shaldyrmaǵan.

— ...Men almaǵan qaı sabaǵyńyz qaldy. Endi medresede tiri ólikteı salbyrap, qur salpaqpen júrerim joq. Tipti molda bolar jaıym da joq. Budan bylaı zirkildemeńiz. Medreseńnen de, meshitińnen de birjola kettim! — dep Aqjigit teris aınalyp júre bergen.

Qalaǵa saýdamen jıi kelip turatyn Qoramsadan balasynyń oqý-jambas aqysyn, jyl boıǵy jumalyq esebin maldaı da, aqshalaı da mol alatyn Ýálı-ahýn paıdaly shákirtten qansha aıyrylǵysy kelmegenmen, Aqjigit budan bylaı múldem ózgerip, tyńdaýdan ketken. Endi óz abuıyrynan aıyrylmaýdy kózdegen ol qoly ashyq aýyl saýdagerlerinen de birjola ajyraspaýdyń qamyn oılap, Qoramsany hatpen shaqyrtyp alǵan.

— Aqjigit zýr-zerdeli malaı! Úzeńnen gyılemgá hıreslege, súzge ostalyǵy, monazaralarda úzi dáráslár alǵan ostazdarynan ostenlák ala. Áıtsádá, kúnilińizgá kılmásin, adan mýlla shykmı, mámkán túgel. Kóńili bashkada. Ir, ýlángá kúńili bık aýǵan. Tatarcha hám kazakcha gyna túgel, garapcha da, farsycha da zýr-zýr ásárlár ıjat ıtárine kúmánim ıýk. Nısi bar, alaı ıtárgá de býlar, qýlyn qaqpaǵyz! — dep Qoramsa men Jańyldy úıinde qonaq etip, Aqjigitti oqytqan ustaz Ýálı-ahýn taǵy da kóp aqsha alyp, kóp kópshikpen shyǵaryp salǵan.

Aqannyń syńaıyn baıqaǵan Qoramsa da odan molla shyqpasyn sezip, endigi ornyn basar saýdaǵa baýlý edi. Bir jumadaı ulyn qasyna ertip, Qyzyljar saýdagerleriniń dúkenderin aralatqan. Áke balasyn baılyqqa qyzyqtyrmaq boldy. Biraq odan da eshteńe ónetin emes. Ańyzaqtaı tynshý qala tirshiliginen tez qutylyp, aýasy keń saharaǵa asyqqan Aqan birde:

— Áke, ata-babamyz osy saýdamen baıyǵan joq. Qor tirshilik qoı mynaý. Jibi túzý bir dosyńdy kóre almadym.

Óńsheń kózderi jyltyńdap, júzi kúlip, ishi jibimeıtin tas júrekter; qaıtsem artyq alam, aldap alam dep turǵan qý múıiz surqıalar ǵoı, tamuq otyn kósegen ázireıilder ǵoı mynalaryń, — dep, bir dúken ishindegi matalaryn jaıyp, bylǵary buıymdaryn sozbaılap, Qoramsanyń asty-ústine túsken saýdagerlerdiń qylyqtaryn betterine basqan.

Sonda da úmitin úzbegen áke endi basqa jolyn qarastyryp, elden kelgen bir top joldas-joralarynyń kózinshe:

— Aqanjan, endi jas emessiń, er balalarymnyń tuńǵyshysyń. Osy joly bir dóıdiń qyzyna quda túsip ketsek qaıtedi, — dep Qyzyljardaǵy aty shýly tatar baılaryn sanap shyqqan.

Kóbiniń qyzyn Aqan biledi. Biledi de, bárinen túńiledi. Qazaq qyzdaryn paıdaly jerge ata-ene ıkemdese, tatar qyzdary ondaı bolashaǵy zor ataqty jerge ózderi ıkemdelip, jigitterdi ózderiniń aýlaıtyny bar. Keıingi jyldary aýyl baılarynyń, ataqty saýdagerderdiń ne bir jaqsy uldary qarmaqqa túse bastaǵan. Aqan mundaı kúıki tirlikten de jırendi.

— Joq, áke, ol aıtqan tatar saýdagerlerińizdiń qyzyn alarym joq, — dep saldy.

— Oıbaı-aý erteń myna qalada shylqyǵan baı atań bolsa, armanyń ne? Jigittiń úsh jurty bolady. Sonyń biri — qaıyn jurtyń emes pe? Ásheıin shaljıe-e-ep jatasyń, — dep el jigitteriniń biri qosylyp edi.

— Shaljıyp jatam ba, qaljıyp jatam ba, ony senderden suramaımyn. Erteń bireýdiń dúkeninde esep shotyn syrtyldatyp, matany dar-dar aıyryp, tuz ólshep tursyn deısiń ǵoı, — dep Aqjigit balalyq kóńilimen aǵynan jaryldy.

— E, óziń dúkenshi bolam dep qorqady ekensiń ǵoı. Qatynyń jaqsy bolsa, tatar saýdageriniń bar ıeligi óz qolyńda, — dep álgi jigit taqymdap qoımaǵan soń, Aqjigit:

— Iá, bilem, bilem, tatar qyzdaryn. Tatar saýdagerleriniń qyzdary qazaq jigitine tıgenshe qoınyna qumartady, tıip alǵan soń moınyna qum artady, — dep maqaldap, báriniń shek-silesin qatyrdy.

Sóz osymen tamamdalyp, bular aýylǵa júrip ketken...

Kún shyǵa Syrymbetke jetken jolaýshylar Shyńǵys aýylyna burylýǵa dáti barmaı, taý baýyrynda attaryn shaldyrǵan. Kúımeli arbadan qarǵyp túsken Aqjigit aldy-artyna qaramaı, Syrymbettiń bıigine órmeleı júgirip edi. Jolyndaǵy qalyń qaraǵaıdy syrǵandaı eki qolymen alma-kezek jasqap, jalǵyz aıaq jolmen eńkeńdeı basyp jan ushyrǵan taldyrmash bala jalańash shoqyǵa shyǵa kelgende kózi jaınap sala bergen.

Syrymbet - andaǵaılap alystan kóz tartar asa bıik bolmaǵanmen, eteginde jarqyraǵan kól, baýrynda syldyrap aqqan káýsar bulaq, syńsyǵan qalyń jynysty ásem shoqy. Eń bıiginen qaraǵanda Kókshe dalasynyń kóp tusy alaqanǵa salǵandaı anyq kórinedi. Eki ókpesin qysqandaı eńsesin basqan qala qapyryǵynan, aıadaı jerde aıat oqyp, kúni-túni sarnap, kúńirengen meshit tirshiliginen Aqjigit jalańash tóskeıge shyǵa kelgende, bar azaptan qutylǵan qamaýdaǵy adamdaı tynysy keńip sala berdi. Entigin basqan bala aına kólderge, qalyń ormanǵa, alystan munartqan kógildir tý narǵa deıin toıymsyzdana qarap, arqan boıy kóterilgen jazǵy kúndeı júzi jaınap:

— Aha-heı, a-heı! — dep qalaı aıǵaılap jibergenin ańǵarmaı qaldy. Bar alap sańqyldaǵan bala daýysymen jańǵyryp, orman ishinde, kól betinde syńsyǵan búkil qus ataýly dúrlige ushqandaı boldy.

Kóńili tasyǵan bala ózin osy ólkeniń ıesindeı, táńirisindeı sanap, qulaq kúıi kelgen sheshen dombyradaı kúmbirlep:

— Aha-heı, A-heı... jańǵyryp aıqaı dese, birge urandap, júırigin tosqan tospadan at kópir bop jınalǵan qalyń jurttaı, delebesi qozǵan, alǵa umtylyp kımelep, tulparyn kútip moınyn sozǵan qazaǵymdaı qalyń jynys qaıyń, terek, qaraǵaıyńnan aınaldym, aıhaı, dala! — dep az kibiriktep turdy da, sheshile jóneldi. — Aıdynyńnan shalqaryńnan qus jyrtyla aırylǵan, sulý kólder, ásem ózen, kók belder tar qapastan shyqqan muńly-sherli ulyńdy aıyqtyrar alyp batpan, zildeı zulmat qaıǵydan. Kók zeńgirdeı móldir aspan, kúmbezinde júz qubyltyp, suńqyldap, ánge salyp kún astynda qıqýlap, júıke tamyr tula boıdy balbyratyp, syńǵyrlap ushyp júrgen aqqý, qazyń tilin bassań sybyzǵydaı syzyltyp, kúı tógiltken kómeıinen syrnaıdaı, tasasynda qoǵajaıdyń jasyrynyp, tyǵylyp, qyrǵı, lashyn, qarshyǵadan úreılenip buıyǵyp, baldyr súzgen momyn, jýas qustaryń aq monshaǵyn aspanǵa atyp, sý astynda sáýle qýyp ózdi-ózimen oınaǵan, jasaǵannyń aq kúnine, jasyl jazdaı jas kúıine toımaǵan, aq shabaqtaı aq baltyrly, arshyn tósti qyzdardaı. Aıhaı, dala, qaıqań bel, órkesh-órkesh munartqan kók tóbeler, kıiz úıdeı, kók túbitteı sonadaıdan kóringen, saǵymda oınap, qatar júzgen kemedeı — áne Kókshe, áne Imantaý, mine Aıyrtaý, irgemde Sandyqtaýym, Zerendim, ar jaǵynda Jylandy, Aqan taýy, Jalǵyz taý, aınalaıyn Kókshem seniń jerińnen, kúnshilikten jolaýshyǵa qol bulǵap, basyn ıip, qol qýsyryp qarsy alar meımandosty, qoly ashyq qarttardaı, qaıdan keldiń? Kimsiń óziń? — Aty-jónińdi, mekenińdi suramaı, oryn berer eń áýeli qasıetti ımanyndaı tórinen. Aıhaı, dala, qaıqań bel, shyqtan kúmis taǵynan, gúlder jupar jaǵynǵan. Ár betegen, ár shóbin, kúnmen oınap shaǵylysqan aınadaı ár ózeniń, ár kóliń, jıǵan júkteı ár aǵashyń, ár tasyń shetin bassań kúmbir etip kúı shertken tunyp turǵan, uıyp turǵan ánsiń-aý! Tátti ómir, jastyq shaq budan bylaı birge óter senimen, ıt júgirtip, qus salyp jazyǵynda, belinde, áýpildegen judyryqtaı qusyndaı júregimdi alyp ushyp qashan demim bitkenshe, bosaǵanda, tórinde, suńqyldaǵan aqqýyndaı, bul-bulyndaı saıraǵan tátti ánine bar ánimdi qosarmyn. Mańdaıymnan, kekilimnen sıpaıtyn anashymnyń jyly alaqanyndaı samalyńa, jibek torǵyn jelińe kúı terbetken dombyramnyń qos ishegin tosarmyn. Aıhaı, dala, qaıqań bel, jeri jomart, qushaǵy keń asyl el!

Osylaısha sonaý jyldary saǵynyp, jetkende arnasyna syımaı tasyǵan ándeı bar sulý kelbetimen qarsy alyp, jas aqyndy tebirentken Kókshe jeri qazir salqyn susty. Aspandy torlaǵan qara ala, tory ala bulttan basqa bıikte qanat seripken tiri qus ta joq. Alystan munartatyn ásem taýlar, sulý shoqylar da sur dalada eńsesi túsip buǵyp qalǵandaı. Japyraǵyn jaıǵan jasyl orman da qazir ústi-basyn qyraý basyp, túnerip sýyq qaraıdy. Kúzgi ymyrttaǵy qaraǵaıly qalyń orman naızalaryn shoshaıtyp qabaq túsip, muz qursanǵan qalyń qol sıaqty. Sútemgen aýlynan belgi bolsa-aq naızalaryn oqtanyp, atoı salyp, qorshap alar ıin tiresken qalyń qarýly ǵaskerdeı. Yzyńdaǵan jel ótinde, Syrymbettiń tóbesindegi jalańash tasta otyrǵan Aqannyń boıy tońazyp, qaltyraǵandaı boldy. Aýyq-aýyq kúrsingen seri sonda da aǵash ishine yqtasynǵa kirmeı, jel yzyńyna dombyrasyn qosty. Súıgenine qosyla almaı, jalǵyzsyrap, ıesiz taýda ońasha otyrǵan ánshi saýsaǵy dombyra pernelerin boılap, tómengi saǵaqta uzaq dirildep turyp qalady. Qońyr buralǵan qos ishek te, aqyn qaıǵysyn bóliskendeı muńdy únmen egilip, baıaý kúrsinip, syńsyǵandaı bolady. Aqan úzip-úzip, talyqsyǵan sherli án aıtyp otyr, sharasyz dármensizdik ishin órtep, yzadan býlyǵyp:

Aýlym qonǵan Syrymbet salasyna,
Boldym ǵashyq aq suńqar balasyna-aı,
erkem-aı...
Aýlym qonǵan Syrymbet jel jaǵyna,
Artyq týǵan bala ediń el baǵyna-aı,
erkem-aı, —

dep kelip «Qaryndas-aı, endi esen bol» degende kóz jasy tógilip-tógilip ketedi.

Búgin keshke Aqtoqtynyń uzatylý toıy. «Toıǵa Aqan aǵa kelsin. Aýjarymdy ózi aıtsyn. Tym qurmasa sońǵy ánin alys saparǵa jyly qymtap alyp keteıin. Sol da bolsa, dátke qýat, kóńilge medeý. Qaıǵyly shaǵymda da, qýanyshty kezimde de jebeýshim, demeýshim bolsyn», dep Aqtoqty Qulmaqtan sálem aıtyp jibergen.

Aqtoqty sózin qımasa da, ózi kózinen attandyryp salýǵa dáti barmaı, seń soqqandaı sendelgen aqyn Qulagerine minip, Syrymbetti betke alyp júrip ketken.

Álginde qańtarýly Qulager áldeneni kórgendeı oqyranyp edi, artynsha aǵash ishinen sybdyr estildi. Dombyrasyn qushaqtap yńyldaǵan sherli Aqan qulaq qoıǵan joq. Jótkirinip belgi berip, úsh-tórt jigit qaraǵaı ishinen shyqty. Bular Aqannyń izimen júrip, izdep kelgen Ojymbaı, Sultanmurat, Shákeı, Bátjandar edi. Ánshiniń jeke kúńirengen muńly únin, dombyranyń óksigin estip, aǵash arasynda bógelip, uzaq otyrǵan.

Bular qasyna kep, ymyrttaı túnerip, únsiz jaıǵasqanda da Aqan selt etken joq. Moınyna jaǵyn súıep qushaqtaǵan dombyrasyn aldyna qaıta alyp, álgi ánin baıaý tarta berdi.

Qarańǵy túse bar tulǵasy burynǵydan da irilene kóringen Ojymbaı, qıada qomdanǵan alyp búrkitshe, eki ıyǵyn qozǵap qoıyp sóz bastady:

— Aqan aǵa, — dedi kúmiljip, — sizdi Aqtoqtynyń toıyna shaqyrǵanyn estidik. Jalǵyz baryp qala ma dep, sońyńyzdan erip mazalaǵanymyzdy cóge kórmeńiz.

— Toıǵa barý kádik. Búkil Esmurza áýletiniń soıyl soǵar jigiti jınalyp kelipti, — dep, Shákeı de qosylyp edi, yzaly Aqan betinen alyp tastady.

— Sonda neǵyl deısiń, in túbinde qarap jatar aq tyshqansha omalyp, elge kórinbe deısiń be, álde in aýzynda betin tyrnap jylar sýyrsha alystan zarla demeksiń be. Odan basqa senderdiń qoldaryńnan ne keledi?!

Jigitter únsiz tosylyp, jer shuqydy. Aqan jazyqsyz joldastaryna zekip, bári ashýyn tyrnadan aladynyń kebin kıgenine nazalanyp, endi sabasyna túsip, jumsara sóıledi.

— Ózim de bilmeı otyrmyn ne isterimdi. Attandyryp salyp, artynda syńsyǵan jeńgesindeı qala bergenimshe kórinbegenim de abzal ǵoı.

— Iá, Aqan aǵa, biz áıteýir sońyńyzdan bos salpaqtaǵan qýys qýraı ekenbiz. Átteń ne kerek, — dep basyn kótergen Ojymbaı ókinishpen tisin qaırady, — Aqan aǵa, bizdi de bir tyńdańyz. Siz barmańyz, biz baraıyq, eger qol kóterer bolsa, bir-ekeýin ala ólerimde shák joq. Sálemińizdi biz jetkizeıik. Bas kórsetpegenimiz qorlyq bolar.

— Arandap qalar bolsańdar, senderge de luqsat joq.

— Bizdegi sharýasy qandaı olardyń?! — dep Sultanmurat Aqanǵa qarady. — Jańaǵy ánińizdi erteń sońynan jel jetkizgenshe, toı ústinde ózim jetkizeıin...

* * *

Tań qylań bere elinen attanǵan Aqtoqty áke-sheshesimen de, el jurtymen de qalyńdyq ǵurpymen qoshtasyp, jylap-syqtaǵan joq. Aqan seriniń joldastarymen, Qadısha jeńgesimen ǵana únsiz qushaqtasyp, Jalmuqannyń qara kúımesine ózi kelip otyrdy.

Kúzgi qatqaq jolmen aýlynan uzap, jat elge qaraı bet burǵanda ǵana yrqynan aıyrylyp, kóz jasyn tıa almady. Kúıme jaqtaýyna jaǵyn taıanyp, únsiz egilgen Aqtoqtynyń esinen Aqan aıtqyzǵan aýjar keter emes. Tań aldynda seriden kúder úzip otyrǵanda saý etip kirip kelgen Ojymbaılar, jurtty basa-kókteı tórge ótken de, Aqtoqtyny qorshaı otyryp aýjarǵa qosyla salǵan:

«Ketkeniń be, Aqtoqty, shynyńmenen, jar-jar,
Talaı meıiz berýshi eń tilińmenen, jar-jar,
Alysqan qol bar edi, aıtysqan sert, jar-jar,
Ant etip eń aınymas dinińmenen, jar-jar!» —

degende, antynda tura almaǵan osaldyǵyna, jasyqtyǵyna kúıinse,

«Óz úıinde patshadaı qaryndasym, jar-jar,
Sháhızaǵa basyńdy balaýshy edim, jar-jar,
Kúmis turman, altyn er, boz jorǵamen, jar-jar,
Qyryq aýyldan kóshińdi janaýshy edim, jar-jar!» —

degende, jaz jaılaýda Aqanmen kezdesken jastyq shaǵy, baqytty kúnderi máńgi kelmeske keterin oılaǵanda, serini kútip esikke alańdaǵan bota kózderinen jas sorǵalaǵan.

Jalmuqannyń qımylyn baǵyp, ishterinen tynǵan kúıeý jigitterden jasqanbaı Sultanmurat dombyrasyn óksite tartyp:

— Al, Aqtoqty, Aqan aǵań kelmese de, saǵan arnaǵan ánin jiberdi toıyńa, — dep saǵynysh zarmen, qımas muńmen «Syrymbet» ánin salǵanda, toıdaǵylar da kúrsinip, tebirenip ketti...

Endi myna aq tańdaq dala da, syńsyǵan orman, gýlegen jel de sol ándi salǵandaı Aqtoqty qulaǵynan «Syrymbet» keter emes. Bozamyq tartqan aspanda qalyń qara bult arasynda shýdalanyp kóshken bir aq bult ilesip, qalmaı kele jatyr edi. Aqtoqty soǵan qarap, kózinen jas parlady. Aq bult ishinde Qulagerin jeldirip, alystan oıqastap, «Syrymbetke» salyp Aqan kele jatqandaı. Aq bult túnergen qara bultqa kirip, birde joǵalyp, birde qaıta shyǵady. Án birde alystap, birde tap qulaǵynyń túbinen estiledi. Ásem qońyr úndi Aqan daýsy. Talaı ret qasynda otyryp tyńdaǵan serisiniń sherli úni...

Qylamyqtap alǵashqy qar ushqyndady. Aq bult alystap barady. Álden ýaqytta aspan asty jybyrlap, aq kóbelekter saýlap quıyla berdi. Japalaqtap qar jaýyp ketti. Aq bult bar tileýin Aqtoqtynyń aldyna shashýdaı shashyp, kózden ǵaıyp boldy. Aqan da, Qulager de joq. Aldan jat tirshiliktiń sýyq jeli ǵana esedi. Aqtoqty endi basyn tumshalap ap, kúımeniń buryshyna qısaıǵan. Aqan ánin ishteı aıtyp, kóz jasyn bulap keledi.

At ústinde únsiz jortqan kúıeý jigitterdiń de qulaǵynda Aqan áni. Qansha umytaıyn degenmen, esterinen shyqpaı qaıta-qaıta túse beretin qudireti kúshti «Syrymbet» júrgen saıyn ár kókeıde jattalyp keledi. Qalyńdyq Aqtoqty bolsa, jasaýy «Syrymbet». Esmurza áýleti bir-birinen ajyrata almaı eki asyldy aýlyna birge ákele kele jatyr. Aqtoqty kúımede, «Syrymbet» kóńilde:

«Aýlym qonǵan Syrymbet salasyna

Ǵashyq boldym Aqsuńqar balasyna...

Qaryndas-aı, endi esen bol», —

dep amalsyz án yrqynan shyǵa almaı, ishteı qosylyp salǵan qalyńdyq kóshi bir belden asyp, Sútemgen aýlyna qulaı berdi.

EKİNSHİ BÓLİM

QARATAL QOINYNDA

...Basty ǵoı qaıǵy-qasiret men paqyrdy,
Dúnıeden armanda bop sáýlem ketip»

Aqan seri

1

Kúzdiń qara sýyǵynda keń qara jolǵa talasyp, Qyzyljardan tań sáride shyǵa jarysqan óńkeı súlikteı qos qara arǵymaqty tórt-bes páýeske jolda bir qonyp, mal óristen qaıtar mezgilde Súleımen aýlynyń qyrqasynan qońyraýlatyp saltanatpen túse berdi. Qalyń qaraǵaıdyń baýyryna qaz-qatar salǵan aǵash úılerden mańq-mańq úrip óre shapqan óńkeı uzyn quıryq uıalas qyzyl ıtter aldyńǵy kúımeni tanyp, qaptaldaı shaýyp, arsalańdap keledi. Ár úıden júgire shyqqan qyz-jeleń, bala-shaǵa esik aldynda úıirilip, kenetten qaıtqan jolaýshylardy alystan kútip tur. Eski bóreneleri surlanyp, shóge bastaǵan shatyrly jalpaq úıdiń aldyndaǵy tarbıǵan qalyń butaqty, qabyǵy arshylǵan appaq mama aǵashqa qos at ushyrtyp kep kúrt toqtaǵanda, páýeske ishinen qońyr maýyty keń shapany jelbiregen uzyn boıly bireý tústi. Jańaǵy ıtter japyrlasyp tósine, arqasyna asylyp, erkelep jatyr.

— Óı, qaıtedi, myna mundar! — dep ıtterdi etegimen jasqaǵan eńgezerdeı sary kisi shapanyn sheship, shańyn qaqty da, qaıta kıdi. Iesine jeńsigi basylǵan uıalastar endi jan-jaǵyna shoqıyp birdeme dámetkendeı jolaýshynyń ár qımylyn baǵyp, jutynyp otyr. Jolaýshy tós qaltasynan altyn baýy salaqtaǵan qaqpaly saǵatyn alyp, ózinen alystata qarady.

— Poı-poı, janýarlar-aı, myna júrispen jer shydamaıdy eken-aý, — dep, qaıtadan saldy da, uıyǵan aıaǵyn basa almaı táltirekteı túsken, jasyl barqyt shapandy áıeline «úıge bara ber» degendeı ym qaǵyp, sońynan lekite jetken basqa páýeskelerge qarsy júrdi. Kerege kóz beldeýleri jarqyraǵan shaǵyn qol sandyqty ala túsip, úıge bettegen irkildegen sabadaı semiz áıeldiń sońynan qyzyl ıtter shubyryp barady. Esik aldynda shúpirlegen balalar da áıeldiń shaýjaıynan tartqylap, aıaqtary shalysa úıge talasa-tarmasa kirip ketti.

Bul — osy óńirdegi ataqty kópes, mıllıoner Súleımen. Bir jumadaı Qyzyljarda bolyp, aparǵan buıymdaryn ótkizip, eki kúndeı bazar aralap mol túsimmen oralǵan beti. Sońynan jetken jolaýshylar da osy tóńirektiń kishi-girim saýdagerleri. Onyń ishinde bazarǵa áıeli Jańyldy aparǵan Qoramsa, ol-pul dúnıe alýǵa qala shyqqan Súleımenniń inisi Nurtaza, kishi inisi Ánápıalar. Qoramsa bul joly qudasy Ybyraıdy da erte barǵan. Basynda shashaqty bórki bar, túriktershe kıingen eńkishteý, qaba saqaldy Ybyraı basqalardan keıindep qalyp, kúımeden birge túsken Jańylǵa Súleımen aýlyn qolmen nusqap sóılep tur.

— Sizdiń, birinshi kórýińiz bolsa, bul aýyl basqa aýyldardan bólek. Kórdińiz be — úı salysy, kóshe tártibi bári basqa. Qazir búkil Kókshetaý óńiri, burynǵy han tuqymdarynan góri osy Súlekeńniń turmysynan úırenedi. Úı jıhazdaryna deıin elikteıdi. Bul kisiniń qora-qopsysyna deıin basqaǵa uqsamaıdy. Oǵan erem degenderdiń tańy aıyrylady, sizder ǵana bolmasańyzdar, — dep Ybyraı Jańyl qudaǵıyna kúle qarady.

— Oı, bizge bundaı turmysqa jetý qaıda, — dep, áli pálendeı eshteme kóre qoımasa da, Súleımenniń baılyǵyn syrttaı estıtin Jańyl, jan-jaǵyna tamsana qarap tur. — Táýbá, táýbá, mundaı turmysqa da jetermiz, balalar aman bolsyn!

Jańyl ishke kirgende úı jasaýyna tipti qaıran qaldy. Bir-birin qýalaı salǵan edeni, tóbesi, áınek kásekterine deıin túrli boıaýmen syrlanǵan bólmelerdiń ishi dúnıege tunyp tur. Qabyrǵalardan kóz súrinedi. Túrli-túrli qaly, masaty kilemder shashaǵymen jer syzyp, qulpyryp, aspaly sham jaryǵynda neshe qubylady. Úlbiregen aq torǵyn shymyldyqtardyń tolqyndaǵan jelbirekteri sýda júzgen aqqý tósindeı. Ár perdesine saqınalandyra ustaǵan altyn bilezikter shymyldyq qasyna júrgizgen sary oqalarmen jarasyp, jalt-jult etedi. Úı ishindegi aǵash buıymdar da ózgeshe. Óńkeı sıraqtary burama, qyzyl stoldar qala tártibimen jınalǵan. Qoramsamen neshe baryp júrip, ataqty qazaq, tatar kópesteriniń úıin syrtynan ǵana tamashalap, ishine áli kirip kórmegen Jańyl Súleımenniń myna úıin solardyń úlgisimen bezendirilgen-aý dep shamalady.

Bólme ishi qulaq kúıdirgendeı qyz-qyz qaınaıdy. Kúz túser-túspeste kent tártibimen salǵan peshterge aq qaıyńdy qalap, qashan jaz shyqqansha úzbeı jaǵatyn úı ishi syrttaǵy qara sýyqta jelden tońyp kelgen adamǵa uıadaı. Qonaqtar kire bergende qazandyq jaq bólmeden ystyq tamaqtyń muryn jarǵan ıisi shyqqan. Jolaýshylar jyly sýmen beti-qoldaryn jýyp, tórge tóselgen bóstekterge otyrar-otyrmasta-aq aldaryna shaı keldi. Aýyz jaqtan yzyńdap án salyp jetken úlken sary samaýyrmen birge jalǵannyń jartysyndaı keń stolǵa eki-úsh qara taba keldi. Uzyn lóket pyshaqty alyp, Súleımenniń ózi aýzyn búrgen tegenedeı-tegenedeı bálishtiń qaqpaǵyn ashqanda qus etinen jasalǵan tańdaı sýyrar dámdi taǵamnyń býy burq ete qaldy.

— Al, qoı soıylyp, piskenshe ne zaman, ázirshe boı jylyta turaıyq, — dep qonaqtardyń aldyna sary qasyqtardy tastap, kárlen shynyaıaqtarǵa quıylǵan qoıý shaıdy Súleımen ózi jyljyta berdi.

Qaq-soqta jumysy bolmaıtyn, topqa túskende sırek sóıleıtin sózge sarań Qoramsa, jurt dýyldasyp otyrǵanda, sháıdi uzaq iship, tership, arqasyna jamylǵan shapanyn qymtaı túsip, kópten kókeıinde júrgen oıyn oılaýmen boldy.

Ieginde bir ýys qoıý sary shoqsha saqaly bar, kózi kókshil, eńgezerdeı, jaýyryndy Súleımen qazaqsha, tatarsha maqal-máteldi aralastyra esip otyr. Qoramsa men Jańyldan basqa osy úı ishindegiler óńkeı atalas týystar. Súleımen, Nurtaza, Ánapıa — úsh aǵaıyndy — Kemel balalary. Ybyraı bolsa, Aqan qyzyn alǵan Shomat qojanyń balasy. Bátımaǵa Aqan uryn barǵanda aýyldan jyraq kıiz úı tigip, qarsy alatyn osy Ybyraı. Bilimdar, oqymysty adam: panıslamıs, túrkolog. Bilimine tili saı — sheshenniń shesheni. Bátıma qaıtys bolǵan soń, eseıgenshe mende bolsyn, oqytamyn dep, jıenderi — Rahıa men Ybandy óz qolyna surap alǵan. Shomat qojanyń ákesi Boqan men Kemel áriden qosylatyn týys. Olardyń arǵy atalary Qazannan kóship kelipti deıtin de sóz bar. Dese degendeı, Nurtaza men Ybyraı bolmasa, qalǵan tuqymdary Súleımen taqylettes óńkeı aq sary, kók kózdi, qýshyq shekeli. Úı ustaý, júris-turystary, saýda-sattyqqa beıimdilikteri de tatar baılaryna uqsaıdy. Al, túp tórkini — qoja.

Shetinen men ataıyn — sen tur. Shomat qoja bolys bolsa, Boqan balalary Balapaı, Qalaq ta — iri shonjarlar. Kemel balasy Nurtaza da bolys, naǵyz qısyq, qyńyr shonjar. Bulardyń ishindegi eń jýasy — Ánapıa.

Aqan Aqtoqtysynan aırylǵaly bir jyldaı súzek aýrýyna shaldyqqan naýqas adamdaı, káriptikke túsip úıden shyqpaı jatyp alǵan. Bıyldar ǵana bas kóterip, el aralap, burynǵy jeligine, bozbalalyq qalpyna qaıta túskendeı. Sońyna on-on bes jigitin ertip alyp, kúnde aýyl aralap, án salyp, saýyq quratyndy shyǵardy. Aqtoqtydan aýzy kúıgen Qoramsa, balasyn birdemege soq bolar ma eken dep, ishteı kúızelip, aıaǵyna buǵaý salýdy oılady. Sonyń esebin keıin tapqan sıaqty. Qyzyljarǵa saýdamen barǵan saıyn, jolda osy Súleımenniń úıine bir qonbaı ketpeıtin. Eski qurdasynyń úıinen sońǵy attanar joly eki beti tatardyń sary toqashyndaı ýyljyǵan jas qyzyn kórip júregi búlk etken. Eger Súleımenmen jurt jańǵyrtyp quda tússe, odan artyq tilek bar ma. Mal qýmaı, án-kúı, saýyq-saıran qýyp jeligip júrgen Aqannyń aıaǵy shiderlenip, sharýaǵa betburar ma edi. Súleımenmen tize qosyp birikse, Qoramsanyń da saýdasy túzelgen ústine túzelip, Qyzyljardy bılep otyrǵan Qaraǵaıdaı bolar edi. Keshe teri, maı zavody bar iri kópes qozǵan Qaraǵaı Súleımenmen ǵana saýdalasyp, Qoramsany kózine de ilmegen. Baı baıǵa, baı qudaıǵa jetem degendeı, bir kezde tatar kópesi Ǵabardyń dúkenshisi bolyp, óziniń pysyqtyǵymen aldyna mal salyp, basyna úı tigip, saýdasynyń arqasynda baıyp alǵan Qoramsa, endi osy Súleımenniń dárejesine bir jetip alýdy da ishteı oılaıdy. Sonyń sáti túsken sıaqty.

Anada bir joly jylqydan óńsheń aq boz attardy ustap minip serikterin qasyna ertip el aqtaýǵa ketip bara jatqan Aqanyn úıge shaqyryp, Jańyl ekeýi ortaǵa alǵan.

— Aqanjan, myna shesheń ekeýmiz saǵan bir shúıkebas taýyp qoıdyq, jaqynda quda túspekpiz, — degen.

Aqan shoshyna qarap:

— Bir ret degenderińe kónip em, endi qalyń berip qyz alarym joq, meni áli de bala dep júrmisińder, — dep shyǵa bergen.

— Tura tur... Aqan, jasyń bolsa jer ortasyna keldi. Ol qyz bireýdiń álpeshtegen ortań qoldaı búldirshini. Áli bere me ol, bermeı me, — dep Qoramsa qyzdyń bedelin kótere túsken.

— Ol kim edi sonshama qalyńǵa qyz bermeıtin. Qaı qazaq ol — qyzynyń kóz jasyn saýmaldaı sanap júrgen?

— Estiseń óziń de mazamyzdy alar eń. Súleımenniń qyzy, ataqty Súleımenniń.

— Qaı Súleımen?

— Neshe Súleımen bar edi. Kemeldiń Súleımeni de.

— Á, Súleımenniń kók kózi deseıshi, — dep, Aqan qarqyldap kúlip, shyǵyp ketken.

— Apyraı, Aqanjannyń jer betinde bilmeıtin qyzy bolsashy...

— Ata balaǵa synshy, men bilsem Aqan onsha ket ári emes, qulaǵyna quıa ber, qaıda barar deısiń. Baıaǵyda da erin baýyryna alyp týlap-týlap aqyry kóngen, — dep Qoramsa Jańylǵa eskertken edi.

Osy joly, ıe de bolsa Súleımenmen quda túsý — oılary. Ol úshin Ybyraıdy da ádeıi ertti. «Súleımenniń Gúlshahrasy - qaryndasyń Bátımanyń jaqyn sińlisi. Erteń ana balalarǵa da qolaıly. Esh sólekettigi joq. Osyǵan kómektese kór» degen sóz Ybyraıdyń da kókeıine qonyp, kelisken: «Óziniń qaryndasyn alǵan Aqan serideı el ardageriniń týystyqtan jatsynyp, jyraq ketpeýine jaqsy». Ybyraı kelisimin berisimen, kóp uzamaı Súleımenderdi de alystan oraǵytyp qulaq qaǵys qylǵan. Jurt arasynda ýly tilimen Kemel balalaryn da Aqan ajýalaǵaly Súleımen Qoramsamen de toń teristeý júretin. Osy joly qaıtadan jibigen sıaqty. Biraq Aqan jóninen bir aýyz sóz aıtpady. Ózin eshteme estimegen, bilmegen adamdaı ustap, ásheıin quda myń jyldyqtyń kebimen ǵana júrgen sıaqtanady. Degenmen eki jaqta áńgime ústinde kózderimen arbasyp, qudalyq jaıyndaǵy sózdiń bastalýyn úreılene kútkendeı.

Qyzyljar shárinde birine-biri qonaǵasy berip, Súleımenniń áıeli Naýsharbanmen tez til tabysyp ketken Jańyl, shaı ishilip bolysymen erlerdiń suqbatyna aralaspaı, tamaq pisirilip jatqan qazandyq bólmege ketken. Bolashaq kelini — Gúlshahrany kórgenshe tyqyrshyǵan ol, qudaǵıymen qatar otyryp alyp, uzaq áńgimege kóshken.

Jańyl — osy óńirdegi aty shýly áıelderdiń biri. Qoramsa alys-beris, syı-qurmetke sarańdaý bolsa, bul qonaǵasyna qoly ashyq, jaqyn-juraǵattaryn eriniń tóńiregine toptap ustaı biletin, tabıǵatynda bireýge zekip kórmegen, ne aıtsa da kókeıine qondyra, zerdesine quıa aıtatyn aqyldy, kópshil báıbishe. Oıyn-toı, yrdý-dyrdýǵa jany qas Qoramsa shaqyrǵan jerdiń ózine kóbinese syltaý taýyp barmaı qalsa, Jańyl ondaı jerden tartynbaıdy. Barǵan jerin óziniń oıly sózderimen, ulaǵatty qalpymen baýrap, erkin bılep alady. El arasyndaǵy ósek sózdi qalamaı, únemi tárbıeli sózge burylyp, sypsyqaı, jyrtaqaı áıelderdi qas-qabaǵymen úıirip otyratyn sabyrly, nurly júzdi Jańyldyń tula boıynan shýaqty kúnniń lebi eskendeı. Buryn úlken toılarda ǵana syrttaı kórip, alystan ıek qaǵysyp amandasatyn tákappar, menmen Naýsharban da qoıan-qoltyq aralasa kele Jańyldyń aldynda óz boıyn qorash sanap, óz oıyn olaq kórip, qalaı tómenshik tarta bergenin ańǵaryp, endi onysyna ishteı namystanǵandaı boıyn jıyp ala qoıdy. Osy joly qudalyq nıetimen qara joldan ádeıi burylǵanyn erinen estigen Naýsharban uzaq sózden soń salbyraǵan ıinin kóterip, tike syr tartpaqqa kóshti.

— Sizdiń ana eki ulyńyz ákesine tartqan sharýaqor, degen úı ustaıtyn azamat bop keledi dep estımiz. Aqanyńyz kimge tartyp jeńiltekteý boldy eken, ana kishisin áli aýyzǵa almaımyn, jas qoı, — dep sóz arasynda janyna tıe sóıledi.

— Iá, balalarymnyń kóbi jıylyp bir tóbe bolsa, Aqanjan ózi bir tóbe ǵoı, — dep Jańyl qyryn jaýap berip, aqyryn mıyǵynan kúldi. — Qoldaǵy bes saýsaq ta birdeı emes, bir anadan ala da, qula da týa bermeı me. Sharýaǵa qyby joǵy ras. Biraq, boıyna alla taǵala eren óner quıǵan erekshe bala ǵoı. Aıbergenim de aǵasyna tarta ma degen úmittemin.

— Qudaǵı, ózińizben jaqyn syrlasyp, az kúnde abysyn-ajyndaı bop ketken soń aıtamyn, kóńilińizge kelmesin, Aqan án shyǵarady eken, onysy jaqsy delik, bireýdiń atastyrylǵan qyzyna, eldiń aldy bop júrgen aqsaqaldaryna aýyz salatyny-aq jaraspaıdy. Minezi sizge tartpaǵan-aý.

— Kim bilsin, Qoramsanyń áıeli bolmaı, Aqandaı jigit bolsam, men de súıter me edim, — dep Jańyl qasyn kere ezý tartty, — Bireýdiń atastyrylǵan qyzyna qarasa, ózine laıyq teń izdeıtin shyǵar. Al, eldiń aldy degende, bul kúnde eldiń aldy kim, arty kim onyń narqyn altyny kóp sheshpeıdi, aqyly kóp sheshse kerek. Altyny kópti kórsek te, aqyly kópti kórýge áli qyraǵylyǵymyz jetpeı júrgen joq pa. Zerdeli Aqanjan sony baǵdarlaıtyn bolar.

Naýsharban óz-ózinen saqyldap kúldi:

— Qudaǵı-aı, áıteýir, qanyna tartpaǵannyń qary synsyn deýshi me edi, ásheıinde perishtedeı ádil, balańyzǵa kelgende siz de týra joldan taıady ekensiz. Tipti qus qondyratyn túrińiz joq. Ánshi-kúıshi degenderińizge qudaıtaǵala óner bergenmen aqyl bere bermeıdi ǵoı. Ákesiniń bar malyn qıdý-sýdı ǵyp, kóringenniń astyna, kez kelgenniń ústine degendeı, shashyp-tógip júrgen balany áńgi dermin, birakesti deı almadym.

«Sonshama nesine taýsylyp otyrsyń, óziń ondaı ul taba almaǵan soń aýzyńa kelgenin ottaı beredi ekensiń» dep shaptyǵa túsetin aýyl arasyndaǵy qatyndardyń tyǵyryqqa tireler tusy kelip-aq qalǵandaı. Biraq, kúıeýi sıaqty esip sóıleıtin aldyń-duldyń áıelmen sóz jarystyrýdy Jańyl boıyna shaq kórmedi. Jýas otyryp qana jýadaı ashshy mysqyl aıtty.

— Ákesiniń malyn shashsa odan rızyq kemimes, bári bala úshin jınaǵan dúnıe emes pe. Esi kire toqtar, birneshe balanyń anasy bolǵan biz de áli eske jaryp júrgenimiz shamaly. Adam balasy qartaıǵan shaǵynda keıingige qashanda mineı, sheneı qaraıtyn pendeshilik ádeti emes pe. Áıtpese, eldiń eń aqyldy qyzdary Aqanjanǵa degende quty túsip turady. «El maqtaǵan jigitti qyz jaqtaıdy» deýshi me edi. Sylqyldaǵan qyz kúnimiz bolsa, ondaı jigitti biz de qutqarmas ek-aý, — dep qaljyń, kúlkimen esik jaqtan kóringen qyzǵa qarady.

Boıy Naýsharbannan da qalyń qyraq aıaq-qoly balǵadaı, shashy sap-sary, kózi tuzdaı qyzdy «Gúlshahra osy bolarsyń-aý» dep shamalady. Keýdesindegi bıik qos anaryn erkin jibergen, dene bitimi jalpaq, qaıqy tós, qaıqy erindeý qyz. Alshańdaı basyp, aýyl úıdiń kelimdi-ketimdi kempirlerin mensinbeıtin menmen minezine salyp, ústindegi sýyq kıimin jula sheship tastap, qazandyq erneýinen birdeme izdep júr. Eńkeıgen saıyn teńkıgen — úlken bos bóksesi bulǵaq qaǵady.

— Gúlim, myna apańa sálem bermeısiń be, — dedi Naýsharban qyzyn erkeletip.

Úlken kók kózin jalt etip burǵan Gúlshahra, bir sát tike qarap:

— Esenbisiz, — deı saldy.

— Amansyń ba, qaraǵym, — dep Jańyl da, bir kórgende-aq bolashaq kelinnen denesi muzdap qoıa berdi.

— Bul apań bizdiń qudaǵıymyz, ózderin ánin aıtatyn Aqannyń sheshesi degende, — degende:

— Á-á, — dep qaıta burylǵan Gúlshahra jasandy bıazylyqqa basty, — Amansyz ba, apa, Aqyn aǵaıdyń anasysyz ba?

Gúlshahra ezý tartyp, iri appaq tisterin kórsetip kúlgenmen, kógildir muzdaı kózi sýyq qalpynda qaldy. Sýyqqa tońyp kógergen betteı dolyrǵan júzinde kúlki taby joq. Jańyldyń esine Aqan aıtatyn «Qyz sıpaty» degen óleńiniń bir aýzy tústi:

«Altynshy bir qyz keler tolyq sary,
Boıyna teń kelmeıdi jannyń bári.
Laıyqty ózine teń tappaǵan soń,
Ketpeıdi kókirekten qaıǵy-zary...»

— Qoı, ana jaqqa baraıyn, shalym izdep jatqan shyǵar, — dep Jańyl jip-jińishke oqa júrgizgen kımesheginiń jaǵyn túzep, tór jaqqa bettedi.

Ol ketisimen Gúlshahra semiz qunajyndaı yrǵalyp kelip, sheshesin bas saldy:

— Apa, ana kisi shynymen Aqannyń sheshesi me?

— Iá, qımaı turmysyn.

— Nege? Óńi Aqannan aýmaıdy eken, jasynda qandaı sulý boldy eken.

— Aqandy kórip pe ediń?

— Kórmegende she. Ana jyly Aqtoqtymen áýeı bolmaı turyp, bir toıda kórgemin. Qasyna da otyrǵanmyn, — dep Gúlshahra shubyrta jóneldi. — Qyzdar qyrylysyp, ólip qala jazdaǵan. Aqan qarasyn ba. Eshqaısysyn da mensinbeı, jınalǵan qyzdardy sıpattap óleń aıtqan. Men qasyna uzaq otyrǵanmyn.

— Ózi jurt maqtaǵandaı jaqsy jigit pe, álde jurt ánsheıin ánshiligin ǵana maqtaı ma?

— Túh, apa, sen áli kórgen joqsyń ba?

— Bátımany alǵan kezinde kórgenim bar. Kúıeý bala bolǵan soń onsha kóz toqtatqan joqpyn.

— Ondaı jigit bul ólkede joq qoı, apa. Tur, symbat, án aıtqandaǵy daýsy, sóılegen sózi eshkimge uqsamaıdy. Aqtoqtynyń baǵy ashylatyn edi ǵoı.

— Eh, ol Sútemgenniń balasynan ne qorlyq kóripti?!

— Qorlyq kórmegenmen Aqannyń orny bólek qoı.

— Solaı edi de. Endeshe myna Qoramsa men Jańyldyń nege kelgenin bildiń be?

Gúlshahra áldebir alystaǵy úmit shyraǵy jylt etip janǵandaı kózi jypylyq atty:

— Qaıdan bileıin?!

— Qudalyqqa túse kelipti, — dedi Naýsharban tótesinen.

— Kimge, qaı balasyna, — dep úreılengendeı kókshil kózin keń ashyp, sheshesine senimsiz qaraǵan Gúlshahranyń beti ottaı kúıip, qyzaryp ketti.

— Kimge bolýshy edi, Aqan serige... Nemene úlkensinip tursyń ba?

Kózi jasaýrap, kómeıine birdeme tirelgendeı jutyna almaı tyǵylyp qalǵan Gúlshahra sheshesine kóziniń jasyn kórsetpeı, qushaqtap aldy:

— Ol ne degeniń, apa, Aqandy kim úlkensinýshi edi. Biraq ras pa, ras pa osy aıtqanyń, — dep qýanyshtan yqylyq atty.

— Rasy ras-aý. Biraq ana ákeń kelisse jaraıdy áli.

Jańa tapqan asyl tasty júzikti saýsaǵyna kıe bergende bireý tartyp alǵandaı, Gúlshahra túsi buzylyp, basyn kóterip aldy.

— Kelispegende meni sıyrdaı ǵyp úıde ustap otyraıyn dep pe edi, — daýsy ashýly shyqty.

— Túmenniń bir baıyna berem dep júrgen.

— Eger Aqanǵa bermeı kórsin osydan, týra asylyp óleıin, — degende ıegi dirildep ketti.

Kóń etiktige bermeı, kók etikti kezdespeı úıde kóp otyryp qalǵan qyzyna Naýsharban aıanyshpen qarady:

— Oınap aıtam, qyzym. Eger qalasań Aqanǵa bergizemin, ákeń búgin kónbese, erteń kóngizemin. Búgin, endi asatpaı jatyp quldyq dep, aıtar-aıtpasta qolq ete qalmaıdy ǵoı, árıne. Op-ońaı kelisip, baǵańdy túsirmes.

— Baǵa-saǵa degen ne ol. Oıpyrmaı, osy mal bazarlaǵandaı shirenip, sondaı qýlyqtyń ne keregi bar, — degende, Gúlshahranyń júzi bir qýaryp, bir qyzardy.

Bul kezde úlken úıde qudalyq jaıy aıtylyp jatqan. Ybyraı uzaq sóılep, kesteli sózben oraǵytyp otyryp Qoramsanyń quda túsý nıetin aıtqanda Súleımen basyn salbyratyp, qyzyn jat jurtqa qımaıtyn áke qalpymen dóń murnyn sıpalap oılanyp qaldy.

Qońqaq bitken dóń murny bolmasa, túsi Súleımennen góri Ybyraıǵa kóbirek uqsaıtyn kómirdeı qara qaba saqaldy, kóziniń qarasynan aǵy kóp alakóz, jaýyryny kúdireıgen, keýdesi shalqaq Nurtaza tisin shuqyp otyryp, jırenishpen myrs etti.

— Aqan seriń basynda táýir jigit edi. Eseıe kele seri bolmaı peri bop barady ǵoı. Ana jylǵy ózi soqqan Birshegindeı eldi alataıdaı búldirip boldy. Bir qaryndasymyzdy óltirip edi, endi ekinshisine aýyz saldy ma.

— Qoı, olaı deme, Bátıma ajalynan óldi, ajalǵa kim arasha turýshy edi? — dep Ybyraı Nurtaza sózin unatpaı qaldy.

— Áı, qaıdam, ortamyzda jaıqalǵan gúlimizdi tamyrymen julyp alyp, erteń, kóringenge kóz salatyn kórseqyzar áýmeser, obalyna qalmasa!

Qoramsa ishinen tynyp, búkjıip, únsiz otyr.

— Nurtaza qaraǵym, — dedi Jańyl, Aqan serige tıgizgen dóreki sózine shydaı almaı, — erkek otyryp áıel sóılegennen bez deýshi edi, degenmen reti kelgende, balasy jaıynda qolaısyz sóz aıtylsa anasynyń da sózden sybaǵasy bar shyǵar, qulynyna ara túser bıe qurly, balapanyna arashashy taýyq qurly joqpyz ba. Seni el basqarǵan, kósh bastaǵan erim bar dep júr eliń. Ataly sóz aıtyp, aǵanyń bıligin aıtatyn jasqa keldiń. Óz elińniń asyl azamatyn kemitip, asylyńdy shetten izdeısiń. «Bolar eldiń balasy birin-biri batyrym, bolmas eldiń balasy birin — biri qatynym» deıdiniń keri osy emes pe. Qaryndasyńdy qımasań, úıge kirgen jylanǵa da aq quıyp shyǵarmaýshy ma edi, jyly sózben attandyrsań bireý bermesińdi tartyp áketýge kelgen joq qoı. Aqan eser bolsa, jaman qap teserler de bar shyǵar - sony sarapqa salyp qaıtemiz.

Qoramsa bezergen qalpy, áli únsiz túnerip otyr. Áıeliniń sózin quptaǵanyn da, jaratpaǵanyn da bildirmeıdi. Sóz esesin jiberýdi ózine ar kóretin, onyń ústine áıel zatynan tuńǵysh ret mynadaı eseli sóz estigen Nurtaza tisin tereńirek shuqı túsip:

— Báse, báse, Aqan seri kimge tartqan desem, jatqan jatyryn jańa kórdim ǵoı, attylyǵa jol, jaıaýlyǵa sóz bermeıtin aýyzdyqsyz alyp-qashpa qaıdan jaratyldy desem, jańa uqtym ǵoı, — dep yzaly kúldi.

Jańyl taǵy da esesin jibermedi.

— Jaman qulyn aıǵyrynda enesimen oınaıdy, meniń jatyryma jetken kóziń kóz-aq eken, shyraǵym!

Sóz aıaǵy qoıýlanyp bara jatqan soń, Ybyraı kıip ketti:

— Oıpyr-oı, quda men qudaǵı qalaı sharpysady, kópten kezdese almaı júr eken ǵoı. Kezeńge shyqqan qos júırikteı siltisedi ǵoı, batyr-aý, — dep jýyp-shaıǵan boldy.

Eshkim buǵan sóz qosqan joq. Ac ústinde de eki jaq únsiz arbasty.

Súleımen de basyn kótermeı otyryp:

— Qoreke, asyǵatyn ne bar, jata-jastana oılanyp-tolǵanyp kórermiz. Qyz uzatý ońaı másele emes, — degennen basqa Súleımen eshteme demedi.

— Jata-jastana degenge Aqan kónse jaraıdy. Tym uzatyp jiberýge júregim daýalamaıdy, — dep, tuspaldy sózden kóri týra sózdi unatatyn Qoramsa da qaıtyp qolqalamady...

Jambasqa jaıly mamyq tósekke kómile túsip jatsa da bul túni qonaqtar da, úı ıeleri de ystyq úı tynshý bolǵandaı, aýnaqshyp-dóńbekship uıyqtaı almady. Ásirese Gúlshahra uzaq tańdy kózimen atyrdy. Jastyqqa basy tıisimen qor ete qalǵan Nurtaza ǵana.

Ásheıinde az uıyqtaıtyn sergek, qus uıqy Qoramsa men Súleımen tań ata tysqa bir mezgilde shyqty. Jeńil tráshpanǵa at jektirip, sharýasyna júrgeli turǵan Súleımen Qoramsanyń shyǵatynyn bilgendeı kútken. «Qudalyqqa qarsy emes ekenimdi ázirshe emeýrinmen bildirip, kúderin úzbeıin» degen oımen, qudasyn tez kıindirip, birge ala ketti:

— Talaı kelip kóre almaı júr edińiz, búgin sáti túsken eken, júrińiz, baılyq kózin kórseteıin.

Aýlynan eki shaqyrymdaı jerdegi qalyń qaraǵaıdy aınala bergende kún shyqqan. Qoramsa óz kózine ózi senbeı tańyrqap keledi. Kishigirim bir kóldiń aýmaǵyndaı qalyń qaraǵaı baýyrynda tizilgen júz qaraly úı Qyzyljardyń oı qalasy sıaqty. Jataǵan jer úıler tegi shymnan qalanǵan bolsa kerek, terezeleri jermen-jeksen, tabaldyryq astynan basyn jartylaı shyǵaryp syǵalaǵan mysyqtyń jańa kózin asha bastaǵan qyzyl-shaqa balalaryndaı jyrtıyp áreń kórinedi. Syrtyn maı balshyqpen sylaǵan qarasha úıler kúzgi jaýynnan zárezap bolǵandaı qunysyp, myqshıǵan kópeı kúshikter sıaqty. Aýyl shetinde uzyndyǵy at shaptyrym, qyzyl shatyrly úıdi kórgende, aty shýly sıyr qorasy osy eken ǵoı dedi Qoramsa. Sol qoranyń aldynan tabyn-tabyn bop shyqqan mal da óriske qaraı uzaı berdi. Súleımen qudasyn ádeıi osynda ákeldi. Sıyr, ógiz, torpaqtar qora aldyndaǵy keń alańda kúzge deıin jatady da, qys túse qoraǵa kiredi eken. Qora ishi adam aıtqysyz. Bólek-bólek qoıannyń jymyndaı ǵyp, sý aǵarymen salǵan asty taqtaıly mal qora tap-tuınaqtaı. Sıyr saýyp, shelek-shelek sút kótergen kelinshekter ıilip sálem berip, anadaıdan-aq jol kespeı kútip turǵan. Súleımen olardyń sálemine jaýap qatqan joq.

Mal qoradan arman taǵy bir aǵash úı tur eken. Jaqyndaı bergende gúrs-gúrs soǵylǵan únnen qulaq tunady. Qoramsa úıge bas suqqanda bir-aq túsindi: qaz-qatar tizilgen óńsheń boıjetken qara domalaq qyzdar bilekterin túrinip alyp, pispe pisip jatyr.

— Búgingi maı — sońǵy bóshkeniń sybaǵasy. Erteń kireshiler Shelábige tartady, — dedi Súleımen.

Ol úıden ári eki júz qadamdaı jerge bıik ashalar turǵyzyp shatyrmen japqan. Jıeginde sý aǵar. Shatyr asty deste-deste qalanǵan jylqynyń, qara maldyń, qoı-eshkiniń terileri, taı-taı ǵyp býǵan úıdeı-úıdeı jún-jurqa.

— Bular Qyzyljarǵa ótkizgennen qalǵan jún, teriler, — dedi Súleımen. Sonaý qara shym úılerdegi jataqtardyń teri ıleýshi, mal baǵýshy, sıyr saýyp, pispe pisýshi, el aqtap teri jınaýshy, kúz shóp shabýshy, otyn tasýshy, mal jaılaýshy malaılar ekenin Qoramsa sonda túsindi. Qansymasyn dep erneýine deıin shúpildete sý quıǵan kisi boıyndaı tórt shendi aǵash bóshkeler. Jańaǵy shatyr astynda, shet jaǵynda, adam aıtqysyz mal súıegi úıýli jatyr.

— Muny nege jınaǵansyńdar, — dedi Qoramsa súıek jaıyn topshylasa da anyqtaı túseıin degendeı.

— Qoreke, jalqaý qazaǵym toqpaq jiliktiń kemiginen basqa súıekti dalaǵa shashyp, qyrýar dúnıeni ysyrap etip júrgen joq pa. Bul — Ombynyń sabyn bylǵaıtyn zavodyna maı bop ketetin saýdyraǵan tegin súıek, syldyraǵan qalta-qalta sólkebaı.

— Iá, ıá, aıtqandaı solaı eken ǵoı. Baıaǵyda bir jut jyly el osy súıek maıyń qara kójege qatyq etip, jan saqtaǵan.

Budan ári qalyń qaraǵaıdyń baýyryna suǵyndyra aǵashtan qıyp salǵan kósh qulash úıdiń jarmysy tur. Ortasyn shym-shytyryq bóle bergen. Úıdiń tabanyn Qyzyljar, Omby kópesteriniń úıindeı taspen kóterip órgen.

— Úı qalaýshylar qazir shóp tasýda júr. Ana maıany kórdińiz be? — dedi Súleımen oń qoldaǵy aǵash arasyn kórsetip. Baǵanaǵy qyzyl qaıyńnyń ishine úıgen eki maıa shóp ulanǵaıyr. Mańynda qos-qostan atan túıedeı bıik ógizderdi jekken kóp kók arbalylar, aıyr, bastyryq, arqandaryn salyp, shóp tartýǵa júrmek bop jatyr, — Bıyl bul úıdi bitire almaıyn dep turmyn. Amandyq bolsa, kóktem shyǵa qaýyrt qolǵa alyp jibersek, bir-eki aıda daıyn bolǵaly tur. Ombydan ákelgen máskúrlerim bar edi, olar da kóktemge kelmek bop ýádelesip ketti. Al bul ne úı deısiz ǵoı. Júrińiz, endi ishin aralasaıyq, — dep esikterge qaldyrǵan ashyq oryndardan kirip, alǵa bastady.

— Mynaý — maı aıyratyn bólme. Pispe maıyn qansha sorǵytqanmen bazarda arzanǵa ketedi. Qalanyń qý saýdagerlerine berseń, siresip sý tegin alady. Úsh bóshke aq maıyń bir bóshke shyrtyldaqtyń qunyna turmaıdy. Qystaı saýylatyn tórt júz sıyrdyń, jyl boıy soıylyp jatatyn qoıdyń ish maıyn aıyrmasan qaıda saqtaısyń. Myna bir bólme teri tuzdap, ıleıtin, keptiretin jer... Beri júrińiz. Al myna bólmeniń syry bólek. Myna pesh oryndaryn kórdińiz be, munda taı qazandar turady. Omby, Qyzyljarda orys-tatarlardyń qysta kıetin uıyq sıaqty kıiz baıpaqtaryn kórgenińiz bar ma? Ony pıma deıdi eken. Qazaq balasy áli kıip kórmegen zat. Bul — sol pıma basatyn oryn. Jarty jyldaı Qyzyljardyń bir-eki tataryn ustasam, kıiz basyp úırengen jigitterimiz, qalypqa salyp ózderi-aq erteń máskúrlenip alady. Sonda bul ǵumyr boıy paıdany shash-etekten keltiretin kónermeıtin kásip bolmaq. Qaraǵaıdaı jyly pımaǵa dánigip alsa, el qazaqtaryna munyń bireýin bir qoıǵa bermeısiń. Shyǵyny da az — qudaıǵa shúkir qazaq jerinde júnnen kóp neme joq... Beri júrińiz. Endi myna bólme — dúken. Munda tatar málishshileri ákelip buldap satatyn aına-taraq, qasyq, ojaý sıaqty kór-jer, kerek-jaraqtar, matalar turady. Esińizde me — ana jyldary qatarymen eki-úsh jylda Fahrýddın deıtin tatar málishshisi kúzde kelip, eki jáshik aına-taraqqa eki-úsh maıa jún jınap áketkeni. Ne degen tegin baılyq deseńizshi. El baılyǵyn syrtqa tókkenshe, ózimiz paıdalansaq bolmaı ma. El jaryqtyq tegenedeı maı quıryq, batpan quıryq, japan túzde tep-tegin jatqan quıryq emes pe, tek, borsyqtaı sora bil, — dep Súleımen búgin quty túsip, baılyq kóziniń biraz qupıasyn aqtardy, — Al myna eń shetki peshsiz bólme — un qoımasy. Qar túsisimen Ombydan, Qyzyljardan qys boıy kire tartyp, un jınaıtyn kásibim bar. Erteń — jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵy — uzyn sary kelgende, unnyń bir puly — bir jylqy, bir qadaǵy — bir qoı.

Qoramsa buryn syrttaı estise de, endi Súleımenniń paıda tabar shym-shytyryq joldaryn óz kózimen kórip, qulaǵymen estigende shyn tańyrqady:

— E-e, bizdiń saýdamyz ásheıin balanyń oıynshyǵy eken ǵoı. Apyrmaı, osynyń bárine jete beretin ne degen mı!

— Otaǵasy-aý, aqsha kózdiń qurty emes pe. Bir qunyqsa bul jaryqtyqtyń qat-qabat joldaryn adam balasy kózsiz-aq kókiregimen sıpalap tabatyn kórinedi ǵoı.

Súleımenniń kóp saýdagerler arasynda sháharde turmaı, shashylyp jatqan tegin baılyqtyń ortasynda — qalyń eldiń ishinde turatyn sebebin Qoramsa jańa uqqandaı.

— Sizdiń jasyńyz birazǵa kep qaldy ǵoı, Qoreke. Sizdi qajytatyn sharýa ǵoı bul. Ana Aqan seri balańyz aqyldy, alǵyr jigit dep estımin. Paıdasyz án salyp, saýyq qýǵansha, myna zamanǵa qaraı bar aqylyn saýdaǵa salsa, lezde ıgerip-aq keter edi. Meniń qasymda birer jyl bolsa, aldyna jan salmaıtyn, mıllıondy ýystap shashatyn, degen kópestiń ózi bolar edi. Ózi oryssha, tatarshaǵa da jetik deıdi ǵoı. Shirkin, tilinen de, qolynan da keletin ondaı jigitter, orys, tatar saýdagerleriniń bórkin teris aınaldyrar edi, — dep arbaǵa otyrǵan soń, Súleımen bolashaq kúıeýine, «bolar edi, turar edi» edilep, kóp úmit artyp, aýylǵa qaıta buryldy.

Jolda túndegi áńgimeni qysqa ǵana qaıyryp:

— Qoreke, ana Nurtazanyń minezi doǵal, tentekteý ǵoı. Jeńgeı ekeýi de shálkem-shalys bop qaldy. Bul joly olardyń kózinshe áńgimeni qaıta tiriltpeı-aq qoıaıyq. Ul ıesi siz de, qyz ıesi menmin ǵoı. Jaqyn arada taǵy bir aınalyp soǵarsyzdar. Jeke otyryp, ózimizshe ton pisheıik, — dep sózdi osymen doǵardy...

So kúni erteńgi astan soń, Qoramsalar da júrip ketti.

Aýyldan uzaı bere-aq Jańyldyń Qoramsaǵa aıtqany mynaý boldy:

— Qyzdyń túrkini qolaıly-aq-aý. Biraq qalyńdyǵynan shoshıyn dedim. Aldyń-duldyńdaý eken...

— Bireýdiń álpeshtegen qyzy emes pe, erkeligi bar shyǵar.

— Erkeligi eshteme etpes-aý, bir kelinniń erkeligine jarylyp ketpespiz. Tipti óńi, jobasy kelispegen eken. Qoıannyń boıyn kórip, qaljasynan túńildim. Kórersiń — Aqan oǵan pysqyryp ta qaramaıdy. Eki ortada biz uıatty bolamyz áli. Nesine osynsha asyǵa qaldyń...

Bular aýyldan uzaı bere-aq Naýsharban da Súleımendi shaýjaıdan alǵan.

— Osy sen de áıteýir buldanbaıtyn jerde shirene qalasyń. Balanyń baǵyn baılaıyn dep pe eń. Aqan degende ólip tur qyzyn. Ana seri jigit muny estise, eregisip, endi qaıtyp jolamaýy da kádik. Onyń ústine sheshesiniń sózi de unamady. Ol da baıyn aınyta salýǵa bar.

— Pishtý dersin. Qoramsa aınıtyndaı kim dep tursyń. Balasymen kelisip, shegelep kelgen adam, endi mazańdy kúnde almasyn de. Kishkene shalqaıa túseıin, tegin jatqan bala joq... Biraq men de onshama keýdesinen ıtergenim joq. Úmitker etip jiberdim.

— Aı, qaıdam, on jaqta uzaq otyryp qalǵan bir qyz: «Qashan shymyldyq ishinde otyryp kúıeýdiń bileginen ustaǵansha senbeımin» depti ǵoı...

El qulaǵy elý degendeı, qaıdan estigenin kim bilsin, sol kúni-aq Súleımen aýylynda, odan kórshi aýyldarda Qoramsa men Súleımen quda bolypty degen sóz de dúńk ete qaldy.

2

Kún nóserletip quıa-quıa saldy da, tasyrlata ótken jaýyn uzaı berdi. Qarsy betten soqqan salqyn jel alqymy isken qara bultty taǵy da aıdap keledi. Dymqyl toǵaı shýlap tur. Ústinen tóngen qalyń jańbyrdyń qanaty taǵy da sýyldap keledi.

Kerjalqaý kúreń bıege mingen Sultanmurattyń ústi malmandaı. Qanjyǵadaǵy qos túıinshek pen qorjyndaǵy omyrylmaly dombyrasyn qymtaı beredi.

Óńmennen óter qara jel juqa shapannyń óńirinen kirip, tula boıyn aralap, qaltyratyp jiberdi. Jamaýly juqa kóılek qońyltaqsyp, pana bolýdan qaldy. Jaýyn ótken saıyn etegine deıin sýlanyp, denesine jabysa túsedi. Qazir Sultanmurattyń ústindegi bar lypa jaýynnan qorýysh emes, dene titirkenter kóp qolbaqanyń dymqyl terisinen tikken jıirkenishti jabysqaq birdeme sıaqty.

Mana aldan jalǵyz jolaýshy kóringen. Bıik dońǵalaqtary qısalańdaǵan shıqyldaýyq eki aıaq qazaq arbadaǵy sýyq torǵaısha búrisken adam jetkizer emes. Uzap ta ketpeıdi. Artyna qaıyrylyp moıyn da burmaıdy. Aǵash arasyndaǵy úsh aıaqty buralań eski súrleýmen birde kórinip, birde kórinbeı jaı aıańdap barady.

Sultanmurat myna úńireıgen salqyn dalada jalǵyz jolaýshyny es kórip, jol qysqartpaqqa qýyp jetkisi kelip edi, onysy bolmady. Qansha búıirlese de, aıaǵyn kibirtiktep únemdep basqan mes qaryn qýlyq bıe shıryǵar emes. Iesi ashýlanyp qos ókpesine eki ókshesin qadaı tebinip, qamshy bassa, tońq-tońq búlkekteı berip, kúrt aıańǵa túsedi. Taǵy bir ashshy qamshy saýyryna tıip edi, quıryǵyn shybjyń etkizip, artyn kóterip, móńkip qaldy. Budan ármán qaıran bolmasyn bilgen jigit, endi aıaq artar syralǵy jalǵyz kóliginiń ádetine kóndigip, qansha umtylsa da adymyn ashtyrmaı qajytqan qýlyq bıedeı tý kedeıligin esine alyp, muńaıyp, óz oıyn erkin serik etti.

Sultanmurat — Qantaı aýlynyń jataǵy Baıbosynnyń jalǵyz uly. Jasynan dombyra tartyp, án salyp sharýaǵa moıyn burmaı erkin ósken bir úıdiń erkesi. Jasy jıyrmadan asqansha ata-anadan qyryn qabaq kórmeı óz betinshe saýyq quryp, Aqan sıaqty ataqty serige erip, el aralap, jurt tanyp júrgen ánshi edi, bir-aq jyldyń ishinde ol zaman kelmeske ketkendeı boldy. Byltyr kóktemde kópten dimkás anasy kókirek aýrýynan dúnıe saldy. Aýrýly-syrqaýly bolsa da, ilinip-salynyp júrip az dúnıeni berekeli ustaǵan sheshe ketisimen, jyp-jyly uıadaı shaǵyn jer kepeni ulyǵan sýyq kernep, azynap sala berdi. Bir ýys jutań sharýasyn jalǵyz ózi túıirtpektep, ánshi balasyna salmaq salmaı betinen qaqpaǵan áke de qabaǵy kirbiń tartyp, keıingi kezde kidi minezder shyǵarar halge jetti. Aýyl aralap, qyz qýyp, án salyp qur salpaqpen aılap júretin Sultanmurat úıge oralǵanda, aǵash jonyp, aıyl-turman jasap kásip etetin ákeniń shúıkedeı bop tuqyrańdap, qazandyq aýzynda otyrǵan kúıki jaıyn kórip ishi ashıdy. Buryn jaırańdap úıge engende, yńyldap án salyp, masaırap qarsy alatyn ákeniń endi kóńildi júzin emes, qatpar-qatpar ájim basqan qaıǵyly jelkesin ǵana kóretin kúıge ushyrady. Buryn qarny ashyp, arsalańdap jetkende sheshesi qoıǵan jyly-jumsaq býy burqyrap aldyna kelýshi edi, endi qaqpaǵy súıeýli jamaýly qara qazannyń ishinen temir qyrǵyshtan basqa eshteme kóre almaı álem tapyryq ishin jylan jalaǵandaı bolady. Buǵan áke kináli ma? Áıelsiz úıdiń berekesin almaı ornyqty bireýdi kirgize qoıýǵa — daıar turǵan kim bar?! Úısiz-kúısiz, balasyz bir beıbaqty ákelse — jer ortasy jasqa jetkende syr almaǵan jat adammen tabysyp, úılesip kete qoısa jaqsy. Sońynda shúpirlegen bir qora balasymen shubyrtyp baısyz qalǵan bir jesirdi ákelse — bireýdiń jetim-jesirleriniń baby tabyla qoısa jaqsy? Al, sonda, buǵan kináli Sultanmurat pa? Ákeniń kir-qońyn jýyp, shesheden qalǵan az dúnıeni yqtıattap ustaıtyn bir shúıkebas alatyn kez jetti. Biraq ony kim berip tur. Qaı qazaq qalyńsyz qyz bergen. Aınalasy bir-eki qara, tórt-bes usaq tuıaqty qalyńǵa bergende, odan keıingi kúıleri ne bolmaq. Taǵdyr salmaǵyna kónip, eldegi eń bir baǵy ashylmaǵan sormańdaı aqsaq-toqsaq bireýdi qalyńsyz ala qoıǵanmen júregi qurǵyr tynym tapsa jaqsy. Áıel qolyńa jyly sý quıatyn basybaıly kúń emes, qoınyńa jyly nur quıatyn asyl jar emes pe?!

Mine, tabany jalpaq ekinshi jylǵa aýyp barady, bir úıdegi áke men bala — eki boıdaq — eki jetim. Salt basty somaladaı eki erkektiń tapqan-taıanǵanyn da bereke joq. Buryn jalǵyz erdiń tapqany qalaı jetken? Áıel — úıdiń qazyǵy eken ǵoı shirkin. Qazyqsyz úı jel aıdaǵan qańbaqtaı. Sál jel tursa-aq syqyrlap, qaltyrap, daýyl soqsa domalaı jóneletin qýys keýek. Áke kúıin qabaǵynan, úı kúıin qazandyǵynan ańǵarǵan esti jigit burynǵy saýyqty bos selteńbaılyq dep, endi kásipke aınaldyrǵan. Búgin Qyzyljar betindegi qalyń atyǵaıdy bir juma aralap, án salyp, azbynshy oljamen oralǵan beti.

Kóp oıdyń shyrmaýynan shyǵa almaı saly sýǵa ketip, ári qaltyrap tońyp kele jatqan Sultanmurat qalyń toǵaıdyń qaltarysynda turǵan arbalyǵa qalaı jetkenin de bilmeı qaldy. Bul ara yq eken. Joldan burylyp shyqqan aryq at, jelqom qamyty moınyna ketip, aǵash baýyryndaǵy bıik qalyń shópte aýyzdyǵymen ottap tur. Jolaýshy — áıel. Eski tekemetke oraǵan bir býma teńniń ústinde moıny salbyrap únsiz otyr. Qolyndaǵy delbesi jerge shubatyda túsken. Sultanmurat sıaqty bul da tereń oıda. Eshteme sezer emes.

Ánshi jigit óz kózine ózi senerin de, senbesin de bilmeı múdirip, uzaq turdy da, álden ýaqytta baryp:

— Qadısha, — degende, kónetoz jibek shadymen shymqanǵan áıel selk etip, basyn kóterip aldy.

— Janym-aý, sen shyn Qadıshamysyń?!

«Janym-aý» degen jyly sózdi estigende ózi kóńili bosap kele jatqan áıeldiń aıaly sulý kózinen jas parlap qoıa berdi. Betin jýǵan kóz jasy ekenin de, jaýyn sýy ekenin de ańǵarmaǵan Sultanmurat atynan qarǵyp túsip, ústi-ústine suraqty jaýdyryp, sóıleı berdi.

— Iá, jol bolsyn! Bul ne júris japadan-jalǵyz? Qaı jaqqa barasyń? Atyń boldyryp qalǵan ba? Baı aty da boldyrady eken-aý! Kún uzaq ózińdi áreń qýyp jettim ǵoı.

Kózi jasqa tolǵan Qadısha qaıǵyly júzin buryp, shalysynyń shetimen jasyn súrtti.

— Janym-aý, óziń... óziń jylap otyrǵannan saýmysyń?! Men... ásheıin baıqamaı... Ne boldy, Qadısha?

Qadısha áli de úndemedi.

Sultanmurat odan saıyn báıek boldy. Attyń delbesin kóterip, kótermesin, qamyttyń supynyn tartyp kórip, sóılep júr:

— Qadısha, qaı jaqqa barasyń? Káne, birge júreıik, — dep, attyń shylbyrynan tartyp, jolǵa túsirdi.

Jalǵyz ózi jolǵa shyqqan baı áıeliniń myna júrisi jumbaq kóringen Sultanmurat endi ne aıtaryn bilmeı janamalaı berip edi.

— Qaıda bara jatqanymdy ózim de bilmeımin, — dedi Qadısha kúrsinip.

— Ne deısiń, ne dediń, — dep qatarlasa qulaq tosqan Sultanmurat burynǵydan beter qaıran.

Aqtoqty Jalmuqanǵa ketkeli baqandaı eki jylǵa taıandy. Sodan beri qaıtyp eline at izin salǵan joq. Kelini tabaldyryq attaǵaly Sútemgen qudalyq yrymyn jasamaq túgil, Baqtybaımen júz kórisip sálemdesken emes. Ózderi elep shaqyrmaǵan soń, Baqtybaılar da biraz ýaqyt ókpeli bop únsiz jatyp alyp edi, qyz alǵan jaq odan saıyn toń-teris syrtyn berip, qarym-qatynasty birjola úzdi. Sútemgenge kúsh kórseter Baqtybaıda shama qaıda? Aǵaıyndy úsheý tek ózdi-ózi julqysyp, bári ashýyn tyrnadan aladynyń kerimen kóp ýaqytqa deıin jaq-jaq bop júrdi. Aqyry biri «qyz jat-jurtqa jaralǵan kisi adamy» dep ózine basý aıtyp, endi biri «Aqtoqty shirigen jumyrtqa boldy» dep yzasyn ishke búkti.

Biraq «eki ortada shybyn ólediniń» keri Qadıshaǵa keldi. Buryn da kıt etse shamyrqanyp, betinen túgi shyǵatyn Tastan jas toqaldy múldem tizgindep alǵan. «Otyrsa opaq, tursa sopaq» dep, óziniń mazaǵy azdaı, sońyna eki báıbishesin salyp qoıdy.

Bıyl eski jaılaýǵa shyqqaly Qadısha tiri jannyń júzin kórmeı ózine tigilgen shaǵyn boz úıde ish qusa bop óletin halge jetken. Ne syrttan, ne ishten eshkim qatynamaıdy. Ne úı ishinde ermek eter baýyryna basqan balasy joq. Anda-sanda báıbisheler orap jibergen tamaqty talshyq etip, kúnde egilip jylaýmen kúni ótip barady.

Keshe óz ózinen shıyrshyq atyp, «búıtip basyla bergenshe el-jurttyń betin kóreıin» dep, sergigisi kep jadaǵaı arbamen kórshi aýylǵa shildehanaǵa ketip bara jatqan Qulmaqtarǵa ilesken. Túni boıy dýmandatqan jastarmen otyryp, umytyla bastaǵan ánderin eske alyp, kóńili bir jadyraǵandaı bolǵan Qadısha tań aldynda Qulmaqtyń jas kelinshegimen qoıyndasyp jatyp, myzǵyp alǵan da, erteńine eline oralǵan.

Jolaı Qulmaqtardyń arbasynan túsip qalǵan Qadısha úıiniń aldyna kelgende júregi sý etti. Jarma esiktiń shyǵyrshyǵyna baılaǵan ala jip sheshilgen. Anadaı jerde jatyr. Túndikti jaýyp ketken edi. Ony bireý ashypty. Qara jelge jalp-jalp etip, shańyraqty sabalaıdy. Túndik baý bos jatyr.

Qadısha óz úıinen qoryqpasa da áldeneden júregi sekem alyp, esikti baıaý ǵana syqyrlatyp ashyp, áýeli basyn suqty. Qara kóleńke úı ishinde otyrǵan aq jaýlyqty ekeýdi kórgende shoshyp ketti. Saıtan ba, adam ba? Qadısha basyn tartyp alyp syrttan ún qatty:

— Kim bar úıde?

Eshkim ishten til qatqan joq. Qulaǵyn esikke taıap az ýaqyt tyń tyńdap edi, bireý kúrk etip jóteldi. Tastannyń jótelisi. Qadıshanyń ishi muzdap qoıa berdi. Bir sumdyqtyń bolaryn sezgen ol, endi batyl basyp úıge kirdi. Oń jaqta tósenish ústinde tizelerin qushaqtap, qaqshıǵan qalpy eki báıbishe otyr. Qat-qabat kórpelerdiń belin maıystyra túsip kómilgen Tastan súıekti aǵash tósekten eki aıaǵyn salbyratyp jibergen. Beli qunysyp, túnerip alǵan.

Eshkim bir aýyz til qatqan joq. Bul — Qadıshanyń jynyna tıdi.

Bul ne «jym-jyrt» oınaǵandaı?! — dep qaıda óterin bilmeı bosaǵada turyp qalǵan Qadısha aınala sholyp, ashýmen qarady.

Úlken báıbishe boıyna jańa ǵana jan bitkendeı, tolyq denesimen yrǵala bir qozǵaldy da:

— Biz jym-jyrt oınamaǵaly qashan, qyz oınaq qýyp júrgen sen bolmasań, — dep Tastanǵa kóziniń astymen bir qarap qaldy.

— Eh, úıde omalyp otyrsańdar jym-jyrt túgili, kórge túk kórmeı kirersińder, — dep úlken shaıqastyń bolaryn sezgen Qadısha ne de bolsa taısalmaı, ashyq ketti.

— Sen sekildi salt basty bedeý emespiz selteńdep el aqtaıtyn. Baǵyp otyrǵan balamyz, kútip otyrǵan baıymyz bar, qudaıǵa shúkir, — dep ekinshi báıbishe ilip tústi.

— Qyzǵanǵandaryń sol baılaryń bolsa, berdim senderge! — dep qalaı aýzynan shyǵyp ketkenin bilmegen Qadısha tysqa buryla berdi.

Osy kezde Tastan basyn kóterip alyp:

— Qaıda boldyń túni boıy?! — dedi qarlyqqan zildi únmen.

— Boldym ǵoı áıteýir bir jerde.

— Ana búlikshil Aqan taǵy da qyz alyp qashypty, taǵy da sen shyǵaryp bergen shyǵarsyń?!

— Aqan seni neǵyp tastap ketken?! — dep qos báıbishe qosarlana sóılegende, Qadıshanyń ústine jaı oǵy túskendeı bop, teńselip ketti. Boıyn tez jıyp alyp, oqty kózin qadaǵan Qadısha:

— Átteń, Aqan seri almaıdy ǵoı, bireýdiń qalǵan-qutqanyn qaıtsyn. Áıtpese bul úıdiń tórinde jatqansha, seriniń bosaǵasynda ólýge baqyl bolar em, — dep teris aınalyp, esikti asha berip edi, qos burymynan julynyp, urshyqsha úıirilip baryp qalaı tórge murttaı ushqanyn bilmeı qaldy. Sol-aq eken Tastannyń buzaý bas etigi ishke, arqaǵa jaýyp ketti. Basyn qorǵashtaı bergen Qadısha kózi qaraýytyp, sozyla berdi. Kedeıligin, osynda kelip baılyqqa kúp ete túsip qutyrǵanyn, kúni-túni sýyq júris jasap saıqalsýyn aıtyp, asty-ústin túgel qazǵan Tastannyń balaǵat sózderin de túgel estı almady. Qulaǵy shyńyldap, esi aýa berdi.

Sodan tús aýa kózin ashqan. Úıde Tastan men úlken báıbishe ǵana otyr eken. Qadıshanyń tula boıy kótertpeıdi. Únsiz túnergen ekeýge bildirmeı ornynan turdy. Báıbishe aldynda jatqan Qadıshanyń kıim-keshegin laqtyryp jiberdi:

— Má, kı myna kebinderińdi.

— Sosyn shyq osy úıden qutty qonysymdy laılamaı! — dep Tastan zirk etti, — Dalada at-arba tur. Qıdym saǵan. Tórkinińnen ákelgen shoqpyttaryń býýly jatyr. Bir sabaq jibiń kerek emes. Batyr qarańdy. Qaıda barsań erik ózińde. Tórkinińe baramysyń, áshnajaıyńa baramysyń, endi bossyń, talaq! Talaq ettim, zán talaq!

Qadısha tez kıinip aldy da, túk syr bildirmeı shıraq basyp, únsiz tysqa shyqty. Esik aldynda eki aıaq arbaǵa jegilgen aryq at mólıip tur. Qara sýyqta qoltyǵy dir-dir etedi. Qadısha da tabaldyryqty attaı bere qaltyrap, arbaǵa súıretilip zorǵa mindi...

Bar bolǵany osy. Qadısha qasynda otyrǵan Sultanmuratqa bárin búkpesiz aıtyp berdi.

— Endi, surastyryp otyryp jol tabarmyn, elime baramyn. Qorlyq, mazaq arqalap baramyn. Qaıtyp keldi dep jurt áke-sheshemniń de betine salyq qylar. Qaıtem. Jazý osylaı boldy. Biraq, tıtteı de renjimeımin. Ata-ananyń aıtqanynan shyǵa almaı amalsyz qolǵa túsip em, ol tuńǵıyqtan ǵumyry ólmeı shyǵam degen oı joq edi. Endi aıaq astynan qutylǵanyma qudaı aldynda rızamyn, Sultanmurat, — dep jasty kózin kótergende, janary jaınap, júzine qaıtadan kúlki oınaǵandaı boldy.

Sultanmuratta jadyrap:

— Jol taba almaımyn dep qoryqpa. Ekeýlep shyqsaq, adaspaspyz, áýeli bizdiń úıge baraıyq, tynyǵyp al, tórkinge barý qashpas, — dep attyń basyn Qantaı aýlyna burdy...

Baıbosyn keshke deıin tórt eshkisin izdep áýre-sarsańǵa túsip, tabanynan tozdy. Tańerteńnen beri ala jaýyn kóktem jaýynyndaı anda-sanda tópep ketip, jıi ashylyp turǵan aspan tús aýa tutasyp alǵan. Aspanda jóńkilgen qarala-torala bult alabotanyń tútinindeı aýnaqshyp, aýyl ústin baýyrymen syza kóship jatyr. Jel qıystaı-qıystaı kelip teristikke burylǵan da, jel yzǵar shashyp kóshken bultty qaıta yqsyra aıdaǵan. Búkil ǵalamnyń sur bulty qazir tek Qantaı aýlynyń ústinde ǵana sıaqty. Ótkir jelmen qosa qara jaýyn soǵyp tur.

Basyna kıgen kúlápárádan aqqan sý ıyǵynan sorǵalap, jyrtyq shekpenniń eteginen quıylyp keledi. Kúzdiń sońǵy órisinen qaıtqan malyn izdegen aýyl adamdarynan surastyra júrip, aqyry kóz baılana Aıý alǵan jurtynan tórt eshkisin taýyp aldy. Jaz boıy laqtary emshekterin sozbaılap tartqan eshkiler jaqynda ǵana sýalyp, asa qońdana almaǵan. Qara júnderinen shómele ústinen jorǵalaǵandaı sý tamshylap, ıesiz qoranyń yǵynda búrisip, birine-biri jabysyp tur eken. Baıbosyn taýyp alǵanda qýanǵanmen, aıdaýǵa kónbeı yǵa bergen eshkilerdi endi ursyp keledi. Ómiri aýzynan qatty sóz shyqpaǵan momyn adam ábden zyǵyrdany qaınap:

— Oı, kebenek kelgirler, sorǵa bitken sorly mal. Quıryqtaryń shoshańdap ne izdep keldińder bul jaqqa. Aıaqtaryńdy kókten keltirip, tegis soıyp alaıyn ba? Báribir jarylqanyp jatqanym joq. Jeti atańnyń aýzyn uraıyn, qý ómir, birde adamǵa betin, birde syrtyn beredi deýshi edi. Betińdi berer kúniń bolmaǵany ma. Shek bylaı, topalań kelgirler, shek, shek, — dep zekip, qarańǵy túse úıine zorǵa jetti.

Jol boıy tura-tura qashyp, boı bermegen tórt eshkini qaqpaılap júgirip, ábden ókpesi óship, silesi qatqan Baıbosyn qoraǵa ense, óristen qaıtqan kári qyzyl qasqa sıyr esikti múıizimen jasqap qoraǵa ózi kirgen eken. Ashaǵa baılaýly buzaýynyń qasyna teńkıe túsip, pys-pys kúıis qaıyryp jatyr.

Baıbosyn úıge kirip ústindegi shylqyldaǵan shekpenin bosaǵaǵa ile saldy da, qolqyldaǵan keń shapanyn kıip, maı sham alyp qarańǵy qoraǵa qaıta shyqty.

Qasqa sıyr jalǵyz bolǵanyna qaraı — sútti, qansha qartaıǵansha áli sútiniń mańyzy kemimegen. Kúzgi kezde jelini butyna syımaı, jarylardaı bop taltańdap, emsheginen súti aǵyp zorǵa jetedi. Osy úıdiń jalǵyz quty osy. Baıbosyn tisi-tisine tımeı dirildep tońsa da jelini aıyrylyp keter dep sıyryn aıap, saýyp almaqshy boldy. Shamdy qańsyǵan eski kebejeniń ústine qoıyp, sıyrynyń saýyrynan qaǵyp edi, pysyldap ornynan turar emes. Taǵy qaqty. Sıyr yńyranyp, kúıis qaıyryp jata berdi. Sol kezde ala kóleńke sáýleden buzaýǵa kózi túsken Baıbosyn sileıip turyp qaldy. Ásheıinde aǵash shelekti kórgende enesiniń alǵashqy ıindisin borpyldatyp sorǵansha asyǵatyn buzaý ashany shyrq aınalyp bas jibin aǵytqansha alasurýshy edi. Qazir ol minez joq. Mańǵazdanyp, ol da enesindeı kúıis qaıyryp, tapjylmaı jatyr. Aýzynan burq-burq aq kóbik aǵady.

— Qap, áttegen-aı, — dep qapalanǵan Baıbosyn qasqa sıyrdy alaqanymen sartyldatyp uryp-uryp jiberdi. Bir-eki ızeńdep baryp ornynan aýyr turǵan sıyr ıesine jazyqtymyn degendeı kógildir kózi jaltyldap, moınyn buryp yńyrandy. Jelge úrlegen qýyqtaı tyrsyldap turatyn ájimsiz jelin jańa soıǵan jylqynyń jalbyrshaq qarynyndaı qatpar-qatpar bop solyp qalǵan. Kúzge qaraı kishi-girim taıynshadaı bolyp, bula ósken som buzaý enesine janasyp, túk qaldyrmaı emip qoıypty.

Baıbosyn bos shelegimen saly sýǵa ketip úıine kirdi. Maı shamnyń óleýsiregen jaryǵynda úńireıgen úı ishi azynap tur. Maı shamdy tapal qazandyqtyń keneresine qoıa berip, bir qolymen qazandyq qaqpaǵyn kóterdi. İshinde eshteme joǵyn bilse de, áldenege dámelengendeı úńildi. Keshke sút qaınatarmyn dep qaspaǵyn qyryp, jaltyratyp jýyp qoıǵan qazan túbinde shegelegen tana kózdeı mys jamaýdan basqa túk joq. Sultanmurat keıde burynǵy ádetimen qaqpaqty jula ashyp, biraz únsiz turatyn da aýyr kúrsinetin. Bul joly Baıbosyn óziniń qalaı kúrsingenin baıqamaı qaldy.

Qazandyq asty aýzy-murnynan shyqqan kúl. Aldynda qasan eki qoı terisi jatyr. Mańy ybyrsyǵan aǵash jońqalary, qurandy qoqan eriniń qasy men eki qaptaly, lepil aǵashtar, ershi saımandary — shappa shot, úski, atalǵy shot, tyshýyr, burǵy, qýysqulaq, yńǵyrý, balta, balǵalar esikke deıin shashylǵan. Qazandyq astyndaǵy mazdaǵan ottyń aldynda mańdaıy tership yńyldap erteden qara keshke er jasap otyrý Baıbosynnyń ejelgi ádeti edi. Tamaq istep júrip, «oıpyrmaı, sen bir, basqa jer tabylmaıtyndaı aıadaı jerge qystyrylyp, aıaqqa oralǵy bolasyń da otyrasyń» dep kempiri kúnde keııtin. «Oý, kempirim-aý, seniń qasyńda otyrmasam jumysym ónbeıdi, áli otyń basylmaǵan jas qyzdaı emessiń be maǵan» dep Baıbosyn óz-ózine kózin qysyp, qýlanatyn. «Soq ótirikti, sonshama emeshegiń úzilip otyrǵany, odan da jasymnan qazandyqtyń qaspaǵyn jalap úırengen meshelmin deseıshi» dep qara kempiri de kózi kúlimdep, shalynyń qolyna bir aıaq úıeme botqany, ne qurt kójeni móltektetip ustata berer edi. Kempiriniń sańqyldaǵan ashyq daýsy qulaǵyna kelgen Baıbosyn: «Oýh, dúnıe jalǵan deseıshi» dep júregi qarys aıyrylardaı oqys kúrsingende, tula boıy túrshigip, qaltyrap ketti. Eki tizesi muzdap, jaýyryn ortasy siresip barady. Sýyq ábden ótip ketse kerek. Buryn da kúnniń amalynda tula boıy qurystap aýyratyn Baıbosyn, oqys shalqaıyp qalyp edi, bel omyrtqasy kútir etti. «Apyrmaı, aýyraıyn dep turmyn-aý, úıde bala da joq» dep óz aýrýyn ózi tamyrshydaı qolmen qoıǵandaı aldyn-ala biletin Baıbosyn keıip, qazandyqqa ot jaqpaq bolyp edi, daladaǵy sýda qalǵan tezegi esine túskende amaly quryp, tósekke bettedi. Bıyl ólmeshiniń qamyn jasap, kempirinen kórgenindeı sıyrdyń jas kepesin kúrekpen kóńge aýnatyp qomdaǵan. Kepken kezde ıt arqa ǵyp qoranyń syrtyna úıe salǵan edi. Kempiri sý ótpesin dep onyń syrtyn jas kımen sylap tastaıtyn. Baıbosynǵa olaı etý qaıda. Qazir myna alasapyran qar jaýynda tezekten ne qaldy deısiń. Qudaıdyń myna irgede turǵan qalyń aǵashynan da qıyp ákelý joq. Balasy ekeýi ony de kúzge qaldyrǵan.

Baıbosyn qabaǵynan qar jaýyp, qatty muńaıyp aǵash tósekke aıaǵyn sheship shyqty da, kempirdiń tersindi qalyń kórpesin jamylyp, buıyǵyp jatyp qaldy...

Qalyń toǵaı arasynyń mı batpaǵyna arba dońǵalaǵy kúpshegine deıin batyp zorǵa jyljyǵan Sultanmurattar aýyl shetine el orynǵa otyra ólip-talyp áreń jetken.

Dir-dir etip tońsa da úıge arsalańdaı kirgen Sultanmurat ákesin julmalap jatyr.

— Tur, tur, áke! Álden jatyp qalǵanyń ba, áli qyzyl ińir, tur, áke, tur!

Kózi ilinbeı, denesi kúıip, naýqastanyp qalǵan Baıbosyn balasy jan alqymǵa alyp bolmaǵan soń:

— Ne bop qaldy, sonshama, — dep teris qarap búrkene tústi.

— Tur deımin, qonaq keldi, luqsat surap tur, jaýynda jaýrap qalatyn boldy-aý!

— Jaýrasa qaıteıin, munda jaýynnyń astymen kelmeı ústimen kelip pe?! — dep kózi qyzaryp qantalaǵan Baıbosyn balasyna jaqtyrmaı qarady, — Qonaq kelse kirgiz, ana bir qora eshkińniń úsh-tórteýin soı da, áıelińe qazan kótert, maǵan qaıt deısiń.

Qarańǵyda ákeniń ashýly, syrqat júzin kórmegen Sultanmurat renjip:

— Qıt etse áıelińe-áıelińe deıtiniń bar eken. Aınaldyrǵan tórt eshkińmen neshe áıel alaıyn, — dep, tysqa qaıta júgirip ketti.

Baıbosyn balasyn renjitkenine ishteı qynjylsa da, ornynan tura almady. Denesi aýyr tartyp uıı berdi. Qoly qysqa bolsa da meımandy qushaq jaıyp qarsy alatyn qonaqjaılyǵyna salyp, basyn kótereıin dep edi, taramystaı ilektire-ilektire salǵan qyryqjamaý kóń etikteı qurysqan dene jibermedi. Súıtip jatyp qaıran qaldy. «Qonaq keldi, luqsat surap tur degeni nesi! Luqsat suraıtyndaı biz bir tóre tuqymy ma ekenbiz. Ózinde tipti es joq qoı. Aqan seri emes pe kelgen? Qoı, ol bolsa, luqsatsyz-aq kelip sálem berer edi... Oıbaı, kelinshek boldy!».

Úıge Qadısha kirdi. Qatty jaýraǵan. Sý sorǵalatyp shalysyn sheship tastady. Baıbosynnyń qýanyshtan júregi búlk etti. Endi aýrýyn umytyp, kórpe astynan syǵalap jatyr.

Kelinshek barqyt shapanyn da sheship tastady. Qara ala kavkazdatqan alaqandaı-alaqandaı qalyń qapsyrmasy jarqyrap, Sultanmuratpen kúńkildesip, ábiger bop júr. Qazandyq aýzyndaǵy saımandardy jıystyryp, qazanǵa sý quıyp, kúl alyp, júgirip dalaǵa shyǵyp ketti. Lezde tezek ákep, otty mazdatyp jiberdi. Sultanmurat saraıdan qalǵan-qutqan birdeme ákep, kúńkildesip júrip qazanǵa saldy. Ózderi máz bop kúlisedi. Jarasyp-aq tur.

Bir kezde qoradan gújildep samaýyr kirdi. Tospalaǵan jımaly dóńgelek stol jasalyp, dastarqan jaıyldy.

— Tur, áke, endi tur, — dep baǵanaǵy ókpesin umytqan Sultanmurat qasyna kelgende, shaqyrý kútip jatqan Baıbosyn ornynan shıraq turdy. Mańdaıy jarqyraǵan, kózi kúlgen sulý kelinshekke uıań ǵana amandasyp, qolyn shaıyp, dastarqan basyna otyrdy. Sultanmurat ot aınalǵan kóbelekshe ushyp, ákesiniń arqasyna kúpi ákep jaýyp, qymtap álek.

Bir shynyaıaq shaıdy urttaı bergende mańdaıynan ter burq ete qalǵan Baıbosyn óz-ózinen jymyńdaı berdi.

Úı ishi lezde jylynyp ketti. Shaı quıyp otyrǵan Qadısha shaǵyn aǵash úıdiń ishin kóziniń astymen sholady. Tóbesin taqtaımen qobyzdap japqan alasa úıdiń qazandyǵy jarma peshpen bólingen. Úı jasaýy tym jupyny. Ydys aıaqtyń kóbi aǵashtan oıylǵan, kóne aqquman men bir-eki kárlen kese symmen shandylǵan. Dastarqan da jutań. Týra Úlken Qaraoıdaǵy óz úıi sıaqty. Tek aǵash buıymdar, tósek, esik, tereze kásekteri, tóbe taqtaıy sheberdiń qolynan shyqqandyǵy kórinedi.

Kıim-kıis, otyrysy bolǵan jerdiń adamyna uqsaıtyn altyn syrǵasy, júzigi jarqyraǵan kelinshektiń kim ekenin túsine almaı Baıbosyn qaıran. Qazaq ǵurpymen qonaq jaıyn suraıyn dese, kelmeı jatyp tym ólermendegisi kelmeıdi, ári kóńiline uıalaǵan qýanyshynan aıyrylyp qalam ba dep qorqady. Úsheýi de shaıdy únsiz soraptady.

Álden ýaqytta Qadıshanyń kózi sandyq ústindegi beti jabýly er-toqymnyń úzeńgisine tústi. Ony ańǵarǵan Baıbosyn:

— Sultash, ana erdiń ústindegi jelqomyn alyp tastashy, — dep sebep taýyp, sóz bastady.

Búrkenishin sypyrǵanda qasy jarq ete qalǵan jańa er-toqym kózdiń jaýyn alǵandaı edi. Qasynyń mańdaıyn qara ala kavkazdatyp, aınala jıegine, oqpanyna kúmis shege qaqqan er-toqymnyn aldy qulpyryp, neshe qubylady. Qastyń tap ortasyna keltirgen barmaqtaı asyl tas pen onyń aınalasyndaǵy tórt kishirek merýert eken sham sáýlesine qubylyp turǵan.

— Bizdiń jaıdy Sultanmurattan estigen bolarsyń. Atańnyń osyndaı kásibi bar. Jurttyń buıryǵy boıynsha er, aıyl-turman jasaıtyn, azdaǵan aǵash jonatyn, temir soǵatyn kásibim bar, qarǵam. Sultanmurat ánge, men ustalyqqa bolmasam, sharýaǵa qybymyz joq, áıteýir ólmeshiniń kúnimen júrgen jandarmyz. Kempir ólgeli, úıdiń túrin kórip otyrsyń, ekeýmiz de bir synyq shópti kóterýge qybymyz joq, epsiz beıbaqtarmyz, ybyrsyp jatqany mynaý. Áıteýir óziń qolyń tıip, osy úıdiń bar dúnıesine jan bitti. Áıtpese bári de biz sıaqty tiri ólik edi.

Qadısha aqjarqyn minezben appaq tisteri aqsıyp kúle tyńdap otyr. Keı-keıde Tastannyń etigi tıgen jerleri aýyrsynyp, qabaǵyn shytynyp qalsa da sezdirmeýge tyrysady.

Bul kúni Baıbosyn úıine jumaq ornaǵandaı bolyp, shaldyń qurystaǵan beli jazyldy, oshaq basyna qut kelgendeı ózgerip, úsheýiniń betine de qan júgirdi. Shókimdeı etti mol tabaqtaı kórip toıa jegen Sultanmurat qazandyq túbine keptirgen dombyrasyn qolyna alǵan.

— Áke, myna Qadısha qyzyńyz eren ánshi. Qazir kóresiń, — degende, Qadısha kózi kúlip:

— Áýeli óziń aýyldyń alty aýyzyn aıtpaısyń ba, — dep ánnen tartynbaıtynyn bildirdi.

Retsiz qylymsymaı kópten úırengen jaqyn adamdaı erkin sóılep, erkin kúlgen Qadıshaǵa Baıbosyn qyzyǵyp, yntyǵa qaraı beredi: «Shirkin-aı, kelinim bolar ma edi» degen armanyn ishinen duǵadaı qaıtalaı beredi. Endi ánin tyńdaǵansha asyq.

Án aıtylmaı qaldy. Qýanyshty túnniń shyrqyn tereze qaǵyp syrttan kelgen el jigiti buzyp ketti.

— Búgim-aı, kire ber, esik ashyq, — dep Sultanmurat ishten aıǵaılaǵan soń, syrttaǵy jigit etigi kúrpildep, júgirip kirdi de asyǵys birdeńe aıtýǵa oqtala berip edi, sándi kıimdi, jat kelinshekti kórgende kózi jypylyq atty.

— Esenbisiz! Áı, Sultanmurat, qaıda júrsin kórinbeı, ne estip, ne bildiń?!

— Qaıda júreıin, el aqtap keldim, — dedi Sultanmurat qabaǵyn shytyp, — otyrsaıshy. Shaıǵa kel, aptyǵyńdy basshy áýeli.

Myjyraıǵan keń shulǵaýymen qobyratyp bosaǵaǵa silke tastap, jalbyr tymaǵyn laqtyra salǵan jigit, jalań aıaǵymen syp etip shaıǵa otyrdy.

— Iá, ne bop qaldy?!

— Estimegeniń, — dedi jigit keseni ala berip.

— Estisem aıtpaı-aq qoı, buldanbashy, shyraǵym, — dep mezgilsiz ýaqytta joq ósekpen kelip, kóterilgen kóńildi buzǵan jigitti unatpaı qaldy.

— Sen Aqanmen birge bolǵan shyǵarsyń. Jasyryp otyrǵanyń sol ma?

Aqan aty estilgende Qadısha da, Sultanmurat ta selk etisip birine-biri qarasty.

— Iá, Aqanǵa ne bolypty, aıtsaıshy tez, zaryqtyrmaı.

Sultanmurattyń túsinen jasyryn eshteme kórmegen jigit «osy shyn aıtyp otyrmysyń, eshteme bilmeısiń» degendeı ejireıe qarap otyrdy da, tópelep soǵa jóneldi.

— Oıbaı, ózderiń túk estimepsińder ǵoı: ana aǵakemniń úıinde Sý Qusaıyn otyr. Sol aıtty: Aqan tináli qajynyń Urqıa degen qyzyn alyp qashypty.

— Ne deıt!

— Urqıa Kemel balasy Ánapıaǵa aıttyrylyp qoıǵan eken ǵoı. Anyq-tanyǵyn kim bilsin, áıteýir, Noǵaı qaraýyl Baltash degenge de quda túsipti. Sodan ne kerek, Kemel tuqymy túgel kóterilip, Nurtaza, Súleımeni bar, — bári izdeý salyp jatqan kórinedi. Aqannyń qaıda ketkeni belgisiz. Qaratalǵa barmapty. Nurtaza bolys bar jigitterin qumyrsqasha órgizip, qaptatyp jiberipti. Qazir Kókshetaý óńirin túgel qasqyrsha timiskilep, súzip júrgen kórinedi. Oıaznaıdan, qarý-jaraq asynǵan ǵasker alyp, qazir Aqan aýlyn qorshap tastapty. Tapqan jerde Aqannyń basyn alyńdar dep aqsaq oıaznaı Qanabaldyń ózi buıryq beripti. Qazir seksen bolys dedi me, segiz dedi me, áıteýir bar dýannyń jýandary, ıgi jaqsylary Qoskól jaqta, ár aýylǵa bólinip túsip jatqan kórinedi. Baıaǵy kegi bar Sútemgen de, Aqtoqtynyń ákesi Baqtybaı, Shebek balalary, búkil Qojymnyń aqsaqal, qarasaqaly — bári sonda deıdi. Ne kerek úlken daý bolǵaly jatsa kerek. Urqıa degen qyz da, aı, úrip aýyzǵa salǵandaı, Aqannyń qoly, serige dáıt deıdi ǵoı! Budan aman qalsa Aqan seri júz jasaıtyn shyǵar, — dep jigit ushyp kegerdeı qopańdap, sýyq habardyń uzyn-yrǵasyn kelte-kelte qaıyryp, sóziniń aıaǵyn Sý Qusaıynshylap támamdady.

— Qudaı-aý, eldiń ardager ulyna bir sulýdy qımaǵany ma, qashanǵy sońyna soıyl alyp túse beredi, — dep Baıbosyn keıidi.

— Qolǵa túsip qalmasa jarar edi! — dep Qadısha, áldebir jasyryn muńmen baıaý kúrsindi.

— Iá, sony aıt! — dedi Sultanmurat ta.

3

Býrabaı taýynyń kúzgi túni asa susty. Bir-birine mińgesip, ıek artysqan túıe órkesh, ıt jon taýlar, sostıǵan shyńdar men quzar basyndaǵy jaqpar-jaqpar sandyq tastardy jaryp shyqqan qaraǵaılar qazannyń túp kúıesindeı qara bultpen astasyp, tutasyp alǵan. Jazda aınadaı jarqyrap jatatyn momaqan sulý kólderde tynym joq. Sý ıesi Súleımen úlken ojaýymen birine-birin quıyp sapyryp jatqandaı, kúni-túni aq kóbigin aspanǵa atyp bir sarynmen saryldap, gúrildeıdi. Taý ishiniń qalyń ormany da kúzgi japyraǵyn ushyryp shýlap tur.

Tún ortasynda qý butaqtardy jalpaq tabanymen bytyrlatyp, bıiktegi tas úńgirge baspalap jetken qara aıý aqyryp-aqyryp jibergende úńireıgen shatqaldar jańǵyryǵyp, taý dúr silkindi. Býrabaıdyń ár tasy birinen-biri jańǵyryqty qaǵyp alyp, ár qýysyna úlestirip áketti. Oqjetpestiń basyna shókken momyn pil ishin tartyp, ysqyryp, Shortandynyń qubylasynda shalqasynan túsip jatqan uıqydaǵy alyp batyr aýyr kúrsingendeı boldy. Úńgirdiń aldyndaǵy qaraǵaılarǵa baılanǵan attar tap tusynan buryn estimegen aıbatty ún qulaq jarǵanda oqys osqyryp, jantalasyp, kózderi shatynap, tanaýlary pyryldap, shylbyrlaryn úzerdeı kókke qarǵyǵanda, ot alaýlaǵan úńgirden shyǵa kelgen adam eki ret qatarymen myltyq atty. Aıýǵa úırengenmen, myltyqqa úırenbegen taý jyrtqyshtary gúrs etip shyń qulaǵandaı selk etisip qulaqtaryn qaıshylady. «Ne bop qaldy» dep jarbań etip ushqan japalaqtar kózderi baqyraıyp, kór toǵaı ishinde kezip júr. Shyńda múlgigen kári búrkitte shańq etip, qaıraq tumsyǵyn taqyldatty. Taý qoltyqtarynda shaıqalǵan kólder ǵana kemerin qujynaǵan shaǵaladaı aq kóbigimen sabalap, bir qalyppen shýlap jatyr.

«Kenesary úńgiri» dep atalatyn kıiz úıdiń ishindeı tas úńgirdiń ortasynda lapyldaǵan ot. Otty aınala qorshap qý japyraqtardy jastanǵan jigitter eleń etisti.

— Áıteýir attarǵa abaı bolaıyq, ash aıý jaryp ketýden tanbaıdy, — dep Aqan serikterin asa úreılendirmeı saqtyq aıtyp edi, syrttan kirgen balýan Ojymbaı qara aıýdaı jaı basyp, myltyǵyn tasqa súıedi:

— Aıýǵa namaz úıretken taıaq deýshi me edi? Oǵan da jan kerek eken, bastan qulaq sadaqa dep zytyp berdi.

— Á, adamnan, myltyqtan qoryqpaıtyn maqluq joq qoı, — dep, Aqan áńgimesin jalǵady.

Kúni boıy tynbastan jaýǵan qara jaýyn astynda qalǵan jigitter, úńgirge dirdektep jetken. Kele qý butaqtardy jınap alyp, órtep, jaqqanda úńgir ishi uıadaı jylynyp sala bergen. Qazir ústi-ústine ústemelep jaqqan ottan jaqpar tastar ysyp, úńgir qaınap tur. Ár jerge salbyrata ilgen kıimderden bý shyǵyp, kebe bastaǵan. Bári kóıleksheń pysynap otyr. Aqan aldynda buıyǵyp, qalyń qara shashy seriniń tizesinen jerge tógilgen Urqıa ǵana ish kıimmen kórinýge uıalyp, shapan jamylyp jatyr. Otqa qarap balbyrap kózi móldiregen sulýyn qushqan Aqan qý mekende sońynan qýǵynshy kútken úreıli adamdaı emes, armanyna jetip shalqaqtap, óz úıiniń tórinde bappen áńgime dúken qurǵan kóńildi seri qalpynda. Ot alaýynda qyzaryp, eki urtyna ǵana jetkizip basqan qoıý murt astynan kóringen appaq tisteri aqsıyp, ájimsiz beti manaýraıdy. Budan eki jyl buryn Aqtoqty qaıǵysymen kúrt túsip ketken aıaýly aǵalarynyń janary jaltyldap qaıtadan jigit qalpyna kelgenine qýanyshty Bátjan, Ojymbaılardyń da kózderi kúlimdeıdi.

— Sodan, Qudaıqul atamyz ýaǵdaly kúni sal-serilerimen alystaǵy qanjyǵaly eline barsa, týra qyz-oınaqtyń ústinen túsedi. Jaryqtyq Kenjebıke anamyz top qyzdyń ortasynda úkili dombyrasy bulǵaqtap, búkireıip on salyp otyr eken. Qudekeń attan túse bere tarpa bas salyp aıtysa ketedi. Sodan bir-birine jeńistik bermeı raýandap tań atqansha aıtysyp, aqyry «úı qapyryq boldy, tańǵy boztorǵaımen ún qosaıyq» dep tysqa shyǵyp, beldeýdegi tań asqan attaryna minedi. Qosalqy bir at bar eken, ony Kenjebıke minipti. Jıyndaǵy jastar: «bul da bir kórmegen qyzyq boldy, serilerdiń jańa úlgisi bolar» dep sońdarynan eredi. Qudekeń qasyndaǵy jigitteri óz attaryna mingen. El adamdaryna daıyn at qaıda, bári jaıaý shubyrady. Sóz arasynda seri burynǵy aıtqan ýaıymyn qaıtalap: «átteń, qolym qysqa, áıtpese sendeı artyq týǵan bulbulǵa on qyzdyń qalyńyn berip áketer em» dep zarlaıdy. Sonda qyz: «mal baılyǵy bolmasa da sóz baılyǵy bar emes pe, sózben jeńseń men sendik» dep qosady. Olardyń eki jaǵyn qaptaldaı júrip shubyrǵan jurt ol sózge mán bermepti. El aralaǵan seri Qudaıqul búkir qyzǵa ádeıi kelipti dep qaıdan oılasyn. Búkir bolsa da aqyndyǵyna aqyldylyǵy, sózine kórki saı eken... Ne degenmen qalyńsyz qyz qaıda? Sony túsingen qyz da, aıtysa-aıtysa kelip aýyldan ábden uzaǵanda jańa shyqqan kún astynda ottaı janyp, qurbylaryna bylaı degen eken: «Al baýyrlarym, qaraýyldyń qara búrkiti aýylyma izdep kelip, shuılyǵyp edi, ala almady. Endi men de bir ákeniń bulǵaqtap ósken azamaty edim. Urǵashylyq jasady dep myna qonaqtar sókpesin. Endi ózim baryp Kóksheniń baýyrynda aıtysamyn. Qaıtyp elime kelmesem, — jeńilgenim, qaıtyp kelsem, — jeńgenim, «hosh bolyńdar!» dep jele jortyp, top jigitpen kete barǵan eken. Ańyryp turyp qalǵan qanjyǵalylar Qudaıquldyń Kenjebıkeni alyp qashqanyn sonda ǵana bilip, sandaryn soǵypty. Úsh kúndeı urlana júrip alǵash jasyrynǵan jeri osy biz otyrǵan úńgir eken.

— Oı, ǵajap-aı!

— Shynymen osy úńgir me? — dep tańyrqasty jigitter.

— Iá, ıá, osy úńgir. Sońynan qýyp kelip, taýyp alar qýǵynshydan qaýiptenbeı erkin jaıǵasqan soń, ýaǵdany buzbaı, ekeýi osy úńgirde basqa jigitterdiń aldynda taǵy da uzaq aıtysypty. Aqyry atamyz Qudaıqul jeńip, anamyz Kenjebıkemen osy úńgirde alǵash ret tabysqan eken.

Ot jaryǵynyń astynda, Býrabaıdyń qalyń qaraǵaıyndaı qoıý ósken, uzyn kirpikteri jalp-jalp etip tyńdap jatqan Urqıa osy jerde myrs etip kúlip jiberdi. Basqa jigitter de qosylyp, dý kúldi.

— Bul onda qutty úńgir boldy ǵoı.

— Qudekeń sıaqty sizder de urpaq jaıarsyzdar!

— Aýmın, aıtqanyń kelsin, — dep betterin sıpaǵan jigittiń biri:

— Shynynda aqyndyq sizdiń arǵy atańyzdan daryǵan eken ǵoı, buryn da bir shala-sharpy estigen em, o kisi sizdiń neshinshi atańyz? — dedi.

— Tórtinshi ata ǵoı. Qudaıqul, Qudaıquldan — Beknazar, Sapaq, Janazar, Beknazardan — Jarqyn, Jarqynnan — Qoramsa, Qoramsadan — men, Ramazan, Muhammed, Áıbergen... Sulý sulý emes, súıgen sulý dep, Qudaıqul atamyz ben anamyz Kenjebıke tuzy jarasyp, artyna osynsha urpaq jaıǵan eken, — dep Aqan óz-ózinen tolqyp, jigitterden ımenbeı baýyryna qysqan Urqıanyń juqa qos qabaǵynan uzaq súıdi, — Endi, Bátjan, «Láıli — Májnún» hıssasyn aıtshy, báribir uıqy joq, biraz sergir me ekenbiz.

— Aqan aǵa, sonyń keı tusynan jańyla berem, — dep Bátjan otqa ústemelep butaq tastaı berip, sál qysylyp edi.

— Eshteme etpeıdi, qaıta osyndaı jerde jattyǵyp al, umytqan tusyńdy ózim esińe salyp otyramyn, — dep Aqan kespeltek bir butaqty dombyra ornyna ustata berdi.

Kókshe óńirine jana taraǵan muńdy dastandy Bátjan qońyr únmen bastap ketti...

Qasynda serigi bar, túndeletip jasyryn jortqan Shákeı Shortandy stansıasynan urlanyp ótip, Býrabaıdyń shetine tań biline ilikken. Qalyń jynystyń arasymen sýǵa malynyp, uzaq júrdi. Taǵasyz attarmen qumalaqsha shashylǵan malta tasty jalǵyz súrleýmen joǵary qaraı zorǵa ilbip, kıgiz úıdiń shańyraǵyna órmelegen qumyrsqasha tıtyqtap keledi.

Taý ishi salqyn, ári dymqyl. Tań ata búrikpe jaýyn tolastap, ashylǵanmen, qalyń qaraǵaı ishin soqyr tuman basqan. Anda-sanda jerde tuman sırep, keı tusy ashylyp ketedi. Shákeıler ondaı alańqaıda demikken attaryn toqtatyp, az da bolsa saryǵyp, tynyqsyn dep attyń belinen jerge túsedi. Taý eteginen kóz tastasa, soqyr tumannan túk kórinbeıdi. Aldy ashyq sıaqty. Biraq asa susty. Taý basyna deıin qoıý shyqtan túnergen kúzgi qaraǵaı naızalaryn kóterip, únsiz belgi kútken qalyń qol, myń-myń ǵasker sekildi.

Sarǵaıyp tań atty. Toǵaı ishine bozamyq tańdaı bolyp boz tirshilik keldi: túngi uıqydan oıanǵan taý qustary bir-birine enjar dybys berip, qysqa únmen habarlasyp jatqandaı. Beıýaqytta júrgen jolaýshylardy tańyrqaǵandaı, ıá músirkegendeı qaraǵaı butaǵyna qonǵan saýysqan tańdaıyn qaǵyp biraz shyqylyqtap otyrdy da, qalaq quıryǵyn sozyp, jypyń etip, ushyp ketti. Jaqyn arada qaraǵaı qabyǵyn arshyǵan toqyldaqtyń úni keldi. Kún shyǵa taý ústinde ala bult kóship júrgen. Baýyry qanǵa boıalǵan kúz bultyna, qyzyl kún altyn jebeli júzdegen oǵyn qatar atty da, qylt etip, bıik órkeshtiń ortasynan mańdaıyn kórsetti. Qaıtyp kún kórinbeıdi. Qubyladan qaptaǵan tutas alapat bul kúnniń kózin qaıtadan sirestirip basyp aldy. Toǵaı ishi qaıtadan surqaı tartty.

Shákeı taý ishindegi dostaryna belgi berip, yńyldap án aıtyp jetkende, «Kenesary úńgirinen» túni boıy uıyqtamaı, aýyl jaqtyń habaryn úreılene kútken jigitter de úńireıip-úńireıip shyǵa kelgen. Bári jolaýshylardy qaýmalap, attan túsirip aldy.

Qulaqtaryn tigip, nebir sýyq habardy estigenshe asyqqan Aqandarǵa Shákeı syr bildirmeıdi.

— Óıdeıit dersiń, ózderiń tipti jumaqtyń tórinde otyrǵandaısyńdar ǵoı, týh, dúnıeniń raqaty osynda ǵoı, — dep mazdaǵan ottyń aldyna júreleı túsip dáý qorjynnyń baýyn tartty. Urqıa túndegi ornynan áli tapjylmaı seriniń qushaǵynda otyrǵan.

Urqıa, shashyń jibek, qanjar qasyn,
Kóriner tamaǵyńnan ishken asyń.
Jamanǵa seni qor ǵyp qıa almaspyn,
Tirlikte aman bolsa ǵazız basym, —

dep yńyldap Aqannyń ánin aıtqan Shákeı, shıelengen yzyńdy baýdy zorǵa sheship, — Oý, Urqıa, kóter káne basyńdy, óz qolyńmen jaı qane, dastarqandy — asyńdy, — dep taqpaqtap, qorjyn ishinen taqtalap búktegen mol aq dastarqandy shyǵardy.

Urqıa basyn kóterip alǵanda, qolqyldaǵan keń shapannyń ishinen kádir túninde ashylǵan aspan qaqpasyndaı appaq aqqý tósi bir jarq etti. Tez qymtana qoıǵan qyz burala basyp, Shákeıdiń qolyndaǵy dastarqandy ottyń irgesine jaıdy. Aq bilegin túringen qyz qolyna kesek-kesek et áperip jatqan Shákeıdiń aýzynda damyl joq. Tisteri aqsıa kúlip, sóılep otyr:

— Mynaý, Jańyl shesheıdiń, seniń bolasha altyn eneń, Urqıa, sonyń ádeıi pisirtip jibergen toqtysynyń eti. Dastarqandy almaımyn, dalada júrgen olarǵa ne sán kerek dep edim, shesheı bolmady. «Ózim kórmesem de, qolymnan alǵash dám tatatyn qyzymnyń dastarqany mol bolsyn, — dep yrymdap, toqty etiniń bir japyraǵyn tıgizbeı túgel saldy, myna bireý seniń tósiń, kelin shyraq. Oı, apam degen altyn ǵoı, shirkin, anda-sanda kózine jas irkip alyp, «myna qudaıdyń kúni de bir ashylmady, jaýyn astynda Urqıajan júdep qalatyn boldy-aý» dep, mańynda eshkim bolmasa da, qulaǵyma: «Olar qaıda júr, bir baspana tapty ma, Urqıajanymdy júdetpeńder áıteýir» dep sybyrlap, Aqanynan buryn seni aýzyna alady. Qaıtsin! Biraq, senderdiń qaıda ekenderińdi apama da aıtpadym. «Amandyq bolsa kórersiz, kelinińiz aı men kúndeı, ishken asy tamaǵynan kórinedi, aqyl degen bir qap, alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısar, ne kerek seriniń naǵyz serigi, Aqan neshe jyl izdeý salyp júrip, temir etigi teńgedeı, temir taıaǵy tebendeı bolǵanda, tapty ǵoı aqarmanyn» deımin... Al, mynaý, kúlshe nan. Apam ádeıi arnap, jumyrtqaǵa ılep, saǵan pisirip jiberdi. «Nannan úlken eshteme joq, aldymen óz qolymmen pisirgen osy kúlsheni jesin», — dedi, — dep, betine aǵash qasyqtyń basyn aıshyqtap-aıshyqtap batyrǵan sap-sary kúlsheni usyndy.

Úńgir ishi Shákeı kelgeli burynǵydan beter jylynǵandaı. Dastarqan ústindegi toqtynyń basynan bastap, ár múshesi úıýli jatqan tońjelin etke qarap jutynyp, kesheden beri nár tatpaǵan jigitter pyshaqtaryn jalańdatyp daıar otyr.

— Al myna jaǵynda tamasha nárse bar, — dep ortasynan teńdep býǵan qorjynnyń ekinshi basyn aǵytqan Shákeı, ishinen salaqtatyp bir torsyq qymyz sýyrdy. Onyń artynan shaǵyn buqar qumany men eki syrly tostaǵan shyǵardy. Sodan soń tuqyrańdap, ishki beshpentiniń tereń qaltasynan alyp, qadymsha jazylǵan, sarǵysh kitap qaǵazyna oraýly judyryqtaı birdemeni Urqıanyń qolyna ustatty. — Mynany apam ádeıi jiberdi. Shaı. «Qaraǵymnyń boıy jylynsyn, dalada tońyp júr ǵoı, balapanym!» — deıdi. Qaıdan bilsin ol balapanynyń uıadaı úńgirde balbul janyp, seri balapanynyń ystyq qushaǵynda otyrǵanyn, — dep jigitterdi bir kúldirgen Shákeı, — al, sender tamaqtana berińder, — biz endi qabyǵymyzdy keptirip alaıyq, — dep, syrt kıimin sheshe bastady.

Túni boıy «Láıli — Májnún» hıssasyn aıtqyzyp, ózi de erteń sol eki Májnún qusap osy úńgir aýzynda qalatyndaı sál unjyrǵasy túskendeı bolǵan Aqan Shákeı kelgende, artyndaǵy bar týysy, ózin syı tutqan bar aýyly kóship kelgendeı jadyrap sala bergen. Shákeı Aqanǵa joldas qana emes, endi qaınaǵa bolmaq. Aqtoqtydan soń qulazyp qalǵan cepi qaıǵysyn birge kótergen Shákeı arada eki jyl ótken soń, jasy on jetige jańa jetken, aqylǵa da, túrge de baı óziniń nemere qaryndasy Urqıany syrttaı tanystyryp, dosyna laıyqtaǵan. Urqıamen ekeýin alǵash kezdestirip, tabystyrǵan da Shákeı. Araǵa aılar salyp bir-birine qatty qumartqan eki jastyń ǵashyqtyǵyna kózi jetip, Urqıany úıden alyp shyqqan da Shákeı. Qý tildi, pysyq Shákeıge qarap, qıamettiń qyl kópirinen de birge ótýge daıar dosynyń aqjarqyn minezin qyzyqtap otyr. Shekesine tańǵan aq oramal shetinen qan bilinedi. Kóziniń aldy kókpeńbek. Soqqy kórgen adamnyń syńaıy bar. Biraq ony eshkim suraǵan joq. Suratýǵa keltirgen de joq. Ústi-basy malmandaı sý bop, uzaq joldan, túngi uıqydan qajyp jetse de, eshkimge mindetsinip, buldanyp syr bildirmeıtin Shákeıdiń boıynan qazir Aqan qıyndyqqa, qaıǵyǵa tózimdi, dosqa degende qon etin kesip beretin, otqa-sýǵa aıdasań da qyńq etpeı júre beretin, súıtip júrip aýzynan qaljyńy, kómeıinen áni túspeıtin óz jurtynyń, óz halqynyń eń jaqsy qasıetterin, úlgili minezderin kórgendeı. Óz eliniń ishinde, óz qaýymynyń ortasynda óz baǵasyn da tanyǵandaı. Átteń... Kúnshildik pen jaýyzdyqtyń taspasynan qamshy óretin az toptyń el sharqyn buzyp, jýastyqqa jýandyq, meımandyqqa aıýandyq kórsetetini-aq batady. Áıtpese, qazaq dalasy, sahara tirshiligi án, kúı shýaǵynda terbelgen shalqar teńizdegi azat kemedeı ǵoı...

Jigitter as iship toǵaıyp alǵan soń baryp Aqan:

— Al endi áńgimeńdi aıtshy, ne kórip, ne bildiń? — degen.

Shákeı el ishindegi úreıli habardy, qabaq shyta otyryp jaı-japsarlap jetkizdi.

— Jaǵdaı jaman, Aqan. El ishi búlinip jatyr. Biz Urqıany áketken kúnniń erteńinde-aq Kemel tuqymyna habar jetipti. Nurtaza men Súleımen namystan jarylardaı bop búkil otyz aýyldyń jigitin atqa qondyryp, attan salyp izdepti. Kóbi adasyp, Qyzyljar jaǵyn, týý Túmenge deıin súzip shyqsa kerek. Oıazǵa baryp, ǵasker de aldyrypty desedi. Aqyry amaldary quryp, oıazǵa bobylyq jarıala dep shaǵym aıtsa, Konovalov el arasyndaǵy jer, jesir daýyn bıler sotymen sheshińder, solardyń sheshimimen is qylyńdar. Men sony qoldaımyn depti. Sonymen, qazir, Nurtaza atyǵaı-qaraýyldyń ıgi jasylaryn, atqa miner shonjarlaryn, molla, qoja, short-mazarattaryn túgel shaqyryp, Qoskól mańynda ár aýylǵa bólinip tússe kerek. Kúnde shapqylap, eldi túgel jıyp, bosyp júr. Túrleri kisi óltirgendeı eken. Men ańdaýsyzda qoldaryna túsip qalamyn dep, biraz taıaq ta jep aldym. Bul joly Aqannyń qasynda bolǵamyn joq, bilmeımin dep, bir kún qamaýda otyryp, zorǵa qutyldym. Kelesi kúni aıtqan tapsyrmańmen Álekeńe bardym. Zilǵara tuqymyna habar salmaǵan eken. Álekeń estisimen: «İshińdi uraıynǵa baramyn, syńaılaryna qaraı kórem, tipti ıkemge kónbeı bara jatsa Álekeń kúsh kórsetýden de tanbaıdy» dep ýaǵdasyn berip qaldy. Sodan iz tastap júrip, Qaratalǵa baryp, sálem-saýhattaryn alyp, túndeletip shyqtyq. Ekinshi kún degende zorǵa jetkenimiz osy.

Ot qyzýyna jazyq mańdaıy jipsigen Aqan basyn tómen salyp, uzaq oılanyp qaldy. Álden ýaqytta baryp uıqydan qyzarǵan úlken kózinen ot shasha jigitterge bir qarady da:

— Urqıash, beri kelshi, — dep, bıik ókshe etigi syqyrlaı basyp, qasyna kelip bir jambastaı otyrǵan Urqıany taǵy da baýyryna qysyp, shashynan sıpady, — Ne kórsek te endi jazý bireý, kórdik, kóndik. Solaı emes pe, qalqam! Basymdy ajalǵa tiktim! Qolymnan berip, qonshymnan basyp tirshilik eter endi mende hal joq... Qalǵan ómir senimen ǵana ótpek.

Urqıa da kózi móldirep, Aqanǵa qarap onyń sózin quptaǵandaı jymıyp kúldi. Tunyq kóldiń ıirimindeı shuńqyraıa qalǵan eki betten alma-kezek súıgen Aqan:

— Eki bettiń shuńqyrynda eki perishte. Qoǵadaı maıysqan ár kirpigińde bir-bir perishte. Óziń de perishtesiń, janym, — dep emirene, erkelete qushaqtap, jigitterge belgi berdi, — Al, kıinip tysqa shyǵyńdar. Urqıa da kebý kıimderin aýystyrsyn...

Otty sóndirip bári dalaǵa shyqqanda, aspan syzdanyp, jaýmaı tur edi. Taý ishi, aspandy torlaǵan bult aýa býlanyp, bar tabıǵattan dymqyl syz bilinedi. Tań aldynda shyqqa qalyń túsken aq tuman tómen qaraı jyljyp, etekke turyp qalypty. Býrabaıdyń qazirgi turqy Nuh paıǵambardyń kemesi, nemese ıesiz aral sıaqty da, jan-jaǵy túpsiz tuńǵıyq topan sý sıaqty.

Kóksheniń basyndaǵy ný ormannyń arasynan tap aıaq asyqtyń baýyryndaı ǵana bop kóringen syrǵanaq shaıtan tasqa kózi túskende Aqannyń tula boıy túrshigip ketti. Erterek zamanda qudaı aldynda kúnahar bolǵan jannyń úkimin shyǵarǵan din ıeleri, ony sol tastan laqtyryp, jazalaıdy eken degendi talaı estigen. Onyń oń jaq, sol jaq qaptalyndaǵy jalańash taýlardyń arsa-arsa tastary, betterin ájim basqan kemıek shaldar sıaqty. Qaısybiri kózderi úńireıip, tisteri aqsıǵan baǵy zaman adamdarynyń qýraǵan bas súıegine de uqsaıdy. Qashan kelseń kóz toımaıtyn sulý Kóksheniń qazirgi óńinen adam shoshyrlyq.

Qulagerge mingen Aqan, alystaǵy aýyl jaǵyna qarap:

— Apyr-aı, el jaqtyń túsi qandaı sýyq edi. Anaý buǵyp jatqan qarańǵy tumannyń astynda qalyń qasiret, myń batpan muń jatyr-aý. Elge lań, erge qaıǵy salǵan toń moıyn nadandar taǵy da sol tumannyń astynda soıyl siltesip, til bezesip, maıdandasyp jatyr-aý.Tym qurmasa bir ret ana qara tumanǵa taý ústinen, bıikten qaraıtyn kúnderi bolmaǵany ma?.. Aı, seıiler túri joq, ne degen usqynsyz tuman edi, — dep biraz tolqyp turdy da, jigittermen qoshtasty. — Al, dostarym, baýyrlarym, tilekterińe, shyn júrekterińe myń da bir raqmet! Senderdeı qamqor panalary bolmasa, jalǵyzdyń úni de shyqpas edi. Neshe kún, neshe tún uıqy-kúlkisiz dala beınetin birge tarttyńdar. Endi, saltanat quryp, toptanyp júrer jaǵdaı joq. Apandaı ashylǵan ajal aýzynan aýlaqqa shyǵaryp tursyńdar. Elge oralyńdar, aýyldaryńa bólek-bólek jasyryn kirersińder. Urqıa ekeýmiz úshin jaza tarta kórmeńder. Tirshilik bolsa, áli-aq kórisermiz. Qaraýylǵa qyryn qarar qalyń kereıdiń ishine kettim. Onda tıanaq taba almasam, aspan asty keń, búkil úsh júzdiń jeri — meniń jerim. Habardy Shákeıden bilersińder. Al, jol bolsyn, hosh, baýyrlarym! — dep, Aqan, Urqıa, Shákeı úsheýi Oqjetpesti betke alyp yldılap júrip ketti.

— Jolyńyz bolsyn, Aqan aǵa!

— Ylaıym, qýanyshpen kóriseıik.

4

Kúni keshe Súleımenmen quda túsip, jyly emeýrin kórip kóńili sýdaı tasyǵan Qoramsa balasynyń tóbesinen jaı túsirgendeı lańyn estigende qatty shógip qaldy. Eki kún nár tatpaı, kúnniń amalyna qaraı eskiligi de ustap, tas-túıin oranyp jatyp alǵan. Qasyna otyryp, basý aıtqan Jańylǵa da til qatpady, ter ustap, denesi ot bop qyzǵan Qoramsa qudalyqty keıinge qaldyryp sozbaıǵa salǵan Nurtaza, Súleımenderge eregisip, Aqanǵa Urqıany ádeıi ózi aldyrǵandaı ishi de órtenip barady.

Úshinshi táýlikte Qoramsa ornynan zorǵa turdy. Zorlap turǵyzǵan Nurtazanyń poshtabaı, atshabarlary. «Eger erkińmen barmasań, aıaq-qolyńdy baılap aparamyz, buıryq solaı», — dep dikińdegen soń, óıtip mazaq bolmaıyn degen Qoramsa keıip júrip amalsyz kıindi:

— Qudaı-aı, bala bermediń, basyma pále bergen ekensiń ǵoı. Saqalym aǵarǵanda tilegenim osy ma edi. Kórsettiń ǵoı, kórsettiń ǵoı!.. — dep kisesin taǵa almaı qoly qaltyraǵan shalyna:

— Jaraıdy endi, bolary boldy. Súleımenniń qyzyn almady dep qurystama. Odan da balalaryńnyń tileýin tile. Ana qasqyrlardyń ortasyna barǵanda, quıryǵyńdy shabyńa tyǵyp, panasyz eki paqyrdy qosyla kinálap, aldaryna jyǵyp berme. Basyń ketse de, basyńdy saqta! — dep, Jańyl unjyrǵasy túsken erin biraz qaırap jóneltti, — Men de sońyńnan bararmyn...

Attyń jeńil búlkegimen uzaq júrip, Baıaly aýylyna Qoramsa ińirde jetti. Móp basqan qaǵazben shaqyrtqan soń jan-jaqtan quıylǵan bek, shonjarlar Myrzaly balalarynyń qanattasa qonǵan aýyldaryna bólinip túsken. Búgin bári Baıaly baıdyń aǵash úıine bas qosyp, jınalǵan eken.

Úıdiń mańy byqyrlaǵan adam, qaz-qatar tizilgen aıyl-turmany birinen biri asqan óńsheń qabyrǵaly semiz attar. Qoramsa kelgende úıden kirip-shyǵyp júrgender bir-birine «keldi, keldilep», qaraly kisini kórgendeı únsiz bas ızesip, úreıli kózben qarsy aldy. Biri myna sýyq jıynnyń arty nemen tynar eken dep júrekteri alyp-ushyp, ara túsýge qaýqary bolmasa da basy-qasynda bolyp qara kórseteıik dep kelgen janashyrlar, endi biri aty jıyn dese jaqsylyq pa, jamandyq pa, áıteýir qyzyq kóreıik dep umtylatyn dalaqpaılar, qaısybiri soıylyp jatqan maldan dám aýyz tıip qalýǵa jutynǵan ólmeshi qarttar men qatyn-qalash.

Baıalynyń ala kóleńkeleý daǵaradaı keń úıinde ólik shyǵarýǵa daıyndalǵandaı múlgip, ekeý-ekeý bop kúńkildeskender Qoramsa kirgende tyna qalǵan. Jaqynda ǵana jarqyldap sóılesip, tós taqasqan quda bolmaqshy nıettegi Súleımen, Nurtazalardyń betin kórýge júzi shydamaǵan Qoramsa jasqanshaqtanyp basyn kótere almaı, jurttyń shetin ala otyra ketti.

— Oý, otaǵasy, assalaýmaǵaleıkúm, — dep ornynan gúrildeı qozǵalaqtaǵan bireý sálemdeskende, Qoramsa daýsynan tanydy. Álibek batyr eken. Onyń artyn ala biraz adam jamyrasa amandasyp jatty: Bekbolat bı, Sasyqtyń Toqsanbaıy, Jantaıdyń Maqany, Begalynyń Kenjebolaty taǵy basqa ıgi jaqsylar ekenin daýsynan shyramytty. Týra qaraýǵa bet joq. Sonda da jıynnyń jarym-jartysy sálemdeskenine, únderine qaraǵanda ishi jylyp qoıa berdi. «Biz saǵan teris qaramaspyz» degen shyraı baıqalady.

Túste jınalǵan bıler ózdi-ózi biraz sharpysyp, álginde ǵana tamaq iship alǵan soń az tynystap otyr edi. Qoramsa kelgen soń sóz qaıta tirildi. Oıaznaı Konovalovtyń aıtýy boıynsha bıler jınalyp, bir sózge baılam jasaýy kerek eken. Olardyń sheshimin Konovalov zań júzinde oryndamaq. Munda eki jaqtan shyǵyp aıtysar bı bolmaǵandyqtan, bar bolys, bılerdiń sózine tórelik aıtatyn qazyq bı etip, ortalarynan Qoshquly Suraǵandy saılapty. Eń tórde otyrǵan sol. Onyń eki jaǵynda Bekbolat bı men Kóben bı.

Qoramsa kelgen soń, qara býradaı julynǵan Nurtaza tisin qaıraı túsip qaıtadan sóıledi.

— Mine, meniń jaýym keldi. Qas jaýym. İrgemde jymysqy júrip jaǵadan alǵan jaýym, — dep shuılyqqanda, Álibek shydaı almady.

— Oý, Nurtaza, seniń kelinińdi tartyp áketken Qoramsa emes, Aqan cepi emes pe edi. Áı, otaǵasy, óziń salyn sýǵa ketip neǵyp otyrsyń, eńseń nege basylady, — degende, Nurtaza jaq bir-birine qarasyp, jótkirinip qaldy. Ásheıinde kóldeneń kirisken adam bolsa betinen qaýyp alatyn Nurtaza Álibekti qaǵyp tastaı almady. Qazir Álibek Zilǵaranyń ǵana Álibegi emes, batyrlyǵyna, súıegine saı, arqa tirer aıýdaı aqyrǵan atyǵaı ishindegi tegeýrindi bolys inisi Erejep bar, alda kele jatqan bolys saılaýyna túsetin Aqbuzaý inisi otyr qasynda. — Sen de, Nurtaza, jaý shaptylap, baıbalamdamaı ne tileısiń, sonyńdy aıtpaısyń ba, ishińdi uraıyn!

Shaqyrýsyz kelgen Álibekke bata almaı, zyǵyry qaınaǵan Nurtaza aıylyn jıyp, sál baıaýlasa da, tizginin tartpady.

— Jaý demegende ne deıin. Erteń kórer qyzyǵymdy oırandasa. Talaı jyl buryn aq adal maldyń basyn mújip, endi búgin adam basyna salyp otyr azýdy. O zamanda bu zaman qaıta shapqan jaý jaman deýshi edi, Aqannyń lańy jetti endi. Ana jyly Sútekeńe aýyz salyp edi. «Jaraıdy artyn kúteıik, qoıar» dep, el bolyp únsiz shydap edik. Shydamnyń da shydamy bar, endi basymyzǵa sekirip boldy ǵoı bul Aqan. Ony istetip otyrǵan myna syǵyry ákesi Qoramsa. Ádeıi istetip otyr. Qutyraıyn degen ekensiń. Jo-oq, jarandar, bárińe aıtarym sol — Aqanǵa bobylyq jarıalatyp, ustatý kerek. Jerdiń tesigine kirip ketken joq. Sosyn ıt jekkenge aıdatý kerek. Oǵan deıingi surarym — Aqan tabylǵansha ákesin kepildikke Oıazdyń qolyna tapsyrý. Óıtpeı tynarym joq, jandaral kúbernatorǵa deıin baramyn. Aıaǵym jetedi, — dep kózi alaryp baryp toqtady Nurtaza.

— Osy meniń túsine almaı otyrǵan bir nársem bar, — dedi qaba saqal, qasqa mańdaı Jantaıdyń Maqany. Bul — qoly qysqa kedeıleý bolsa da el arasynda ádil bıligimen aty shyqqan, azdap óleń shyǵaratyn, bir bet, shaqpa tildi aqpa bı edi, — Jaraıdy, Aqanǵa bobylyq jarıalatyp qashqyn, buzaqy retinde ustatyp ıt jekkenge, tesken taý ótkizip, Qyrym men Qytaıǵa, erteginiń barsa kelmesine batamyzdy berip attandyraıyq. Já, dedik. Sonda Urqıaǵa qandaı jaza ázirleımiz. Alyp kelip aman-esen Ánapıaǵa qosamyz ba? Álde ony da Aqanmen birge jóneltemiz be, muryndary úsip ólsin bálemderdiń, á? Osyǵan jaýap berińizdershi. Óziń aıtshy, Nurtaza?

Tyǵyryqqa tirelgen Nurtaza tap-taqyr jumyrtqadaı basyn sıpap, kómek suraǵandaı jan-jaǵyna qarap tamaǵyn qyra jótkirinip edi:

— Oıbaı-aý, Urqıany taýyp alsa, qalyńdyq bergen kúıeýine qospaǵanda, saǵan berer deısiń be, — dep bireý qıq etip kúldi. Qoramsa jańa ańǵardy, Sútemgendi saǵalap, sonyń yǵynda jampańdap otyrǵan Baqtybaı eken.

— Árıne, Ánapıaǵa qosamyz. Sol da sóz bop pa! — dep Nurtaza da jeńildengendeı boldy.

— Ekinshi bir saýalym, Nurtaza, Aqandy ustatamyn degen Qanabalyń osy oqıǵanyń jaı-japsaryn, Aqan seriniń kim ekenin surady ma?

— Sen de suramasty suraıdy ekensiń. Aqan kimniń shikiresi edi, ony surap qaıtedi Konovalov, oǵan qylmysty adam bolsa boldy, odan basqa ne kerek, — dep Súleımen kijine jaýap berdi.

Maqan qaıtyp úndegen joq. Keıin sóılermin degendeı «Á-á» dep, mıyǵynan kúlip, jalpaq mańdaıyn sıpaı berdi.

Nurtaza zyǵyry qaınap, «aýzyńa qum quıylyp otyr ma» degendeı qasyndaǵy Kóbeı bıge alara qarady. Ásheıinde aýyz jappaı aqkót torǵaısha shybjyń qaǵatyn ol myna toptyń aldynda tosyla bergen. Ana jyly Sútemgen úıinde Bekbolatqa tıisip, sybaǵasyn alǵan jeńiltek bıdiń qyzy Kúláıim betine salyq bolǵan. Qyryq rýly el estip, aýyzdan-aýyzǵa tarap ketkeli Kóbeı jer daýyna aralassa da, jesir daýy, qyz daýy degende tili kúrmelip, únsiz ketetin. Bul joly Nurtaza ádeıi daıyndap ákelgen soń sóılemeýge áddi joq — az múdirip baryp sóılep ketti:

— Oý, jamaǵat, osynda jınalǵan bárimiz de bir-birimizge bótendigimiz joq, atyǵaı-qaraýyldyń urpaqtarymyz. Bardy bardaı, joqty joqtaı bólip-jaryp árkimniń óz úlesine, qudaı bergen rızyǵyna qıanatymyz joq kindigi bir elmiz. Sol sebepti osynda kelgende ara aǵaıyn bop, bir-birimizge zábirimiz bolsa, zorlyq etip, qorlyqqa salsaq bireýdi, soǵan arasha túser aǵaıyndyǵymyzdy kórsete keldik. Iá, búgin aramyzdan zorlyqshyl, qıanatshyl jan tabylyp otyr. Qorlanǵan jurt sodan qarmyjysyn surap otyr. Zorlyqshyl, sotqar Aqan. Búkil atyǵaı-qaraýyldyń, qala berdi Orta júzdi jaılaǵan at jeter jerdegi arǵyn, naıman, qońyrat, qypshaq, kereı, ýaqtyń bir qyzy buıyrmap pa. Ylǵı aýyzdy bireýdiń qalyńdyǵyna salady. Keshegi ózi soǵyp alǵan Birishek sıaqty el arasyn búldirip barady. Salmaǵan tańbasy, batyrmaǵan barmaǵy qalmady.

Osy bir tustan aǵyndap óte shyǵarmyn-aý degen Kóbenniń oıy bolmady, eń qaýiptengen zárázáp jerden ustap, gúj etip Álibek týra qotyrdyń betin tyrnap aldy.

— Seniń qyzyńa da batqan Aqannyń barmaǵy ma edi, baıǵus-aı, — degende tórdegi Toqsanbaıǵa deıtin shydaı almaı kúlip jiberdi.

Budan ári Kóbeı de kibirtiktep, adymy taryla berdi, beti ottaı kúıip, sózinen jańylyp, ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmedi.

— Iá, ıá... Aqandy jazalaý kerek. Ol kimniń shikiresi dedi jańa. Iá, sol kimniń shikiresi, kimniń áýlıesi?! Basyndyrmaý kerek. Erteń onyń jolyn basqa qýsa, bara-bara qazaqtyǵymyzdan qalamyz. Eldiń salty, atamyzdyń dástúri buzylmaq. Aldyńǵy arba qaıdan júrse, sońǵy arba sodan júredi. Aqan naısap el ishine ý seýip otyr, erteń bar jasymyz sol ýmen ýlanady. Búgin aýyzdyqtamasań, erteń tizginnen aıyrylasyń. Bul bir kesel, elge degen indet. Oǵan aldyn ala shara qoldaný kerek. Aýyl shetine qarǵasha salyp, órtteı qaýlap kele jatqan indetten saqtaný kerek. Onyń emi — alastaý, aǵaıyndar, alastaý!

— Durys aıtady, durys, bul kimdi búldirmedi. Osy kúnge deıin qudaı qosqan qudam Sútekeńmen de aramyzdy ashyp qoıǵan Qoramsanyń jetpegiri emes pe, — dep usaq sóılep, taǵy birdeme deýge umtyla bergen Baqtybaıǵa Sútemgen qyzyl kózimen jaratpaı qarap, birdeme dep zekip tastady.

Osy tusta Qoramsa da basyn kóterip alyp zirk etti.

— Aýzyńnan bir ataly sóz estimeı-aq kettik-aý. Qatyn-basshylanyp saǵan ne joq.

Qoramsa sózine Nurtaza ytyryna qaldy:

— Munda biz sóz talastyryp qaǵysqaly jınalǵanymyz joq. Árkim óz kesimin aıtsyn. Toqa, endi qyz ákesi ne der eken. Kemel tuqymynyń qalyń malyn astyna basyp, qyzyn qashyrtyp jiberip, ózi tasada qalys qala ma, álde onyń da myna jurttyń aldynda berer jaýaby, tartar jazasy bar ma?!

Jurt Tinálige qarady. Saqal-shashy qara býryl, otyrǵanda kóbinen moıny uzyn, denesinde aram et joq qaǵylez, óńi jýas qajy kinásin moıyndaı sóıledi.

— Men ne deıin, qyzymdy qolymnan jóneltken joqpyn. Áke rızashylyǵyn almaı ketken qyz, úıden óz betimen ketken adam. Óz betimen ketken qyz súıgenine, óz qalaǵanyna barmaq. Qalaǵany Aqan boldy. Jasy balıǵatqa tolmaı turyp atastyryp, mal alǵanym ras. Paıǵambar jasyna kelip ótirik aıta almaımyn, bar malymdy musylmanshylyq jolyna qudaıy etip, qajylyqqa qurban shalǵanym ras. Qyzym sonyń bárin tárk etip, kónegimdi keregemniń basyna ilip ketti. Qaıteıin. Eshkimdi dattaýǵa da, qarǵaýǵa da aýzym barmaıdy. Ondaıǵa áý bastan joqpyn, daý-talas, qyrǵı qabaqtyqqa da joqpyn. Áli búline qoıǵan eshteme joq... Ánapıa Urqıany osy kúnge deıin kórgen emes. Áıteýir aty Urqıa demeseń, kishi qyzym Urjanym bar. Qudaı aldynda qudalaryma ant berip em. Aıtqanym aıtqan — Ánapıa Urjanymdy alsyn, — degende jurt qalyń ótkinshi jaýynnan sońǵy shaıdaı ashylǵan qol betindegi dúr silkingen qustardaı boldy. «Mynaý tabylǵan aqyl», «ataly sóz», «ekeýi de bir qursaqtan shyqqan — aıyrma ne» dep, gýildesip ketti. — Meniń tilerim, halqym, jurtym, tynyshtyq. Eger sol tynyshtyqty buzǵan bir qyzym bolsa, tatýlyqqa ákeler ekinshi qyzym bar. Qudaı aldynda shynym, sol ekeýin bir-birinen aıyrmaýshy edik. Ekeýi de egiz qozydaı... Meniń ákelik sózim osy, jarandar.

Tináli Qajyny Muqanáli molla bas tarpa bas saldy:

— Oý, Tineke, Kemel tuqymymen quda bolǵan kúni perishteler sharıǵat haqymen sizdiń Urqıańyzdyń esimin jazǵan. Urjanyńyz óz tileýi, óz buıryǵy bar múldem bólek fándá. Adamdy aldaǵanmen, Táńirini qalaı aldaımyz, Alla taǵala óziń keshire gór, subhan Alla, subhan Alla... Jáne de Urjanyńyz áli kámıdáǵa tolǵan joq. Erteń ol jetilgenshe taǵy bireý ony da at saýyryna salyp alyp ketse, Kemel balalaryna bul fánı jalǵanda aı qarap otyrmaq pa? Joq, munyńyz paıǵambar jolyna qaıshy, kúpir, kúpir!

— Áı, Muqanáli, óziń bir kenek aýzyńnan kóbik atyp, shybjyqaı ingendeı jurtqa jynyńdy shasha beredi ekensiń, ishińdi uraıyn! — dep Álibek eki kózi otsha jaınap shyǵa keldi. — Senińshe, nemene sonda, Urqıa Kemel balalaryna aıshyqtap tańba salǵan jylqy dep otyrmysyń. Ol qazir Aqannyń qatyny. Al saǵan kerek bolsa. Áke berem dep otyrǵan ýyljyǵan Urqıany qospaǵanda, bireýdiń qatynyn ákep telıin dep pe ediń. Sen de mán aıtqansısyń-aý q... qysyp otyrmaı!

Ár sózdi urdajyq betti Álibekke batyp eshkim eshteme deı almady. Nurtazanyń jaqtastary surlanyp, qarsylastar kúlimdep, jymyńdap ózdi-ózi kúbirlesip ketti. Uzaq otyryp bir bátýaǵa kele almaı tiresip, árkim árqalaı sóılep jatyr. Sóz artyn tosyp, sóz syńaıyn salmaqtap otyrǵan Jantaıdyń Maqany shyqty jelpinip.

Ádildikpen aty shyqqan Maqan sóılegende dosy túgili qasy eriksiz tyńdap, onyń oılylyǵyna, qysylshań jerden alyp shyǵar tapqyrlyǵyna den qoıyp, el arasynda kep ýaqytqa deıin onyń kesimi sóz bolyp júrýshi edi. Bul joly da jurt kópten kútken Maqannyń aýzyna qarasty. Asa dindar bolmaǵanmen qolynan únemi sary jumyr tasty taspıǵyn tastamaıtyn Maqan jurt sóılegen shaqta da, saýsaǵynyń arasymen tartyp ishteı kúbirlep otyrǵan. Kónetoz beshpentiniń túımesin aǵytyp, aq sısa kóılegimen sýyryla shyqqan qasqaldaqtaı, qońyr, nurly kózi, oıly kúlimdep, taspıǵyn keń qaltasyna saldy da, asyqpaı ǵana jumsaq únmen sóılep ketti.

— Álginde Nurtazaǵa eki saýal qoıdym. Saýalyma bolys kóńilindegi jaýabyn aldym. Shamdanbaı, shamyrqanbaı otyryp aıtylǵan jaýap jalǵyz Nurtazanyń emes, sharshy topqa daýmen, talaspen túsip ǵádil kesim izdep, shyndyqqa boı usynǵan bútkil kemel urpaǵynyń sózi dep uqtym. Osy daýǵa, el ishiniń, aǵaıyn arasynyń búlinip, qyrǵı qabaq bolýyna eki jas kináli. Qyzdy alyp qashqan Aqan ǵana emes, oǵan erip ketken qalyńdyq ta jazyqty. Aqan jazaǵa tartylar bolsa, sol jazanyń ekinshi basy Urqıanyń úlesi. Onyń jazasy, jańa Nurtaza aıtqandaı Ánapıaǵa ákep qosý eken. Oý, jamaǵat, bul ózi budan on shaqty jyl buryn Urqıanyń sábı kezinde kesilgen jaza emes pe. Endeshe Urqıa uzatylǵan kúıeýden ǵana emes, sol sybaǵaly jazadan qashpady ma? Aqan bolsa — jazaly jandy baýyryna basyp panalatýshy. Eger sol panalatýshyny ıt jekkenge aıdatsaq, soǵan sebep bolǵan Urqıanyń da endigi úlesi — sol ıt jekken. It jekken — eki jastyń osy tirliktegi janyn órter tamuq. Sol tamuqta ekeýiniń de jany birge órtenbek. Oý, aǵaıyn bul — eki dúnıede birge bolamyz dep ant etisetin qos ǵashyqtyń tilek-armany emes pe? Onda biz qansha aıyrǵanmen, ol ekeýiniń sapary, juby aıyrylmasqa, ajyramasqa ketken eken. Endeshe ol ekeýin jazalaǵannan túser paıda, Nurtaza, saǵan da, Súleımen, saǵan da, Ánapıa, saǵan da joq... Ekinshi saýalym — oıaznaı týraly edi. «Aqandy ol bilip qaıtsyn, daýdyń basyn túsinip qaıtsyn» deısiń Súleımen. Onda Qanabalǵa shaǵym etip barǵanyń, qazaq balasyn kózsiz talap alýmen birdeı bolǵanyń ǵoı. Aqannyń kim ekenin bilmeı turyp, senderdiń degenderińdi oryndaı salamyn degen adam tili, dini joq, shúrippesin tartsań atyla salatyn dúleı aq myltyq qoı. Ol erteń, Nurtaza, seni de, Súleımen, seni de oılanbaı-aq qan qaptyrmasyna kim kepil. Óıtkeni onyń salaýatty oıdan, el taǵdyryna, qazaq ǵurpyna ashıtyn jannan jurdaı qanap al ǵoı.

— Maqan, orys ulyǵyna tıispeı-aq, ózimiz de jetpeımiz be? Ol seniń oıynshyǵyń emes qoı, — dep Nurtaza zil tastap, ses kórsetti.

— Iá, Nurtaza, — dedi Maqan, — meniń aıtpaǵym da osy edi. Ol ras, oıynshyq emes. Biraq qazaq qaýymy qýyrshaq pa eken. Bobylyq jarıala dep Aqandy elden shyqqan sotqar etip kórsetkende, sotqarlyqtyń tórkinin izdep, dinine baǵynbasa da, kúni soǵan túsken eliniń ortasyna kelip aq pen qaraǵa kózi jetpeı me? Onyń ornyna bıler sotyna ıterip, ózderiń sheshe sal, ar jaǵyn kórermin dep alystan ses kórsetedi. Bıler soty deıtin qazir ne qaldy. Japyraǵynan aıyrylǵan seleý-seleý kári butaqtyń basynda qarqyldaǵan tozǵan qara taǵandaı sózi de, basy da birikpeıtin bizde endi ne qaýqar qaldy. Ádil bılik te tútelenip barady. Az jyldyń ózinde el bıligi shabaǵy tozǵan arbanyń dońǵalaǵyndaı arsa-arsasy shyqpady ma? Keshe handyǵyńdy dáriptep, dáýreni ótpeı jatyp sultandyqty kóterip edi, endi búgin bolys, aýylnaı degen qujynaǵan kóp ákim shyǵypty. Ákim kóbeıdi degenshe, qaqym ketti deı ber. Bir kezde baıtaq jerge alǵyr qyransha qalyqtap qaraǵan sultandardyń qazir elden de, jerden de jyraq kári shyńnyń yǵynda mújilgen tumsyǵymen óz sańǵytyn shuqyp, jerden tıanaq tabar quıryǵynan aırylyp otyrǵan joq pa. Erteńgi kúniń ne bolmaq. Arbańnyń dońǵalaǵy bar shabaǵynan aırylsa, kúpshegińmen jer syzyp jolyń kesilip, barar jeriń qysqardy deı ber.

— Oý, Maqan, bul arada qazaǵyńnyń bolashaǵy emes, eki qashqynnyń isi emes pe, qaıdaǵy bir óren jetpes órge nege órmeleı beresin, — dep, bolys Shoǵyrmaq tyıym salyp edi.

— Aıtsyn, aıtsyn, áı Shoǵyrmaq, mańqalanbaı, tynshyńa otyr, — dep Álibek te taǵy qarsy shapty.- Ótirik pe ana Shyńǵystyń, meniń aǵam Musanyń qazir búrge óltiretin qaýqary joq. Olardyń sultandyq sesinen myna bılerdiń sózinen, bolystyń tyshqan izindeı basqan móri artyq, ishińdi uraıyn!

— Óren jetpeske deısiń, Shoǵyrmaq, qaıdan meniń órem jetsin, óreli jerlerge sen sıaqty óresiz, jetesizderdi qoısa, — degende, bolys ataýly oryndarynan bir qozǵaldy, — Eki sotqardyń isi deısin, ıá, eki sotqardyń isi, Ol eki sotqaryń, qazaqtyń endigi jasy, keleshegi emes pe. Biz Aqan men Urqıa isi emes, búkil qazaqtyń uly men qyzynyń bolashaǵyn qarap otyrmyz. Aqandaı ardagerdi mise tutyp, beli qaıyspas túgil, teris qarap baýyzdaı salatyn Qanabaldaryn, erteń bárińniń ul-qyzyńnyń isin óz qolyna alǵanda ne bolar ekensiń. Asyqpa oǵan da jetesin. Endeshe, ázir bılik qolda bolsa, aıtarym sol aýyl arasyndaǵy jesir daýynan góri alysqa kóz tigetin mezgil jetti. Aqan bolsa Urqıany Ánapıanyń jyly qoınynan sýyq qolymen áketken joq eken. Endeshe qaz balapanynyń bir-birinen aıyrmasy ne? Kórmeı Urqıaǵa ǵashyq bolǵan Ánapıa Urjanǵa da kózsiz mas bolatyn shaǵy emes pe. Áke aıtqanyna toqtalaıyq. Ónimsiz daýdan talas týdyrmaı, ónimdi daýdan qalas qalmasaq eken. Daýdyń betin jaýǵa buratyn mezgil jetpedi me. Qashanǵy ishten izdep, óz inimizdi tereńdep qazyp, topyraǵymyzdy, kórimizdi kóbeıtip, óz qoqsyǵymyzdy, qordamyzdy molaıta beremiz!

Maqannyń sóz álpetinen Álibekten basqanyń bári túrshikti. Ásirese Nurtaza úrkip, bul sózdi ári qaraı tiriltkisi, sozǵysy kelmedi.

— Al namaz ýaqyty bolyp qalypty. Endi ádil bılik Súrekeńde, — dep ornynan tura bergen Nurtaza inilerine «beri júrińder» degen belgi berip, úsheýi jurttan buryn tysqa shyǵyp ketti.

Baıaly úıiniń tý syrty qalyń qyzyl. Talaı jyldan beri áli tolyspaǵan bala qaıyńdar qabyǵy mújilip mezgilsiz tozyp barady. Jaz shyǵa keı tusyna qaz oty shyǵyp, ár jerden qyltıyp shıe, búldirgenniń japyraǵy, shıdıgen jas shybyqtar boı kórsetetin edi. Keıbir aýyl úıdiń adamdary, qyz oınaq salǵan jastar, kóleńke izdep úıezdegen jylqylar topyrlap, arasy taqyrlanyp qalǵan. Tamyry taptalǵan maıysqaq qyzyldardyń japyraqtary da jyldan-jylǵa sırep, semip barady.

Nurtazalar osy qyzyldyń orta tusyna kep, bir jambastaı jer súze jyǵylǵan jińishke qaıyńnyń ústine otyrdy. Ánapıa ǵana jazyqty adamdaı moınynan sý ketip túregep tur. Shoq ishi dymqyl, tastaı qarańǵy.

— Al jurttyń sózin estidińder, ne deısińder? — dedi Nurtaza ashýly únmen.

— Ne deıik, sózderiniń surqy jaman. Ana Álibekter qaıdan kelgen. Aqandy ustap berer synaı baıqamadym, — dedi Súleımen solǵyn ǵana.

— Olardy eshkim shaqyrǵan joq. Ádeıi kelip otyr. Osy bir tusta bir shalyp qalmaq qoı oılary. Bárinen de álgi Maqannyń sózin ańǵardyń ba. Jorta qıas sóılep otyr... Daýdyń betin qalaı aýdardy.

— Qıas sóılegenmen Urjandy aýzyna aldy ǵoı, kóke, — dep Ánapıa qaımyǵa turyp sóz qosyp edi, Nurtaza ars etti:

— Sen nemdi túsindiń. Eı, sorly neme, qatynnan da, sózden de júrmeı maqrum qalarsyń-aý! — dep zekigen Nurtaza, endi Súleımenge buryldy, — Maqan ejelgi quıtyrqy qý túlki emes pe. Tilinen maı tamyza otyryp, oıazben aramyzǵa da maı tamyzǵyny mol tastaǵan joq pa. Sóziniń tórkini qandaı jaman. Erteń Kóksheniń ıgi jaqsylary bas qosyp ulyǵyna til tıgizipti degendi estise Konovalov mańdaıyńnan sıpar deımisiń. Ádeıi jurtty jınap, osyndaı oǵash sózdi kóńirsitken Nurtaza dep shyǵa kelmesine kim kepil. Eger olaı bola qalsa, qatyn túgil bas qaıǵynyń kebin kıesiń. Konovalov jurttyń ańysyn baıqap, óz jaqtastaryńnyń aýzymen bir sheshimge kelińder, ar jaǵyn ózim oryndap beremin dep edi. Endi, sózdi tym ýshyqtyrmaı alas-kúles bitirip, Qoramsadan kek alýdyń tásilin oılaý kerek.

— Men de sony oılap otyrmyn, — dep keshe qyzyna quda túsip, dúıim elge baýyrsaqtan shashý shashpaı, meńdýanadaı ashshy ósekten shashý shashyp masqaralap ketken Qoramsaǵa kektengen Súleımen de túıile tústi.

Ýyzdaı Urjandy estigeli, on beske jańa tolǵan jas qyzdan úmitker Ánapıa aǵalarynyń sózinen úreılenip, sońǵy ret tal qarmap qaldy.

— Shynynda osynsha daýdyń ne keregi bar. Maǵan Urjan jetedi. Sony alyp berseńder bolady.

— Óı, jasyq neme, — dedi Nurtaza betin tyrjıtyp, — Qatynsyz qalarmyn deımisiń. Úsh birdeı qatynyń bar, ázir jerge qarap otyrǵan joqsyn. Shyda. Keıin Urjanyn da, Tyrjanyn da ózim alyp bereıin. Qaıda keter deısiń. Qazir oǵan kelisseń jeńilgeniń. Jeńildiń degenshe búkil ataǵyńa, atyńa tańba basyldy deı ber... Súleımen, menimshe bul joly aılaǵa aılamen áreket etip, ýdyń basyn ýmen qaıtarý qajet. Zákúndi alǵa tartyp, Qoramsany taqyrǵa otyrtý kerek. Ol úshin on jylǵy qalyńnyń ósimin daýlaǵan jón...

— Durys aıtasyń, meniń de oıym osy edi.

— Bátýá osy bolsyn.

— Bolsyn... Suraǵanmen aldyn-ala sóılesip alaıyq. Onyń da kómeıi bar. Arba ekesh arba da maılasań jaqsy júredi.

— Jón sóz...

Shoq qaıyńnyń ishindegi bul bátýany eshkim estigen de, sezgen de joq. Jasyryn kelisimde bolǵan Ánapıa ǵana aǵalaryna tońteris qarap, atyna mingen de, ishi ýdaı ashyp, betin eline túzegen.

Qazdyń etindeı dámdi, buzaýdyń etindeı ýyljyǵan jabaǵyny tań ata jegen jurt dýyldasa otyryp, uzaq kep tartty. Aspandy aýnatyp túsirerdeı bop zirkildegen Nurtazalardy Urjan arqyly op-ońaı jýasyp tez ıliktige joryǵan top daýdyń artynyń ońaı suıylǵanyna biri qýanyp, biri shoq-shoq dep, ishki pikirlerin ishterine búkken. Endigi kútkenderi qazyq bı Suraǵannyń elge jarıa eter belgili bıligi ǵana.

Biraq Nurtaza jýası otyryp sóılep, jurt oılamaǵan daýdy sý tezektiń tútinindeı byqsyta berdi.

— Al, ara aǵaıyn, bárińniń basyńdy qosyp, el búligin syrtqa shyǵarmaıyn, ortalaryna salaıyn dep mazalaǵanyma kópten kóp keshirim ótinip, myń da bir raqmetpen, kishilik etip aldarynda basymdy ıemin, — dep Nurtaza Álibekterge qarap izet etti. — Men qazir el bılegen bolys emes, bul araǵa qunyker retinde, joǵymdy joqtap kelgen daýkermin. Daý ıesi bir-aq jaq. Sondyqtan bıler aldyna qoıar tilegimdi, sońǵy shaǵymymdy tyńdańyzdar: Urqıa — ejelden kele jatqan ata jolymen, qazaq ǵurpymen, musylman izimen aq adal qalyń berip Kemel tuqymynyń násiline qosylǵan basy baıly adamymyz edi. Qazaq dástúrin taptap, el birligin laılap bir sýyq qol suǵanaqtyqpen alyp ketti. Budan asqan qara tańba da, salar jara da joq. Týysynnyń keýdesin jaryp, sógip, qolqasyn sýyryp áketse, atoı sap shapqan aǵaıynyn kinalamassyńdar. Aqandy ustatyp alyp, jer aýdartyp jibersek oǵan da qustanalar jan bolmas. Biraq, el bar, jurt bar dep jarǵa tirelgendeı toqtap, aptyǵymyzdy amalsyz basyp otyrǵan jaıymyz ózderińe málim. El birligin buzbaıyn dep senderdiń de Urjanǵa toqtaǵandaı syńaılaryń bar. Men de el birligi úshin — soǵan toqtadym...

— Durys sóz.

— Jón sóz.

— Báse, báse, osylaı bolsa kerek edi, — desip Álibekter jaǵy qoǵadaı japyrylyp ketti.

— Biraq... biraq... — dep Nurtaza qabaqshytyp, sál bógelip qaldy... — Qyzdy alatyn men de, Súleımen de emes, Ánapıa ǵoı. Ánapıamen sóılestik, mańyna jýytar emes. Jýytqany sol, moınyna kisesin salyp, elge attanyp ketti. Ol úshin birge týǵan baýyrymdy jazǵyra alman. Súıgeni Urqıa eken, ol beıbaqqa Urjandy zorlyqpen qalaı telı salarsyń. Basqaǵa júrse de, onyń qalyńyna, júregi qalaǵan súıgenińe bıligim de, aǵalyǵym da júrmeıdi. Eki dúnıede qıanat arqalar jaıym joq. Sol sebepti endigi qoıar shartym mynaý: meıli Aqan-aq maýqyn basyp Urqıany baýyryna bassyn. Biz endi adal malymyzdy qaıtaryp almaqpyz. Oǵan adamnyń da, zákúnniń de qarsylyǵy joq. Tinálige qolymyzben sanap turyp qyryq jetini baılap-matap bergeli mine tabany kúrekteı on jyl ótken eken. Sodan beri ol maldy qaıda shashty, qaıda qoıdy: nesıege berdi me, iship-jedi me — onda sharýamyz joq. On jyl ishinde jalǵyz buzaýdy kóbeıtip, teri-tersek, jún-jurqasymen Qorasanyń baıyp alǵany ózderińe málim. Qyryq jeti bas bir buzaý emes. Eseptep otyrsaq — on jylda qyryq jeti bas ulyly-kishilisi bar, elý segiz myń bir dúz de jıyrma segiz bas bolady eken...

— Óıdóıt dersiń! — dep qaldy bireý.

— Mynaýyń búkil bir dýannyń maly ǵoı.

— Áı, Nurtaza, on jylda osynshama ósse, seniń malyń neǵyp Kóksheniń dalasyna syıyp júr, — dep Álibek shydaı almaı qarqyldap turyp kúldi, — Álgi qyryq jeti malyn óńkeı urǵashy tabatyn ne degen asyl tuqymdy nemeler edi. Súleımen, Ánapıa úsheýińniń qatyndaryń neǵyp ylǵı qyz tabady desem, ózderin de maldaryna tartqan asyl ekensińder ǵoı.

Álibekpen qatar otyrǵan biraz shonjarlar kózderinen jas aqqansha kúldi. Álibek eki ıyǵy selkildep, keńkildep kúle otyryp qara jerdeı bop tosylyp qalǵan Nurtazaǵa taǵy bir ashshy mysqyl aıtty:

— Biraq, baıqa, Nurtaza, qansha urǵashy degenińmen olar da aıǵyr, buqasyz óspeıdi. Álde seniń malyń da, janyń da óńsheń qyzteke me edi?!

Lań izdep, ádeıi soqtyqqysy kelgen adam da budan zor eshteme aıtpas. Qulaq jarar kóp kúlkige tosqaýyl bola almaı, qatty úrlegen qýyqtaı tyrsyldap jarylarǵa jetken Nurtaza kózin syǵyraıta qysyp, dolyryp, tisin qaıraı berdi. Samaıynan ıegindegi qoıý qara saqalyna deıin ustaramen kúnde qyratyn kók beti totıaıyndaı talaýrap, búlk-búlk etedi. Tobylǵy sapty sary qamshysyn olaı bir, bulaı bir josylta ótetin tús. Biraq amal ne, aldynda aıýdaı aqyrǵan Álibek bastaǵan óńsheń shubar ala jolbarystar otyr. Qarqyldap kúlgen saıyn ózine qaraı arandaı ashylǵan aýyzdardan kóringen aq azý, soıdaq tister qazir bas salyp dal-dulyn shyǵaratyndaı. Ǵumyrynda tuńǵysh kórgen masqara qorlyǵyn amalsyz kóterip, kúlki artyn únsiz tymyraıyp kútti.

Aqyry jurt kúlkisi basylyp, sabasyna túsken soń Nurtaza tútige otyryp sózin tamamdady:

— Meniń surarym sol, on jylǵy malymdy Qoramsa ósimimen qaıtarsyn. Kelin alyp otyrǵan men emes, ol. Eger qaıtarmaıdy eken, oıaz arqyly erteń bobylyq jarıalatyp Aqandy ustatamyn. Ony ıt jekkenge aıdatyp qana tynbaımyn, malymdy da qaıtaramyn. Ekiniń biri, kónse qolynan, kónbese jolynan. Basqa kelisim joq.

Jurt uzaq daǵdaryp otyryp qaldy. Ózara kúbirlesip, bir bátýaǵa kele almaı kóp talqyǵa saldy. Sondaǵy báriniń oıysa beretini — mal tólemimen daýdy basý. Odan óńge Qoramsany jaqtar pyshaq urar býyndy jer tabylmady.

Eń artynan bılik aıtqan Suraǵannyń da sózi osy boldy:

— Daý ıesi qalyńǵa bergen malyn ósimimen suraǵanynda aıyp joq. Jónge keleıik. On jylǵy maldyń ólim-jitimi bar, ara-tura keletin jut bar, baǵýshynyń jaly, minýshiniń maıy degen sıaqty kóp sebepterdi esepteı kelip Urqıany alǵan Aqannyń ákesi Qoramsa Nurtazańa bes júz bas iri qara, eki júz bas usaq tuıaq bersin. Tináliden barymtamen alǵan maldyń teń jarymyn Nurtaza qaıtarsyn. Eki jaqqa da oılanýǵa eki kún pursatana. Eki kúnde mal ornyna tússe, Aqan men Urqıaǵa keńshilik, túspese, qalǵan is bılerdiń bıliginen ketip, oıazdyń zakúnimen sheshilsin.

* * *

Bul túni — qara sýyq jańbyrly jelkem túnde Qoramsanyń eki uly Ramazan men Muhambet jaılaýdaǵy jylqy basynda-dy. Buryn Qyzyljarda dúkenshi bop, keıin elge oralǵan soń da saýdamen jıi qala shyǵyp shahar tirshiligine beıimdelip alǵan Qoramsa ejelden-aq jaılaý degendi bilmeıdi. Qysy-jazy qalyń qaraǵaı baýyryna bóreneden qıyp salǵan aǵash úıinen artyq jeruıyq izdemeıtin ol, eki ulymen, mańynda saǵalaǵan jaqyn-juraǵattaryn qosyp, jaz jaılaýǵa jóneltetin de, ózi Qaratalda bertin «Aqan týǵan» atanǵan Sarykóldiń yǵyndaǵy mekeninde birer saýyn bıesimen otyra beretin. Jaılaýmen eki ortada sabylyp, shapqylap júretin kenjesi Áıbergen ǵana.

Búgin sol Áıbergendi shapqynshy etip aǵalaryna jibergen. Aǵalarynyń bárin erke Áıbergen eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp, kıimderin aýystyrýǵa da mursat bermeı, keshtetip alyp jetti. Aqan jaıyn estigen inileri, álde ne bop qaldy dep, áıelderine de kóp syr bildirmeı ózderi ǵana keldi. Tóbelerinen túser jaı oǵynan olar beıǵam edi.

Ekeýi de úılenip, otaý bop jeke shyqqanmen saýda tıegin ustaǵan Qoramsa qanatynyń astyndaǵy balalardyń sharýashylyqtary bir, qora-qora qoı, úıir-úıir jylqylary, júzdegen qara mal ortaq. Báriniń ústinen qarap, jón-joba aıtyp otyratyn Qoramsa olarǵa áli enshi bólgen joq-ty.

Kúzdiń qara sýyǵyna tótep bererlik buttaryna teri shalbar, ústerine qabattap kúpi-shekpen kıgen uqypty balalary, belderin bosatyp ystyq tamaq iship jylynǵan soń baryp, bar iske kináli jan ózi qusap, basyn tuqyraıtyp kótermegen Qoramsa júdeý qalypta sýyq habardy bastady. Tabıǵatynda kóp máımóńke, kósile tartatyn shubyrtpaly astarly sózdi sýhany súımeıtin Qoramsa uzaq sonarǵa salmaı qysqa sóıledi.

— Al, Ramazan, Muhambet, senderdiń basyńdy qosaıyn dep ádeıi shaqyrdym. Sender de mal ıesisińder. Basymyzǵa qara bult úıirildi. Bul da bir kelgen zaýal da. Aqannyń Tináli qyzyn alyp qashqanyn estigen shyǵarsyńdar?..

— Iá, estidik.

— Estidik, — dedi eki uly qosarlana.

— Bul kúnde tegin jatqan qyz bar ma. Sonyń qalyńyn tóleý kerek.

— E, alyp qashqan qyzǵa ne qalyń. Aqan aǵam qalyńsyz qyz alam, malǵa satylǵan qyzdyń keregi joq, demeýshi me edi, — dedi Muhambet jastyqqa bir jambastaı qısaıa túsip.

— Aqan qashan basy bos qyzǵa urynýshy edi. Oınaqtaǵan taılaq ot basady dep Kemeldiń Ánapıasyna aıttyrylyp qoıǵan qalyńdyǵyn alyp ketken joq pa?

— Iá , solaı degen.

— Endeshe solardyń malyn ornyna salý kerek.

— Salǵanda... qalaı endi... Tináli qajynyń iship-jegen malyn... — dep kúmiljip Muhambet taqyr basyn sıpaı berdi.

— Tináli iship-jegen maldy ǵana tólep qoısań bir sári, ósimimen tóleýdi uıǵaryp qoıdy bıler...

— Ósimimen?.. Bıler? — dep Muhambet jastyqtan ıyǵyn kóterip aldy.

— Ne deıt?

— Ne deıt?

— Ol qaıta azaıtqandary.

Qoramsanyń ózine tartqan jaq súıegi qýshyqtaý taramys etti Muhambettiń óńi bozaryp, túsi buzylyp ketti. Etsiz, ájimsiz jazyq mańdaıly, otyrǵanda ornyqty minezi momyn Ramazan da syr bildirip qaldy. Jelge totyqqan qońyr júzine qan teýip kúrenitip, muryn jelbezekteri lepildep, qýsyrylyp barady.

Aǵaıyndy ekeýi de kúni-túni mal sońynda júrip, áste qabaq shytpaıtyn. Jyldan-jylǵa mal basy kóbeıip, sońyna shubyrtqan jas tólderin ertken saıyn qýanysyp, bir talyn shashaý shyǵarmaı qyzǵyshsha qorıtyn. Ekeýi keıde ot basynda otyryp kúńkildesip, bolashaq baılyqtyń kózin esepteıtin. Tótenshe aıtpaı keletin jutqa ushyrap, qudaıdyń kárine ilikpese on shaqty jylda ortasha baılardyń qataryna jetetinderin aıtyp, túngi kúzetke tátti arman, ıgi tilekpen attanysar edi. Ot aıaǵy órtke aınalyp ketpek. Tez sóndirmese búkil kózdiń qurty — esil maldy túp-tuıanaǵymen jalmap ketpek. Joq, ol bolmas.

Muhambet qaqqan qazyqtaı tike otyrdy da, qaltasyndaǵy shaqshasyn saptama etiginiń ókshesine julyna qaǵyp-qaǵyp qalyp, ernine jarty ýys nasybaıdy tastap jiberdi. Ashshy nasybaıdy tiliniń ushymen bir jalap alyp, aýyz úıge qaraı jipteı sozylta túkirigin shaptyrdy.

Áke balaǵa synshy degendeı, qysylshańǵa kelgende tynysy tar eki ulynyń alqymy ice qalǵanyn syrttaı baǵdarlap, únsiz shydap otyrǵan kirpıaz Jańyl osy tusta Muhambetke zekip tastady.

— Toqtat ári jynyńdy shashpaı. Úırengen ekensiń jaqsy ónerdi. Bar, ana jaqtan túkirgish ákel, ónerińdi qatynyńnyń aldynda jasa! O nesi-aı.

Muhambet oqty kózimen sheshesine bir qarady da, adýyndy anadan qaımyǵyp, eshteme aıta almaı, aýyz úıge tura tartty da, bosaǵadaǵy jez legenge ernindegi nasybaıyn saýsaǵymen kósip alyp, atyp urdy.

Sózdi neden bastaryn bilmeı otyrǵan Muhambetti osy qımyly shıryqtyryp jibergendeı, tór úıge syzdana kirip bosaǵadan óte bere:

— Nurtazaǵa berer bir tuıaq joq. Jurttyń qalyńy úshin jınaǵan mal joq, — dep sandyq ústinde jatqan shekpenin, tymaǵyn ala bastady.

— Toqta, — dedi Jańyl, sen bermeseń bermeı-aq qoı. Ákeń men shesheń beredi. Aqannyń da enshisi bar.

— Enshi bólseńder buryn qaıda qaldyńdar. Qysy-jazy sharýanyń azabyn tartatyn Ramazan ekeýmiz, mal da bizdiki.

— Ony qaı jaqtan ákep ediń?!

— Meniń enshim de bar emes pe? — dep tóteden Áıbergen de qosyldy.

— Endi sen qalyp eń. Áýeli qatyn alyp al, — dep Muhambet ala kózdene qarap edi, Áıbergen yqqan joq:

— Qatyn alam ba, almaımyn ba, ony senen suramaımyn. Al, enshimdi alamyn. Alamyn da túgeldeı Aqan aǵamnyń qalyńyna beremin.

Óńi Aqannan aýmaǵan esti kenjesiniń myna sózine ana júregi tolqyp ketkendeı bolyp, kózine jas kep qaldy.

— Qatyn, bala-shaǵań bolmaǵan soń, árıne, saǵan maldyń keregi joq, Aqan ekeýiń el aqtap án aıtqannan basqa qoldaryńnan ne keledi, — dep qolyndaǵy tymaǵyn ne kıerin, ne kımesin bilmeı Muhambet bógele berdi.

Qoramsa únsiz.

— Járáıdi, jeter endi qarshadaı balamen tájikelesýiń. Qatyn-balamdy asyraı almaı qalam dep qorqady ekensin ǵoı, o beıbaq. Ramazan, al, sen ne aıtasyń? — Jańyl ortanshy ulyna qarady.

Ramazan sál kúmiljip, búgejektep, semizdeý denesimen yrǵalyp, yńǵaısyzdanyp otyrdy da, aǵasyna kózi túskende mańdaıy jarqyrap, basyn kóterip aldy:

— Men... men endi ne aıtaıyn. Osynshama kóp mal beretin qalyńdy ǵumyrymda estisem buıyrmasyn. Aqan aǵam bul jaqqa kelmeı qoısa, ne ister deısiń. Qar jaýyp, iz basylǵan soń oralsa...

— Qaıdaǵy iz basylǵan, — dep Jańyldyń erni dirildep endi shyn jylarmanǵa keldi. — Eki-aq kúnge pursatana berip otyrǵan joq pa. Eger eki kúnde mal qoldaryna túspese Nurtaza bobylyq jarıalatyp, Aqanjandy oıazdyń qolyna tapsyrmaq. Erteń Aqandy ıt jekkenge aıdatsa, senderdiń tirligińnen, mal-bastaryńnyń amandyǵynan ne paıda. Malbas sadaqa Aqanymnyń jolynda, jan pıda!

Bul — mal túgil uly, Aqany úshin surasa keýdesinde lúpildep soqqan júregin de qanyn sorǵalatyp sýyryp berýge bekingen ana sózi edi. Muny Qoramsa da, Muhambet pen Ramazan da túsindi.

Uzaq sozbaıǵa salyp tún jarymyna deıin sheginshektep, birde móńkip, birde qarǵyp, jalyna qol tıgizbeı dyzyldaǵan uldaryn Jańyl kúshpen tuqyrtyp, aqyry jeńdi de: Muhambet pen Ramazanǵa elý, elýden jylqy, biraz qoı, eshki qalady da, qalǵan mal — úsh júz elý jylqy, júz elý sıyr, eki júz qoı-eshki túgelimen qalyń maldyń tólemine beriledi...

Kelesi kúnniń keshinde óz sybaǵalarynan basqa aıtylǵan maldy jeke bólip alyp, Ramazan, Muhambet, Qaratalǵa qaıta jetti. Áıbergenniń aldyna salyp, kúl bolmasa bul bolsyn dep qalyp qoıǵylary kelip edi, «osynsha maldy shynymen bermek pe, múmkin, oılanar» degen mola basyndaǵy túngi shyraqtaı bolymsyz jyltyraǵan sońǵy úmitpen shurqyraǵan jylqy sońynan qaıta oraldy. Qoramsany saǵalap, malyn birge baǵysyp júrgen birer jekjattary da qosa ilesken.

Qaratal kúzdiń qara sýyǵynda daýyl shaqyryp shýlap tur. İńir qarańǵysymen úńireıgen qalyń qaraǵaı baýyry kisinegen jylqy, móńiregen sıyr, mańyraǵan qoı-eshki únimen azan-qazan. Topalań tıgendeı topyrlaǵan mal ıirim bermeı, jan-jaqqa bytyraı qashyp, kózderi alaıyp túk túsinbeıdi. Bar janýardy bir qyspaqqa tyǵyp, aralastyryp jibergende enesinen aıyrylyp qalǵan jabaǵy, toqty-torym shapqylap, ıin tiresken qara-qurym maldyń arasyna synalaı kirip jan ushyrady.

Baıaly aýly jaǵynan kóp jigitimen toptana jetken Nurtaza toqtap, jaly tizesine túsken tory aıǵyrdyń ústinde shirenip, maldy sanata bastady. Ysyldaǵan uzyn bıshikpen kirip, jylqylardy úıir-úıirimen bólip, shyqpyrta aıdaǵan jigitterdiń qamshysy ár bıege, qunajyn, baıtaldyń saýyryna tıgen saıyn Muhambet pen Ramazan óz arqalaryna batqandaı qaıqan ete qalady. Neshe jyldan beri qulynynan biletin túr-túsi túgili ár qaısynyń tóbeline, shashasyna deıin aıyratyn jylqylary kózden bir-bir ushyp barady. Áne, bıik qara aıǵyrdyń úıiri shyqty bólinip.

Basy aınalǵandaı shyr kóbelek sendelip, kókke qarǵyp, aıanyshpen kisinep júrgen — Áıbergen jaqynda ǵana úıretetin ala taı. Kóp jylqyny qabyrǵasymen qaǵyp, bytyratyp júrgen asaý taıǵa ashýlanǵan bir jigit alystan buǵalyq tastap, moınyn qylǵyndyra tartqanda ala taı basyn bulǵap-bulǵap tórt taǵandap turyp aldy da, eriksiz súıregende qatty bulqynyp kókke qarǵydy. Artynan kımeleı jetken taǵy bir aıaýsyz áýmeserdiń qylyshtaı ótkir bıshigi shatyr etip tilersekti oraı tıgende, arda emgen tentek taı sekirip shalqasynan tústi. Alystan baqylap turǵan Áıbergenniń daýsy da shyǵyp ketti. Biraq myna yń-shyńnyń arasynda ony kim estisin.

Kezek kók bıeniń úıirine de jetti. Óńkeı ásem, moıyndary quryqtaı jıyrma aq boz at quıryqtary kúltelenip, kóp jylqynyń ishinde aǵarańdap shyǵa berdi. Baǵanadan syr bildirmeı, úıiniń qasynda shapan jamylyp turǵan Jańyldyń da kózinen bir tamshy jas ytyp ketti. Erteden bas úırengen jýas sáıgúlikter ana jyly Aqannyń joldastary asqa barǵanda mingen attar. Birkelki maýyty shapan kıip, jaldaryn kúzegen birkelki jıyrma kók attyń ústinde órimdeı sal jigitter ándetip uzaı bergende Jańyl qýanyshtan masattanyp kózine jas alǵan. Bıik kók aıǵyrdyń ústinde Qulagerin jetektegen Aqany jıyrma attyń aldynda oq boıy ozyp Álibek aýlyna qaraı bettep, kózden tasa bolǵansha qarap turyp edi. «Qulynymnyń sánin buzdy-aý, jaýyzdar» dep Jańyl kımesheginiń omyraýymen kózin súrtti. Endi bir top jigit qaq soıyldarymen sabalap, múıizderimen qaǵysyp, asha tuıaqtary sartyldaǵan júz elý sıyrdy aldaryna salyp qýa aıdap barady. Uzyn saqaly jelbirep, ıir-ıir múıizin kóterip alǵa bastaǵan bıik aq tekeniń sońynan topyrlaı ilesip, jat elge qaraı qoı-eshki de enteleı basyp, josyp barady. Bólip-bólip alǵan mal kóshken bulttaı, jyrtyla aıyrylyp uzaı bergende, aldyńǵy aıaǵyn soza tastap, basyn tizesine salyp shirene turǵan tory aıǵyrdyń ústinde bir jambastaǵan Nurtaza da tebinip qalyp, qasyndaǵy eki-úsh shonjarymen jónele berdi. Qoramsaǵa qaıyrylyp kelip, qoshtaspady da. Ne muqatyp, ne keketip bara jatqany belgisiz. Jalpaq tósi qaıqaıyp, shalqaq otyrǵan qalpy bir ılikpeı, ymyrttaı túnerip kete bardy.

Álginde ǵana azan-qazan shýlaǵan Qarataldyń baýyry áp-sátte qulazyp, sap boldy. Azynaǵan kúzgi jel ǵana endi qulaq túbinen ysqyryp, shýlaıdy.

Attyń jalyna eńkeıe jabysqan Muhambet «qaramǵa ketken esil mal» dep eki ıini dirildep, solqyldap jylap tur. Ramazan máńgirgen adamdaı esi aýyp, bezerip qalypty. Ár tustan jınalǵan jyrtyq kıimdi aýyl balalary, kempir-shaldar bir-birine únsiz qaraıdy. Uzyn aqtaıaǵyna súıengen Qoramsa qoı kúzetken túngi qoıshydaı jaýyryny qunysyp, qımylsyz qatyp qalǵan.

Qaratal ústin qara túnek tún basa berdi. Álginde ǵana shúpirlegen jaryqtyq aq adal maldyń oıyp-oıyp tastaǵan tuıaq izderi jerdiń mıyn shyǵaryp ketken. Qap-qara bolǵan tul oryn. Kóp maldyń ornynda sońǵy belgideı jas qıdyń ısi ańqıdy.

Qaratal ústin toryǵan qalyń bulttan kúzgi jaýynnyń salqyn, yzǵarly ısi bilinedi.

Kóz baılana bere qalyń jaýynnyń aldy nóserletip, Qaratal ústine seldetip quıa jóneldi.

5

Aqandar Qaratalǵa qys túse oraldy. Serisin saǵynǵan el-jurt — jaqyn-juraǵat, dos-jarandar, qyz-qyrqyn, jigit-bozbalalar, shyn tileýles jandar kishisinen kárisine deıin kún-tún demeı «Aqan týǵanǵa» quıyldy. Kelgen qushaq bastalǵan Aqan — Urqıa toıy toıdan toıǵa ulasyp, tolastamaı sozyla berdi. Qoramsa qolynda qalǵan az maldy aıaǵan joq. Syrt kózge saǵyn syndyrmaı jarqyratyp eki tý bıe soıyp tastaǵan. Shákeı, Bátjan, Ojymbaılar bolsa, jana otaýǵa tartý dep qazaq joralǵysymen bir-bir soǵymdy aq sazandaı týlatyp bosaǵaǵa baılaǵan. Urqıanyń sheshesi Yrysty da qyzyn kórgenshe asyǵyp, bir malmen ol da jetti.

Qaratal baýyry qaıtadan ánge bólendi. Keshe ǵana ólik shyqqan qaraly eldeı túnergen aýyl kóshesinde sabylǵan jurt — qaıta reńi kirgen sán-saltanattyń belgisi. Maly kem kedeı aýyl bolsa da, Qaratal án-jyrymen, topyrlaǵan jastarymen saýyqshyl ónerli aýylǵa aınalyp júre berdi...

Eki-úsh kún qyzy qolyna ońasha tımegen Yrysty tórtinshi táýlik degende baryp Urqıany jeke bólmege aparyp, baýyryna qysyp, maýqy basylǵansha aımalap, súıip, uzaq egilip jylady.

Eki betiniń ushy qyp-qyzyl bop turatyn Urqıanyń júzi qazir qara torylanyp, jelge totyqqan. Kúlgende shuńqyraıa qalatyn aqsha bet sál solyp, qyr murny burynǵydan kóri pistelene túsken. Búkil tal boıynyń eti taralyp, júdegeni bilinip-aq tur. Qalyń, uzyn kirpikti eki tana kóz ǵana burynǵydan beter jarqyrap, nurlana túsken. Ne degenmen óz úıindegi Urqıa emes, ózgergen, jat jurtqa múldem baýyr basqan bóten eldiń salmaqty qyzyn kórgendeı analyq qımas kóńilmen Yrysty kóz jasyn tıa almady.

— Apa, qoı endi, bul qýanyshyń ba, renishiń be, — dep ózi de qosa jylaǵan Urqıa sheshesine basý aıtty.

Yqylyq ata otyryp kóz jasyn súrtken Yrysty daýsy jaryqshaqtanyp:

— Qýanyshym da bar, renishim de bar, janym! Qutty orynǵa qondyń, aldyńnan jarylqasyn! Munyńa qýanamyn. Tek, aıtpaı ketkenińe ǵana ákeń ekeýmiz ókpelimiz. Jurt aldynda masqaralap ketkeniń ǵana batady. Qolyna taspıǵyn tartyp sopylyq qurǵannan basqa ákeńde ne qaýqar bar. Ana Nurtazalar bar maldy barymtalap tartyp áketti. Odan artyq ne basynǵandyq kerek. Shákeıdiń túri anaý, — dep kóńilindegi sózderin toqtaýsyz aıtyp baryp sál irkildi.

Sóz sońyn tosqan Urqıa:

— Apa, — dep muńaıyp betin teris burdy, — Ókpe aıtysyp qaıtemiz. Eki áıeldiń ústine Ánapıaǵa atastyrǵanda sender de menen suraǵan joq edińder ǵoı... Al Shákeıdi kústanalamańdar. Ondaı aǵa jurtta bola berse, ondaı qaryndastardyń da armany bolmas edi... Mal deseń, onyń orny tolar. Buryn qalyńǵa alǵan maldaryń ǵoı. Tiri bolsaq bir ońtaıyn tabarmyz...

Aıtqanynan qaıtpaıtyn, uzaq máımóńkeni súımeıtin birbet qyzynyń minezine syralǵy sheshe:

— Járáıdi, qulynym, ánsheıin ońashada ózińe bir ókpemdi aıtaıyn degenim ǵoı. Endi aıtsam, aýzymnan aıyrylaıyn. Búgin elge júremin. Aqan ekeýiń jata-jastana bizge de kelip ketersińder. Joldastaryńdy erte kelińder. Sen de daladan ketken qyz qusamaı, úıde bop, toıyńdy ótkizip, jasaýyńmen attan, — dep Yrysty batasyn berip, sol kúni qudalarymen de qoshtasyp júrip ketti.

Muhambet pen Ramazan «toı jabdyǵyna jaratarsyńdar» dep eki qoı ákep, úıge bas suqqan da, sodan qaıtyp jolamaǵan. Óz sharýalarymen, óz bala-shaǵasymen bolyp, alystan ǵana syılasatyn aǵaıyn syńaıymen bul bosaǵany attamady. İnileriniń aldynda betti, ýytty Aqan bul tusta ishteı keıigeni bolmasa, shaqyryp alyp aıtar sóz taba almady. Bárine ózi kináli. Ne desin. Zorlyqpen ketken kóp maldyń sońynan qýynyp, inilerine qaıtaryp ákelmekshi bop kerip edi, el ishindegi Nurtazanyń jaqtastary men oıaz Konovalov túgili, kóńili jaqyn adamdarynyń ózi sóngen is ekenin ańǵartty. Ǵadildik aýylynyń alystap ketkenin sezgen Aqan sodan qaıtyp mal daýyn, ónbes daýdy birjola doǵarǵan.

Qys bolsa-aq qyr eliniń ádeti. Árkim óz qadarı halinshe soǵym soıyp, jaqyn-juraǵatyn, qudandaly-týmalaryn shaqyrysyp, kúnde bir-birine aǵylyp jatqany. Qalyń qarǵa túsken tar jolda kósem salǵan qaraǵaıdaı qasqyr ishikti shanaly baılar, jotaly shonjarlar alystaǵy aýyldarǵa sypyrtyp, boran-shashynyńa, kún-túnińe qaramaı ózderindeı dáýletti adamdarmen saýyq qurady. Endi qaısybiri ár tusta qylt etip kóringen qyrmyzydaı jańa bir qaýyz ashylsa, aýyzdaryn arandaı ashyp, biri inisine, biri balasyna degendeı, nemese qatyn ústine qatyn etip almaqqa janushyryp shubyrady. Qyz on beske keldi degenshe tus-tusynan timiskigen ańshylardyń ańdýyna túsken músápir kójektiń haline ushyrady deı ber. Qaı ańshynyń qaǵýynda ketetinin bilmeı, kózi jaýdyrap, tula boıy qaltyraıdy. Eldegi bolys, bılerdiń de óz ábigeri ózinde. Alda kele jatqan uly saılaýdy oılaǵanda olardyń da hali álgi balıǵaǵa tolǵan qyzdardyń ahýalyndaı. Olar da árisi Omby, berisi Kókshetaýdaǵy ulyqtarǵa shapqylap, qystaı shabýyldap, aldyn-ala para-sharanyń, aıla-amaldyń toryn tórt qabattap quryp júr.

El ishinde tynysh, beıǵam tirshilikpen janasa ótip jatqan ábiger, tynshý ómir.

Aqan tobynyń — serige ergen jastardyń kásibi óz aldyna bólek.

Bıyl qar qalyń. Qańtardyń ortasyna deıin damylsyz tútegen aq boran toǵaıly óńirdi belýardan kómip tastaǵan. Eki úıdiń arasy kórinbeıtin doly boran qańtardyń aıaǵyna qaraı jýasyp, aqpan týa birjola basylǵan. Endi shyńyltyr aıaz bastalyp, shańytqan aspandaǵy kún ene boıy eki jerden qulaqtanady da turady. Qaıraqtaı qatqan qalyń qar men qyraýytqan qalyń aǵash ınedeı qadalyp, temirdeı qaryǵan qyzylshunaq aıazǵa shydamaı shytyrlap jarylyp jatqandaı. Búkil en dala syqyr-syqyr etip, yzǵar shashady. Osyndaı aıazdy ashyq kúnderi Aqandar únemi ań sońynda. Babyndaǵy Qulager, Basarala, Qaratorǵaı dala ańyn qynadaı qyrdy. Bıyl qys basynda dala bórisi ıt etine jerip, aq tútek borandarda aýyl qotanyndaǵy sabalaq tóbetterdi qoımaǵan. Dalada kezikpese, mal qoralardyń tóbesinen túsip, qarmaqqa ilingen shortandaı týlatyp áketip júrdi. İshin talǵaq órtegen qanshyqtar aýyl shetinen uzamaı-aq ıtterdi toń aıyrǵandaı dal-dulyn shyǵaryp, jalap-juqtap jeıdi de, mazaq etip, quıryqtaryn qarǵa shanshyp ketedi. Ár aýyldyń tusynda shanshylǵan qara, sary, aq quıryqtar, shashylǵan súıek, túlegen jún, aqqan qan boran astynda iz-tússiz qalyp jatyr.

Eki aı boıy dala júzin kóre almaı ańsyraǵan Basarala, baýyryn jazyp kósilip shaba almaǵan Qulager kún ashylysymen oınaqtap shyǵa kelgen.

Bul jyly túlki de adam aıtqysyz kóp. Alys sapardan oralysymen jyly shoshalada múlgigen Qaratorǵaıyn Aqan bir aı baptap, qoıasyn túsirgen qyrandy jaryqqa alyp shyqqanda, úsh túlektegi búrkit marjan taqqan tomaǵasyn alǵansha shydamaı, borsyq terisinen kıgen bıalaıǵa qondyrǵan ıesiniń qolynda talpynyp, shańq-shańq etedi. Qıannan kóringen túlki bolsa, baltyry úsimes úshin júnin ishine keltire qaptaǵan teri balaǵyn alyp, tomaǵasyn aǵytar edi ıesi. Ytqymǵa tolmas san etinin bulshyqtary shıyrshyq atyp, bolat tuıaqtarymen teri qolǵaptyń syrtynan búristire syǵap ashýlanǵan sháýli búrit, basy ashylysymen dúr silkinip, qaıraq tumsyǵyn taqyldatyp shegir kózi jaınap keter edi. Shyjymyn sheship, serpip jibergende syptyǵyrdaı qus qarshyǵadaı lyp etip aspanǵa bir-aq atylady. Yzǵarly kógildir aspanda qalyqtaǵan qyran jal-jal oqapty qardyń betinde jan ushyryp bulańdaı tartqan qyzyl túlkini jazbaı tanıdy. Qyzylshyl qyran kóp oılanbaıdy. Kók aspandy matadaı dar etkizip, qaq aıyrǵandaı qos qanatty satyr etkizip qaǵyp qalyp, júziktiń shoqtaı jaınaǵan qyzyl asyl tasty kózindeı túlkige sadaqtyń oǵyndaı quıylady. Mundaıda qyzyq kórgen ańshylar aspannan qudıa sorǵalaǵan sháýli qanatynyń ysqyryǵyn ǵana estip qalar edi. Qaıda tyǵylaryn bilmeı jantalasyp, amaly quryp, aýzyn arandaı ashyp shalqasynan túsken túlkiniń keýdesinde otyrǵan Qaratorǵaıdy bir-aq kórer edi.

Ala kóbeden ań aýlap, qanjyǵalaryn toltyrǵan ańshylar qyraýly attaryn bulańdatyp, aıazǵa narttaı qyzaryp, ázil kúlkimen kóz baılana aýylǵa — Qaratalǵa oralady. Aqan tobyndaǵy ańshy serikteri de bir josyn. Qazaq jurtynda, ańshylyq ǵurypta buryn-sońdy bolmaǵan jańa top. Ojymbaı, Bátjan, Shákeılerden bólek jańa qosylǵan jastar bar. Olar óńkeı júırik sáıgúlik mingen erke qyzdar toby. Urqıanyń qurbylary — Nuraly qyzy Urqıa, Maıqaq qyzy Úrim, Júsip tóreniń Jamaly, Shyńǵystyń Kúlzeınebi, Álibektiń Ǵaınıjamaly. Birinen biri ótken óńkeı sulýlardyń ortasynda Aqannyń Urqıasy. Ana jyly Aqtoqty men seriniń obalyna qalǵan usta Týlaq, óz týysy Urqıany alǵan soń, ótken aıybym dep arnaıy buıyryp soqqan kúmistetken myltyq ákep tartqan. Alty qyrly oǵy bar, súımendi, peren myltyq Urqıanyń qolynda. Úıretkendi tez qaǵyp alǵysh zerek, ójet qyz myltyqqa tez tóselip ketti. Tegi naǵashylaryna tartqan jaratylysyna mergenshilik darysa kerek. Az kúnde Urqıa quralaıdy kózden atqan mergen bolyp alǵan. Aq qarmen qar bop, kózge zorǵa ilikken salpań qulaq aq qoıandar mergenniń aldynan qutylǵan emes. Shańq etken myltyq dárisiniń tútini taramaı jatyp, typyrlaǵan qoıandy qos qulaǵynan kóterip, tisi aqsıa kúlgen Urqıany attan domalaı túsken Aqan baýyryna qysyp, jurt kózinshe toıymsyz súıer edi. Seri aqyn asyl jary atyp alǵan ańdy ózi qulatqandaı qýanyp, qashan elge jetkenshe yńyldap, kóńildi án salatyn. Osyndaı kóp yńyldyń artynan Urqıaǵa arnaǵan «Myltyq pen mergenshilik» óleńi, ánimen qosarlanyp ańshylyqta týǵan edi.

Ań sońynda júrip Aqan Urqıasynyń eki minezine rıza bop, bir jaǵy qatty qaıran qaldy. Urqıanyń esinen de sol eki oqıǵa ketpeı qoıdy.

Qys ortasynda qalyń qar jaýyp sonarǵa shyqqan Aqan toby Qarataldan uzap, shalǵaıdaǵy Syrymbet taýynyń baýraıyna jetken. Kún ekindiniń kezi edi. Syrymbettiń shyǵysyndaǵy Shoshqaly kóliniń (keıin el muny Qyly dep te ataıdy) tus-tusynan ańshylar dara-dara bólinip túsken. Ushqyr tory atpen jortqan Urqıa sapanyn bel ortasyna deıin qalyń qar basqan úkili sary qamystyń janynan jalǵyz óte bedi. Jaıbaraqat kele jatqan tor at bir kezde oqys osqyrynyp qap, shoq basyp alǵandaı shorshyp, jalt burylyp ala qashty. Ańdaýsyz otyrǵan Urqıa sypyrylyp qala berdi. Oppa qarǵa qulaǵan mergen taı-taı júnniń ústine túskendeı tez atyp turyp, qolynan ushyp ketken aq myltyǵyn aldy da, alystaý baryp, qulaǵyn qaıshylap osqyrǵan atyna qaraı maltyǵa aıańdady. Jalt qarasa, tumsyǵyna deıin qarǵa kómile jatqan qara qaban ornynan tura bergen eken. Júregi sý etken Urqıa kózin qabannan almaı shegine berdi. Syǵyraıǵan ólimtik kózin ańshyǵa qadap, on shaqty sajynnan ańdysqan qaban sýly tanaýy shuryldap, byljyraq aýsyl aýzyn salp-salp etkizip, úńireıip turdy da, tanaýyn tyrjıtyp, bir-aq atyldy. Tońqańdap ólermende shapqan qara albasty qar boratyp, soıdıǵan eki azýyn ezýinen aqsıtyp, týra Urqıanyń aldyna tónip kelip qaldy.

Bul kezde kóldiń ekinshi yǵynda júrgen Aqan men Ojymbaılar da kórgen. Kózderi sharasynan shyǵyp olar da quıǵytty. «Qaban jete bergende jalt buryl, jalt buryl» dep aıtýǵa Aqannyń tamaǵyna tas tyǵylǵandaı bitelip, ishteı kúbirlep, dybysy shyqpaı qaldy. Ony aıtýǵa da úlgermes edi. Shańq etken myltyq tútininiń ishinde Urqıa da, qaban da kórinbeı ketti.

Aqandar jetkende tez seıilgen tútin astynda bop-boz bop turǵan Urqıa men tońqalań asa qulaǵan qabandy kórdi. Óńi qashqan seri de attan qulaı túsip, Urqıasyn bas saldy:

— Qalqam-aı, amansyń ba? Shoshyp kettiń-aý, — dep aıaýlysynyń aman qalǵanyna qýanyp, betine qan júgirdi. Endigi qorqynyshy Urqıanyń boıyna bitken bala edi. Kóńilin jadyratyp, tez umyttyraıyn dep Aqan sóz aıaǵyn qaljyńǵa burdy, — Báse, báse, meniń Urqıam osylaı bolsa kerek etti. Ne degen júrek, ne degen mergendik. Qabandy jaqyndatyp alyp atýǵa qaı erkegińniń júregi daýalar. Júregińnen aınaldym!

Qorǵasyn kóp salǵan qasqyr oq qabannyń tap mańdaıynyń mylja-myljasyn shyǵarypty.

Bul joly Aqan Urqıanyń erge bergisiz ójettigin, batyldyǵyn kórdi...

Arada biraz ýaqyt ótken. Ara-tura ashylyp, aldap soǵatyn borandy kúnderdiń bir tolasynda Urqıanyń qurbylary kelip, ańǵa shyǵaıyn dep jatqan Aqandarǵa ergen.

Bul joly ańshylar Ahmet Saıynyń qabaǵyndaǵy qalyń shilik ishin aralap, qoıannyń jymyna tústi. Sońdarynda ıtter. Kózi shalǵandy qaǵyp túser ushqyr tazylar.

Sol kúni ańshylyq sátti bolyp, bular kóp qoıan aýlady. Usaq oqpen oqtaǵan myltyqpen Urqıa da úsh qoıan atyp aldy.

Átteń tórtinshi qoıan... Aqannyń oń jaǵynda qalyń shilik arasynda ombylap uzaq júrgen Urqıa tórtinshi qoıandy atqan. «Endi úıge qaıtaıyq» degisi kep Aqan soǵan qaraı júrdi. Urqıa qarǵa maltyǵyp oq tıgen qoıandy uzyn qulaǵynan kótergen kúıi melshıip qatyp qalypty. Tórt aıaǵy typyrlaǵan jan-dármen qoıandy baýyzdap jiberip, tilerseginen tesip beline ótkize salatyn Urqıa, qazir qolyndaǵy qoıan emes, shashynan kótergen adam basyndaı, nemese ózine qarap ysyldaǵan jylandaı úreılenip, kózben arbasqandaı únsiz tur. Aqan da qarǵa maltyǵyp jetti. Urqıa áli únsiz. Qolyndaǵy semiz, jýan aq qoıandy ne baýyzdaýǵa, ne laqtyryp jiberip, tura qashýǵa batyly jetpegen adamnyń syńaıy.

— Oý, Urqıash, neǵyp tursyń, endi keteıik, — dep sóıleı kelgen Aqannyń kózi qaban atqan jolǵydaı túsi qashqan Urqıanyń óńine tústi. Aıaly keń kóziniń sharasy jasqa tolyp, betine tamyp ketti. Qyp-qyzyl ompaq erni dirildep:

— Be-ke-er, atqan eh-eken-min! — dep kemseńdep, jylap jiberdi. Kózinen taramdana aqqan jasyn tıa almady, — Obalyna qaldym-aý. Baıǵus kójekter jaryq dúnıeni kóre almaıtyn boldy. Ne degen sumdyq! Ne degen qatygezdik! Kim shyǵardy eken osy myltyǵy qurǵyrdy.

Urqıanyń sol qolynan aq myltyq túsip ketti.

Aqan sonda baryp kórdi. Aq qoıannyń ókpe tusynan tıgen oq ornynan qan saýlap, emsheginen burqyrap aqqan aq sútpen aralasyp, baltyrynan tamyp tur. Appaq sút. Qanǵa aralasqan appaq ana súti. Urǵashy qoıan aıy-kúnine jetken býaz eken.

Bul joly Aqan Urqıanyń jany úlbiregen torǵyndaı názik, júregi aıanyshqa toly ekenin kórdi.

Sol kúni Aqan men Urqıa Qaratalǵa selsoq oralǵan. Biraq mańyndaǵy joldastaryna kóńil-kúılerin sezdirmeı, eshteme ańǵartpaýǵa tyrysyp baqty.

Jol boıy birimen-biri jarysyp, oıyn-kúlkimen jetken jastar, «búgin bir qoıannyń jas etin jep, tań atqansha saýyq quramyz» dep Qaratalǵa qas qaraıa túsken. Qoramsa Aqanmen birge edi. Qora-qopsysy kól-kósir, arany keń aǵash úıdiń aldyndaǵy bıik kúresin qardyń yǵynda birneshe at tur. Ústi-basyn qalyń qyraý basqan tań asqan júrginshi kólikteri qatarymen oqyrandy.

Jolaýshylar úlken úıde eken. Aqan jigitterin bastap:

— Assalaýmaǵaleıkúm! — dep sálemdesip, sonda kirdi. Qyzdar jaǵy Urqıamen otaý úıge endi.

Qonaqtar — etekteı saqaldary keýdesin japqan óńkeı qojalar: Shámil, Shámbil, Muhammedrahym. Arasynda tóre tuqymynan Shepe, Ǵabdrahman molla, Aqandardyń sálemin jamyrasa alǵan jolaýshylardyń biri aýzynyń ushymen ǵana qaıyrly bolsyn aıtty.

— Aqan bala, áıteýir kóp lańmen júrip qusyńdy qondyrǵan ekensiń, endi artyn qaıyrly qylsyn!

— Aıtsyn, aıtsyn! Qaıyrly bolmaǵanda qashanǵy jel ótinen shyǵa bersin! — dep jaýapty Shákeı berdi.

Shámbil Shákeı sózin jaqtyrmaı basy kekjeń ete qaldy:

— Qoı, fánde, asylyq aıtpa. Bul fánı jalǵanda qudireti kúshti qudanyń kárine ilektire kórmesin de. Táýbá, táýbá de! Kúpirshilik aıtpa!

— Iá, sony aıt, — dep túnerip otyrǵan Muhammed-rahym da qostady. — Ańnan qaıttyńdar ǵoı tegi. Osy kúni qyzdar da jeligip, myltyq atyp ań aýlaıtyn kórinedi, mal qulaǵy sańyraý. Aıal bala myltyq ustady degen ne sumdyq! Alla, Alla! Áıteýir qyz oınaqtaryń jyn oınaqqa aınalyp kete kórmegeı!

Qonaqtardyń myna kelisin sóz syńaıynan ańǵarǵan Aqan qara murtyn sıpap, zorlana kúldi de:

— Myltyq ustaýshy aıal Urqıa, aqsaqaldar! Jaz shyǵa soıyl ustatyp, qasqyr soǵýǵa úıreteıin dep júrmin, — dep shamdaryna tıe sóıledi.

— Meıliń, shyraǵym, soıyl ustatpaq túgili gúrzi ustatsań da, — dep uzaq sózge shydamy jetpeıtin Shepe shińk ete qaldy. — Urqıa óz ıeligindegi qatynyń ǵoı. Biraq basqa qyz balalardy búldirmeseń bolady.

Aqan únsiz túıilip otyryp qaldy.

— Iá, Aqan qaraǵym, jata-jastana aıtarmyz dep edik. El ishindegi qyzdardyń bulaı búlinýi jaqsylyq emes. Musylman jolynan ketip, jaıylyp bara jatqan túri bar. Tasyp ketpeı turyp, basý aıtpasań, el ishin jyn-shaıtan jaılap alýy yqtımal. Kópe-kórneý otyryp, úndemeı qalsaq, erteń qudaı aldynda kúnahar bolarmyz, — dep Shámil de uzaq sonarǵa tústi.

Budan ári aıtar sózderi belgili. «Jastar búlindi. Sharıǵat jolymen atastyrǵan jerine barmaı, qashyp ketip jatqan qyzdar kóbeıip barady. Dinnen bezip, qorqý-úrkýsiz baram degen jerine baryp, aıtam degenin aıtatyn áıelder shyǵa bastapty. Qatyn búlindi degenshe jatyn búlindi deı ber. Qyz qyzyqty degenshe, jigit uıyqty deı ber. Ádepten aıyrylý — ádetten aıyrylý. Qazaǵynnyń ádeti, ǵurpy, dini buzylsa, sógilmegen qaı irgesi, qaıyspaǵan qaı qabyrǵasy qaldy. Jelik izin salýshy Aqan. Bárin buzýshy Aqan».

Bul saryndy keıingi kezde Aqan seri ár jerden estı bastaǵan. Estigen saıyn eregise túsedi. Eregisken saıyn el ósegi kóbeıip barady.

Aqannyń únsiz túnergen qalpyn kórip, qojalar sózin aıaqsyz qaldyrǵysy kelmeı Shákeı:

— Áı, Bátjan, osy kóp myjyǵan sóz ne kerek, kóne birer aýyz óleń aıtyp, myna arqasy qurysqan shaldardyń terisin jazaıyqshy, — dep, dombyrany alyp, shertip-shertip jiberdi.

Tamaǵyn keneı túsip, án bastaǵysy kelip edi, dombyra únine tyjyrynyp otyrǵan Shámbil aýzyn qaqty:

— Áı, Shákeı! Ákeń jaqsy adam, osy sen qaıdan jel ókpe bop týǵansyń?!

— E, aqsaqal, bir eneden ala da, qula da týa beredi. Men kúzemde, sheshem bıe saýyp júrgende jel ótinde týyppyn, jel ókpeligim sodan shyǵar, — dep Shákeı tisi aqsıa kúlgende Bátjan, Ojymbaı, Aıaǵandar da qarqyldap kúldi.

Qonaqtar ytyrynyp otyr.

— Biz seniń kúnde zar qaqsaıtyn óleńińdi tyńdaı kelgemiz joq. Án — áńgiliktiń isi, dombyra — saıtannyń jynysy. Aqan, az oqysań da, kóp toqyǵanyń bar deýshi edi. Odan da aqıretten sóıle, — dep serige kóziniń qıyǵymen qarady.

Áńgime betin dinge buryp, Aqandy biraz súrindirip almaq edi oılary. Sóıtip otyryp janaǵy sózdi qaıta qozdatý.

Jolaýshylap kelgendeı ádeıi at basyn tirep, óz úıinde basynyp, jolyna kese-kóldeneń turǵan myna qoja-mollalarǵa Aqannyń jyny túsip, arqasy qozdy. Syrttaı kektenip, zyǵyry qaınaǵan Nurtaza sekildi el bılegen shonjarlar jumsap otyrǵan qoljaýlyq, nadandardyń betin qaıtaryp almaqqa bekingen seri kózi shoqtaı jaınap, Shákeıdiń qolyndaǵy dombyrany aldy. Aldy da bir-eki shertip, qojalarǵa kekesinmen qarady.

— Aqıretten sóılep, sharıǵat aıtatyn shamalaryńyz bolsa qaǵysýǵa men daıar. Dúmshe molla el buzar, kúlshe qoja en buzar, áýeli ózderińizdiń kim ekendikterińizdi, joldaryńyzdy bilip alsańyzdarshy. Baıqaımyn, ottyǵýǵa emes, soqtyǵýǵa kelgen ekensizder. Onda men áýeli kim ekendikterińdi myna jigitterge tanystyraıyn, — dep Aqan dombyrasyn qaıta shertip, jyraýlardyń jeńil maqamymen taqpaqtaı jóneldi:

Mundaılar kúndiz jýsap, túnde óredi,
Urlyqty túnde qylǵan kim kóredi.
Jegeni qojalardyń adal emes,
Balanyń shóteıimen kún kóredi.

Jigitter dý kúldi. Balasynyń ýytty tilinen jasqanyp, qoja-mollalarǵa tili tıip keter me eken dep, qabaǵyn túıip, qunysyp otyrǵan Qoramsa da, Júsip tóreniń jumsaýymen Shámbilderge qosylǵan Shepe de shydaı almaı ıinderi dirildep, kúlkige býlyqty. Júzderi qýarǵan qojalarǵa Aqan shúılige tústi.

Bilmeı júr qoja-molla kim ekenin,
Qaıdan kelgen, bilmeıdi, ám mekenin.
Tentirep Túrkistannan kelip ediń,
Kele sala bılediń qazaq elin.
Momyn qazaq senderdi jetiltip ed,
Semirip kótermeńder keýdeleriń.

Qonaqtar ne turyp keterin, ne meıman bop otyra bererin bilmeı saqaldaryn salalap, jótkirinip tómen buqty.

— Jigitter, — dep Aqan endi kózi jaınap, Shákeılerge qarap, ezý tarta jymıdy da, saıqy mazaq mysqylmen bitirdi sóz sońyn:

Jigitter, eń áýeli is bilińder,
Dem salyp, qoja-mollany úshkirińder.
Súnnátin paıǵambardyń kóp aıtady,
Aldymen osylardy pishtirińder.

Jigitter qyran-topan. Shákeı shek-silesi qatyp, «pyshaǵym qaıda, pyshaǵym», — dep sózin zorǵa qurap, ishin basyp, otyrǵan jerinde domalap qapty. Aqanǵa tıisem dep zárdeı sybaǵasyn alǵan qojalardyń óńi sup-sur.

Aýyz jaqta sóz tórkinin qulaǵy shalǵan Jańyl da ezýin jıa almaı, mıyǵynan kúlip esikten basyn suqty:

— Áı, Aqanjan-aı, jurtty kúldirmeseń otyra almaısyń-aý, al, meımandar, as pisti, qol jýyńyzdar, — dep sózdi budan ári ýshyqtyrǵysy kelmeı, tamaqty syltaýratty.

— Al, aqsaqaldar, aıypqa buıyrmassyzdar, aqıretten sóılegenim, bar bilgeni osy. Endi kóp qyshyna bermeıik, táýir atty jaýyr atqa aınaldyryp alarmyz. Apa, myna syı qonaqtardy ákem ekeýin-aq atqararsyńdar. Bizge qoıan etin salyp pa ediń? Ana jaqtaǵy sulýlar qoıan etin jeımiz dep otyr, — dep Aqan jigitterin bastap, otaý úıge ketti.

Oryndarynda melshıgen qojalar eseńgirep qalǵandaı, máńgirip otyr. Seriniń bularǵa aıtqanyn Shákeı qyzdarǵa qaıtalasa kerek, kórshi bólmedegiler úıdi basyna kótere kúlgende, «balanyń shóteıimen kún kóredi», «áýeli osylardy pishtirińder» degendi qalaı umytaryn bilmeı, myna dardaı adamdardy pishtirýdiń sólekettigi elestep yńǵaısyzdanǵan Shepe men Qoramsa taǵy da jaryldy. Artynda batpandaı zili bolǵanmen, ótkir ájýaǵa shydaı almaǵan Shámbil, Shámil, Muhammedrahym, Ǵabdrahmandar da myrs etip, ıyqtary selkildep kúlip, aldaryna kelgen jez legenge qoldaryn zorǵa jýdy...

Urqıa osy bosaǵany attaǵaly Aqan mańyna úıirilgen qyzdar — birinen-biri ótken, shetinen úrip aýyzǵa salǵandaı on jeti, on segizge kelgen. Esildiń talyndaı buralǵan Kókshe óńirine áıgili, ataqty, ánshi sulýlar. Bári de hat tanıdy, bári de saýsaǵynan oımaǵy túspeıtin ismer Úrim, Ǵaınıjamal, Urqıa, Jamaldardyń atastyrylyp qoıǵan jerleri bar. Soǵan qaramaı, seri qasynda serilik quryp júr. Shyńǵystyń Kúlzeınebi bolsa, Qyzyljardyń ataqty kópesi Qaraǵaıdyń balasyn mensinbeı barmaı otyr. Urqıa qurbylary Aqanǵa erip, el saltyn buzǵaly kórkine erkeligi barabar qyzdardyń kóńilderi ósip, arqalary keńigendeı az merzimdi erkin oıyn-saýyqpen ótkizgenderine máz. İshi kúıgender syrttan ósekke tanyp, eshkimnen zábir kórmese de bulardyń júrisin qyryq saqqa júgirtip, Aqandy kinálaı bastaǵan. Álgi qojalardyń kelisi serige degen qaskóılerdiń shabýylynyń aldy edi.

Otaý úı muntazdaı taza, sańǵyraǵan keń bólme. Tórden esikke deıin tutas tóselgen kók japyraqty jasyl kilem ústine aıdynda sylanǵan bir top aqqýdaı tizilgen qyzdar birinen-biri ótedi. Shuńǵyma ózen jıegindegi túı taban jalpaq japyraqtardyń betine shyqqan appaq jaýqazyndardaı. Jastar ózdi-ózi oınap, álde ne ázil áńgime aıtyp, jaınaı kúlgende, ádepti únderi jelidegi qulynshaqtardyń moınyna taqqan qońyraýdaı syńǵyrlaıdy. Bir-birimen apaly-sińlideı tatý qurbylardyń boıyndaǵy jarastyqqa Aqan toıymsyz kózben qarap otyr. Bir-birine uqsamaıtyn, biraq bári de Kóksheniń jupar ıisti ártúrli gúlindeı ásem qyzdardy madaqtaýǵa aqyn kóńilindegi áserli sóz jeter emes. Ánniń de shamasy keler me eken. Erteń juptary ajyrasyp, «jel jerine, jeken sýyna» degendeı óz qonystaryna ketetin el arýlaryna ánnen tumardaı belgi qaldyrǵysy kep, aqyn tolǵanǵaly qashan. Kómeıine tirelgen ne bir sulý áýender lyqsyp kelse de, bularǵa arnaýly ánin qorashsynyp, syrtqa shyǵara almaıdy. Qazir de tili joq, maqaý Ybanyń aldyna alyp, balasynyń maǵynasyz ýildep, yńyranǵan únimen qosylyp, Aqan áldebir áýezdi yńyldap otyr.

Syrtta aldamshy boran taǵy kóterilse kerek. Tereze túbine jaqyn otyrǵan aqyn qulaǵyna jaryqqa umtylǵan kóbelekteı áınekti damylsyz sıpalap, bolymsyz uıtqyǵan qar untaǵynyń ysyly keledi. Birde án salyp, birde ortaǵa qos ýys asyqty shashyp jiberip, bes asyq, han oınap, qyzyl asyq alshy tússe talapaılasyp máz bolǵan qyz-jigitterden oqshaý qalǵan Aqannyń kóńili óz-ózinen qulazı berdi. Onyń esine, kúndegideı, taǵy da Sultanmurat tústi. Budan tórt-bes jyl buryn Aqan myna Bátjan men Ojymbaıdy Qulagerdiń báıgesinen qalyń berip úılendirgen. Tóre esiginde jalshy bop júrgen Bátjan erkindik alyp, óz aldyna úı bop shyqty. Búgin ózimen birge kelgen tompıǵan, buıyǵy kelinshegi qazir Urqıamen birge qazandyq úıde as qamdap júr. Ojymbı bolsa, áıeli kele úsh qursaq kóterip, tórt jylda ózi sıaqtanǵan qalyń erindi, shot mańdaı úsh ul taýyp berdi. Aldyna azdaǵan mal salyp, on jasynan beri qysy-jazy salpaqtap baqqan baıdyń malynan az da bolsa moıny bosaǵan. Ekeýi de táp-táýir úı bop ketti. Shákeı men Aıaǵan bolsa ákeleriniń azdaǵan dáýletiniń arqasynda serilik quryp úılenbeı júr. Al Sultanmurat she. Sheshesi ólgen qoly qysqa áıdik ánshi jigit kún kóris úshin ár aýyldy tentirep ánin jaldap júr degen. Qysqy soǵymǵa kenelip, kekirigi azǵan erikken baılar shaqyrtyp alyp án salǵyzady. Tań atqansha, daýsy qarlyǵyp zoryqqansha hıssa aıtqyzyp arqasynan qaǵyp, bolymsyz tıyn-teben berip shyǵarady...

Keıin bul tóńirekte aty estilmeı ketti. Qazir qaıda júr eken? Nege habar-osharsyz ketti?.. Aqan úı-ishiniń jylýymen qyraýy erigen tereze shynysyna qarady. Dala úńireıgen qarańǵy. Maı borannyń maıda untaǵy shynyny sıpap, ishke engisi kelip jalbarynatyn sıaqty. Aqyn kózine ar jaǵynda daýsy qarlyqqan qyraý kirpik Sultanmurat telmirip turǵandaı. Ol da alaqanymen terezeni aımalaı sıpap, jyly úıge, dostaryna engisi keletin sıaqty... Aqyn ánshi shákirtin saǵynyp, kóńili bosady...

Álgi bir ázirde syrtqy esikten syqyrlap, dabyrlaı sóılep bireýler kirgendeı bolyp edi, ózi kútken Sultanmuratynyń daýsyn estigendeı Aqan elegizip qaldy. Biraq, kórshi-qolań bolar — dybys qazan aspa jaqqa jetip, tez óshti. Álden ýaqytta baryp, bilegin túringen, belinde aljapqyshy bar Urqıa asyǵa kirip:

— Súıinshi, Aqan aǵa! Alystan jolaýshy kelip tur! — dedi.

— Al, al! Kim ol? Oıpyrmaı, Sultanmurat emes pe? — degende Aqannyń júregi atsha týlap ketti.

Aýzyn jıǵan joq, qap-qara kómirdeı betinde appaq tisteri aqsıyp, Sultanmurat kirip keldi. Jastar aıaǵynan tik turdy. Aqan ekeýi bas salyp qushaqtasyp, kórisken adamsha uzaq aımalasty.

— Apyraı, sen úıge baǵana kirgen sıaqty ediń, neǵyp bógeldiń, — boldy qýanyshtan aýzyna sóz túspegen seriniń alǵashqy sózi.

— Aıaz bı sıaqty qara lashyqta ósken men de qara qulmyn ǵoı, qazan-oshaqqa burynyraq tarttym, — dep Sultanmurat qyz-jigittermen qol alysyp júrip, ázil aıtty.

— O, qudahanna, mundaı da ǵajap bola beredi eken-aý, jańa ǵana seniń sybdyryńdy estip, daýsyń qulaǵymnan ketpeı, elegizip otyr edim. Bul jazýǵa daýa joq. Túndeletip qalaı jettiń, jalǵyzsyń ba?

— Joq, jalǵyz emespin. Óı, Ybyraımysyń. Mynaý Yban ǵoı. Qaraǵym-aý, dyrdaı jigit bopty ǵoı, — dep, Aqannyń eteginen ustap, yǵyna jasyrynǵan on-on birler shamasyndaǵy seriniń ózinen aýmaǵan balanyń mańdaıynan súıdi Sultanmurat. — Al, Aqan aǵa, ana jaqta taǵy bir adam bar. Sizdi kórýge uıalyp, ruqsat surap tur.

— He deısiń, Sultash, ras pa? Kelin boldy ǵoı, kirsin-kirsin, luqsat. Jigitter, ana jaqtan shashý ákelińder, — dep, Aqannyń júregi órekpip, aıǵaı saldy, — Báse, kópten kórinbeı, zaryqtyryp neǵyp júr desem!

Kókten tilegenin jerden bergendeı Sultanmurat bireý emes, ekeý bop kelip tur. Ulyqsat suraýynyń jóni solaı. Kelinshegi bolmasa da, bolashaq qalyńdyǵy ekeni aıan. Biraq el ǵurpynda úılenbeı jatyp, ertip júrý saltta joq. Ne de bolsa, bul jumbaq qazir sheshilmek. Aqan da, úıdegi jastar da kózderi jaýtańdap, esikke telmirdi.

Osy kezde eki kózi jaýhardaı móldirep, mańdaıy on tórtinde tolǵan aıdaı jarq etip Urqıamen birge úıge Qadısha kirdi.

— Qadısha! — dep úı ishindegiler tegis shý etip, tańyrqap qaldy.

— Qa-dı-sha! — degende Aqannyń mańdaıynan sýyq ter burq etti.

Qadısha da Aqanǵa tiktep qaraı almaı, kózin buryp áketti. Muny ekeýinen basqa eshkim ańǵarǵan joq.

Sultanmurat júgirip shyǵyp tystan asyl tastarmen áshekeılegen shoshaq bas qozy quıryq er alyp kirdi.

— Aqan aǵa, mynaý ákeıdiń Urqıaǵa arnaıy jibergen tartýy!

Onsha áshekeılep, álemishtemegenmen qaıyńnan quraǵan bir qolmen kótererlik qańbaqtaı jeńil er asa uqypty jasalǵan. Qara ala kavkazdatyp kúmistegen quıysqany, ómildirik, tartpalaryn birge qosyp, bylǵary toqym, jeldik, tebingilerimen birge jibergen biteý erdiń qas mańdaıynda barmaqtaı asyl tas. Jastardyń kózi sol asyl tasqa aýǵanda, Aqannyń kózi asyl tastaı jarqyraǵan Qadıshanyń kózine aýdy. Ázil, ospaqqa júırik Qadıshanyń ashyq únmen sańqyldaı sóılep otyrsa da, álde bir aıaýlsyn joǵaltqandaı ylǵı muńmen qaraıtyn kóz janarynda jańa bir ushqyn túskendeı. Ásem basyp, beli burala ketip bara jatqanda sál yrǵalyp, tolqı túsetin tolysqan denesi burynǵydan taralypty. Júzinde jadyrańqy keıip bar. Qadısha múldem ózgergen.

— Al myna júristerińe jol bolsyn. Keshe qaryndasyn qyzǵyshsha qoryp, jastaı alǵan áıelin jurt kózinen oryndy-orynsyz qyzǵanyp, Aqanmen syrttaı jaýyqqan Tastan endi sol áıelin Sultanmuratqa qosyp, jaqsy tileýmen jiberip otyrǵany qalaı? Aqan munyń mánin suraı almady. Suraýǵa batyly jetpedi.

Sultanmurat aqyn ustazynyń qasyna otyryp, qutty bolsyn aıtqanda, ekinshi jaǵynan Qadısha da qosyldy:

— Cepi aǵa, Qoskóldiń kógildirin ile almaı qapy qalyp edińiz, Aqkóldiń aqqýy tuzaǵyńyzǵa túsken eken, qaıyrly bolsyn!

«Ózińde Sultashtyń quryǵyna túsken ekensiń, qaıyrly bolsyn!» dep ázildeýge seriniń aýzy barmady. Birden, ekeýiniń arasy áli jumbaq. Ekinshiden, jumbaq oılaǵanyndaı sheshilgen kúnde, burynǵy isine kinásiz bolǵanmen Aqannyń betine aıyqpas shirkeý túspek.

Áıtse de jón-joba bilmek bop, Aqan alystan oraǵytty:

— Al, ózderińe jol bolsyn, qutty bolsyn aıta kelgen kóńilderińe myń da bir raqmet! Ekeýiń qaıdan qosyldyńdar?

— Taǵdyr qosaıyn dese qıyn ba, seri aǵa! Jasaǵannyń jazýy qıyr-shıyr ǵoı, — dep astarlaǵan Qadısha sózin Aqan asa uqpaı qaldy.

— Qadısha tórkinine baryp edi, eki-úsh aı sol Qaraoı jaqta boldyq. Men at qosshy bop bardym, Aqan aǵa, — dep Sultanmurat ta túsin ashyp eshteme aıtpady.

Sóz osymen doǵaryldy.

Qadısha ózderinen kóp úlken bolmasa da, balaýsa, teń qurby qyzdar Tastan baıdyń áıeli ortalaryna kelgende jat adam tátti otyrystyń shyrqyn buzǵandaı tomsyraıa-tomsyraıa qalyp edi, tamaq ishilip biraz otyrǵan soń, qaıta jadyrap, aralasyp ketti. Oǵan Sultanmurat pen Qadıshanyń syrnaıdaı qosyla salǵan ánderi sebep boldy.

— Sultanmurat, Qadısha, kórmegeli kóp boldy, únderińdi saǵyndym ǵoı, — dep Aqan qolqalaǵan soń, ekeýi de irkilgen joq.

Áýeli Sultanmurat biraz shyrqap, Qaraoı jaqtan úırenip kelgen óleńderin aralastyra qarqyndap alǵan soń, Qadısha aldy kezekti. Azdan keıin ekeýi qıqýlap ushqan egiz qońyr qazdaı qosylyp ketti. Ana jyly Tastan úıinde otyryp qosylǵanda kóńiline oı salǵan ekeýi, Aqannyń kókeıinde kópten saıraǵan ánin qozǵap jiberdi. Eki daýys jana ánniń tuıyqqa tirelgen jerin ashyp, qınalǵan perneni tap basqandaı, seri baıaý yńyldap otyryp izdegenin tapty.

Aqan Sultanmurattyń keıbir ánin qabaǵy túıilip, bet pishini kirjıińkirep otyryp tyńdaǵan. Ánshi aýzyn ashqanda búkil tula boıy balqyp, alqymy isip, kúre tamyrlary bileýlenip ketetin edi. Biraq júzinde mysqaldaı qysylys nyshany bilinbeıtin. Osy joly qońyr betine qan teýip, kúreńitip, qyzbaı jatyp mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Ándi babymen sozbaı qysqa qaıyryp, tez aıtyp qutylǵysy kelgendeı alqynyp qaldy. Úninde azdaǵan qarlyqqan dybys bar.

Ustaz renish bildirip,biraz sógis aıtaıyn dep oqtaldy da: «El aralap, kóringen jerde josyqsyz aıǵaılap, ándi kásipke aınaldyrǵan soń eshkimnen qaǵý kórmeı, tek qolpash kórip óz áninen ózi yǵyr bolǵan ǵoı. Onyń ústine jigitshilik baby keliskenmen, daýys babyna kútim joq, bar salmaq, aýyrtpalyq kómeıine túsken eken. Qazir bas salyp uıaltpaıyn dep, onyń ústine shákirt aldynda ózin jazyqty adamdaı sanap, tosylyp qaldy. Tek án yrǵaǵy, qaıyrmasy jóninen bar ánshige ortaq oıyn úlgi ete sóıledi.

— Jigitter, qyzdar, kópten senderge aıtaıyn dep júrgen bir sózim bar edi. Sultanmurat aıtqan óleń sózindegi keıbir múkis jerlerin estigende esime tústi. Ol múkis bárinde de kezdesetin maldaǵy soqyr ishekteı artyq nárse. Ol qaıyrmada.

Aqan luǵat, keńes aıtsa zer salyp, yntyǵa tyńdaýǵa mashyqtanǵan ánshiler tegis qulaq túre qaldy.

— Jańa bir óleńinde, Sultanmurat, «Sáýlem-aı» degen qaıyrmany orynsyz qoldandyń. Bul jerde «sáýlem-aı», «qalqam-aı, qaraǵym» degen súıgenine qulaq qaǵys mazmun joq. «Shirkin-aı», «darıǵa-aı, qaıteıin» degen dármensizdikten aıtylǵan ókinish, jigeri qum bolǵan qaıransyzdyq bar. Endeshe bul araǵa «shirkin-aı», «darıǵa» sózi laıyq. Sol sıaqty óleń shýmaǵynan soń tynys alyp, qaıyrylatyn tustaǵy, án býynyndaǵy «dúnıe-aı» dep muń shaǵatyn, «pa shirkin» dep tasyǵan kóńildi kóteretin, «oı, pále, qyz bala» dep quıqyljytatyn, qosymsha sózderdi óz mánimen jumsaı bilý kerek. Ánde bólek-salaq, artyq-tyrtyq sylyma jerler kóp bolsa, solǵurlym áseri kemıdi. Án sózi oqtaýdaı jumyr bolmaı, kedir-budyrly bolsa, salǵan án de, bir jeri juqa, bir jeri qalyń jaıylǵan ettiń nanyndaı túıirtpektelip, kebir jutylady. Olaq ánshiniń kómeıinen shyqqan kirsheń án de, salaq áıeldiń qolynan shyqqan kúldi-kómesh dám sekildi. Sondaı-aq «Ahaý», «eheı», «gegıgeı», «oıhoı», «halalaý» degen ústeme býnaqtar da án, óleń mazmunyna laıyq, jatyq kelse kerek. Sender Birjandaı án táńiri týǵan Kókshe óńiriniń betke ustar ánshileri ekendikterińdi esh umytpańdar. Sender salǵan án elge úlgi, bolashaq ánshilerge máktáp, sabaq bolsa deımin. Án de balaýsa qaıyńdaı názik jaratylys — qylt etip kóringen shybyq kezinde bir jerin jaralap, ne qısaıtsań, jetilgende de sol jara qalyp qoıady. Ánniń bapkeri, tárbıeshisi ánshi.

Seri biraz kósilip aldy da, ánshilerge kúlimsireı qarap: — Jańa Sultanmurat pen Qadıshanyń qosylyp aıtqan óleńderi kókeıimdegi bir ánge jan bitirdi. Tolǵaǵy bastalǵaly qashan, mine, endi dúnıege keldi, — dep jańa bir án bastady, — Bul ózi úsh adamnyń daýsymen aıtylatyn án sıaqty. Án aty «Úsh toty» edi.

— Men búgin uıqtap jatyp kórdim bir tús.
Kórgenim Iran baqta úsh toty qus...
Taǵy da uıqtap jatyp kórdim bir tús,
Shyǵypsyz bir aýyldan úsh toty qus, —

dep óńderi qyzaryp, qysylys tapqan sulý qyzdarǵa qarap otyryp, óleń aıaǵyn jumbaqtaǵandaı, ishteı Qadıshaǵa da qulaqqaǵys etip, burynǵy ókinishti isten arylaıyq, endigi jol — dos arasyndaǵy tatýlyq joly bolsyn degendeı tuıyqtady.

Bir jaqsy bir jaqsyny ókpeletpes,
Jem jegen aqsuńqarym qoldan ketpes,
Buıyrsa taǵdyr bizdi tatýlyqqa,
Eske almaı meni daǵy qapyda ótpes.

Tolqymaly qońyr án birde baıaýlap, birde kóterilip baryp basylǵanda, jastar qorǵasyndaı balqyp, tolqyp ketken edi. Óńkeı ónerpaz ánshiler tez qaǵyp alyp, jyldam jattap, eki-úsh daýyspen mánerlep salǵanda «Úsh toty» Iran baǵyndaǵy júz qubylǵan totydaı saırap, qulpyryp sala berdi.

Bul bir — Qaratal baýyrynda týǵan, Kókshe jurty kópten kútken shoqtyqty, sulý án edi. Kórshi bólmedegi shaldar da naqysty jańa ánge amalsyz qulaq túrip, tyna qalǵan. Ulynyń ónerine ishteı qýanyp, ámándá kóńili ósetin Jańyl shesheı bosaǵadan tyńdap, tebirenip tur.

— Aǵasy, sonymen úsh toty kim boldy. Úrim, Jamal, Kúlzeınep, Urqıa, Ǵaınıjamal, Qadısha apaıdyń qaısysy. Aıyryp aıtpaısyz ba, — dep raýshandaı sulýlardy qyrmyzydaı qyzartyp, Bátjan jeńil qaljyńmen tosyn suraq qoıdy.

— Óziń qalaı oılaısyń?

— Óı, sen de bir... úsh totyǵa en taǵyp qaıteıin dep eń, — dep Shákeı Aqandy tuıyqtan shyǵarǵysy kelip edi, seriniń Urqıasy kúlimsirep, joldasyn birjola qutqaryp aldy. Ertede bir han bolypty. — Jastar kózine jylt etip ushqyn atqan Urqıaǵa qarasty, — Hannyń otyz kánızági bolypty. Otyz kúndes kúnde qyrqysyp, qyzǵanyshtyń dertine shaldyqqan soń, han otyzyna otyz altyn saqına soqtyryp, ár qaısysyna jasyryp bergen eken. «Bul altyn saqına eki aramyzdaǵy qupıa bolsyn. Men dúnıeden sapar shekken kúni saýsaǵyńa kıersiń. Oǵan deıin sandyǵyńa salyp, tereńde saqta» dep ońashada bas-basyna jeke aıtypty. Sodan kúndester burynǵydaı «tóremniń eń súıiktisi menmin, menmin» dep talasyp, shapur-shupyr bola qalǵan kún bolsa, ústine kelgen han bárin toqtatyp: «Oý, jamıǵattar, tekke talasyp, júz jyrtyspańdar. Bárińdi birdeı kórmeıtinim ras. Meniń eń súıiktim, — altyn saqına kimde bolsa - sol. Kóńilim de sonda» deıdi eken. «E, han taqsyrdyń kóńili mende eken» dep otyz kánızáktiń árqaısysy ishteı máz bop, toqtaıdy eken. Sol sıaqty Aqan aǵany bul arada qınap qaıtemiz, — degende jastar tegis kúldi.

— Aqylyńnan aınaldym! — dep Aqan da sóz tapqysh Urqıasyna meıirlene qarap, máz boldy...

Ádeıi kelgen sharýalaryn tyndyrý ornyna Aqannan taıaq jegen qoja-moldalar erteńine zyǵyrmen attanǵan.

Tap júrer aldynda Shámbil qoja Qoramsany jeke alyp shyǵyp:

— Qoreke, bir-birimizge jat adam emes, tileýles ek. Shyn janym ashyǵasyn aıtamyn. Úıińe jyn-oınaq ornaǵan eken. Ana qyzdardyń shimirikpesten, qymsynbastan kelip túneı jatyp, saıran salýlary jaqsylyq emes. Túnemel qyzdyń ashýy qatty bolatynyn bilesiz. Ádet buzǵan ádepsizderdiń úlgisi Qarataldan, saıtandaı eliktirýshi Aqannan bastalyp otyr. El muny aıaqsyz qaldyrmaıdy. Tez tyıyńyz. Tyımaıdy ekensiz, ókinesiz. Aqylym osy, — dep zil tastap ketti.

Biraq Aqan eshkimnen yqqan joq. Jaz shyǵa tipti erkinsip aldy. Ony erkinsitken án súıgish saýyqshyl eldiń ózi. Qaıda toı, qaıda jıyn bolsa Aqandy kisi jiberip shaqyryp alady. Aýjar Aqansyz aıtylmaıdy, qyz serisiz uzatylmaıdy, jańa týǵan nárestege ánshisiz at qoıylmaıdy. Seri jalǵyz júrmeıdi. Bar tobymen júredi. Seri toby azaımaıdy, kúnnen-kúnge kóbeıe túsedi.

Únemi Aqanmen birge júretin Urqıadaı, Sultanmuratpen qosyla án salatyn Qadısha da jasyrynbaq oınaı almady. Kúnderdiń kúninde Tastannyń qulaǵyna sumdyq sóz de, muzdaı bop jetti. Aqan Aqtoqtyǵa eregisip Tastannyń toqalyn tartyp alypty, Urqıa ekeýi kúndes eken» degen ósek bir shyǵyp edi, ile «Aqan ózine ergen jigitterge eldiń eń táýir qyzdaryn alyp beredi. Qadıshany azǵyryp Sultanmuratqa qosypty. Sumdyq-aı, búıte berse urǵashy ataýly qutyrǵan ıtteı kózi qantalap ıesinen bezer bolar, qyz-qyrqyn ázázildik jolǵa túser bolar» degen alyp-qashpa sóz sý jylandaı súıreńdedi.

İshi ottaı kúıip, esinen tanǵan Tastan ózi qýyp jibergen toqalynan qaıtyp ósh alaryn bilmeı, jurt aldynda masqara bop, el betin kóre almaı zapyran qusyp jatyp aldy. Kek alýdyń jolyn oılap, qýarǵan qý shópteı halge jetti.

Óstip júrgende Qaraótkel jaqtan serige habar keldi. Úsh júzdiń basyn qosqan Aqqoshqar-Saıdalynyń asy bolǵaly jatyr eken. Kúnniń ystyǵynda keler aldaǵy orazaǵa deıin ótkizbek asqa Aqandy shaqyrtyp, dańqy jer jarǵan Qulagerin báıgege qossyn dep, arnaıy shapqyn jiberipti.

Aqan bara almaıtyn boldy. Aıaǵy aýyr Urqıanyń kúni taıaý edi. Seri serigin tastap, saýyq qýyp kete almady. Kóziniń qarashyǵyndaı Qulagerin de bireýge senip amanatpen jibere almady.

Shiderlengen dúldúldeı, topshysy qaıyrylǵan qyrandaı toban aıaq bop otyryp qalǵan tulpardyń tusaýyn sheship, suńqardyń tomaǵasyn aǵytqan Urqıa boldy.

— Aqan, siz jalǵyz meniń Aqanym emessiz, el Aqanysyz. Elsiz Aqan joq. Aqansyz jerdiń sáni, eldiń áni joq. Jer sáninen, el áninen aıyrylmasyn. Men deseńiz bul joldan qalmańyz. Dúnıede bala taýyp, ana bolǵan jalǵyz men emes. Meniń qabaǵym kirbiń tartsyn demeseńiz, rızashylyqpen attanyńyz. Ózińizdi ekeý bop qarsy alarmyn, — dep sońǵy sózine uıala turyp qıyldy. Qulagerdiń er-toqymyn ózi alyp shyǵyp, atqa saldy.

Sózden tosylǵan Aqan Urqıanyń aqylyna rıza bolyp, tilegin qabyl alǵan. Qulagerin baptap, ánshi-kúıshilerin, balýandaryn ertip, saltanatpen attanǵaly jatqanda Urqıa Aqtoqtynyń belgisi — sary jibek jabýdy úlbiretip óz qolymen japty Qulagerge.

6

İshýge, jeýge degende qaı zamanda da syltaý kóp bolǵan-aý. Aqandar attanysymen aýyl-úıdiń qatyn-qalashtary jınalyp, Urqıaǵa toqymqaǵar jasatty. Bir qoıdy soıǵyzyp, ózdi-ózi máz bop taraǵandardyń ishinde Muhambet pen Ramazannyń áıelderi de bar edi. Bıyl qys boıy Aqan úıi saýyqshyl jastardan arylmaı, bári toptanyp ań aýlap, Qaratal baýyryn dýmandatyp jatqanda, eriniń qas-qabaǵyna qarap, bul jaqqa aıaqtaryn qıa baspaǵan abysyndar alystan qyzyǵyp, bir kelip ketýge qumartýshy edi. Kelin bop túspeı jatyp ata-enesiniń aldynda erkin erkelep, qaınaǵasymen dalada myltyq atyp, qus salyp bozbalasha birge júretin sulý Urqıany syrttaı kúndeıtin. Ózderiniń óńsizdigine de ishteı kúıinip, bosaǵany attamaı jatyp osy tóńirektiń aýyzǵa ilikken eń sulýlaryn mańyna toptap, qurby kóbeıtip alǵan jas kelinniń baqytyn ózara qyzǵanysh etýshi edi. Olardy jeńge bop, úlkendik jolmen shaqyrtyp alǵan da Urqıa.

Alǵash kelgende eki kelinshek te asa syr bermeı, qatar otyryp, qatar syzdanǵan. Basqa áıelder úıdi basyna kótere án salyp, daraqy kúlkige basyp, kóńilderi masaıyp taraǵanda, bul ekeýi únsiz tymyraıyp surlanyp qaıtqan. Nege ekenin ózderi de bilmeıdi, áıteýir bar maldy tup-tuınaqtaı etip qaıǵymen alǵan kelinniń salǵan áni, sóılegen sózine deıin qyzyqtap, aınalyp-tolǵanyp máz bolǵan Qoramsa men Jańyldyń, ózinen bir-eki-aq jas úlken jeńgemen birge týǵan apaly-inili balalardaı oınap, jarasqan Áıbergenniń minezderi unamady.

Biraq, sol bir baryp qaıtqan kúnnen soń, ekeýi de erleriniń kózderin ala berip, bir qaǵa beriste Urqıa úıine qaraı tompańdaıdy. Toqymqaǵar arty bastańǵyǵa aınalyp, jan-jaqtan qyz-qyrqyn aǵylyp, seriniń úıi kelimdi-ketimdi kisiden arylmady. Bular barǵan saıyn baýyr basyp, ózderimen jyly sóılesip, úıirip alǵan Urqıaǵa da úırenise bastaǵandaı.

Bir kúni, oıda joqta, ekeýi otyryp kóńilderinde júrgen syryn aqtardy.

— Áı, shynynda da, cepi aǵam túgili osy Urqıaǵa ózim ǵashyq bop baramyn. Áıelge áıeldiń qumartqany qyzyq eken, — dep edi Muhambettiń áıeli Qaınykesh.

— Ras-aı, men de solaımyn. Pendeshilik deseıshi, áýelde aǵaıyndy adamdardyń arasyna saıtan kep túskendeı ytyrynyp edim, endi perishte kórgendeı men de qumartyp baramyn, óziniń kisi tartar sıqyry bar shyǵar, qajynyń qyzy ǵoı, — dedi qara qaıystaı aryq Ýázıpa.

— He sıqyry bar deısiń. Onyń ornynda biz bolsaq, qyzyǵyna ortaqtaspaı jatqan qaıynbıkeler syrtymyzdy berip, mańymyzǵa jýytpas ek. Jaqsynyń aty jaqsy da.

— Iá, aqyldy eken. Qudaıtaǵala kóńili tússe kóldeı-aý, bar jaqsylyqty bir basyna úıip bergen. Symbat, kórik qandaı. Tipti bar ǵoı, tym qurmasa ana jup-jumyr appaq bilegin bizge bermegen, — dep Ýázıpa kók tamyry bileýlengen kóseýdeı bilegin keń jeńinen shyǵaryp, qorashsyna qarady.

— Ne kerek, cepi aǵam teńin tapty ǵoı. Qalaı erkeletse de turady. Kıgen kıimine deıin jarasyp tur, bizdeı keń etek sal bókse emes.

— Onyń ras. Biraq, erkektiń erkegine de baılanysty-aý. «Jibekti túte almaǵan jún qylady» dep keıbir erkekter altyn asyqtaı áıelderin almaı jatyp jún qylyp jibermeı me. Seri aǵam bólek jaratylǵan jan ǵoı. Malym ketti dep moıyp, qajyǵan ol joq. Qaıta burynǵydan da qulpyryp, Urqıany qatynyndaı emes, qaryndasyndaı mápelep otyrǵan joq pa?!

— Iá, qyzyǵyn kórmegen maldan ne paıda. Kóbeıgen saıyn kóbeıtem dep, qaltyrap otyrǵansha, az ómirinde seri aǵam men Urqıadaı tatý-tátti qyzyq kórgenge ne jetsin. «Beri azyǵy men er azyǵy jolda» demekshi, tatý, qyzyq ómir keshken adam ashtan ólip, kóshten qalmaıdy. Shirkin, Urqıashtyń ne armany bar eken?!

— Sony aıt! Tek armany baıandy bolǵaı. Sen estidiń be, osy, kóre almaıtyn kúnshilder cepi aǵamdy taǵy da ósekke tańyp, shýlap júrgen kórinedi ǵoı. Úıine óńkeı sulý qyzdardy jıyp alyp, hat jazysyp aıtysyp, jastardy azdyryp júr deıdi. «Ásire qyzyl tez ońady, áli Aqan, kórersiń, Urqıanyń ústine birneshe áıel alady» degendi shyǵarypty.

— E, áıel zatynyń baǵasyn malmen ólsheıtin toń moıyndar ne demeıdi. Seri aǵamnyń janyn qaıdan uqsyn! — dep Qaınykesh qabaǵyn shytty, — Basqa túgil, keshe Muhambet te tósekte jatyp búıirimnen temirdeı qolymen nuqyp qaldy. «Áı, sen qatyn ana úıge barǵyshtap júr deıdi. Nemene, jastyǵyń esińe túsip júr me. Saǵan saýyq ne kerek. Shýyndy shubatpaı, balalaryńdy, sharýańdy baǵyp al!

Buzylǵyń kelmese, endi aıaǵyńdy qıa basýshy bolma!» dep teris qarap jatyp aldy. Namystan qorlanyp túni boıy aǵyl-tegil jyladym. Odan basqa ne keledi qoldan. Muhambet aıap, tym qurmasa bir ret aımalar ma dep em, sezgen de joq. Túni boıy qoryldap, tań ata malǵa turyp ketti.

— Iá, oı. Osy cepi aǵamnyń júris-turysyn tek jamandyqqa buratyndary qalaı? Súıtip júrip, bar jerde sonyń óleńin aıtady ózderi...

— Jap-jas Urqıanyń aqylyna bulardyń taǵy da bir kózderi jetti. Asqa ketken Aqandarǵa on shaqty kún bolǵan. Qasıetti erejep aıy ótip, aýyz bekiter ramazan aıy bastalǵan. Ekindige qaraı eki kúıme saldyrtyp kelip, seriniń úıine toqtady. İshinen Shyńǵystyń, Júsiptiń, Nuralynyń, Maıqaqtyń erke qyzdary, taǵy bir áıelder túsip jatyr. Aqannyń «Úsh toty» áni shyqqaly el osy óńirdegi bes-alty boıjetken sulý sylqymdardy úsh toty atap ketken.

Moıyndaryndaǵy aq torǵyndary jelbirep úıge kirgen totylardy kórgende Qaınykesh pen Ýázıpa da solaı qaraı jóneldi.

Qyzdarmen ere kelgen uzyn boıly qara áıeldi kórgende qos qaıyn bıke birin-biri shymshyp alyp, boıjetkendermen zorǵa amandasty. Kúlkige býlyǵyp otyr. Jarylardaı bop, bir-biriniń qulaǵyna sybyrlap, kelinderin baıqasa da, baıqamaǵan bolyp Urqıa qurbylary ákelgen tartýlaryn kóre bastady.

Qoldarynan óner tamǵan ismer qyzdardyń ákelgen syılary kóz tartady: óńkeı asyl tas, tana qadap, oqa júrgizgen qýyrshaqqa kıgizerlikteı alaqandaı shapan, úlbiregen kóılek. Ylǵı jas náresteniń kıimderi. Búgin-erteń dep otyrǵan aıaǵy aýyr Urqıaǵa tartý — aq nıetti jaqsy yrym. Judyryǵyna kıgizgen jasyl shapandy aınala qarap Urqıa kúlip jiberdi.

— Ózderiń yrymshyl ǵana emes, bilgirsińder ǵoı. Myna eki ıyqqa qadaǵan esek tas, jylan bas, jaýyrynyndaǵy túıe shýdasy kóz tımes úshin qadalǵan-aý. Ájem aıtyp otyrýshy edi, — dep, bir kezde lyp etkizip Jamaldyń aldyna tastaı saldy. — Tyǵyndar, apam kele jatyr. Uıat-aı, kórip qalmasyn.

— E, eshteme etpeıdi. Balaǵa aldyn ala kıim daıyndaǵannyń ne oǵashtyǵy bar, — dep qara áıel, sábı kıimderin aldyna jıyp alyp, jaryqqa kóterip kóre bastady...

Keshki aýyz asharǵa deıin máre-sáre bolǵan qyzdar Urqıadan seriniń óleńderi saqtaýly sandyǵyn sýyryp alyp, keshke deıin óleńderin kóshirip, buryn qyzdarǵa jazǵan ǵashyqtyq hattaryn daýystap oqyp otyrǵan. «Bátıma qyzǵa», «Aqshabaq», «Shamshıkamar», «Aqsaýsaq», «Ǵashyq jarǵa», «Bıbiǵaısha», «J...ǵa», «Zaǵıpaǵa», «Bazar qyzǵa», «Janataı qajynyń qyzyna» degen tátti óleńderdi qabaǵyn shytyna otyryp, jaqtyrmaı tyńdaǵan qara áıel bir kezde ernin sylp etkizip, kekesinmen kúldi:

— Osy meniń tańym bar. Urqıash, shynyńdy aıtshy, Aqannyń myna óleńderin estigende qalaı shydaısyń? Óńińe qarasam, masaırap, shattanyp otyrǵan adamnyń óńi. Ásheıin ber jaǵyń bolar. Áıtpese qyzǵanbaımyn deısiń be? Buryn jelikken jastyǵynda jazǵan óleńderin endi nemenege saqtap júrsiń, jyrtyp tastamaısyń ba? Bul túgili jurt «Úsh toty» dep myna qyzdarǵa shyǵarǵan óleńine kúlip, seniń minezińe qaıran qalyp júr. Qalaı basyndyrasyń. Uıat-aı! Ózimiz bolsaq... — dep ernin taǵy da sylp etkizdi.U

Urqıanyń da, basqa qyzdardyń da betteri órtteı janyp mosqal áıelge únsiz qaraı berip edi, Qaınykesh shydaı almady:

— Jurt ne demeıdi. Onda turǵan ne bar eken. Siz, ne, osynda araǵa ot sala keldińiz be?!

Urqıa shamdanǵan joq, beti shuńqyraıa kúldi de, qasyn kerip bıazy jaýap berdi:

— Apaı, meni aıaǵanyńyzdy túsindim, raqmet! Biraq seriniń qamyn nege oılamaısyz. Eger seri sulý qyzǵa, jaqsy qurbyǵa án shyǵaryp, óleń aıtpasa kim bolar edi. Qolynan dombyrasyn, kómeıinen ánin tartyp alsam, meniń de bul úıge kelýim beker bolǵan. Men dúnıe jıǵan malshyǵa emes, jyr qýǵan ánshige tıgen em. Eger seriniń burynǵy óleńin jyrtyp, endigi óleńin tyısam, seri qýys qýraı bireý bolyp qalmaı ma. Siz bul bazynańyzdy óz úıińizdegi seri aǵaıǵa jasasańyz etti.

Qaınykesh te, Ýázıpa da qatarymen jaryldy:

— Aıtqandaı, sizdiń úıde de seri bar ǵoı.

— Áni joq, sáni joq neǵylǵan seri.

— Seri emes, tyrash qoı, — dep sózderine býlyǵyp, shek-silesi qata kúlgende, qara áıel shydaı almaı úlken úıge shyǵyp ketti.

Eki áıeldiń baǵana kire bere kúlgenderi de osy edi. Qara áıel búkil kókshege áıgili Ojan seriniń jamaǵaty. Birjan, Aqan sıaqty sal-serilerge «men de olardan kem emespin» dep eliktep, áýre bop júrgen bir jan. Aldynda myń qaraly maly bar Ojan neshe túrli álemish kıimderdi kıip, el aralaıdy. Barǵan jerinde attan qulap, qashan úıge kóterip kirgizgenshe shalqasynan túsip tyraıyp jatyp alady eken. Úıge kirgendegi kásibi de sol. Eline attanarda jurt jabyla kilemmen kóterip, qoltyǵynan demep, atqa mingizip mazaq etedi. Jurt mazaǵyn shyn kórgen Ojan ózin cepi sanap erteden qara keshke búlinedi de júredi. Ne elge, ne ózine tıgizer mysqaldaı paıdasy joq, dosqa kúlki, dushpanǵa taba pende.

Aqannyń birde: «Keıbireýler qyz aldym dep, qyzǵanysh alady, onysy asyl jar emes, masyl qar bop shyǵady» degeni esine túskende serisin saǵynǵan Urqıa:

— Qazir kelem, qyzdar, — dep qora ishindegi shoshalaǵa ketti.

Kún de etekke jaqyndap, aýyz ashar mezgil taıanyp qalǵan. Jańyl shesheı Urqıanyń aıaǵy aýyrlaǵannan beri «kelinimniń júregi aınıdy» dep qazan-oshaqty úıden alys ustap, jaz shyqqaly esik aldyndaǵy jer oshaqty qalyń qaraǵaı baýyrynan qazdyrǵan. Aýyz asharǵa dámdi as daıarlap, alysta búgejektegen eneni kórgen Qaınykesh pen Ýázıpa da:

— Oı-boı, kún batyp qalypty-aý, álgiler digirikti sala keletin boldy-aý, — desip úılerine júgirdi.

Urqıa Aqanmen otasqaly serisinen tuńǵysh aıyrylysýy. Ózi luqsatyn berip, qolqalap attandyrsa da, az kúnde qatty saǵyndy. Esine túsip ketse-aq shoshalaǵa júgiretin ádet taýyp alǵan. Onda eki búrkit bar. Biri tomaǵaly Qaratorǵaı. Ekinshisi bala qyran. Bıyl baýyrynan súti sorǵalaǵan býaz qoıandy atyp alǵaly Urqıa ara-tura túnde shoshıtyndy shyǵarǵan. Bir kúni túsine taǵy da qoıan enip, qos aıaǵy álsiz tyrbańdaǵan qoıan tyr jalańash áıelge aınalyp ketti. Qulaǵynan kóterdim dep turǵany qos burymy eken. Qarny shermıgen áıel, sútti qan sorǵalaǵan qos anaryn qysyp, sóılep qoıa berdi: «Áı, Urqıa-aı, sen de erteń perzent kútken mendeı ana emessiń be. Kúnásiz sábılerime jaryq dúnıeni kópsingeniń neǵylǵanyń!» degende Urqıa shoshyp oıanyp, solqyldap turyp jylaǵan. Túni boıy kójekshe búrisip, yqylyq atqan Urqıany baýyryna qysyp, aımalaǵan Aqan, kózinen, ashyq ıyǵynan, tula boıynan súıip, ýata almaǵan. Kelesi kúni, «qardyń basyn qar alar, hannyń basyn han alar» degendeı, ańnyń basyn da ań alady, endi myltyq atpasań, qus salýǵa úıretemin. Sonda qoıanyndy umytasyń» dep, jaqynda eki balapan qyran alyp kelgen. Bireýin kele qaptan alysymen ushyryp jiberdi. Urqıa:

— Odan da mynany nege jibermediń, anany alyp qalý kerek edi, — degende:

— Onyń nesine qyzyqtyń? — dep Aqan kúlgen.

— Mynanyń kózi shaǵyr attyń kózindeı eken. Ananyń kózi qap-qara moıyldaı ádemi edi. Jáne mynadan úlkendeý, irileý. — Aqan odan beter kúldi:

— Onyń kózi qara, sulý bolǵany — shata týǵan.

Urqıa óreskeldeý qaljyńǵa ókpelep burtıa qalyp edi, Aqan kúlkisin tyıyp, qara kóz kus jaıyn shyn túsindirdi.

— Ras aıtam, Urqıash. Onyń qara kóz bolýy — uıabasar búrkit qaraquspen shaǵylysqan. Sol sebepti myna shegir kózdeı ol ójet bolmaıdy, jasyq kus. Sosyn iri bolýy, ol da uıabasar. Esińde bolsyn, qashanda adal qustyń erkegi iri keledi de, aram qustyń urǵashysy iri bolady.

Sodan soń qanaty qatqan balapan búrkittiń balaǵyna baldaq salyp, shyjymdap, eki jaq basyn qaıysqa ilgen átkenshek sekildi jumyr aǵashqa qondyryp, terbetip qoıǵan.

Muny selkildek deıdi. Qashan qoldan tamaq jep úırengenshe osylaı terbetip qajytady. Ábden qajyǵanda baryp tamaq jeıdi. Tamaǵy et. Myna istiktiń basyna qadap beredi. Men kelgenshe ózin baqylarsyń. Keıin bul seniń qyranyń bolady, — dep ketken.

Urqıa qarańǵy shoshalaǵa kirgende tomaǵaly Qaratorǵaı buryshtaǵy tuǵyrda múlgip, únsiz otyr eken. Bala búrkit júnin úrpıtip, talpynyp tamaq izdep otyr. Urqıa jalma-jan istiktiń basyna týralǵan etti qadap, Aqansha «kál, kál, alabas!» dep tumsyǵyna taqap edi. Shegir kózimen etke tesireıe qaraǵan balapan bir kezde bas salyp, bir-aq qylǵytty. Urqıa taǵy berdi... Taǵy berdi. Ózi kúndegisinshe ońashada erkin sóılesip júr.

— Alabas, Alabas. Sen Aqandy saǵyndyń ba? Á, aıtpaısyń ba? Men saǵyndym. Búgin ol ketkeli neshe kún, bilesin be? On bir kún... Óziń úndemeısiń ǵoı. Qarnyń ashqan eken, á! Bıyl seni ańǵa úıretemiz. Sen meniń qolymda bolasyń. Aqannyń búrkiti Qaratorǵaı... Túsindiń be. Má, je, je. Aqan kelgenshe toıynyp al. Ol kelisimen seni baýlıdy. Tynyshtyq kórem dep oılama. Qasqyr alatyn qyran ǵyp shyǵarady. Qazir et jep al. Áli qoıandy túsirerde tuzdy kıiz de jutasyń, asyqpa. Aqan, Alla amandyq berse, jaqynda keledi. Men de kún sanap júrmin...

Urqıa balasha sóılesip shoshalada uzaq júrip qaldy. Bul kezde kún de baıyǵan edi. «Endi qurbylary esine túsip úıge aýyz asharǵa buryla bergen... Kóziniń aldy túk kórmeı, basy shyr aınalyp ketti. Shyǵa beristegi ashadan qarmana bergen Urqıa qalaı búktúsip otyra ketkenin de bilmeı qaldy. Munysy nesi. Kóziniń túbi sýyryp, basy shyńyldap barady. Qarańǵy shoshalada kóp aınalyp qalǵandiki bolar... Joq, qulaq túbi dúńgirlep, jermen birge ózi de shyr kóbelek aınalyp bara jatqandaı. Álde tamaq ishpegendiki me. Myna oraza da Urqıanyń júkti kezine dál keler me. «Ózin aıaǵyn aýyr, aýyz bekitem» dep áýre bolma. Zoryǵyp qalasyn. Odan da tamaqty jaqsylap ish» dep ketken Aqan. Jańyl apasy da: «Qarǵam, orazanyń basynda, ortasynda, aıaǵynda úsh kúnnen ustasań bolady. Erejep aıynda yrymyn jasadyń ǵoı. Sol da úlken saýap» degen. Biraq alty jasynan beri aýyz bekitýge úırengen qajy qyzy burynǵy ádetin tastamady. Alǵashqy aýyz bekitken kúnnen bylaı asqa zaýqy soqpaı, tábetten aıyrylǵan. Qazir ash ózekke túsip ketken-aý. İshi de burap barady. Meń-zeń bop shógip qalǵan Urqıa búk túsip, búrise berdi. Ornynan turýǵa mursha joq. Álden ýaqytta, essiz talyqsyp, qulap tústi. Bul — tolǵaqtyń bastalǵany edi.

7

Jylandynyń baýyry abyr-sabyr. Qońsy qonǵan kóp aýyldyń jastary laqaby jer jaryp kele jatqan asyl qonaǵyn qarsy alýǵa bir obanyń basyna jınalǵan. Úkisi bulǵaqtaǵan qyz-qyrqyn, attaryn taıpaltyp ersili-qarsyly josyltyp júrgen bozbalalar. Bári de ábiger. Bári de Aqan tobyn kútýde. Alystaǵy Qýandyq jurtyna – Aqqoshqar Saıdalynyń asyna barǵan Aqan seri búkil qaýymdy aýzyna qaratyp, ánimen de, sal-seri dostaryn ertken sánimen de jurttyń qumaryn, eldiń aıyzyn qandyrǵan. Aparǵan balýandary jyǵyp mereıi ósse, Qulageri úsh júz attyń aldynda qara úzip kelip, alty alashty taǵy da tań qaldyrypty.

Jylandy jeri qaraýyl jurtynyń eń qalyń otyrǵan tusy. Atyǵaı-qaraýyl jaılaǵan ólkeniń ashylar bıik qaqpasy. Astyń habary bul araǵa kún qurǵatpaı jetip jatqan. Keshe Aqandar osydan bir tústik jerdegi Ashshyly jaılaýyna qonalqyǵa keldi degen. Endi bul aýylǵa soqpaı ótpeıdi.

Kún etekke qaraı eńkeıe bastaǵan shaq edi. Typ-tynyq dalada Kókshetaý jeriniń o sheti men bu sheti. Aına kólge túsken jarqyn sáýledeı kórinip, erekshe qulpyrady. Sońǵy saǵymǵa júzip, sol jaqta Zerendi, Aıyrtaý taýlary, alystan Býrabaı munartady. Art jaqtan Imantaý, kóz ushynda súıirlengen Aqan taýy buldyraıdy. Bir kezde bar taý, bar alapqa ún bitkendeı jańǵyryǵyp, en dalany qýanyshty ún kernep ketti.

— Áne, shyqty.

— Aqan seri keledi!

— Kórindi, kórindi!

Jap-jasyl Jylandynyń belesine shyǵa kelgen qalyń topqa qaraı jurt lap qoıdy. Qatar tizilip, attaryn enteletken sal jigitter ózderin kútken lek-lek jastardy kórgende shyrqatyp ánge saldy. Keshki aýaǵa shymyrlaı shyqqan shıratylǵan án aspanǵa shyrqaı kóterilip, Jylandynyń kók baýraıyn ásem kúıge bólep keledi. Ejelden erkin tirshilik pen sonyń qoshametshisi ándi janyndaı súıetin, dala boztorǵaıynan bastap kál patshasy aqqý ánine deıin tura qalyp qulaq túretin qaýym — dala gúlindeı qulpyryp, bar asylyn kıgen jastar bir-birine qýana umtylysty. Syńǵyrlaǵan kúlki, bıazy amandyqtan buratyla basyp, tobylǵydaı maıysqan boıjetkender sal-seri jigitterdiń shylbyryna oralyp, endi bir toby Aqan men úkili dombyralaryn kókke bulǵap án salǵan Bátjan, Sultanmurattardy at ústinen kilemge túsirip alyp, aýyl shetindegi kók shalǵynǵa tikken úlken boz úılerge qaraı shubyra jóneldi. Aqqoshqar-Saıdaly elinen oralǵaly serilerge qosylǵan úsh attyly tizginderin buryp, Jylandy jurtynyń aqsaqaly Qaraýyl Qylyshpaı qarttyń aýylyna bet aldy. Bul — eki jigitiń qasyna ertken altaıdyń ataqty baıy Batyrash edi.

Talaı asta úzdik kelip júrgen Qulagerdeı dúldúldi kórgende odan uıqy qalǵan. Bireýdiń jyltyraǵan kúmis shaqshasyn, sary ala qamshysyn kórse de qaǵyp túspeı kóńili kónshimeıtin Batyrash Kóksheniń tulparyna ólerdeı qyzyqty. Qyzyqqanyn suraýdan júzi janbatyn, ony ne qalap, ne qorqytyp alǵansha tynym da tappaıtyn ol Aqan serige toı artynda qolqa salǵan. Biraq seri mańyna jýytpady. «Bir úıir jylqy bereıin» dep shyn qıylsa da bolmady. Aqyry serige keregi qyz ǵoı dep, «búkil qýandyqtan taraǵan altaı rýynyń ózine qarasty jıyrma aýylynan tańdaǵan sulýyńdy qalyńdyqsyz bereıin» dep te saldy. Cepi sonda da etegine otyrǵyzbady. Áıtse de ánshiniń kózindegi kúlkiden dámelengen Batyrash túp etekten aıyrylmaı, qaraýyl jerine birge attanǵan. Shyǵaryp sap, qurmet kórsetip, taǵy da qıylmaq.

Osy joly araǵa qadirmendi qart Qylyshpaıdy salmaq edi nıeti. Aıtqanyn bul ólkeniń er-azamaty eki qylmaıtynyn, Qylyshpaıdyń kedeıleý turatyn qoly qysqalyǵyn estıtin Batyrash oǵan biraz mal berip, Aqandy ıýdi oılaǵan. Biraq orta joldan keri buryldy. Qylyshpaı bóten aýylǵa bata oqyrǵa ketipti.

Aqan jıyrma bes jigitimen ózderin qarsy alǵan, arasynda aqsaqaldary bar jastarmen aýyl shetindegi kólshiktiń jaǵasyna baryp, kıimderin qaǵynyp-soǵynyp, jýynyp, kógalda dem alýǵa jaıǵasqan. El jigitteri bir saba qymyzdy osy araǵa jetkizip, Aqqoshqar-Saıdaly asy týraly áńgime-dúkendi endi qura bastaǵanda, alystan sálemdesip Batyrashtar da kelip, attan tústi.

Shylbyryna oralǵan meımandos balalarǵa Batyrash tizginin ustatyp:

— Jaqyn jerge tusaı turyńdar, erimen aýnap qoıar ma eken, — dep qýanyp aıtyp Aqannyń qasyna teńkıe kep otyrdy da, bir aıaq qymyzdy basyna kótere sap, sózge kiristi.

— Al, Aqan, biz endi osy aradan týra elge qaıtamyz. Asqa jınalǵan úsh júzdiń azamatynan ózińniń moınyń bıik turǵan soń saqaldy basymmen salpaqtap, qoshametshiń bop shyǵaryp saldym. Aramyzda aıtylǵan oǵda da bar edi. Qyńqyldaǵan balasha mazańdy almaıyn dedim. Endi, mine, qaraýyldyń qara shetine kirdik, seriligińdi kórseter keziń keldi. Oǵada — qudaı sózi degen, — dep taǵy da bir aıaq qymyzdy jóremeldete qolyna aldy.

Eldiń kózi Batyrashta. Sóılegen saıyn jalpaq bujyr beti jybyr etip, oń kózin oqys qysyp qalyp zildene sóıleıtin súreńsiz adamnyń júzine qarap otyr.

Aqan Batyrashtyń kishirek otty kózine uzaq tesilip, únsiz qaldy. Batyp bara jatqan kúnge qarsy maldas qurǵan baıdyń bujyr beti otqa ustaǵan qańyltyr kákpirdiń betindeı. Álden ýaqytta seri jeńil myrs etti:

— Bateke, jasyńyz ǵana úlken emes, bir taıpa eldiń betke shyǵar tuzdyǵysyz. Úlken adam da jalǵan sóıleıdi eken. Qashan ýaǵyda berip em? Álde qulaǵyńyzdyń qaǵys estıtin múkisi bar ma?

Batyrash qolyndaǵy ydysyn jerge qoıyp:

— Oılanaıyq degeniń qaıda.

— Á, oılaný men ýaǵdanyń arasy jer men kókteı emes pe. Men siz de oılansyn dep edim.

— Men oılanatyn ne bar. Sen já deseń, neden bolsyn tartynarym joq, aıtqanym aıtqan, qýandyq tuqymy eki sóılep kórgen emes!

— Onda, myna otyrǵan kópshilik estisin, ne qalaısyz, estirtip aıtyńyzshy, — dep Aqan jan-jaǵyna qarady.

— Onyń da bolsyn, — dep sarań ezý tartqan Batyrash qozǵalaqtap alyp sózin jalǵady, — Atadan balaǵa mıras bop kele jatqan qasıetti dástúrimiz bar. Er azamat bir-birine qolqa salady, unaǵany bolsa qalap alady. Qartaıa bastaǵan shaǵymda men de kóńilim aýǵan soń inimniń atyn qalap alsam ba dep edim. Talaı jyl qyzyǵyn kórdiń, endi Qulagerińdi maǵan qısań...

Jurt shý ete tústi:

— Ne deıdi?!

— Qulagerdi me?

— Myna kisi ne aıtyp otyr?!

— Men surasam senderden emes, qoly ashyq seriden surap otyrmyn, — dep Batyrash shýlaǵandarǵa jaqtyrmaı qarady — Jáne almaqtyń da salmaǵy bar, Qulagerdiń qarmyjysy da olqy emes.

— Bateke, — dedi Aqan. — El shetine deıin úlken basyńyzdy kishireıtip shyǵaryp salǵanyńyzǵa raqmet! Alla rıza bolsyn! Cepi degen at halqym, jurtym bergen at, ol asqa tastar kópshik emes. Meniń ashyq qoldyǵymdy Qulagerdi alyp, qanatymnan qaıyryp, synamaı-aq qoıyńyz.

— Seriniń atyna emes, mynaý ataǵyna aýyz salý ǵoı, — dep qaldy bir jigit.

— Ataǵyna, ataǵyna! — dep Batyrash ol jigitke súzegen maldaı shúılige qarap, shytynaı qaldy, — Aqannyń ataǵyn oılasańdar, oý, búkil qaraýyl, kúni keshe elińnen bir sulýdy buıyrtpaı, bárin de serini osyrǵan sıyrdaı qylǵandaryńdy umyttyńdar ma? Endi qımalaryń qyshı qalǵan eken. Arashashyl bolsańdar Aqtoqty kezinde qaıda qaldyńdar. Men Qulagerdi surasam, tólemine ózime qaraǵan jıyrma aýyl altaıdyń ishinen tańdaǵan qyzyn áperem. Serige laıyq syıym ol. Qaı qaraýyldyń qolynan kelipti. Qalasa, bir úıir jylqyny jasaýymen qosa berem!

— Kesh qaldyńyz, Bateke!

— Bilem, Aqan, daý-damaımen júrip ákeńniń jıǵanyn tógip, Tináli qyzyn alǵanyńdy da bilem, — dep Batyrash jumsara sóıledi. — Biraq er jigitke áıel kóptik etýshi me edi! Jáne qalyńsyz qatyn bolsa...

— Eger men tańdaǵan qyzdyń aıttyrylǵan jeri bolsa qaıtpekpiz, Bateke?

— Myń jerden aıttyrylyp qoısyn, ákesiniń aýzyn uryp, julyp ápermeımin be? Kim meniń qolymdy qaǵady, kóse-kóldeneń turyp kórsin, qara sýyn teris aǵyzaıyn! — dep Batyrashtyń otty kózi keńı tústi.

— Ákesiniń aýzyn uryp alǵan qyz maǵan qatyn bolsa bolar, biraq jar bolmas.

— Áı, Aqan-aı, shyraǵym, jar-mar degen qaıdan shyqqan. Qyz alǵansha jar, alǵan soń báriniń aty qatyn emes pe, — dep baı yrq etip kúlip jiberdi. — Bir kezde júz teńge aqsha men bir qulyndy bıege alǵan atyńdy tym buldaı berme. Dalada jatqan qyz joq.

— Saýdalasyp otyrǵan men de joq.

— Ákeń Qoramsa dúken saýdasymen baıyp edi bir kezde, saǵan juqpaǵan eken, saýdanyń qunyn taqyrǵa otyrǵanda ǵana biledi bul jurt.

— Járáıdi, Bateke! — Aqan tómen qarap biraz oılanyp qaldy. Jurttyń kózi seride. «Apyrmaı, seri bir rý eldiń sulýyna qyzyǵyp, shynymen qulaıyn degeni me? Qulagerin qurban etpek pe?» desip, ishteı qobaljyp otyr. Álden ýaqytta baryp Aqannyń otty kózi jarq etip, tomaǵasyn aǵytqan qyrandaı basyn kóterip aldy.- Bateke, oınasaq ta biraz jerge shaptyq-aý deımin. Endi meni tyńdańyz... Eger tilek biriktirip, kóńil qosyp, altaı ishinen bir qyzdaryńdy alyp ketsem aldymen atoı salyp, sonyma túsip jolbaryssha julynyp, eki ıyǵyńdy julyp jep ózin jeter eń. «Isi altaıǵa tańba saldy, saǵymdy syndyryp, barymdy basa-kóktep, shańyraǵymdy ortasyna túsirdi» dep shoqparyńdy qalyń qaraýylǵa qaraı kózsiz silter eń. Eki eldi arasyn shańdatyp, shamań jetse shimirikpesten jaılaýyn órt, qonysyn qul eter eń. Al óz esebine kelgende, bireýdiń búldirshindeı qyzyn bir mástekke aıyrbastap qurban etip, alshańdaı basyp, qaryq bolyp, qarqyldap kúlmeksiń.

Aqan ashynǵanda siz dep otyryp jumsaq baýyzdamaı, sen dep mirdiń oǵyndaı atatyn minezine basty.

Batyrashtyń óńi kúreńitip, qabaryp ketti. Kún batyp barady. Alaýlaǵan bettiń qyzyly batqan kúnmen birge sónip, kún uıasyna kirgende qara bujyr bet ottan alyp tastaǵan maıysqan eski kákpirdeı qara qoshqyldana qaldy.

— Qalyń qýandyq, «seniń atyń tura tursyn, meniń atym júre tursyn» dep elge kórsetken jýandyqtaryńdy qashan qoıasyńdar. Bireýdiń qolyna qus qonsa, qyzyl kórgen quzǵyndaı jınalyp, qashan shoqyǵansha shyr aınalasyńdar. Sen miner dúldúldi men nege minbeımin. Seniń taqymyń altyn da, jurttyń taqymy baqyr ma eken. Eldiń salty deısiń. Óz paıdańa kelgende ata saltyn salt deısiń, eger ol salttan zıan sheger bolsań, saltyńdy da, ata jolyn qýar narqyńdy da ant urady. Bireýden suraǵanda da, bermeske kelgende de qıanatshyl betiń búlk etpeıdi. Zorlyqshyl, zulymdyqtan basqa oı darymaǵan senderdeı qańyltyr bet qaraýylda da kóp, bar aýylda da kóp. Talaı kórip, talaı kezikken bezergen betterden bezer kúnim bolsa da, qutylar kúnim bolmaǵany ǵoı. Qonaǵym bop kelseń, qol qýsyryp qarsy alar em, bar qyzyǵymdy tonaǵyń kep ergen ekensiń sońymnan, endi kóp taqymdaı berme, hosh bol! Aıaýsyz bolsań aıanba. El jýany, endigi jerde zorlyǵyńa kónsem de, qorlyǵyńa kóne alman! Azabyndy tartsam da mazaǵyńdy tarta alman!

Keshki tynyq aýada Aqannyń daýsy qıa tasta otyrǵan qyrannyń únindeı sańqyldady. Batyrashqa shaqyrǵan ashýyn bar qıanatshyl shonjarǵa arnap, el aýzynan erteń jeter óz jurtyndaǵy Nurtazalardyń da qulaǵyna sańqyldaǵandaı boldy...

Oryndarynan shıraq turyp, tusaýly attaryna qonǵan Batyrashtar lekitip kelip, otyrǵan ıynnyń tusyna jete bere tizginderin shireı tartty.

— Áı, Aqan, — dedi Batyrash, — elińe deıin ákelgendegi berer syıyń osy eken ǵoı. Batyrash Batyrash bolǵaly taýdan, tastan qaıtpaǵan betimdi qaıtardyń. Aǵa bop sozǵan, el bop usynǵan qolymdy qaqtyń. Jalǵyz maǵan emes, kıeli ata qýandyqqa til tıgizdiń. Óz jerinde de oraq orǵan osy tilińnen tartyp júrsiń. Áli sazaıyńdy odan kóbirek tartasyń. Átteń ne kerek!.. Kólbeńdep ótken qyz bolsa, kózińdi salmaı, bir aýyz óleń aıtyp qyryndamaı ketpeýshi eń. Áıelge jaryǵan kúniń joq edi. Búginde jetilgen ekensiń. Bir tyshqaq atyńdy áıel zatyna aıyrbastamaımyn dep shatyldyń. Kúpirshilik uzaqqa ketpes, bir zaýalyn tartarsyń! Altaıdyń arýaǵy ursyn!

Yzaǵa býlyqqan Batyrash atyn tebinip qalyp shoqyta jóneldi. Jylansha ıreleńdeı jortqan úsh attyly Jylandynyń baýyryn búrkegen ińir qarańǵysyna lezde sińip, kózden ǵaıyp boldy...

Úlken boz úıdiń ishi sham jaǵa aýzy-murnynan shyǵyp lyq tolǵan. Kórshi úıde jınalǵan aýyl aqsaqaldarynyń ishinde biraz otyryp keńes qurǵan Aqan kelgende jastar oryndarynan óre túregelip tórge ótkizdi. Baǵanaǵy Batyrashtyń órligine yzaly jaýap berip, betin oqys qaıtarǵaly seriniń túsi kelmeıdi. Shalqaıa bitken shalǵy qasy jyǵylyp, unjyrǵasy túskendeı. Seri otyrar-otyrmasta el jigitteriniń biri:

— Hadısha, tórge shyq, Aqan aǵańnyń qasyna otyr, — dep qaldy.

Aqan basyn oqys kóterip aldy. Jerge tóselgen kilem, alashalardan basqa ishinde jasaýy joq, qonaqtarǵa arnaıy tigilgen keń úıdiń oń jaq irgesine qaraı turǵan búldirshindeı jas qyz eki aıtqyzbady. Qasynda otyzdarǵa taıanǵan tolysqan aq sary kelinshekpen birge jyljyǵan orta boıly, taldyrmash Balhadısha sholpysy syńǵyr etip, talshybyqtaı burala basyp kep Aqannyń qasyna otyrdy. El dástúrimen, syıly qonaqtyń qasyna batyl basyp kelgen el arýyna rıza bolǵan cepi ózin mazalaǵan maǵynasyz oıdan bir sát arylǵandaı bolyp:

— Aman ba, qalqam, — dep jyly amandasyp edi.

— Armysyz, Aqan aǵa! — dep daýsy da ıyǵyndaǵy sholpysyndaı syńǵyr etken Hadısha móldiregen quralaı kózin bir tóńkere sypaıy qarady da, aq qaǵazdaı moınyn qaıta burdy.

— Aınalaıyn, osy aýyldyń balasymysyń, nyspyń kim? Hadısha dedi me?

— Iá, Aqan aǵa. El Hadısha deıdi. Shyn atym Balhadısha.

Bibekeńniń qyzy. Estýińiz bar shyǵar, — dep sary kelinshek Aqanǵa qaraı moınyn sozyp, kımeleı jóneldi. — Siz keldi degen soń, úıden luqsat alyp shyǵyp ek Balym ekeýmiz. Bir ánińizdi óz aýzyńyzdan tyńdaıyq dep keldik. Kóp otyrmaımyz...

— Járáıdi endi, — dep Balhadısha sál qabaq shytyp qalmaǵanda, sary kelinshek sypsyńdap toqtar emes.

— Balhadısha, Balhadısha! — dep Aqan sál tolqyǵandaı qaıtalady, — Hadısha degen de jaqsy esim. Al oǵan bal qosylsa tátti esim bolmaı ma? Jo-oq, atyndy olaı qysqartýǵa bolmaıdy. Balhadısha degen óte kelisti eken.

Balhadısha osy aýyldyń qaraýyl Shákeıdiń Ybyraıynyń on segizge kelgen boıjetkeni. Osy óńirdegi sulýlyǵymen, ismerlik, sheshendik ónerimen kózge túsken aıtýly qyz. On altydan asa bere at jeter jerdiń baı ataýlysy — biri ulyna, biri inisine, jaqyn-juraǵatyna quda túsip, endi biri ózi qatyn ústine toqaldyqqa alǵysy kep dámelenip, Ybyraıdyń mazasy ketken soń, aqyry qarjas eliniń kóz kórmegen bir jigitine aıttyryp qoıǵan. Sodan beri bar aýyl Balhadıshany kózinen tasa qylmaıdy. Úıinen bir eli shyqsa izdeý salyp, oıyn-toıda otyrsa, artynan qýǵynshysy daıar turady. Búgin Aqan keledi degende, baıaǵy Aqtoqty jaıynan habardar áke men sheshe qyzyn jibergisi kelmep edi, Balhadısha yryq bermedi. Amalsyzdan degenine kóngen úı-ishi qasyna jeńgesin qosyp, «kóp otyrmańdar, boı jetken qyzǵa on jaqta saýyq qura berý jaraspaıdy» dep qasyndaǵy jeńgesine qatty eskertip jibergen.

Jınalǵan jastar ózdi-ózi ázildesip, oınap-kúlip biraz dýyldasyp, shaıǵa qanyp alǵan soń, áńgime beti qonaq kádege aýdy. Biraq qonaq kádege deıin aýyldyń alty aýyzyn aıtyp joralǵy jasaǵan eshkim joq, birden el aǵasy Aqanǵa qolqa salyndy. Jastar ortasynda, bárinen ıyqtylaý kórinip, serige qatarlasa otyrǵan mosqal jigit bastady sózdi:

— Al, serim, sizdiń mereıińiz bárimizge ortaq. Ózderińiz Qaraótkel jaǵynan shyqty degeli kózimiz tórt bop jolyńyzǵa qarap, taǵatymyz qalmaı, qashan kórgenshe asyq edik. Kópten lebizińdi estimeı qumartqan el ózińizdi tyńdamaqqa otyr. Búgin jastar jaǵynyń bıligindesiz. Erteń aýyl ishindegi aqsaqal, qarasaqaldarymyz tegis jınalmaq. Jańa bir on bolsa óz aýyzyńyzdan úırenip qalsaq.

Aqan dombyrasyn qolyna aldy. Qońyr sazben únsiz shertip uzaq otyrdy da, telmire kútken jastarǵa bir áńgime bastady:

— Qolqalaryn oryndy. Meniń sońǵy ánderimdi ózderiń bilersińder. Men shyǵarýshy bolǵanmen, aıtýshy da, elge taratýshy da ózderińsińder. Bul joly úsh júzdiń jurty jınalǵan asqa baryp, qala shyqqan jármeńkeshideı ákele jatqan bazarlyǵymyz bar, bir jolǵa sony syılasaq pa dep otyrmyn, — dep az múdirdi.

Kıiz úıdiń ishi-syrty «jym-jyrt» oınaǵandaı. Bári Aqannyń sózine qulaq túrip, tyna qalǵan.

— Qazaq jeriniń qubyla jaǵyn keń mekendegen Kishi júz elin ózderin bilesińder. On saýsaǵynan óner tamǵan dombyrashy-kúıshi el. Sol eldiń aty shýly Muhıt degen ánshisi bar, — dep Aqan sózin jalǵady, — Muhıttyń «Aıdaıy», «Aınam kózi» qazir kóp elge taraǵan ekpindi ánder. Osy joly Aqqoshqar-Saıdaly asynda sol aqynnyń «Záýresh» degen ánin estidik. Án — sazy júıke tamyryńdy qýalap, alpys tamyryńdy ıdiretin joqtaý saryndas qaryshty, ári muńdy án. Men saýyqqa jınalǵan senderdiń kóńilderińdi jabyrqataıyn dep otyrǵanym joq. Bul ándi bar mánimen, yrǵaq sazymen kelistirip aıtatyn Sultanmurattyń aýzynan estip qalsyn dep otyrmyn. Keıin qaǵys estip, jańsaq aıtsańdar — odan asqan aqynǵa obal, qıanat joq, — dep, az múdirip otyryp qaldy. Sultanmuratqa ıek qaǵyp, dombyrańdy babyna keltire burap al degendeı ánshiniń qolyndaǵy úkili dombyraǵa qarap dyńyldaǵan sazdy ishektiń úniń tyńdap otyr. — Al, óleń mazmuny mynadaı: «Kishi júzde Medet degen adam bolypty. Onyń úsh áıeli, úsh áıelinen otyz ul, Záýresh degen jalǵyz qyzy bar eken. Qazaq jeri tosyn keler aýrýdan, indetten qashan arylǵan! Bir jyly búkil elge jappaı kelgen alapattan Medettiń otyz uly túgel qyrylady. Jalǵyz Záýreshi ǵana aman qalypty. Medet qudaıǵa qulshylyq etip, jalǵyz qarashyǵynyń tiri qalǵanyn medet tutyp, táýbesinen jańylmapty. Biraq, jut jeti aǵaıyndy. Medet Orynbor baryp, eline oralsa, qudaıtaǵala taǵy da qos qoldap tóbesinen urǵan eken, kóziniń jalǵyz qarashyǵy Záýreshiniń sary topyraǵy úıilgen qabiriniń basynan shyǵypty.

Kıiz úı kúńirenip ketti. Jastar tegis aýyr kúrsinip, ishterinen osy jaryq dúnıege táýbá aıtqandaı boldy.

— Sondaǵy Medet qarttyń zary «Záýreshti» Muhıt bylaı zarlatqan eken, — dep Aqan ózi de sál muńaıyp otyryp, Sultanmuratqa belgi berdi.

Sultanmurat qalyń qabaǵyn túıe túsip, ashshylaý buralǵan dombyrasyn Kishi júz jurtynyń tartysynsha bezildetip-bezildetip alyp, túptep tartyp, botasynan aıyrylyp alystan zarlaǵan saýly ingendeı on ıyǵyn kótere sozyp, muńdy, zarly únmen tebirene shyrqady.

Qulannyń túzde kórdim shoqyraǵyn,
Qaıyńnyń jasta kórdim japyraǵyn.
Sen qalǵan otyz uldan ediń Záýresh,
Bir ýys buıyrmady topyraǵyń.
...Oılap em men kelgende shyǵar ma dep,
Atańnyń hal-ahýalyn surar ma dep,
Qozǵalmaı ózgelerge jatsań-daǵy,
Ornyńnan meniń úshin turar ma dep.
Rýhyń bilgen shyǵar kelgenimdi,
Oqydym minajattan bilgenimdi.
Basyńdy men kelgende kótermediń,
Jalǵyzym, jańa bildim ólgenińdi.
Qaıǵynyń jańa jettim qıynyna,
Sel boldy kózim jasy qoıynyma.
Qushaqtap qabirińdi biraz jattym,
Erkelep asylar dep moıynyma.
Kóńilimdi tura almadym elde tyıyp,
Bir qulash qalqam jatyr jerge syıyp.
Kóziń bar janaryndaı quralaıdyń,
Kim kemdi bul orynǵa kózi qıyp.
Dúnıe, myna jalǵan kettiń qyryn,
Pendege kim de bolsa perzent shyryn.
Ajal oq saǵan degen maǵan jetip,
Aldynda men ólsemshi bir kún buryn.

Sultanmurat daýys aıtqan zarly ákeniń únine salyp, yqylyq atyp ah uryp, bar denesimen qoparyla teńselgende, jıyn daýyl terbegen tereń kóldeı shaıqalyp ketti.

Eki-úsh kúnnen beri belgisiz bir muń basyp, áldenege kóńili daýalamaı túıtkildenip, óz-ózinen qulazyp, qońyltaqsyp kelgen Aqannyń jasty kózi Balhadıshaǵa túsip edi, qos tanadaı jarqyldaǵan janarly kózden jas sorǵalap barady eken. Cepi boıyn tez jınap aldy. Án aıaqtalǵanda sháıi oramalymen kózin súrtken Aqan, az ýaqyt únsiz otyrdy da, qońyr únmen sóılep ketti:

— Shymyrlaǵan bul muńdy án jalǵyzynan, juldyzynan aıyrylǵan ata zary, tótelep kelgen ajalǵa tótep bere almaǵan, aıtpaı jetken qazaǵa ara tura almaǵan ana zary, jańa kózin ashyp, jubanyshy bolǵan sábıinen aıyrylǵan, qanatynan qaıyrylǵan adam zary. Kók aspannyń astynda erkin qalqyǵan qaýyrsyn qanat azat qustaı talmaı ushqan pende — tirliginde tirshiliktiń qasıetin baǵalamaı, barynda bardyń qaıyryn kórip, joǵynda joqtyń taýqymetin tartsa da, táýbesin umytyp, asyp-tasqan kúni astamshylyq etip, ózinen asar bolsa qastamshylyq etip, alysyp-julysyp, aıtysyp-tartysyp, biriniń-biri aıaǵynan shalyp, ilige almasa balaǵynan tartyp kele jatqan toıymsyz jan. Záýreshi ólse kóziniń jasy qol bolyp, etegi tolyp zar jylaıdy, tiri júrse ne ister edi? Talaı Záýreni áýrege salyp, kókparǵa tartyp, butyp-shatyp júrgen ákeler az ba? Az ómirdegi óz qulqyny úshin, qysqa ómirdegi qyzyl qyzyǵy úshin qyzyn qyspaqqa salyp, kóz jasynan móldiregen monshaq taǵyp, ár monshaǵynan bir maldyń basyn sanap, náresteniń shapaǵyna aqyq, jaquttan tasyn qadap, ár tasyna erteń aıyqpas qaıǵy jamaıdy. Qulynshaqtaı oınaqtaǵan sábı kezinde tulymshaq, boı jetkende eki órim shash qoısa, sol órim erteń bıshik bolyp perzentiniń ózin sabaıdy. Aınalyp-tolǵanyp, «Qozym, botam» dep otyryp, ana qolymen, ata qolymen sıpaǵan qos tulymshaqty erteń qyl shylbyrǵa aınaldyryp, bireýdiń jetegine baılap beredi. Kózi sharasynan shyǵyp, aıaǵy shalysyp, qaltyraǵan qozysy, murnyn tesken botasy, amalsyz sóleńdep sońynan eredi... Muhıttyń áni osyndaı ákelerge, enelerge degen qarǵys oǵy, túsinbegendi tebirenter ata zary, adam zary. Endeshe, jastyǵynda oına da kúl, bireýdiń tezegin terseń de teńińdi tap, kezeksiz, mezgilsiz ólimge erseń de bireýge basybaıly qul bolma, jigitiń bar, qyzyń bar, aıdaýǵa júrer kúń bolma, saýdaǵa túser pul bolma. Berer bata, tiler tilek endigi jastan osy bolmaq. Atam zamannan beri eń jaqynyńnyń zary, el aqtaǵan aqynyńnyń zary da osy, — dep az tynystaǵan Aqan endi ekinshi ánshige ıek qaqty, — Al endi, Bátjan, Zilǵaranyń «Jıyrma besine» salyp, kóńilimizdi bir kótershi.

Aqan sózin tym-tyrys otyryp tyńdaǵan jurt gýildesip ketti.

— Salshy jıyrma beske bir!

— Basshy aıǵaıǵa aıyzdy qandyryp!

Bátjan tamaǵyn bir kenep alyp, ańyratyp shyrqap ketti: «Ótkeniń-aı jıyrma bestiń bilmegen kóp»...

— Áı, shirkin, Aqan aǵa kóńildegini qalaı tap basady.

— Týra jandy jerden urady.

— Tamasha aıtty-aý, kisiniń oıynan shyǵady, — desip kúbirlesken jastar Bátjandy kótermelep, tosyn bir qýat, jiger bitkendeı serpilip, úıdi bastaryna kóteristi.

Bul kúni túni boıy án aıtylyp, oıyn-saýyqpen otyryp qonaǵasy jegen jastar tańnyń qalaı atqanyn baıqamapty. Saıdyń tasyndaı tulǵaly, kórikti balýan, ánshi jigitterdiń ortasyna túsip, júzi bal-bul janyp, dyrdýmen otyrǵan kúzetshi sary kelinshek te óz mindetin umytyp ketkendeı. Bir kezde óz-ózinen selk etip, shańyraqtan kóringen bozamyq aspanǵa qarap, «oıbaı, quryǵan ekenbiz» dep, qaıyn sińlisiniń myqynynan túrtti:

— Balym, masqara-a, tań atyp qalypty. Ne qara basyp bilmegenbiz, — dep kúbirledi.

Balhadısha kúlimsirep, jaı ǵana qarady da, lám demedi. Jeńgesi tyqyrshı bastady.

Balhadıshamen sóılesip otyryp anda-sanda kóz qıyǵyn tastaǵan Aqan muny sezip qaldy.

— Balym, aınalaıyn, biraz otyrdyq qoı, endigári úıden shyǵarmaı qoıady, keteıikshi, — dep sary kelinshek jalynyp, qyńqyldaı berdi. Baǵanadan beri úıindegi kúıeýin de umytyp, esi shyqqan áıeldiń endigi túri adam aıaǵandaı. Balhadıshaǵa jalynǵany sonsha, kózine jas úıirildi. Taǵy da biraz qyńqyldap, onysymen eshteme ónbegen soń, qorqytýǵa kóshti.

— Analar bizdiń sybaǵamyzdy berip jatqan shyǵar, Balym, erkem, keteıikshi... al sen ketpeseń, men ketemin, jaýabyn óziń berersin.

— Bara ber, men keıin... Qasqyr jemes, — dep Balhadısha zilmen jeńge betin qaıyryp tastady.

— Qudaı-aı, endi qaıteıin, taıaq jeıtin boldym-aý, — dep kemseńdegen áıeldiń kózi esik jaqtaǵy týra ózi sekildi bir kelinshekke túskende múldem záresi ushty. Ana áıel de ernin jymqyra tistep, bir judyryǵymen ekinshi judyryǵyn túımishteıdi. Onysy «tura-tur bálem, úıge barǵan soń baıyńnan sybaǵańdy alarsyń» degeni bolar. Ol da Balhadıshanyń ekishi úlken jeńgesi edi. Sońynan kelgen ekinshi qaraýyl, Aqan ony da ańǵaryp qaldy. Ańǵardy da dene bitimi bolbyrap, álden jalpaıa bastaǵan myna jas kelinshekterdiń múshkil halin aıady. «Buryn, óz úıinde júrgen kezde, bulardyń da sońynan ańdýshylary qansha boldy eken. Sol kezde qansha zyǵyrdany qaınaǵanmen, basqa tússe baspaqshy - endi ózderi de sol kúzetshiniń keıpin kıgen. Bireýdiń qolyna qarap, jalpaqtap ótken kún-aı. Ana jaqta otyrǵan jumsaýshylarynan záre-quttary qalmaı, aqpanda sýat basynan qaıtqan aryq eshkilershe qaltyrap otyrǵandary mynaý».

Aqan aıanyshyn sezdirmeı myrs etip, qaljyńǵa burdy:

— Balhadısha, baıqaımyn, osy bizdiń Máshek qaraýyldyń kelinderine deıin naq qaraýyldyń ózi bolyp alǵan ǵoı deımin.

— Ony basyńyzdan keshken joq pa edińiz, Aqan aǵa, úırenisken nárse ǵoı, — dep Balhadısha da ázilmen jaýap berdi.

— Olaı bolsa, luqsat, aınalaıyn, jeńgeleriń zábir shege kórmesin.

— Eshteme etpes, Aqan aǵa! Sizdeı adamdar kúnde qolymyzǵa qona bermeıdi. Bir jaýabyn berermiz. Eger sazaıymyzdy tartsaq, siz kelgen kúnniń bir belgisi bolar, — dep Balhadısha jymıyp, ezý tartty, — Osy túnniń kýásindeı ánińizden bir belgi qalar ma dep edik...

— Áli talaı tyńdaısyń ǵoı, Balym! — dedi Aqan.

— Qaıdam, Aqan aǵa. Biz de endi uzamaı myna jeńgelerimizdiń kımeshegin kıetin shyǵarmyz. Noqtamyz daıar, tek janaǵy ózińiz aıtqan qyl shylbar esilmeı jatyr, — dep Balhadısha qurbysyna muńyn shaqqan jandaı ashyq sóıledi.

Aqan budan ármán eshteme demedi: talaı sulýlardyń, kórkine aqyly saı talaı arýlardyń aýzynan estigen sherli sóz. Baǵanadan beri kóńilinde saırap, óz-ózinen urshyqqa oralǵan shúıkedeı jeńil orala bergen án yrǵaǵyn ishteı qaıtalap, dombyrasyn baıaý tarta tústi. Sózi de jattalyp, án yrǵaǵy da tutasyp, jumyrlanǵanda, balasha qýanǵan Aqan dombyrasyn shertip-shertip jiberdi. Seriniń nurlana qalǵan júzinen aqyndyq tolǵanysyn baıqaǵan jastar da eleń etip:

— Aqan aǵa, Aqan aǵa!

— Bir on, bir án, — desip tyna qalyp edi.

Aqan taǵy da eki-úsh ret jańa týǵan bir ándi qaıta-qaıta tartyp, ishteı qaıtalap pysyqtaı tústi. Sultanmurat pen Bátjan kózderi uıasynan shyǵyp, ustazynyń dombyrasyna qulaq tosqan. Jeńil aıtylatyn ádemi, oınaqy ánniń dúnıege kelgenin ákki shákirtter jazbaı tanyp, olar da ishteı qaıtalap, jattaı berdi. Jattaǵan saıyn kúlimdep, qýanysyp otyr.

Aqan án naqyshyn dombyrada qaǵyp-qaǵyp alyp, Balhadıshaǵa qanjar moınyn buryp tastap, ánge basty:

Qyzy ediń Ybekeńniń, Balhadısha,

Buralǵan beliń názik, shirkin-aı, tal, Hadısha...

Jıylǵan osy toıǵa qalyń qyzdyń

İshinde qara basyń, pa, shirkin, han, Hadısha!..

— Paý degen!

— Ras-aı, bir ótirigi joq.

Degenge Balhadısha, Balhadısha,
Bolarsyń bizdiń sózge, dúnıe-aı, zar, Hadısha.
Bulańdap asaý taıdaı júrgen basyń,
Bolarsyń qandaı janǵa, qudaı-aı, jar, Hadısha!..

— O, shirkin deseıshi.

— Aqan aǵa uzatylyp qoıǵanyn da bilgen-aý tegi.

— Qaıran Balhadısha!

Balasy Ybekeńniń Balhadısha,
Esildi órleı bitken, shirkin-aı, tal Hadısha!..
Bir emes eki jeńgeń kelip otyr,
Ruhsat bizden sizge, amal ne, bar, Hadısha! —

dep kótergende jurt gý etip basyldy. Balhadıshanyń da, eki jeńgeniń de betteri dý ete qaldy. Jurt kúlkisin qolmen tejegen Aqan:

— Jigitter, Balhadısha ortalaryndaǵy mápelegen aq qustaryń eken. Erteń alysqa ushar asyl qaryndasqa bul bir aǵasynyń syıy, tartýy bolsyn! Al, endi bárimiz qosylyp aıtaıyq, — degende, ushqyr sóz, ushqyr ándi tez qaǵyp alǵan Sultanmurat, Bátjan bastaǵan seriler toby Aqanǵa qosylyp ketti:

Balasy Ybekeńniń Balhadısha...

Jylandynyń tańǵy aspanynda birneshe qaıtara aıtylǵan Aqan seriniń jańa áni «Balhadısha» kópke deıin ilinip, boztorǵaısha qalyqtap turdy. Qoldaryna shelek alyp sıyr saýa shyqqan jas kelinshek, qotanǵa kirgen qoraly qoıdy kúzetken qoıshy, túnde aǵytqan úıirli jylqyny aýylǵa bettetken jylqyshy, jaınamaz ústinde tańǵy namazǵa uıyǵan qart qulaq túrip, tyńdap qalypty. Alystan estilgen oınaqy, tátti án «Balhadısha» qulaǵyna jaǵyp, kókiregine uıalaı berdi. Jylandyda týǵan án Kóksheniń kógildir taýlarynda jańǵyryǵyp, aıdyn kólderinen sypsyldaı ushqan shúregeı úırekshe qazaq eliniń tórt qubylasyna asyǵa tarap jatqandaı...

Tań siberlep atqanda tysqa shyqqan Aqandar kıiz úı aldynda uzaq turyp qaldy. Báriniń kózi keshe Batyrashtar sińip ketken Jylandynyń qońyr baýyrynda. Beldeýlene jatqan bıik adyrdan bir qaraıǵan mana túsken: attyly adam eken. Júrisi mańdymaıdy. Jer baýyrlap jyljyǵan synyq qanat shegirtkeniń býaz ólekshinindeı qybyrlap jeter emes.

— Apyrmaı, jyly ornynan qýǵandaı ala-kóbede jol shekken kim boldy eken?

— Tegi aty boldyryp, túni boıy dalada qalǵan adam-aý.

— Aı, nusqasy adasqan jolaýshy bolar.

— Ózi, ne aty syrqattanǵan bireý bolmasa ıgi edi.

— Nede bolsa, túndeletip jaı júrgen adam emes, — dep, alystan topshylaǵan sal-seriler attyly qashan jetkenshe boljaý aıtýmen boldy.

Shyǵys jaq qyzyl shapaqqa boıala bastaǵanda, jolaýshynyń shý-shýlegen daýsy da estildi. Álden ýaqytta jolaýshynyń boıy anyq kóringende Aqannyń da tula boıy óz-ózinen dirildep, áldeneden úreılengendeı boldy.

Attyly taıanyp qaldy.

Esik aldyndaǵylardyń birnesheýi qatarymen:

— Oý, mynaý Áıbergen ǵoı, Áıbergen, — desip, jolaýshyǵa qaraı umtylysty.

Qara terge malynyp, aq kóbigi shyqqan attan orǵa túsken Áıbergenniń daýsynda jaryqshaq bar. Amandyqty salǵyrt alyp:

— Senderdiń sońdaryńa túsip izdegeli eki kún. Aǵataı-aı, qaıda júrsińder, — dep ári qaraı sózin quraı almaı, Aqannyń inisi Áıbergenniń ıegi kemseńdep ketti.

— Iá, ne bop qaldy?!

— Sabyr, sabyr, aǵataı. Urqıa qatty qysylyp... — deı bergende-aq, «ah» dep kózinen jas yrshyp, táltirektep ketken Aqan tizerlep otyryp qaldy:

— Atty, atty ákelińder!

Óńderi qashyp, sýyq habardan úreılengen jigitterdiń biri Áıbergenniń ıyǵynan tartyp sybyrlady:

— Qysylyp jatqany qalaı, tolǵaq pa, álde?..

Áıbergen únsiz basyn shaıqady. Iegi ǵana dirildeıdi. Jurt ne jamanat ekenin buldyr boljaǵanmen, anyq eshteme túsinbedi.

«Nege ǵana kettim eken, basynda otyrýǵa jaramadym-aý. Qudaı-aı, óziń jar bola gór!»-dep zarlap Qulagerdiń bar shabysyna salyp, eline qaraı, Urqıasyna qaraı quıyndaı ushqan seriniń kóz jasy betin jýyp keledi.

* * *

Urqıa ala arqanǵa asylyp turǵaly úshinshi táýlik. Tóbeni oıyp jibererdeı dúbirletip kún kúrkirep, aspan jarylardaı najaǵaı shatyr etkende eshteme sezbeıdi. Meń-zeń. Úsh táýlik boıy kórgen azaby da endi oń men tústeı umytylyp barady. Kún jarqyldaǵanda sáýlesi túspesin dep terezelerdi jaýyp, qymtap tastaǵan úı ishiniń tynys taryltar qapyryǵyn da endi elemedi.

Qoramsa úıiniń ishi-syrty tolǵan adam. Tústeri kelmeı otaý úıden shyqqan jan bolsa, ıek qaǵysyp suraıdy. Ol da únsiz bas shaıqaıdy. Anda-sanda «Alla, óziń jar bolar kór!» dep ár tustan áldebireý kúrsinedi.

Alǵashqy kúnnen tolǵaǵy qatty bastalǵan kelininiń túsinen shoshyǵan Jańyl jan-jaqqa at shaptyryp, baqsy-balgerlerdi jınatyp alǵan. Yrystyǵa da adam jiberip, aldyrdy. Yrysty kelgeli nár syzbaı Urqıasynyń basynda otyr.

Úsh kúnde Urqıa ne kórmedi.

Tináli qajy Mekeden ákelgen Baıdollanyń qara jibek jabýyn arqanǵa ilip, jóke qusaǵan Bıbátimániń shashyn Urqıaǵa qaıta-qaıta ıisketedi. Biraq oǵan da tolǵaq jeńildemedi.

Kelesi kúni tórt-bes áıel Urqıany keń kórpege jatqyzyp, «oń jaq!», «sol jaq!» dep domalatqanda, ózi kózi qaraýytqan jas kelinniń esi aýyp qaldy.

Oǵan da bolmaǵan soń, álgi áıelder Urqıany jabyla kóterip, eki aıaǵymen esiktiń mańdaıshasyn tepkizdi. Jalan ystyq taban qaq aǵashqa sart-sart tıgende mıy aýzyna túskendeı zirk-zirk etedi.

Ábden esi ketip, qarmanar tala taba almaǵan Qoramsa sasqanynan Sútemgen aýylyna at shaptyrǵan. Bul óńirde Sútemgennen baı adam joq. Sol baılyqtyń kózindeı sonaý Esmurzadan qalǵan qutty jıren aıǵyrdyń quıryǵy osy kúnge deıin saqtaýly. Qalyń túkti kilemge orap ustaıtyn qatty quıryqty jer-jerden kelip, talma aýrýǵa shaldyqqandy, tolǵaq qysqan áıeldi, jyn soǵyp aýzy qısaıǵan shalyq, esalańdy qaqtyrýǵa suratyp aldyrady. Onda da jıren aıǵyrdyń quıryǵyn kóringenge sıpata bermeıdi.

Aradaǵy arazdyqqa qaramaı, Aqtoqty aıtqan soń, Jalmuqan shapqynshynyń aldyna jıren aıǵyrdyń quıryǵyn tez óńgerip jibergen. Urqıany qutty quıryqpen úshkirip, qaqty. Tolǵaq oǵan da jeńildemedi.

Aqyry esh yrymnyń sábábi tımegen soń, kezek baqsyǵa kelgen. Qańsyǵan eski qobyzyn oınatyp, ony tastaı berip, kóp shyldyrlamaǵyn shyldyratyp asa taıaǵymen úıdi shyr kóbelek aınalǵan baqsy, bıeniń úsh saýymyndaı ýaqyt qara terge túskenmen, eshteme óndire alar emes. Ábden shamasy quryǵan yzaly baqsy anadaıdan qorsyldap kep arqanǵa asylǵan áıelge tap-tap bergende, ózine tóngen baqsy qara ala qaban bop elestegen Urqıa talyqsyp qulap tústi. Baqsynyń da shapaǵaty tımedi.

Túnniń bir ýaǵynda esin jıǵan Urqıany taǵy asyldyryp qoıdy. Urqıa arqanǵa asylǵan saıyn kezergen ernin qanyn shyǵara tistelep, barynsha shydaýǵa tyrysatyn. Qansha qınalsa da shyr etken sábı daýsyn estigenshe azapqa berilmeıtin analyq sezim jeńip, tyrnaq kóbesinen ál ketkenshe jabysyp arqannan aıyrylmaıtyn. Bul joly kóziniń aldy qap-qarańǵy túnekke aınalyp, qyzyl-jasyl boıaýǵa tolyp ketti. Sol boıaýlardyń arasynan jańaǵy baqsydaı umtylǵan qorsyldaq qaban kórinedi. Pyshaqtaı azýy jarqyrap tónip keledi de, saq-saq kúlgen, jylaǵan adamǵa aınalyp ketedi. Endi bir kezde solardyń arasynan appaq qoıan kórinip, emsheginen súti sorǵalaǵan jalańash áıel keıpine túsedi. Bar azaptan qajyǵan Urqıa keıde bar daýsymen shyńǵyryp jibergendeı bolady. Keıde «Allalap» ýhlep, keıde Aqan serisin shaqyrǵan bolady. Biraq sor tatyp kebersigen erin jelimdeı jabysyp ashylmaıdy. Tańdaıǵa jabysqan til kómekeıdi bitep, tynysy tarylyp, álde bir aptap ishin kúıdire beredi.

Osylaısha azaptyń neshe túri almasyp, jan alqymǵa kelip esi aýǵan Urqıanyń qoly tań aldynda úsh kún boıy ózine az da bolsa tynys bolǵan ala arqannan bosap ketti...

Súmekteı Qulagerden Aqan jansyz denedeı bylq-sylq etip býyndary qaltyrap túskende Qaratal baýyrynda zar ılegen áıelder úni qara daýyldaı shýlap tur edi. «Oıbaı, baýyrym!», «Qyrshynyńnan kettiń-aý qıylyp!», «Armanda ketken kúnim-aı!» dep zar qaqsaǵanda quıqa tamyr shymyrlaıdy.

Urqıa baladan qaıtqaly besinshi kún bolǵan eken. Aqan zorǵa súıretilip jetti zıratqa. Sary topyraǵy shyqqan jas qabirdi qushaqtap, keshe Jylandyda ózi aıtqyzǵan Muhıttyń «Záýreshindegi»:

Qaıǵynyń jańa jettim qıynyna,
Sel boldy kózim jasy qoıynyma.
Qushaqtap qabirińdi biraz jattym,
Erkelep asylar dep moıynyma, —

dep kóz jasyn kól qylǵan Medetteı Aqan uzaq egildi.

Kelesi kúni Qaratal jurty Urqıanyń jetisine shabylyp ázirlenip jatqanda Aqan seri musylmanshylyq jolyn buzyp, jurtty qaıran qaldyrdy. Kóp súrgin, úrdis júristen soń tań asqan Qulagerin erttep, aıaq astynan bir jaqqa júrmekshi bop jatyr.

«Ólimdi jerde molla semiredi». Bireý qan jutyp, qaıǵy jamylyp otyrsa, ólimniń asyna yrym-jyrym, jyrtysyna jutynyp jetken kóp molla qarǵasha shýlasyp:

— Aqan jyndanǵan shyǵar.

— Basqasy basqa bolsyn; tap myna qımyly elde-kúnde joq kápirdiń isi.

— O, irigen zamannyń buzylǵan jandary, ne bop barady bul dúnıe, — dep jaǵadaryn ustady.

Qoramsa men Jańyl da ulynyń tap osy jolǵy isine ishteri jylymady. Bárinen de Urqıanyń sheshesi Yrystynyń qany kúıeý balasyna qata qaldy. Kózi bulaýdaı isken ene únine býlyǵyp:

— Aqan shyraǵym, bul qaı qylyǵyń. Urqıajannyń topyraǵy qurǵamaı jatyp, jetisine qaramaı bul qaı beıbastaqtyǵyń. Dúıim eldi shýlatyp ata-anasyn jerge qaratyp keshe qyzyn alyp eń, endi jurt aldynda qarabet qyp baramysyń. Ne óshiń bar edi. Qaı túrimizben endi el betine qaraımyz. Eger teris batasyn bersin demeseń, attan tús. Eki-úsh kúnge shyda. Baıy ólgen qatyn da erin bir jyl kútpeýshi me edi. Tyıyl bul sumdyǵyńnan! — dep aýyr-aýyr sózdermen Aqandy toqtatpaqshy boldy.

Biraq Aqan alǵan betinen qaıtpady.

Búgin ertemen Qaratalǵa jaıaý jetken Baıbosyn qart Urqıaǵa kóńil aıtyp, elmen qosyla biraz jylap sherin tarqatqan soń, Aqandy úı syrtyna bólek alyp shyqqan. Aqqoshqar-Saıdaly asynan oralǵan seriniń serikteri de Qaratalǵa jetken edi. Baıbosyn balasy Sultanmuratty da qosa ala shyqty. Úsheýi uzaq sóılesip, úreıli habarly eshkimge ázir sezdirmeýge ýaǵdalasqan. Baıbosyn sóz sońyn kemseńdep turyp bitirdi:

— Aqanjan, bizdeı sorlydan qudaıtaǵalanyń aıaǵany qalmady. Ne jazdyq osynshama jylata beretin. Qaraǵym, myna qaıǵynyń ústinde saǵan qolqa salar bet te joq. Sasqan úırek artymen júzediniń keri. Bizdeı paqyrǵa óziń qol ushyn bermeseń, kimniń beli qaıysar deısin. Búgin baryp ara túspeseń, jer qaýyp qalaıyq dep otyrmyz. Bir ıliktirseń Naýryzbaıdy ózin ıliktiresin. Týystyǵyn da bar edi ǵoı! — dep qıylyp, jalynyshty júzin teris burdy.

Aqan enesine istiń jaı-japsaryn anyqtap túsindirgen joq, tuspaldap qana aıtty.

— Apa, aıtqandaryńyzdyń bári oryndy. Urqıanyń ólimine sizden kem qınalady deımisiz. Urqıa — meniń kúni ótken jastyǵymnyń, otaý tikken qyzyǵymnyń sońy. Bári osymen bitti. Búgin júrmeske amalym joq. Sebebin suramańyz. Keıin estısiz. Búgin Urqıadaı bir jastyń taǵdyry ólimnen de jaman qorlyqpen saýdaǵa túsip jatyr. Qanatymmen sý sebýge baramyn. Arashasy bolam ba, bola almaımyn ba, ony boljaý qıyn. Eger Urqıash bir ret basyn kóterip, muny estise, ózi-aq barýymdy qolqalar edi. Túsinińizshi, apa, renjimeńiz. Buıyrtsa, erteńder Urqıashtyń jetisine úlgeremin.

Seriniń bul qylyǵyn jurt neshe saqqa júgirtip, adam túsinen shoshyr neshe bir sumdyq ósekter tańyp, el ishine lezde jaıyp jiberdi. Amalsyz Aqan baspen istegendi moıynmen kóterýge bekinip, bar aýyrtpalyqty jalǵyz arqalap, Naýryzbaı meshitine, Barataı-Baraq aýylyna Baıbosyn men Sultanmuratty ertip sýyt júrip ketti.

8

Barataı-Baraq aýyly — ejelden dindar aýyl. Kókshetaý dýanyndaǵy on jeti meshittiń eń irisi osynda. Byltyr Buhardan «jer astynyń oqýyna deıin tamamdap, jeti ǵalamnyń tilin bilip kelgen» Talastyń ǵulama Naýryzbaıy da osynda. El qazir Naýryzbaı demeıdi, Naýan haziret deıdi. Naýan haziret atyna kóp uzamaı ýkaz aty qosylmaq. Kókshetaý shaharynda segiz bolystyń kúshimen salyp jatqan meshitte oraza ótisimen eki aıttyń arasynda Naýandy dýannyń ýkaznoı mollasy etip saılamaq.

Búgin jan-jaqtan juma namazyna aǵylyp, taraýyqqa jınalǵan qoja-mollalar, qaraýyldyń ıgi jaqsylary, aqsaqal-qarasaqaldary osynda.

Aýyl ishi jybyr-jybyr áńgime, sybyr-sybyr ósek. Áli anyǵyn bilmese de, aýyzdaryndaǵy sóz — Tastan baıdyń toqaly Qadısha:

«Bıyl úıinen tórkinine qashyp ketti degen»;

«Tórkinine barmaı, Sultanmurat degen ánshi jigitpen qosylypty»;

«Tastan baı jaqynda Qantaı aýlynan taýyp alyp, osynda aıaq-qolyn baılap-matap ákelipti»;

«Nekelegen qatynyn osy arada, jurt kózinshe talaq etip, bireýge qosatyn kórinedi, kimge berer eken-aı, qatyn ala almaı qańsyp júrgen bireý jarıtyn boldy»;

«Qadısha degeniń ózi kórikti áıel kórinedi, sýyq júrisi kóp desedi. Sultanmurat asqa ketken eki arada shydamaı bireýmen kóńil qosypty. Ózine obal da joq»;

«Baıǵustyń artynan izdep keletin de arashashy joq eken. Ákesi tý-tý Úlken Qaraoıda qoly qysqa kedeı kórinedi. Ol bısharanyń da qolynan ne keledi. Joqtyń kúni sol-daǵy»...

Alyp qashpa sózderdiń uzyn-urǵasy osy.

Keshki namaz máńrıbtan soń aýyz ashqan aýyl adamdary úılerinde otyra almaı Naýan hazirettiń meshitiniń mańynda júr. Úıge kirýge bata almasa da, ishte jınalǵan mollalar Qadıshaǵa ne úkim shyǵarar eken dep, syrttan torýyldap qulaq túredi.

Búgin jelsiz, aptap boldy da, shildeniń shyjyǵan ystyǵy jer dúnıeni kúıdirip, jaılaýdan qalǵan aýyl jylqysy qora-qoralarda, shoqtarda úıezdep, kóleńkege tyǵylǵan. Keshke kún qaıta qosaqtaǵan qulyndaryn ertip Barataı syrtyndaǵy shalǵynda qara-qurym tartyp ár jerde ottap júr. Tún de tynshý. Ár buryshtan túngi taraqansha shyqqan ala bult anda-sanda samarqaý jaýyp ótedi. Jyly jaýynǵa sál býsanǵan ystyq topyraq aýany odan saıyn taryltyp, dala qapyryq tartady.

Aqandar aýyl shetine el orynǵa otyra ilikti. Shymnan qalaǵan biryńǵaı jataǵan jer úılerdiń syǵyraıǵan terezelerinen maı shamnyń óleýsiregen bolmashy ottary kórinedi. Qulaǵan eski úılerdiń úıindisine qaýlap shyqqan qalyń qýraılarda damylsyz shyryldaǵan shegirtke úninen basqa aýyl qotanynda ne bir beısaýat adamnyń, ne úrgen ıttiń dybysy estilmeıdi. Altybaqan teýip, aq súıek oınaǵan balalar da joq. Aýyl ústi jym-jyrt, kóshken eldiń esiz jurty sıaqty eńseni basqan tymyrsyq tynyshtyq.

Barataı-Baraq shetindegi bir shoq qaraǵaı qaraýytady. Yǵynda meshit. Bóreneden qıyp salǵan eńseli meshittiń naızanyń ushyndaı shanshylǵan úshkir munarasy kórindi.

— Báke, siz Shaıhyeslám úıine baryńyz, biletin be edińiz, myna bette, — dep Aqan qamshysyn nusqady. — Surastyryp taýyp alarsyz, biz jaı-japsardy bilip qaıtaıyq.

Meshittiń aınalasy attyly kisiniń boıyndaı bıik dýalmen shyǵys úlgisinde qorshalǵan. İshke kiretin bir-aq qaqpa bar. Esik aldynda eki-úsh kúımeli arba, at baılaıtyn qadada er-toqymdy eki at tur. Tegi alystan jańa kelgen jolaýshylardiki bolsa kerek, mańynan ter ısi shyǵady.

Aqan men Sultanmurat attardy baılap, qaqpadan ishke endi. Keń aýlanyń ishi tap-tuınaqtaı. Sol jaq qoldaǵy meshit ishinen qutpan namazynan keıingi taraýyqtyń tasbıǵyn syzyltyp qosyla salǵan tórt-bes mollanyń qońyraýdaı syńǵyrlaǵan daýsy keledi.

«Súbbuhan ázel múlkı ál málákút...
Súbbýhan ázel ǵyzzatı
Ýál ǵazamatı, ýál hudrátı
Ýál kırbıa, ýál jábárýt», —

dep qudaıyna jalbarynyp, namazǵa shulǵyp uzaq uıyǵan mollalardyń úni ǵana — osy aýyldyń qazirgi tirshilik nyshany. Uzaq ándetip qosylǵan birkelki jińishke únde ózinshe sulý naqysh bolǵanmen, zyndandaı túpsiz tereńde, tynshý qapasta, ne qarańǵy kór laqatta jigersiz zarlaǵan dármensizdiktiń, sharasyzdyqtyń belgisi bar. Talaı zamana boıyna tozbaıtyn, ózgermeıtin, tili jat tasbıq — bir qalypty beıǵam tirshilikten aınymaıtyn, ne bir qadym jyljymaıtyn óli dalanyń basybaıly munajaty.

Aýla ishi shyǵystyń sýffá úlgisimen qaǵylǵan jaǵalaı taqtaı sáki. Aqan sákige otyryp, Sultanmuratty oń jaq qoldaǵy aǵash úıdiń shoshalasynda qarań-qurań etip júrgen aspazshylarǵa jiberdi. Bıik, keń shoshalanyń ortasynda jas teride shashylǵan jas eti. Úlken taı qazanda býy burqyrap et pisip jatyr. Shoshala ishinde demderin ishterinen alyp, meshitten shyqqan únge qulaq túrgen aýyl úıdiń erkek, áıelderi anda-sanda taraýyqtyń belgili tusyna kelgende alaqandaryn jaıyp, aýyzdary jybyrlaıdy.

Álden ýaqytta aýlada daýys salǵan áıel zary túngi dalany basyna kóterdi. Úıden, shoshaladan súrine-qabyna shyqqan bala-shaǵa, qatyn-qalash qara túnde otqa tirelgen kıiktershe údireıisip, kórisken eki adamdy qorshaı qalysqan.

— Batyr-aý, mynaý Aqan ǵoı.

— Aqan seri, — dep tańdanǵandardyń ishinen mosqaldaý bireýleri kórisken ekeýge basý aıtyp, qushaqtaryn ajyratyp jatyr.

Aqannyń kelgenin Sultanmurattan estip júgire shyqqan Bátıma edi. Urqıanyń týǵan apasy, Naýannyń jamaǵaty Bátıma Aqan joqta sińlisiniń janazasynda bolyp qaıtqan. Júregindegi qaıǵysy áli tarqamaǵan ýaıymshyl, kúırek áıel daýys salyp, maýqyn basqansha aǵyl-tegil jylaı berdi.

Bul kezde taraýyq ta oqylyp, namazdaǵylar Naýan hazirettiń aýzyna qarasyp, hadıs tyńdap otyr edi. Syrttan daýys shyqqanda bári selk ete qaldy. Qabaǵyn shytynyp az bógelgen Naýan, «Bátımaǵa kóńil aıta kelgen mańaıdaǵy jamaǵaıyndardyń biri bolar» dep, Perǵaýyndar qolyndaǵy Musa paıǵambardyń balalyq shaǵy jaıyndaǵy hadısin soza túsip edi, esikten bireý kelip:

— Aqan kelip tur, shyǵyp ketsin deıdi, — degende, ishtegiler de:

— Aqan?!

— Aqan seri.

— Ol neǵyp keldi munda?

— Ózi salǵan ázázil jolyn búrkemekke kelgen shyǵar, dinnen bezgen kafyrstan! — desip, kúbirlesip, túnerip ketti.

Basynda aq shalma, samaıynan ıegine deıin tutasa bitken qoıý qońyr saqaldy, shalǵysy saqalymen qosylǵan ásem murtty, sulý aq sary júzdi haziret úlken oıly kózimen otyrǵandardy jaǵalaı synaı qarap, sál bógelip qaldy. Basqalar da haziretke kózderiniń astymen synaı qarasty. Búgin ǵana istiktiń basyna mingizip, qazaqtyń ǵurpyn, dinin buzyp, sarnaǵan ánimen, mańyna toptaǵan áńgúdikterimen el shyrqyn buzǵan Aqandy dattap edi. Endi sol eser seri syrttan habar aıtyp, haziretti shaqyryp tur. Bireýge elpildep turmaq túgili, alystan at sabyltyp ádeıi izdep kelgenderdiń ózin keıde qabyldamaı, kóp zaryqtyratyn haziret tuıyqqa tireldi. Biraq, aldynan shyǵyp, qarsy almaı bolmaıdy. Syrttan qansha qustanalaǵanmen, betpe-bet kelgende seriniń orny bólek. Aldymen, ol hazirettiń týǵan bajasy. Keshe ǵana áıeli ólgen qaraly adam. Naýannan úsh jas úlkendigi de bar. Onyń ústine osynda jınalǵan kóp tobyrdyń ishinde sharıǵat jolynda biraz kósilip aıtysa alatyn bilgir. Endi bógelse, ózi kirip, bet-júzine qaramaı mirdiń oǵyndaı ótkir, jylannyń ýyndaı kúshti tilimen masqaralap ketýinde shek joq.

Haziret ornynan tik turyp, másili aıaǵyn kebiske suqty.

Kóz jasyn tyıyp, tilge kelgen Bátımamen Aqan seri Urqıa jaıyn muńaıa sóz etkenmen, munda nege kelgenin aıtpady. Bátıma da suramady, suńǵyla áıel ishteı sezdi de qoıdy.

— Al, serim, nege úıge kirmeı tursyn. Búgin bir taı soıyp ek. Sybaǵańdy keıin jeısiń, Urqıash ekeýińdi tirisinde birge shaqyra almaı uıatty boldyq, — dedi taǵy da kózine jas irkilgen Bátıma. — Erteń Naýekeń de Urqıashtyń jetisine baram dep otyrǵan.

— Raqmet, Bátish! Qonaq bolý qaıda qashar deısiń, qonaqsyz emes kórinesińder ǵoı. Iá, taı soıatyndaı bul neniń qurmeti!

— Álgi Tastan ákelgen. Ramazan kúnine jasaǵan yrymy bolar, — dep Bátıma kóziniń jasyn kımesheginiń keýdesimen súrtip, úıden Naýan shyqqan soń, jylystaı berdi.

— Á, solaı de, yrym emes, aldyn ala shalǵan qurban boldy ǵoı, — dedi Aqan qasyndaǵy Sultanmuratqa.

Urqıanyń daýyna el bıleri shaqyrsa da barmaı, ne aqtaıtynyn, ne qaralaıtynyn bildirmeı, jonyn syrtqa salyp qalas qalǵan Naýan tar jerde qol ushyn bermegenine cepi aldynda ózin aıypty sanap júretin. Buryn-sońdy bolmaǵan shıraq qımylmen elpildep kelip qol aldy da, qaıǵyly aqynǵa qysqa ǵana kóńil aıtyp, úıge shaqyrdy:

— Aqan, bul ne turys, úıge kir, as ta daıyn shyǵar.

Naýanmen birge shyqqan Shaıhyeslám bar, taǵy bir-eki adam haziretten beter ıilip, yltıpat kórsetip jatyr.

Byltyr kelgeli bir-aq kórgen bajasymen Aqan birden tike ketti:

— Yqlasyńa Alla rıza bolsyn! Haram asty jeı almaýshy edim!

— Sýbbýhan Alla! Ne dep tursyń, Aqan!

— Aıtqanym sol! Tastan kimniń janazasyn shyǵarýǵa keldi?!

— Aqan, jaıǵasyp otyryp sóıleseıikshi, ot ala kelgen joq shyǵarsyń. Dámnen úlken emessiń, zıafat, zıafat!

— Zıafa eter syıly qonaqtaryń bar kórinedi ǵoı.

— Kıfaıa keıin, tarıq qonaq, — dedi ózin arnaıy shaqyryp qonaq ete almaı júrgenine Aqan ókpeli dep túsingen Naýan.

— Joq, osy joly ala keldim sybaǵamdy. Sender, kóp quzǵyndar, sańǵyttaryńdy kıfaıaǵa ázirlep qoıypty dep estip tarıq keldim.

Naýan da syzdana qaldy.

— Sizder, úıge bara berińizder, — dep qasyndaǵylarǵa buryldy. Kishkentaı baladan bastap, óziniń jamaǵatyna deıin siz dep sóıleıtin Naýan osy óńirde jalǵyz Aqanmen ǵana sen desetin. Ertede: «Osy mollalar, ishterinde bir qap qaskóılek jatsa da, syrttaryń jyltyrap, siz, biz dep sypaıy syzylmańdarshy» dep seri betin qaıtaryp tastaǵany bar edi.

  — Áleýmet aldynda sóılesýge betterińnen basasyńdar, á, jasyryn jymysqy áreketke úırengen beıshara múbásharalar. Júr onda, Qudaıdyń keń dalasyna kettik, — dep Aqan Naýandy salǵan jerden qýyryp, dýaldan tysqa alyp shyqty.

Ekeýi meshitten alysyraq únsiz baryp, kógalǵa qarsy qarap maldas qurǵan soń, qyp-qyzyl alaýlap týǵan aıǵa qarap Aqan sóz bastady:

— Ana týǵan aı saǵan da, maǵan da, bar ǵalamǵa ortaq, jaryǵy bárimizge jetedi. Senderge osy ne jetpeı júr. Meshitińnen de, medreseńnen de birjola ketip, óz betimmen qareket etip, eshkimge zıansyz júrgen janmyn. Qystaı jınalyp alyp, Qarataldyń baýry bóriniń uıasy sekildi syrttan shájilep, pispekteısińder. İzdeıtinderiń jaýlyq.

Meniń saýyǵymda, qyzyǵymda ne sharýalaryń bar. Aqıyq ónermenen túlki alǵanda, sońynan shyqylyqtap saýysqandar, — dep Aqan sózdi túpten tartyp, sóz sońyn óziniń naqyl óleńiniń shýmaǵymen bitirdi.

Tap osy joly seriniń suraıyn dep otyrǵany basqa ekenin bilse de, alystan oraǵytqan sózdi únsiz tyńdaǵan Naýan da qarsy shapty:

— Aqan, jasyrmaımyn, ekeýmiz de bir áke, bir eneniń eki qyzyn aldyq, biraq ekeýmizdiń qareketimiz úılespeıtin ǵádáýát qareket. Sen jańa durys aıttyń. Qarataldyń baýyryn jyn-shaıtan jaılaǵan. Tabalamaımyn, bar zaýaldy sodan óziń de tartyp kelesiń. Musylman mıllátin túzý jolǵa rásimge salar din men qısyq, kúpir jolǵa túsirer ǵefrıt syıysa almaıtyny ǵádál. Ol ekeýi qońsy otyrǵanda ózin aıtqan múbársha bola turyp, lıllahı melál bolmaı otyra almaımyn. Sol Qaratal jaqqa úıir saıtannyń biri búgin torǵa tústi. Ony aıyptamaı taǵy da otyra almaımyn. Seniń suraıtynyń sol bolar?

— Ol qaı múttáhám?

— Óziń de bilip keldiń ǵoı — Qadısha.

— Múttáıim kim?

— Óziniń eri Tastan da.

— Qadısha qazir Sultanmurattyń jamaǵaty emes pe?!

— Olardy nekah etken maezýn kim? Qaı qazı?

— Talaq bolǵan adam nekahsyz da kúneltpeı me?

— Muhammet paıǵambardyń mıshkat shartyn qaıda qoıasyn.

— Mıshkatta ǵıddát sharty da bar emes pe?

Naýan sál tosylyp qaldy. Eri talaq etip tastaǵan soń, ekinshi adam alsa, arada tórt aı on kún ótpeı burynǵy eri qaıtyp ala almaıtyn mıshkattyń gıddet shartyn kópe-kórneý eskermegen edi.

— Joq, ol shart nekelenbegen Sultanmuratqa júrmeıdi, — dep buryp edi.

— Á, múmkin, olar nekelengen shyǵar, — dep Aqan da jalǵan burdy.

— Aqan, shynyńdy aıtshy, bul iske seniń nege janyń ashıdy? Sol úshin táýfık tilep keldiń be?

— Shákirtsiz ǵalym tul deıdi. Sultanmurat — shákirtim. Shákirtimniń júregine jara tússe, men de shákirtsiz tul qalmaqpyn. Al tul qalǵan aqynda án de, mán de joq. Shynym sol — buǵan ózin arashashy bolsyn dep kelip otyrmyn. Jat elde izdeýshisi joq baqytsyz jetim Qadıshanyń joqshysymyn.

— Onda menen táýfıq tileme. Bul meshit qabyrǵasynda, kópshilik aldynda máhtým bolǵan is. Kesh qaldyń.

— Mýftı kim?

— Men ózim.

— Fátýáń qandaı?

— Múttahám Qadıshanyń arqasyna qyryq shybyq dúre salyp kúnadan aryltý.

— Talaq etken erinen ketken de kúna bolyp pa? «Shala molla din buzar» emes pe bularyń.

— Jaraıdy, Aqan, sen estimegen taǵy bir sumdyqty aıtaıyn: Qadısha Sultanmuratyńnyń ǵana ǵadal jamaǵaty emes, ol — zınahar.

— Zınahar?! Muttaıym, bularyń aıyp emes, jala ǵoı. Sháhadat, sháhadat! — Aqan ornynan turyp kete jazdady.

— Eger zınalyq jolda ústinen túsip, sol kúıinde osynda ákelgen adamdar kýádúr bolsa she?! Sháhadat sol emes pe.

Aqan únsiz túnerip otyryp qaldy. Ne senerin, ne senbesin bilmeıdi. Biraq, tap bul arada Naýan ótirik aıtýy múmkin emes. Qadıshanyń da, onyń moınyna salar kýálári de tiri ǵoı. Jalǵan bolsa haziret erteń el-jurtqa ne betin aıtady.

— Áı, Aqan-aı, áli albyrtsyn. Sońyńa ertken ana jyrtaqaı jastarǵa senemisiń. Kóńilinde senim joq, dinnen bezgen taǵatsyz jandarda qandaı taharat bolmaqshy. Men solardy tagátka keltirem. Odan da osyǵan taýfık, ınsaf nege tilemeısiń, — dep ustamdy, baısaldy aqsaqaldyń keıpimen dáris aıtyp ketti.

Aqan únsiz oılanyp otyrdy da, endi eń osal jelden basyp, qaıtse de, Qadıshany arashalap alýdyń sońǵy amalyna kóshti:

— Qyryq shybyq dúre soǵyp, kúnadan tazartyp, Qadıshany taǵát ettińder. Sosyn?..

— Sosyn óziniń nekeli Tastanyna qaıta qosylady.

— Qaıta qosylady? — Aqan kekesinmen kúldi:

— Zınahar áıeldi qaıta alamyn dep kelgen Tastandiki mahabbat emes, qyzyl kóz hásádtik qoı ánsheıin, hásádtik! Al qyryq shybyqty kótere almaı ólip ketseshi?

— Onda jan fıda, shahıt. Basqaǵa úlgi, — dedi Naýan aı jaryǵynda Aqanǵa tike qarap, — Osymen boldy ma, Aqan?!

— Joq, sońǵy saýalym bar.

— Iá?

— Bir kúná úshin eki adamdy múttáhám etý bar ma sharıǵat ehtamynda? Saıtan úshin perishteni qosa jazǵyra ma?

— Eger saıtanǵa erip perishte joldan taısa, árıne. Ol perishteń kim? Sultanmurat pa?

— Eger osy joly Qadıshamen birge Sultanmurat emes, beıkúná perishte birge ólip ketseshi?

— Túsinbedim. Onyń kim? — Naýan mıyǵynan kúldi.

— Onda aıtaıyn. Tyńda. Qyryq shybyq áıel túgili erkekke aýyr soqqy. Eger ol jazadan Qadısha ólse — sháhıt bolsa, bolar, biraq ishindegi perzent ne bolmaq?

— Perzent! O rabbym! — Naýannyń kózi jarq etip, tiksinip qaldy.

— Ie, perzent. Qadıshanyń ishinde tórt aılyq bala bar. Kúnadan pák sábı jaryq dúnıe kóre almaı, zulmat dúnıesine kete barsa, oǵan jaýapty kim berer eken?!

Búgin jolda kele jatyp Sultanmurat ákesinen jasyryp Aqanǵa ońashada aıtyp edi. «Boıyna náreste bitkeli Qadısha bir túrli tólejip, búrynǵydan da nurlanyp ketip edi. Aqan aǵa-aı, shynymen kórer qyzyǵym kesilgeni me. Eger Qadıshany aıyryp, dúnıege keler náresteni tiri jetim etse, bul ıt tirshilikten ne paıda!» — dep Sultanmurat qatty qynjylǵan.

— Naýryzbaı, qorqytqanym emes, áıteýir jaýyqqan ǵáýádátpiz dediń ǵoı. Eger hásádtikpen jetken Tastan úshin dúre astynda Qadıshamen birge náreste ketsin, — búkil qazaq mıllátine senderdiń perdelerińdi ashýǵa bir-aq aýyz sózim jetedi. Sosyn aqtalyp kórińder. Seniń diniń kúshti me eken, aqynnyń úni kúshti me eken?

Aqan ornynan shıraq turyp, qaıyrylmaı júrip ketti.

Salmaqty, sýyq sózden tula boıy túrshikken Naýan haziret aı astynda aq shalmasy aǵarańdap, aýyl syrtynda japadan-jalǵyz únsiz otyryp qaldy.

Bitken istiń sońyna kelip barmaǵyn shaınaǵan Aqan Naýan úıindegi Shaıhyeslámdi shaqyryp alyp, Sultanmurat úsheýi aýyl ortasymen attaryn jetektep, jaıaý aıańdaǵan.

Shaıhyeslám úıinde Baıbosyn taǵat taýyp otyra almaı bir kirip, bir shyǵyp tyqyrshyp júr eken. Aqandar kelgende «ne boldy, arashalaı aldyńdar ma» degendeı kózi jaýtańdap, aýyzdaryna qarady. Aqan ózi ashylyp eshteme demegen soń, jaǵalatyp birdeme suraýǵa bata almady. Qonaqtardyń «soımaı-aq qoı» degen qarsylyqtaryna bolmaı, «sáresige dál pisedi» dep, Baıbosynnyń batasyn alyp tórt aıaǵynan býǵan qoıdy «nashaty Alla, qýata» dep alyp uryp Shaıhyeslám soıyp tastaǵan. Qysqa tańda moıyndarynan sý ketip, únsiz otyrǵan meımandaryn sózge tartyp álden ýaqytta úı ıesi sóz bastady.

— Aıtqandaı, qazir orazanyń orta tusy ǵoı, elde uıqy joq. Úshinshi kún udaıymen kádir túnin kútip júr, — dep quraq-quraq kók shynyly syǵyraıǵan jamaýly terezege qarady.

— E-e, kádir túni kimdi jarylqar deısiń. Odan da, Sháke, búgin Qadıshaǵa úkim shyǵarǵanda ishinde boldyń ba, bolsań, sony aıtshy, kim ne dedi? — dep Aqan basyn kóterdi.

Eskishe shala oqyǵany bar mollasymaq Shaıhyeslám Qadıshanyń neke buzyp zına jolǵa túskenin sarapqa salǵanda meshitte bolyp edi. Aıtar, aıtpasyn bilmeı, jelkesin qasyp otyrdy da, báribir erteń estiletin áńgime ǵoı dep, qınala otyryp bolǵan isti túgel baıandady.

— Aqan, — dedi sońynda Shaıhyeslám, — bári de tisterin qaırap, seni aıyptap otyr. Eldi azdyryp júrgen Aqan. Serilik quryp, jastardy mańyna toptap, ázázil jolyna túsken, búıte berse musylmandyq rásimnen aıyrylamyz. Qadıshany da Sultanmuratqa qosqan Aqan. Búıte berse aıal ataýly neke buzyp, serige erip ibiliske aınalar dedi. Urqıa marqumnyń qolyna myltyq alyp qyzdarmen ańǵa shyǵatyny da, er men áıel qosylyp án salyp, aýyl-aýyldy atpen aralaıtyny da aıtylyp, jaqynda úıinen qashyp ketken Aryqbalyq, Imantaý jaǵyndaǵy bir qyzdardy da sóz etip, seriniń úlgisi dedi. Ne de bolsa, Aqan shyraǵym, jaqsylyq emes. Baıqaımyn, mańyńa qyz, bozbala ertkenmen, el aqsaqaldarynan jaý kóbeıtip alǵan ekensiń. Báriniń de judyryǵy jeń ishinde túıýli sekildi. Qadıshaǵa tıer soqqy erteń saǵan tıer judyryqtyń aldy ekenin ańǵararsyń, Aqan shyraǵym. Shynym — osy. Maǵan renjı kórme, bir Esembaıdan taraǵan shuńǵyrsha, jaqsylyqpyz, bóten emespiz, aǵymnan jarylyp otyrmyn, shyraǵym. Kópke topyraq shashyp qaıtesiń.

Aqan ishteı zyǵyry qaınap, myrs etip kúldi de qoıdy. Áli eshtemeden habary joq Baıbosyn shydaı almaı:

— Sonymen Qadıshaǵa ne jaza kesti? — dedi Shaıhyeslámǵa qarap.

— Oı, Báke-aı, nesin suraısyz. Jazanyń neshe atasy aıtyldy ǵoı. «At quıryǵyna salý kerek» dedi bireýler. «Atqa teris qaratyp mingizip, betine kúıe jaǵyp, aýyl-aýyldy aralatý kerek», «tereń zyndan qazyp, sonda tastaý kerek» degenderi de boldy. Endi bireýleri «Tastan jurt aldynda talaq etip, osy aýyldyń eń bir qoryna, múgedek sorlysyna qosýy kerek» dedi. Biraq, Tastannyń aıyrylatyn túri joq-aý tegi. «Qaıta alyp, bosaǵamda shiritemin» dep otyryp alǵan soń, aqyry «kúnadan aryltý úshin Qadıshaǵa qyryq shybyq dúre salý kerek» dep sharıǵat shartyna júgindi ǵoı.

— Qyryq shybyq deımisiń! Mundaı da sumdyǵy bar ma edi?! — Baıbosynnyń kózi sharasynan shyqty.

— Sharıǵatqa ne syımaıdy, adam basy Allanyń doby dep, dúmshe mollalar óz paıdasyna qıqalaqtap bura bermeı me, — dep tistengen Aqan Shaıhyeslámǵa qarady, — Sonymen qashan dúre salatyn boldy. Qadısha qaıda eken qazir?

— Qadıshany bilmedim. Tegi qamaýda bolsa kerek. Kúzetpen ustap otyr deıdi ǵoı. Dúre salatyn kúni — erteń. Tań namazynan soń kún shyǵa jınalyp, Besqaraǵaı degen jerge aparatyn kórinedi. Sonda jaza aǵashy zákqum qaǵyp, soǵan kúnahardy baılap, qyryq molla úshkirgen úsh tal shybyqpen taýapqa keltirmek.

— Zákqum! — dedi Aqan qabaǵyn túıip, — Ol kúnaharlar o dúnıede jemisin jeıtin tozaq aǵashy emes pe. Tapqandaryn qarashy. Bul hazirettiń osy dúnıedegi sıraty ǵoı. Qap, áttegen-aı!

Aqannyń endigi oıy jigitterin jınap, Qadıshany urlap áketý edi. Kesh qalǵanyna qatty ókindi.

Budan ári úı ishinde sóz bolǵan joq. Árkim óz oıymen únsiz túnerip otyr. Sultanmurat kele basyna jastyq jastanyp, syrmaq ústine qulaǵan. Boıyn sýyq alǵan adamdaı búrisip, teris qarap jatyr. Kóz aldynda Qadısha: appaq boryqtaı denesin jalańashtap, arqasyna, jonyna shypqyrtqan jas kók shybyq jylandaı ysqyrady. Shyp-shyp etip shybyq tıgen saıyn ýyzdaı dene teńbil-teńbil kógerip, isinip barady. Tula boıy qaltyrap, kók shybyq oraı tıgen saıyn jantalasqan Qadısha baılaýly qolyn julqylap, bulqynyp ishin qorǵaǵysy keledi. İshte jatqan náresteniń taǵdyryn oılaǵan Qadısha alysta betin basqan Sultanmuratqa jalbaryna qaraǵandaı bolady. Aıasy móltildep jasqa tolyp, yshqynyp: «neǵyp tursyń, ara túse almasyń bar, baıǵus-aý, nesine keldiń, qyzyq kóre keldiń be. Bar, bar, turma bul arada» deıtin sıaqty. Sultanmurat janyndaı súıgen aıaýly dosy dúre astynda qaıranǵa shyqqan aq shabaqtaı tynysy tarylyp, sońǵy demimen qaıqańdap, týlap jatqanda óz shybyn janyn qorǵap, «aman qalsa eken» dep bolymsyz tilekpen ǵana turar dármensizdigin oılaǵanda ishi qaltyrap, qatty qorlanyp, kóz jasyn tıa almady. Tamaqqa da turmaı, teris qarap, búk túsken kúıi únsiz jylap jatyp aldy.

Sáreside aldaryna kelgen bir tabaq qoı etin shymshylap qana jegeni bolmasa, Aqan men Baıbosynnyń tábeti shappaıdy. Erteń kún uzaq tartar ashtyq zardabyn oılaǵan Shaıhyeslám ǵana qonaqtary jarytyp almaǵan soń, múıiz sapty lypyǵan kezdigimen kúldeı ǵyp týraǵan semiz etti ýystap-ýystap soǵyp aldy da, sáresige nıet qaıyrdy: «Neýáıti on ásýmá, sáýmá, mın ál fajrı, mın ál maǵrı halısan lelláhı taǵala allaýh hakpar! O Allataǵala, orazamdy qabyl qyla gór, qabyl qyla gór!».

— Al, qonaqtar, qol jýyp tynyǵyńdar, álde kádir túnin kútemiz be. Osy búgin-erteń aspan qaqpasy ashylsa kerek, — dep, tań qarańǵysymen úńireıgen terezege qarady.

— Osy jasyma deıin talaı ret kútip kórdim. Biraq áli jarqyrap ashylǵan qaqpany kórmedim. Bala kúnimde dalada jatyp bolmashy birdeme kórgenim bar, tegi sol da ashylǵan qaqpa emes, aǵyp túsken juldyz-aý deımin, — dep Baıbosyn ertedegisin eske aldy.

— Iá, onda ne tiledińiz, — dep Shaıhyeslámniń kózi kúlimdedi. «Qudaıtaǵala jyrtyq-tesigimdi jamaı kór» dedińiz be?

— Oı, qaıdan aıtaıyn. Ondaıda aýyzǵa sóz túsýshi me edi. Oılap júrgen tilekterim de kóp bolýshy edi. Jarq etip Qus jolyna appaq syzyq túskende, aspan qaqpasy qaq aıyrylǵandaı bolyp, záre-qutym qalmaı, bismillá, bismillá deı berippin.

— Báke, sonda ne tilep júr edińiz?

— E, Aqanjan, balanyń ne jarytqan tilegi bolýshy edi. «Shirkin-aı, bir ushatyn kilemim bolsa, jer dúnıeni sharlar edim» dep erteginiń ushqysh kilemin tileýshi edim. Biraq, qudaıtaǵala ony maǵan aspannan túsire qoımas, odan da jerden tileıin dep, «shirkin-aı, bir júırik taıym bolsa» deımin. Biraq, jalań aıaq kús tabanymdy jaltyratyp, taı mingen ne sán dep, «jaltyraǵan bylǵary etigim bolsa» dep oılaımyn, áıteýir kóringendi arman etken balalyq qoı.

— Onda sol kóp tilektiń birin suraı almaı qalǵan ekensiz ǵoı, — dep Shaıhyeslim taǵy kúldi, — Al, tap qazir aspan qaqpasy qaq aıyrylyp ashylsa, ne tiler edińiz?

— Qudaıa, táýbá, ashylsa eken, Qadıshanyń tilegin tiler em, — dep muńaıa qalǵan Baıbosyn aýzyn jıǵansha bolǵan joq, tereze túbinen birdeme dúńgir ete qaldy da, áldekim syrttan sarnap qoıa berdi.

Selk etip shoshyp ketken úı ishindegiler terezege jalt qarasty. Sultanmurat ta basyn kóterip aldy.

Syrttaǵy adam sarnap tur:
«Sahara aıta biz keldik... Aq!
Bir kelgen on eki aıda oraza jan,
Orazań qabyl bolsyn, ustaǵan jan, Aq!

Sahar aıtýshyǵa kózi túsken Aqan ústine muzdaı sý quıyp jibergendeı túrshigip ketti. Qyp-qyzyl úńireıgen otty kózin ishke qadaǵan, saqal-shashy dýdyraǵan, qý jaq, appaq shal sýyq kórden shyqqan arýaqtaı. Taramysyna ilikken aryq denesindegi órim-órim aq kóılekten soraıǵan moıynnyń tamyrlary bilem-bilem. Aq kúmisteı jún basqan shodyraıǵan keýde súıekteri qatar-qatar tizgen shala mújilgen qoı tobyǵyndaı. Kirpik qaqpaı tesilip, saýap ornyna janyńdy sýyryp alýǵa kelgen ázireıildeı qaıyrshynyń sózi quıqa tamyrdy shymyrlatady:

Boıynda orazanyń saıtan júrmes,
Bul aıda ólgen quldar tamuq kórmes, Aq!

— Áı, qatyn, qaısyń barsyńdar, — dep aýyz úı jaqqa qaraǵan Shaıhyeslám aıǵaı saldy. — Ana músápirge birdeme berińdershi. Jeti shelpek ber, jeti shelpek. Jańaǵy mújilmegen jambasty da berińder, jesin baıǵus... Qaıdan keletinin bilmeısiń, oraza aıynda miskin qaıyrshylar órip ketedi osy aýylda.

Aqan da qaltasynyń túbinde kópten júretin bir teńgelik sólkebaıdy tilenshige jiberip, tań qylań bere Sultanmuratty ertip tysqa shyqty.

Shyǵys jaq bozamyqtanyp, shyǵar kúnniń shapaǵy beldeýlenip keledi eken. Shyq túsken boz arasynan pyr etip shil ushty. Áli bıiktemeı birer boztorǵaı jańa shyryldap, ár tusta qanaty jybyrlap ilinip tur. Boztorǵaı — dala saǵaty. Torǵaı shyryly estilisimen sáresini doǵaratyn aýyl úıdiń terezesinen ottar birtindep sóne bastady.

Osy kezde meshit jaqtan tań namazyna shaqyryp sarnaǵan azanshynyń úni shyqty. Barataı-Baraq aspanyn dirildetken qoıý ún buıralanyp, barǵan saıyn alysqa shyrqap, tolqyp barady. «Ýa, qudaıdyń quldary, shájdeńe bas ıip, jalǵyz ıeń-táńirińe syıyn, haq taǵalaǵa jalbaryn, tań keledi, tańmen birge nur keledi, ýa, qudaıdyń quldary». Kókirekten ashshy zar shyǵarǵandaı kúńirengen mýázin Naýan edi. Alystan aq shalmasy aǵarańdaǵan haziretti meshittiń bıik mýázáresinen kórgen Aqan men Sultanmurat titirkenip qaldy: Qadıshany taýab etýge aparatyn mezgil jaqyndap keledi.

* * *

Iá, Qadıshany taýab etetin mezgil taqap keledi. Ony Qadıshanyń ózi de biledi.

Tas qarańǵy shoshalaǵa qamalǵaly tańnyń qalaı atyp, kúnniń qalaı batqanyn jobamen ańǵarmasa, basy aınalyp, múldem máńgirip qalǵan. Alǵashqyda qarańǵyǵa kózi úırene baıqaǵany — shoshalanyń bir jaq qabyrǵasy destelep úıgen aq qaıyń eken. Beli mújilgen bıik eski qaq jańǵyryqtyń qasynda balta jatyr edi. Ony da alyp ketken. Muntazdaı taza shoshalanyń ishinde qolǵa iliger qarý joq. Ettik pen úıge japsarlastyra salǵan qysylma shoshalada tesip shyǵar sańylaý da joq. Baılaýly qolyn bosatqan Qadıshaǵa eski-qusqy kórpe men kıgiz ákep tastaǵan. Jata-jata jambasy taldy.

El dástúrine berik Qadısha da aýyz bekitken. Áıteýir syrttan adam qatynap, anda-sanda tamaq ákep beredi. Aýyz ashar, sáresiniń mezgilin sol tamaqtan jobalaıdy. Tamaq ákeletin áıel alǵashqyda ún-túnsiz kelip, aýzynyń jigin ashpaı shyǵyp ketýshi edi. Keıin esik syrtyndaǵy kúzetshi jigitterden qaımyǵyp, jaltaqtap, Qadıshamen sybyrlasyp sóılesetin boldy. Túngi sáreside jyly sorpa, et alyp kirgen soń kúń Aqan men Sultanmurattyń kelgenin, erteń qyryq dúre soǵylar sumdyqty aıtyp, syńsyp jylaǵan.

— Janym-aý, tym qurmasa aýzyńa bir túıir et salshy. Ashtan buratyldyń ǵoı!.. Qaıteıin, qaraǵym. Qoldan keler dármen joq. Kúzet berik. Áıtpese, ne kórsem de Allanyń buıryǵyn kútip, bir shyǵarýǵa shyǵaryp jiberer edim... Ózim de áıteýir janymdy jaldap júrgen bir beıbaqpyn. Sońymda ertken eki qarshadaı ulym bar. Kúıeýim qysta uzaq naýqastan qaıtys bolǵan. Osy úıdiń as-sýyna aralasyp, kún kórgen sorlymyn... Haziret joq-jitikke qaıyrymdy adam edi. Tap osy jolǵy qaharyna túsine almadyq... Báriniń betteri jaman. Jibıtin túrleri joq... Qaıdam, shyraǵym! — dep etegimen kózin súrtip, shyǵyp ketken.

Qadısha kelgeli mańdaıynan arylmaǵan soryn, qudaıtaǵalanyń shegelep bergen sum taǵdyryn oılap egilip kóp jylaǵan edi. Endi kóziniń jasy da taýsylǵan sıaqty.

Ótken kúzde Qaraoıdaǵy eline barǵan kezi ómirindegi bir umytylmas shaq. Atqosshy esebinde júrgen Sultanmurattan jurt alǵashqyda sekem alyp, ósekke de tańǵan edi. Biraq kele-kele áıdik ánshiniń qulaq quryshyn qandyrar únine qumartqan el kóldeneń sózdi umytqan. Sultanmurat aıtqan Aqan, Birjan ánderin qaǵyp alyp, keń ólkege taratqan jastar, ánshige úıir bolyp, baýyr basyp alǵan. Úsh aıdaı saırandaǵan bulardy jibergisi kelmeı, aqyry toı-dýman, saltanatpen attandyryp salǵan. Artynan izdeýshisi joq, úıinen «talaq» bop qýylǵan Qadısha men Sultanmurattyń osy saparda kóńilderi qosylyp, Qantaı aýylyna at basyn táýekel dep tiregen edi...

Sodan beri tuzdary jarasyp, bir-birine syıly jańa otaý bop júre berdi. Jalǵyz Sultanmurat emes, jetim kóńildi Baıbosyn da masaırap, Qadıshany qyzyndaı kórip, ákesindeı bop ketti.

Az kúnde Qantaı aýlyna da juǵymdy minezimen, ashyq kóńilimen unap, azat bir tirshilikke qoly jetken Qadısha tóteden keler qaskóılikti kútpep edi. Ózin masqaralap tastap, úıinen birjola juqpaly aýrýdaı alastaǵan Tastandy da esinen birjola shyǵarǵan. Odan qutylǵanyna Qudaıǵa qoı aıtyp, ony kinalaýdy da umytqan Qadısha tosynnan aıyqpas zor jazaǵa ushyrady.

Orazanyń ortasyna taqaǵan kez. Baıbosyn qart jaqsy kóretin irimshikten samsa jasap, quımaq quıyp aýyz ashqan soń, Qadısha ińirde jalǵyz sıyryn saýyp, úı artyna ilgen kirlerin úıge alyp kirgen. Aýyz jaqta ojaý oıyp otyrǵan Baıbosyn úı ishin muntazdaı ǵyp uqsaıtyn sharýaǵa qylap kelinine qarap:

— Qarashyǵym-aý, bir mezgil dem alsań etti. Otyrshy, janym! — dedi, ala-kóbeden turyp, tynym almaı typyr-typyr sharýa sońynda júretin kelinin aıap, — Túneýgúni Sultanmurattarmen birge ketpegen ekensiń, biraz boı jazyp keletin. Bul sharýasy bar bolǵyr bitedi deısiń be.

Qadısha únsiz shyǵyp bara jatyr edi.

— Taǵy qaıda barasyń, týh sharshadyń-aý! — dedi. Balasy ekeýi jasyrsa da, ákki Baıbosyn kelininiń aıaǵy aýyr ekenin sezetin.

— Qazir, kóke, álgi sıyr buzaýyn ertip ketip qalypty. Taýyp ákeleıin.

— Men-aq izdep keleıin, qaıda júr deısiń, — dep Baıbosyn ornynan yrǵalyp turǵansha bolmady, kelini shyǵyp ketti.

Jazǵy tún jyp-jyly. Tymyq. Qarańǵy tún astyndaǵy aýyl tegis aýyz asharǵa otyrǵan. Kúndizgi sharýadan qajyǵan jurt sáresige deıin tysqa shyqpaıtyn ádeti. Áli sary masa kóp bolmasa da, ár jerge shoshaıtyp kóń-qoqyrdan tútin salǵan. Aýyl tirshiligindeı samarqaý kóterilgen tútin baýyrynda kúıis qaıyryp pysyldaǵan mal da raqat bir dúnıege engen eken. Qadısha aýyl ishin túgel aqtady. Bas jibin súıretken bir-eki buzaýǵa taqap, úńilip-úńilip qarap júr edi, art jaǵynan eńkeńdeı basyp únsiz ergen bireýdi kórdi. Ol da tynysh jatqan maldardy aralap, joq izdep júr.

— Búgim-aı, qaısysyń bul, bizdiń qyzyl qasqa sıyr kózine túspedi me? — dep edi, qarańdaǵan beıtanys anadaıdan sostıyp turdy da:

— Men de sıyrymdy izdep júrmin. Ana esiz qora jaqta bir buzaýly sıyr júrgen, sol bolmasa, — dedi enjar ǵana.

Qadısha solaı qaraı ushty.

Aýyl syrtyndaǵy esiz qora kóp. Qantaı aýylynyń burynǵy jurty. Óńkeı shymnan qalaǵan úılerdiń biri Baıbosyndiki. Jańa úı salyp, eski jurttan kóshkeli besinshi jyl bolypty. Ol kezde de osy kúngi kári qasqa sıyr bar eken. Anda-sanda ańsary aýyp kete me, álde eski ádet pe, óristen qaıtqan qasqa sıyr sol esiz qoranyń aldynda álsin-álsin jatyp qalatyn kórinedi. Qasynda buzaýy bolsa, ertip alyp, týra sonda tartady. Baıbosyn qart talaı sol aradan aıdap kelip júrgen. Qadıshanyń esine osy tústi. Júgire basyp, aýyl shetinen qalaı shyǵyp ketkenin de ańǵarmady.

Esiz qoralardyń arasy tas qarańǵy. Qalyń alabota ósken tómpeshikterde shyr-shyr etken shegirtke úni qulazyǵan esizdik únindeı. Aıaq basqan saıyn ashshy jýsan ısi kóbeıip barady. Qadısha úńireıgen qoralardan úreılenip, tura qap tyń tyńdady. Tym-tyrys. Bıik alabotalardyń sabaǵy ǵana syrt-syrt etedi. Arasynan álde ne tyshqan ańdyǵan mysyqsha aqyryn basyp shyǵyp kele jatqan sıaqty. Qadıshanyń kózi bir kezde esiz qoralardan árirek múlgigen kóp zırat ishine túskende melshıip tura qaldy. Zırat ishindegi áýlıe molasynan shyraq jandy. Birese tap aldyna kelgendeı jarqyrap, birese óleýsirep alystaǵan jaryqty shaıtan oty ma dep ımany qasym bolǵan Qadıshanyń júregi alyp ushyp, dúrsildep barady. Qoryqqanǵa qos kórinedi. Endi jan-jaǵynan sytyrlaǵan dybys kóbeıip ketti. Sýsyldaǵan kóp syldyrmaqtary syldyraǵan jyn-shaıtandar ózin aınala qorshap eliktirip, syqylyqtap kúlgen sıaqty. Ne ilgeri júrerin, ne keıin qaıtaryn bilmeı qalt turyp qalǵan Qadısha kóziniń aldy buldyrap, «áýkim, áýkim»dep dep qalaı dybys bergenin de ańǵarmady. Kúńgir etken óz daýsynan ózi shoshyp, keri burylǵanda, qarańǵydan bireý aldynan shyǵa keldi. Záresi ushqan Qadısha:

— B-búgim-aı! — degende:

— Men ǵoı, áli taba almaı júrsiń be? — degen baǵanaǵy adamnyń úni shyqty.

«ÝH» dep, túngi joqshynyń es kórgen Qadıshanyń býyn-býyny talyp, tula boıy uıyp bara jatyr edi.

Eńgezerdeı jigit kele qushaqtaı aldy.

— Qorqyp qaldyń ba, Qadısha, kishkene otyryp, júregińdi basshy, — degen beıtanys jigit eriksiz shóktire berdi.

Alǵashqyda túk oılamaǵan Qadısha, dáý jigittiń ystyq demi betin sharpyp, keýdesine qaraı júgirgen qumarlyq qol kamzolynyń ishin sýyq jylansha aralaǵanda baryp esin jıdy. Sasqalaqtap, aýany qarmanyp kóterile bergen beıkúná áıel ornynan tura almaı qaldy. Qarańǵyda iz ańdyǵan qara nıet aıǵaılaýǵa da keltirmeı kúrekteı alaqanymen aýzyn tunshyqtyra basyp, eńserip bara jatty. Aıaq-qoly tyrbańdap, aıýdyń astyna túskendeı jantalasqan Qadıshanyń úni de, demi de bitip, esi aýa berdi...

Kelininiń kóp kidirgeninen qoryqqan Baıbosyn aýyl úıdi aralap, aqyry esiz qoralarǵa kelgen. Tap osy kezde syqyrlap kep toqtaǵan attyly arbaǵa eki-úsh adamnyń qarańdap baryp alas-kúles otyrǵanyn kórdi. Kóılegi aǵarańdaǵan bireýdi typyrlatyp salǵanyn taıana bere anyq baıqady.

— Qadısha, Qadısha! — dep jan daýsy shyǵyp júgirgen Baıbosyn jete almady. Qalyń kódemen dúrsildetip, jeńil arba zyr qaǵyp kete bardy.

Aýzy tańýly Qadısha atasynyń zar eńiregen daýsyn shala-sharpy estise de, ún qatýǵa dármeni joq edi. Ókpesi óshkenshe júgirip, qara jolǵa shyqqan soń jer baýyrlap jatyp saqalyn jas jýyp jylaǵanyn da bilgen joq. Qolynan keler dármeni bolmasa da, es-tússiz máńgirip, iz sońynan tań atqansha maǵynasyz jaıaý salpaqtap, atasynyń Barataı-Baraqqa kelgenin de bilmedi...

«Sumdyq-aı. Endi sarǵaıyp tań atsa kerek». Tap tusynan zarlaǵan azanshynyń úni keldi qulaqqa». Qyzaryp kún de shyǵady, qazir andyzdaǵan kóp qasqyrdyń ortasyna dármensiz laqtaı súırep Qadıshany tastaıdy. İshinde Sultanmurat ta, Aqan da bar. Olardyń da júzi qatýly. Az ýaqytqa shydamaı, jasyryn nápsi jolyna túsken azǵan áıeldi olar da jazǵyra qaraıdy. Ne dep aqtalsyn! «Jazyqsyz edim, zorlyqshyldyń qolyna túsip, qor boldym, mazaq boldym, tipti aty-jónin bilmeımin» dep aqtalǵanmen betke túsken shirkeýdi qalaı jularsyń. Jon arqasy tilim-tilim bop, taǵy da Tastannyń jetegine baılanyp, yzbarly eldiń kárli kózine túspek. Ondaǵy kún endi burynǵydan da yzbarly, sýyq kórdeı bolmaq. El aldynda masqara etip, úsh-tórt aı ustap, qarny shermıgen áıeldi Tastan taǵy da elden alastap, tentiretip jibermek. Sonda kimdi panalar? Taǵy da Sultanmurattyń qanatyna tyǵylý kerek pe? Ne degen masqara! Tany aıyrylǵan jyly kókpar ǵusap eki ortada qoljaýlyq bolý qaldy ma?! Joq, bulaı júzi qara atanyp tirlik etkenshe bul dúnıeden máńgi ketken jaqsy. Báribir bir ólim. Allanyń syzyǵy bireý-aq. O, jasaǵan, panasyz sorly beıbaǵyndy óziń keshire gór!»

Qadıshanyń tula boıy dirildep, demi bitip barady. Tamaǵyn býnap, tynysyn taryltqan kóılektiń tana kózinen jasyryp, tóńkergen syrly aıaqtaı biline bastaǵan ishin únemi oramalmen tastaı ǵyp tańyp alatyn. Qarnyn tartyp, búristirgen kól-kósir sháıi oramaldyń ushyn aǵytyp, bosata berdi. Qarańǵyda shoshalada tizerlep kelip, jańǵyryqqa qol sozdy...

Bul túni Naýan da kóz shyrymyn almady. Aqanmen sózge kelgen haziret tamaqqa otyrmaı, basym zeńip barady degen syltaýmen tósek saldyryp jatyp qalǵan.

Buhardan oqyp kelgen Naýannyń mazasyn alǵan úlken maqsaty bar. Ol — qarańǵy eldiń kózin ashy: «Hadymsha ǵana shala oqyǵan dúmshe mollalardyń bar ýaǵyzy qurannyń jattandy súreleri, ózderi shala biletin allanyń rasýly Muhambet paıǵambardyń hadısteri. Islam dini qazaqqa taraǵaly ne zaman, sodan beri Buharǵa, Hıýaǵa baryp oqyp kelmese, el ishindegi oqý bir qyrdan asýǵa jaramaıtyn deńgeıi tómen, arnasyz bilim. Aqan sıaqty zerek adamdardyń paıdasy az sabaqtan yǵyr bolyp, zerigip, tastap ketetini de sodan. Al, orys ǵylymyn oqyǵandardan qandaı paıda! Han tuqymyna eliktegen tóreler, qoly jetken búgingi bolystar balalaryn Ombydan, árisi Peterbordan oqyta bastady. Olardyń qaısysy elge kelip, mektep ashyp, bala oqytypty. Orys shárinen alǵan bilimin ústine sarala ton ǵyp jaýyp, úırengen oqýyn ákimdikke jumsap, el ústine atalarynyń qamshysynyń oryna qylysh oınata bastady. Abylaı áýletinen Shyńǵystyń Shoqany zerdeli shyǵyp, elge qamqor bola ma dep edi. Ol da salǵan jerden musylman dinine naızaǵaıyn túsirip, eldi úrkitti. Jurtqa paıdasyn tıgize me dese, elden bezip, qara basynyń qamymen júrip jat jerde qaza bolypty. Sonda ne isteý kerek? Medrese ashyp, qazaqtyń ul-qyzyn birdeı alyp oqytý kerek. Quran súrelerine ǵana jasıa etpeı, hadymnan jadıtke kóship, oqý-syzýdy jeńildetip, dúnıe taný, shárqıat yǵylymynan da maǵlumat bererlik muǵalım, hálfeder ustaý qajet. Sonda qujyradaǵy shákirtter náhý, jamalıa, djuǵrafıa, jamıǵattaýarıhtan da habary bolmaq. Paıǵambar, sahabalar, sol zamandaǵy shııtter, súnıler tarıhynan basqa, árisi Iflatýn, Sokrattardyń, Erıstalısterdiń, berisi Ábýnasyr ál-Farabı, Mahmýd Qashqarı, Balasaǵýnı Iýsýp, Ábýraıhan Bıýrnı, Áziret Ahmet Iassaýı, Jalaırı sıaqty hakımderdiń yǵylymymen tanysar edi. Qazannan kelgen Fáhretdın bıne Mıftahetdın Aqan seri sıaqty aqyndardy muǵalımdikke tartsa, Fırdoýsı, Fızýlı, Saǵdı, Naýaı, Nızamı sıaqty shyǵys shaıyrlarynan da jańa bir tarz alyp, ár taraftan bilimge kenelgen bolar edi. Ol úshin búkil dýandaǵy din ıeligi qolda bolýy shart. Naýan kelgeli ózimen dárejesi teń túserlik ımam Jánapıa, Ǵabıdollalardy bylaı qoıǵanda, miskin, dúmshe mollalardyń ózi kóp jerde aıaqqa oralyp, syrty balqı turyp, ishi jibimeıdi. Júzi kúlip, ishi kúıedi. Naýannyń ár basqan aıaǵy sanaýly. Súrinise-aq boldy, erteń dýanǵa saılar «ýkaznoı mollalyq» ataqtan qaǵylmaq. Qaǵyldy degenshe mansuq etken bar talap, maqsuttan aıyrylady. Buhardan eki narǵa tıep ákelgen kóp kitaptar shákirtsiz tárki bolmaq.

Mine, búgin aıaýsyz synǵa túsetin kún. Odan súrinbeı ótý úshin qataldyq qana kómekshi. Jaza basyp, osaldyq etse, taban tiregen muz oıylyp, ózi sýǵa qaryq bolmaq. Qaryq bolmas úshin sharıǵat tarıkatyn bıik ustap, nápsi jolyna túsken Qadıshany qurban etýge kerek. Aıanysh júrmeıdi bul arada. Sonda ǵana jurt dinge boıusynady. Ǵıbadat, ǵıbadat!

Biraq... biraq ishtegi perzent degeni qaıdan shyqty. Shynynda da, Aqan aıtqandaı, ol da dúre kótere almaǵan ana ishinde zulmat dúnıaǵa kete barsa-shy? Eki múbásharalar, erteń jolyn berip, bar kúnáni arta salmaýyna kim kepil. Olarǵa kók shybyqty tegis úshirtkenmen báribir, eger Qadısha ólip ketse, sábıdiń perishtedeı páktigi, Aqannyń qahary jibermeıdi alysqa. Eger, jazalaýshylarǵa eskertip, dúreni abaılap soqtyrsa? Sonda da úreıli Qadısha shoshynyp túsik tastaýy múmkin emes pe? Apyraı, ne isteý kerek? Fátýany qaıtarar amal bar ma?»

Naýannyń mańdaıynan sýyq ter shyp-shyp shyǵa berdi.

Tańǵy namazǵa shaqyryp, azan aıtyp turǵanda da múázinniń mańdaıynda sýyq ter bar edi.

Qadıshany alyp shyǵar mezgilde de Naýannyń túsi kelmeı, surlanyp, sýyq terden arylmady.

Meshit mańy byqyrlaǵan halyq, ertteýli attar, tal qorapty arbalar, jeńil kúımeler. Basyna sálde oraǵan, shalma salǵan mollalardyń ishinde qaýqıǵan zúnnárá kıgen qojalar da kóp. Kesheden beri qulaqtanǵan el — mańaıdaǵy aýyl adamdary erte turyp jetken. Naýannyń qaharynan, meshittiń aıbynynan seskenip árirek shoǵyrlanyp, sybyrmen ǵana sóılesip tur. Áke-sheshelerinen qaımyqqan bala-shaǵa bul mańǵa jýıı almaı, alystan torýyldaıdy. Báriniń kózinde qyzyq kórýden góri, sumdyq kútken úreı bar.

Naýan bárin sezip tur. Erteń jaýap beretin de, ýysynda ustaıtyn da halqy kóz aldynda. Túni boıy qastaryna jolamaı sońǵy fatýadan soń qaıtyp sóz qozǵamaǵan yzbarly haziretpen eshkim batyl sóılese almady. Kóldeneń sózdi qalaǵan keıip te bilinbeıdi. Betine qan tepken qyzyl shyraıly júziniń nury qashqan salqyn, susty. Shalqaıa bitken qasy kerile túsip, kirpik qaqpaı qalshıǵan qalpynda bekingenine berik qatygezdik te bar.

Kóp adamnyń orta tusynda Tastan. Betinen túgi shyǵyp óz-ózinen tútikken baıdyń júzinde qysylys baıqalady. Eńsesi túsip, jerge qarap, tómenshik tarta beredi. El-jurtty osynsha shýlatyp, aǵattyq jasap alǵanyna, ózine túser qara tańbaǵa ókinetin de sıaqty. Myna tobyrdyń ishinde dosy qansha bolsa, dushpany da sonsha. Jonynan taspa tildirip Qadıshany óz jurtyna qaıtyp áketerin oılaǵanda, erteń qaskóı, kúnshilderdiń syrttan kúlip, ǵumyr boıy betine salyq eterin de túsinedi. Minsiz quıylǵan aq mármárdaı tánin qushyp, maqpaldaı denesin baýyryna qysqan búldirshindeı Qadıshany bir jaǵy aıaıdy. Biraq ózin mensinbeı, shulyǵyna tatymaıtyn, yńyrshaǵy aınalǵan jarly, qazannyń túp kúıesindeı usqynsyz Sultanmuratqa aıyrbastap ketken mazaǵy esine túskende qabaǵy qaıta túıilip, kekti óńi qaıta tutana bastady.

Top ortasyna qobdıyna óleń shóp salǵan jadaǵaı arba kep toqtady. Bul kúnáhardy otyrǵyzyp, Besqaraǵaıǵa aparatyn kólik. Endi Qadıshany qapastan shyǵarý ǵana qaldy.

Osy kezde top ishinen bireý:

— Áne qyzyl kóz peri kele jatyr, — degende, jurttyń bári jalt qarady.

Sultanmurat pen Baıboısynnyń ortasynda Qulagerin lekitip Aqan keledi. Aqan boıy kóterilgen qyzyl kúnniń shapaǵynda otty kózi jarqyldap, qarshyǵadaı túıilip, taıap qaldy.

Tap osy kezde bir jambasy kún sáýlesimen qanǵa boıalǵan bir shókim jetim bult jaýyp ketti. Soqtyǵýǵa qara izdegendeı sustanǵan Aqandy únsiz tosyp alýdy boılaryna shaq kórmegen qoja, mollalar ótkinshi jaýyndy qan jaýǵandaı syltaý etip, serini elemegen qalyppen jondaryn berip aýlaǵa qaraı bettegen.

— Áı, máshaıhtar! — degen Aqannyń aıbyndy únine selk etisip, qalaı tosyla bergenderin ańǵarmaı qaldy.

Sońǵy lekti Qulagerdiń keýdesimen qaǵa-maǵa toqtaǵan seri, qazaqshylyq jolymen qaraly janǵa kóńil aıtpaı, qyr kórsetkenderine nazalanyp:

— Adam sózge, mal shópke toqtaıdy. Men bir aýyz sóz aıtaıyn, sosyn tasaǵa tyǵylarsyńdar, — dep kópti ózine eriksiz buryp alyp, taqpaqtaı jóneldi:

Aspannan abrahym nuryn shashar,
Ústim jaýyn boldy dep nadan qashar.
Sol nurdan bir tamshysy tıe me dep,
Darıada sáddap jatyp aýzyn ashar.
Sender sáddap qurly bolmaǵandaryń ǵoı, qas nadandar!

İrkilgen top musylmanshylyq jolmen túıregen ýytty mysqylǵa jaýap aıta almaı, moıyndaryna sý ketip tur.

Ótkinshi jaýyn da sırek, iri tamshylarymen árkimniń mańdaıynan, murnynan bir-bir shertip óte shyqty. Osy kezde únsiz tosylǵan jurt eleń etisip bastaryn kóterip aldy. Aýyl ishinde oıbaıyn salǵan ashshy daýys baj etti. İle birneshe áıeldiń zar eńiregen úninen meshit aýlasy kúńirenip barady.

Naýan ornynan tapjylǵan joq. Basqalary da hazirettiń qımylyn baǵyp, sýat basyna jınalǵan úrkek kıiktershe osharylyp turyp qaldy. Attan domalaı túsip, meshit ishine júgirgen Sultanmurat álden ýaqytta kózinen jas parlap, qaıta shyqty. Eki qolynda jansyz sulyq jatqan máıit: qos burymy jer syzǵan Qadıshanyń súıegi.

Tastan umtyla berip, irkilip qaldy.

Meshitke jaqyndaı almaǵan qalyń tobyr da endi gýildesip, birin-biri kımeleı jyljyp, tóne tústi. Sultanmurat ólikti arbaǵa ákep salǵanda Baıbosyn da aıaýly kelinin bas salyp qushaqtap, solqyldap kep jylaı berdi.

Á degende únsiz tomsyraıyp qalǵan qoja-mollalar bir kezde «asylyp ólipti» dep bir-birimen kúbirlesti de, syǵyr kózderi jyltyńdap haziretke synaı qarasty. Qanyn ishine tartqan Naýan da boıyn tez jıyp alyp, ólikke kóziniń qıyǵymen alystan qarap:

— Kúllá náfsan za ıkaton ál máýit! — dep, betin sıpady da, tereń qaltasynan shubatylyp sary tasbıyǵyn sýyrdy.

Bar qasiretin ólimmen jýǵan Qadıshanyń jarqyn óńine muńaıa qarap, qabaq shytqan Aqan basyn kóterip alyp Naýanǵa qantalaǵan otty kózin qadady:

— Álǵaıbaty ashshaddy mınazınna!

Osy kezde mollalardyń biri:

— Pidıa, pidıa. Endi ne turys. Bul músápirdiń pidıasyn kim alady, — dep qaldy.

Aqan shydaı almaı kúıip ketti. Beti ottaı janyp mollalardyń aldyna jetip baryp, jan daýsy shyqty:

— Fedıa, fedıa deısiń, á! Qaısyń, qane, aýzy-basyń qısaımaı, armanda ketken qyrshynnyń saýdaǵa salǵan ajalyn?! Ólimdi jerde semirgen, kórtyshqan, kúzen, qorqaýdaı molada súıek kemirgen, ólimtik kórse bas shulǵyp, aıat oqyp, tas jutyp, shýlaǵan óńkeı quzǵyndar! Múbárák júziń jyltyrap, ishinde qara zapyran taharatsyz aýzyńnan quran bop shyqqan burqyrap, kózine dúnıa, tirliktiń mysqyldap kúnde qum quıyp, zeket, pidıa, bitir — pul jıǵan ınsafsyz mahluq azǵyndar. Pirádársip, montansyp, jalbarynyp qudaıǵa, shájdege kúnde bas uryp, hárámdikti jasyryp, ustaıtynyń oraza, tileıtiniń janaza!

Qoja, mollalar lám demeı, sheginshektep, úrpıip-úrpıip tur. Aýzynan ot boraǵan Aqan bógelgen joq. Tastannyń aldyna keldi:

— Á, Tastan degen senbisiń ústi-basyn jún basqan, qas-qabaǵyn túk basqan. Seniń tirshilikte qushyrlana qushqanyń jar emes, ajal ekenine, ózińniń tajal ekenińe endi kóziń jetti me. Tula boıyń tolǵan hásádtik, endi qudaıyńa tasattyq ber. Tirisinde kóldeneńge kúle qarasa, aýzyn qaǵyp, kúlkisinen aıyryp eń, endi kúldirip al Qadıshany. Áne, baýyryna qysyp eńiregen Sultanmurattan endi nege aıyryp almaısyń. Óli dene dep tursyń ǵoı?! Ol qashan seniń qushaǵynda boıynda qany bar tiri dene bolyp edi. Tuıaǵymen búrip, qoıan basqan qara búrkitteı tiri ólikti qushyp kelmep pe eń. Jettiń endi armanyńa!

Aqan jalt etip, endi Naýryzbaıǵa qarady. Haziret meshit munarasyndaǵy jarty aıǵa qas qaqpaı qadalyp, tasbıǵyn tartyp, surlanyp turyp qalypty.

— Ýa, Naýryzbaı, ál fatıha dep qaraýyldyń qaqpasyn ashqanda haziret degen atty birge ala kirip ediń jurtyńa. Mustahım jolyndy ala kelgen haziret pe desem, sırat kópirińdi súırete kelgen qasiret ekensiń ǵoı!

— Astapyralla!

— Ástágrıfırýllah! — dep, bir sózdi ár túrli qaıtalaǵan mollalar qozǵalaqtap, ózeýreı bastap edi.

— Álhamdýlıláhı! O rábbim, — dep qyms etip júzin burmaı, aýzy kúbirlep tasbıyǵyn tartqan sabyrly háziretke qarap únsiz tyna qaldy.

— Elińe, jerińe ǵádalat bere keldi me desem, ǵádaýát ege kelgen ekensiń. Meshitińnen ıman ısi shyǵa ma desem, qabir ısi shyǵady. Mıllátiń ǵıbadat etip júzin burar syrly mıhrabyńdy qanmen boıaǵan ekensiń. Tań atpaı zarlap máshryqqa qarap azanǵa shaqyrdy ma desem, qubylaǵa qulap ajalǵa shaqyrǵan ekensiń jurtyńdy. Kúnásiz Qadıshanyń ishinde jazyqsyz sábı ketip barady, shaıtan emessiń, kúnderdiń kúninde sen de o dúnıege bet burasyń. Sonda qıamet qaıymda jaǵańnan alar perishteń de, jaýap alar áńgir-máńgúriń de sol bolar! Al, másháıhtar, endi qos qurbanyńa quran shyǵaryp shýlańdar, mola qaraqusynsha telmirińder sýyq kórge! — dep, Aqan atyna qondy.

«Boldyń ba, sherińdi tarqattyń ba, qysylshańda kútip júr me ediń?!» degendeı Aqanǵa salqyn ǵana kóz qıyǵyn tastap, Naýryzbaı meshitke qaraı aıańdaǵanda, óńkeı qara shapan kıgen jýan, qunys qoja-mollalar qara quzǵyndarsha tońqańdap sońynan erdi. Oryndarynda tapjylmaı, seri sózine aýzy ashylyp turyp qalǵan kóldeneń jurt qana.

Bátımadan alǵan alashaǵa máıitti salyp, qos attyń ortasyna teńdeı ustap, qaıǵymen oralǵan áke men balany biraz jer shyǵaryp salǵan Aqan Qaratalǵa buryldy.

Jolda aǵash baýyrynda kóp aıaldap, attyń aıańymen tań qarańǵysynda eline jetken jaradar aqyn zıratqa kep tirelgen.

Jas qabirdiń basynda moıny salbyrap uzaq otyrdy. Jas topyraq astynda máńgi tynyshtyq alǵan Urqıa kóz aldyna elesteıdi. Aq kebinge oranǵan asyl jar jer betinde ne bop jatqanynan beıhabar. Ol da Qadısha sıaqty ishte ketken sábıin aqyretpen qymtap, bul dúnıedegi jel ótinen qorǵashtap, jyly jerde qushaqtap jatyr.

Iesiniń jabyrqaý keıpin ańǵaratyn esti Qulager de anda-sanda jyly leppen kúrsinip, Aqannyń tý syrtynda moınyna basyn salyp tur edi. Bir kezde basyn oqys kóterip alyp osqyryp, tanaýy pyr-pyr etti. Zırat syrtyna úrke qarap, jer tarpydy.

Qulager qaraǵan jaqqa kózi túsken Aqannyń da boıy muzdap qoıa berdi. Zırat syrtyndaǵy mal óristen qaıtatyn jalǵyz aıaq jolmen aq kebinin súıretken bireý jaıaý jortyp barady. Aqandarǵa moıyn da burmady. Bozamyq tańda aǵarańdap, arqasyna qorjyn salǵan jolaýshy jelgen boıda, týra aýyl shetindegi úıdiń oty kóringen terezesine jabysty. Bul da keshegi músápir shaldaı jaqyn aýyldan shyqqan qaıyr-sadaqa jınaıtyn tilenshi eken. Ol da keshegi tiri arýaqtaı sahar aıtyp, sarnap qoıa berdi:

Sahar aıta biz keldik...
Boıynda orazanyń saıtan júrmes,
Bul aıda ólgen quldar tamuq kórmes!...

Aqan seriniń quıqa tamyry shymyrlap ketti. Aldynda jatqan eski, jas qabyrlar túgel dóńbekship, ólikten bir aýnap túskendeı búkil zırat teńselip barady.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

EREIMEN BAÝRAIYNDA

«Aldyńǵy at baran bolmaı, qylań boldy,
Jyǵylmasa Qulager, qaıda deımin?!»

Aqan seri

1

Sıyr jyly. Tamyz aıynyń basy. Kún jyly, tymyq. Qaraǵaıly, bulaqty ásem Ereımen taýynyń baýyry belýardan kelgen qalyń shóp. Shyqqa malynyp, býsanyp, tunyp tur. Tańǵy uıqydan oıanǵan qus ataýly keń dalanyń ár tusynda, óz mekeninde — óz kólinde masaırap, bir-birine dybys bere bastaǵan. Qan ketken qaz daýysy, syzylǵan aqqý, shańq etken ógiz-shaǵala, qyzǵysh, baryldaǵan úırek úni taza aýada anyq estiledi.

Sabaǵy qatqan bıik sybyzǵy aralas mıaly betkeıden kún kóterile aspanǵa tik atylyp, qanattary jybyrlap shyr-shyr etken boztorǵaılar jazdyń sońǵy shýaqty kúnderin jyrlaıdy. Shyq basqan alqaptyń qalyń shóbi kún kózine shaǵylysyp, jappaı merýert taqqandaı jylt-jylt etedi.

Aıdynynan qus jyrtyla aıyrylatyn aınalasy at shaptyrym Qusaq kóli etekte. Bir jaq qaptalyndaǵy qyrqaǵa tigip tastaǵan aq shańqan úsh júz kıiz úı alystan qaraǵanda ádeıi qolmen tizgen ıtala qazdyń jumyrtqasyndaı. Qazir ol úılerde tiri pende joq.

Jańa salǵan súrleýmen taýdy bókterlegen qara páýeske muryndyǵymen joldyń eki ezýindegi shyqqa jasaýraǵan neshe túrli gúl aralas máıekti soǵyp, quldılaı berdi. Kúmis shilıalap par jekken qos aq boz at cap jelip keledi. Doǵa basyndaǵy qońyraý kúmbirlep kúı shertkende, shilıanyń judyryqtaı shashaqtary attardyń eki jaq qabyrǵasynda jelk-jelk etip, kúıshi saýsaǵyna jippen tartqan ortekeshe bıleıdi.

Páýeske eń shetki úıge kep toqtaǵanda, ishinen eki adam tústi. Biri — ústine kók shuǵadan jeńil shapan kıgen, jıegi altyn kózildirikti, qolyna baldaǵy múıiz, ushyna deıin kúmistetken trost ustaǵan pań Nurmaǵanbet. Ekinshisi — Ereımenniń áıgili bıi, qanjyǵaly Bapannyń Saqqulaǵy. Delbeni shireı tartqan atqosshy kózlede únsiz otyr.

Ótken jyly osy ýaqytta pań Nurmaǵanbettiń ákesi Saǵynaı toqsan eki jasqa kep, dúnıe salǵan. Ólgen kúninen bastap aqsary Tólke, kúrsary balalary kelesi jyldaǵy Saǵynaıdyń asyna daıyndalyp, qazaq qaýymynda buryn-sońdy bolmaǵan toı ótkizbekke, jyldaǵy jaılaýy osy Ereımenniń baýyryndaǵy Qusaq kólin qalap alǵan. Úsh júzge túgel saýyn aıtqan Saǵynaı asyna jınalatyn kún búgin.

Pań Nurmaǵanbet qala tiginshisine tiktirgen sándi qara beshpentiniń qaltasynan altyn shynjyrly baýy salbyraǵan qaqpaqty saǵatyn alyp qarady da:

— Al, Sáke, myna úılerdi qarap shyǵaıyq. Kimniń qaısyǵan túsetinin aldyn-ala belgilemesek bolmas, — dep úıdi jaǵalaı aralap ketti.

— Uly júzdiń qonaqtaryna — myna toptaǵy úı. Kishi júzge — myna júz úı. Orta júzge — ana júz. Árıne Orta júzden kóp keledi ǵoı. Syımaǵanyn tolmaǵan úılerge ornalastyrarmyz, — dep Saqqulaqtyń ózi bas bop bólip, jobalaǵan úılerdi qolymen nusqap kórsete bastady.

— Myna bir úı oıaz Izmaılovka, áne biri Ferafontovka, ana qatardaǵy segiz qanat Erdenge, odan arǵysy Kúshenulyna tigilgen úı...

Saqqulaq asqa soıylatyn ár kúngi maldyń, basqa as sýdyń esebine deıin aıtyp, oıyn-toıdyń neden bastalyp, nemen aıaqtalatynyna deıin baıandap, aqyl-keńes qosyp keledi.

Qasyn pańdana kórgen Nurmaǵanbet kózildirigin alyp, tós qaltasyndaǵy pensnesin kıip, úılerdiń orta tusynda turyp qaldy.

— Shirkin-aı, bári jaqsy-aý, biraq tap osy asqa general-gýbernatordyń kele almaýy janǵa batady. Áttegen-aı, budan birer aı buryn bolǵanda, kelip te qalar edi. Mańdaıdan arylmaǵan bir qyrsyq bar-aý tegi, — dep, sál qamyqqandaı boldy...

Dál sáske túste sársenbiniń sátti kúni Ereımenniń aspanyn yń-shyń aıǵaı, dúrsildegen tuıaq, kisinegen jylqy úni kernep ketti. Jan-jaqtan aǵylǵan salt atty, arbaly halyq tasyǵan ózennen qashqan byqyrlaǵan qoıandaı Qusaq kóliniń oıpatyna qaraı quıyla berdi. Azaǵa ákelgen mal, saýynǵa kelgen úıir-úıir jylqy, arbaǵa tańǵan saba-saba qymyz keshke deıin qyrqadan qulap, bir úzilgen joq. Úsh júzden kelgen óńkeı bek, shonjarlar, myńdy aıdaǵan baılar, el ákimderi — bolystar, starshyndar solqyldaq ressorǵa jekken par-par atpen saltanatty túrde kelip, ár úıge jaıǵasyp jatyr. Álginde ǵana bos turǵan qýys úıler aýzy-murnynan shyǵyp, kók maısa kóshedegi jurt qara qurtsha qaptady.

Qoıandy, Itarqa, Atbasar jármeńkelerine jınalatyn ataqty saýdagerler de, kóp jınalǵan jerde usaq-túıegin buldap ótkizetin tatardyń baqalshy, málishshileri de jylmyń qaǵyp jetipti. Astyń kórki dep sanalatyn qajy, mollalar da osynda. Asa taıaǵyn ustap oınaq salǵan zikirshi de bezek qaǵyp júr.

Oqshaýyraq tigilgen eki úıdiń biri pań Nurmaǵanbettiń úıi de, ekinshisi Aqmola ýeziniń oıazy Izmaılovqa tigilgen úı. Qasynda on shaqty salt atty qarý-jaraq asynǵan kazak-orys áskeri bar oıaz áıeli Anna Ivanovnamen jeńil faetonnan túsip kıiz úıge enip, sýyq qymyzdan iship, shólderin basty da, jol kıimderin aýystyrdy.

Kıiz úıdiń ishi shyǵystyń neshe túrli túkti, masaty, qaly kilemderimen, oıýly alasha, sándi tekemetterimen jaınap tur.

Peterbýrgten kelgeli qazaq aýylyna tuńǵysh ret shyqqan Anna Ivanovna úı jasaýlaryn asa qumarta qarap, qolymen sıpap, súzile qarap júr. Bul — áıel jynysyna ǵana tán yntyqtyq emes, Anna Ivanovna Peterbýrgtyń sýretshiler akademıasynda úsh jyldaı oqyp, bir sebeptermen tastap ketken. Qazir ózi buryn kórmegen neshe túrli oıýlar, aǵashtan buraǵan ydys-aıaq, kerege, ýyq bederleri, basqurlarǵa deıin tamashalap, basyn shaıqady.

— Vot gde ızobretatelnoe ıskýsstvo, — dep kúıeýine qarady...- Petá, sen menen buryn bul jaqty kóp araladyń ǵoı, mynanyń atyn ne deıdi!

— Annýshka, qudaı aqy, ondaı júnderdiń aty túgili, taqyrbas bolystardyń atyn áli jóndep bilmeımin, — dep, áıeli bir nárse surasa, ony bilgenshe aıaqsyz qaldyrmaıtyn minezine syralǵy Izmaılov syrtta qashan shaqyrady dep telmire kútken tilmashyn shaqyrdy.

— Jaıynbek, Jená, — degende-aq, otyzdardyń ishindegi kózildirikti jylmaqaı jigit kiril kelip, «huzyryńyzǵa quldyq» dep ótirik kúlip, ıile qaldy, — Anna Ivanovna qazaq ultynyń úı jasaýlarymen tanysqysy keledi, túsindirip jibershi.

— Qup bolady, Anna Ivanovna, ne bilgińiz keledi?

— Osy úıdiń ishindegi dúnıelerdiń attary qalaı atalady, sonan soń bular neden jasalady? Úıdi qalaı quratynyn aıtsańyz da artyq bolmas edi.

Qazaq jurtynyń eski tarıhyna kelgende bilmeıtin kemsinderi kóp Jaıynbek «oǵan shorqaqpyn» demeıdi. Áli zerttelip, jazylmaǵan tarıhty bular qaıdan bilsin dep shyndy shyndaı, aqsaqty tyńdaı etip, ekzotıkalyq jaǵyn basymdaý kóbeıtip, sydyrta jóneledi. Al, qazaq ǵurpyn, kıim-keshek, úı saımandaryn birsydyrǵy táýir biletin ol, bul joly múdirmeı shubyrta berdi:

— Áýeli, Anna Ivanovna, ózińiz turǵan osy úıdi kıiz úı deıdi, ot slova koshma ı dom. Kıiz úıdiń túri kóp — segiz qanat, jeti qanat, alty, tórt, úsh qanat. Qanat dep mynalardy aıtady, — dep Jaıynbek kilemniń shetin túrdi, — Bul reshetkelerdiń aty kerege. Mine kórdińiz be, tutas keregelerdiń jigin oraǵan. Muny tańǵysh deıdi. Sonda neshe qanat kerege bolsa, to estkrylá, úıdiń aty da solaı atalady. Máselen, osy úı segiz qanat. Al eki qanattan qurylǵan úı de bolady, ony jappa deıdi. Ony kóshkende, jolda tigedi. Úsh qanattan qursa tońqaıma, nemese shańyraq salma deıdi. Jab salma, ne kóterme degen bolady. Ol qysqa ýyqtan, úziksiz tigiledi. Úzik degendi keıin aıtam... Sonda, shańyraq degenimiz myna tóbedegi dóńgelek, aralaryndaǵy shybyqtary kúldireýish. Sol shańyraqty ustap, kóterip turǵan myna saýsaqtar — ýyq.

Kıiz úıdiń ár súıeginiń atyn atap, shubyrta jónelgen Jaıynbekti únsiz tyńdaǵan Anna Ivanovna kóbine túsinbese de kúlgen joq, qaıta:

— Mynaý tamasha ǵoı. Men ásheıin ataýsyz aǵashtar ma desem, báriniń bas-basyna aty bar, ne degen qyzyq, — dep tańyrqap, kerege arasynan kóringen shıdi surady, — mynaý ne?

— Muny shı deıdi. Bul — dalada ósetin bıik, maıysqaq uzyn shóp. Syrtyn júnmen oraǵan. Mundaı shıdi shymshı deıdi.

— Ár órnegi ártúrli boıaý eken. Barlyq aǵashtar da boıalǵan. Boıaýdy qaıdan alady?

— Boıaý — tasty jerde ósetin qyna. Kóbinese el aralap júretin málishshiden alady. Málishshi degen orystyń melochnık degen sózinen shyqqan: tatardyń, ózbektiń taraq, boıaý, túıme, aına, keıde aqtoqash, ol-pul usaq dúnıe satyp júretin saýdagerleri. Olardy baqalshy dep te ataıdy. Ońtústik jaqta ósetin adyraspan deıtin uly ósimdiktiń maıynan aǵyzǵan boıaýdy da satady olar.

— Al shıdi nege ustaıdy?

— Shıdi, birinshiden, sánge ustasa, ekinshiden, kerege syrtyndaǵy kıiz — týyrlyq jeldi kúni jelpildep, jalpyldap turmaýy úshin, jel úrlep ishke qýystalyp, saı-saı bolyp turmas úshin ustaıdy.

— Al myna jalpaq belbeý ne úshin kerek? — dep Anna Ivanovna ýyqtyń qaryn aınaldyra júrgizgen tegerishti kórsetti.

— Á, bul ýyqty berik ustaý úshin, ári sándikke kerek. Bul jip, mine, keregeniń syrtynda da bar. Bul shańyraqty berik ustaý úshin qajetti belbeý, — dep Jaıynbek termelep toqyǵan tegerish basqurdy kóretedi. Sodan soń shańyraqtan alyp, bosaǵaǵa bos baılanǵan qara qyl, aq júnnen esken jelbaýdy ustady, — Myna bir arqan jeldi, daýyldy kúni ortadaǵy oshaqtyń eki jaǵyna qaqqan qazyqqa baılanady. Bul da úıdiń beriktigine sep.

Anna Ivanovna eń aqyry jıekke deıin zer salyp, jylqynyń qylynan esip, ońqaı-solaqaı etip jıektep, ústinen shýda jippen tigip, týyrlyq qasynyń shetin búkken jerdi tamashalap qarady.

— Qandaı sheberlik: qanshama aǵash, kıiz ataýlyda bir shege joq, bári berik jymdasqan.

— Shege degen bolmaıdy. Eń arty mynany qarańyzshy, — dep Jaıynbek keregelerdi qosqan kókti kórsetti,- Myna eki jaǵy túıýli qaıys — jylqynyń júnin jıditken terisinen jasalady. Muny keregeniń kógi deıdi. Al keregeniń ózi eki túrli. Osy úıdiń keregesi tor kóz, ıaǵnı kózderi jıi, ádemi. Budan keńirekteri de bolady. Ony jel kóz deıdi. Endi syrtqa júrińiz.

Jaıynbek ár nárseni bilýge qumar Anna Ivanovnany syrtqa alyp shyqty.

— Osy úıdiń syrtyndaǵy kıizdiń attary da óz aldyna ár túrli. Minekeı, jerden ýyqtyń qaryna deıin ustalǵan kıiz — týyrlyq. Týyrlyqtyń qasynan bastap shańyraqqa deıin salynǵan kıiz — úzik. Al odan joǵary shańyraq ústindegi tórt buryshty kıiz — túndik. Iaǵnı nochnık degenge keledi. Tún bolǵanda, uıyqtar aldynda, keıde jaýyn-shashynda jabatyn qaqpaq-shatyr. Onyń baýyn myna jipke — belbeýge baılaǵan. Ony túndik baý deıdi. Ol tórteý. Jeldiń ańǵaryna qaraı, osy baýlar arqyly túndikti qaıyryp-jaýyp otyrady. Al úziktiń etek jaǵyn jabyq deıdi. Keıde jasyryn kelgen adam osy jabyqtan syǵalaıdy. Jigitter úıde jatqan qyzǵa urlanyp kelgende, ádette, úziktiń baýyn qıyp jiberip osy jabyqtan túsedi, — dep Jaıynbek aqsıa kúldi.

— Myna tórt buryshty qaltalar ne úshin kerek?

— Bulardy dódege deıdi. Ásheıin sándikke tikken. Mundaı úıdi dódegeli úı dep ataıdy... Bárin aıta bersem, Anna Ivanovna, bir jumaǵa taýsylmaıdy. Úıdi qalaı tigý, kıizdi qalaı qarpyp bekitý, ony taldyrý degen sıaqty tolyp jatyr. Eger keıin ýaqytyńyz bolsa, ózim-aq el aralatyp, túgel tanystyryp, túsindirer em, biraq ego vysokorodıe Petr Akakıevıchtiń qasynan kete almaısyz ǵoı, — dep, jaıyn aýyz Jaıynbek taǵy yrsıa kúlip, jigittik naz bildirip edi, Anna Ivanovna qabaq shyta qarady: orynsyz qaljyń, qyljaqqa jany qas áıel, únemi qaımaq kórgen mysyqtaı kózi maılanyp, býaldyrlanyp, áldeneden úmittenip, dámete qaraıtyn jabysqaq tilmashtyń sózin jaqtyrmady.

Qazaqtyń jeri túgili atyn shala estigen oıaz áıeline dala ǵurpynyń bári jat, bári qyzyq. Izmaılov keshki otyrysqa deıin biraz myzǵyp, dem alýdy qalasa da, jol soqqan Anna Ivanovna qansha sharshaǵanmen úıde otyrǵysy kelmedi. Ústi-ústine kelip jatqan neshe túrli qazaq taǵamynan aýyz tıip, qasyna tilmashty ertip, qol jaǵasyna bettedi.

Kún etekke jaqyndaǵan namazdyger kez edi. Mal tuıaǵy baspaǵan Qusaq kóliniń jaǵasyndaǵy kókoraı shalǵyn ústinde adam qara qurtsha qaptaǵan. Alysyraq kelip toqtaǵan orys áıelin eshqaısysy eler emes, kórse de oıaz áıelin kórmegen bop, dáret alyp jatyr. Ár qaısysynyń qolynda shúmegi tatar úırektiń moınyndaı ımıgen, bıik buhar qumany. Batyp bara jatqan kúnmen shaǵylysqan sý jańa jez qumandar qyzaryp, altyndaı jaltyldaıdy. Qalyń shópke etikterin sheship tastaǵan aqsaqal, qarasaqaldar aıaqtaryn jýyp, qolynyń basyna quıǵan sýdy qoltyqtaryna deıin aǵyzyp, mańdaıyn, qulaq túbin shylap, dáret yrymyn jasap, oryndarynan tura berdi.

Anna Ivanovnaǵa bári tańsyq, eki kózi tesilip, endi ne bolar eken dep, únsiz tańyrqap qaraıdy. Qarasy úsh júzge jaqyn adam qumandaryn oryndarynda qaldyryp, jaıylymǵa órgen qustarsha kól jaǵasynan syrtqa shyqty, qubylaǵa qarap biriniń sońynan biri tizilip, qaz-qatar qalyń top quryp sapqa turdy. Árqaısysynyń aralary eki adymdaı. Kóldeneńi men uzyndyǵy jarty shaqyrymdaı jerge sozylǵansha edáýir ýaqyt ótti. Sodan soń bári bir kisideı aldaryna aq jibek oramaldaryn jaıdy. Báriniń basynda kıim, biri taqıaly, biri bórikti, malaqaıly, qaısybiri bas kıim ornyna qol oramaldaryn tóbesine jaıǵan. Anna Ivanovnanyń kúlkisi keldi.

Endi bir kezde qoraly qoı-eshkini bastaǵan teke qusaǵan, basyna qaýqıǵan aq sálde oraǵan, appaq kúmis saqaly keýdesine túsken qart ımam eki qolymen qulaǵyn ustap «Qulqý alla, qýlqý alla» dep jónelgende, siltideı tynǵan dala kúńirenip ketti. Úni ne degen sulý, maqamdap sozyp ándetkende adamnyń quıqa tamyryn shymyrlatqandaı kúmbir-kúmbir etedi.

— Ne dep jatyr? — dep oıaz áıeli shydaı almaı, tilmashyna sybyrlady.

— Namaz oqyp jatyr, quran sózi, arab tilinde, — dedi Jaıynbek te aýzy jybyrlap. Onyń da azdap oqıtyny bar edi. Biraq «jol shyqqanda, oqymysa da aıyby joq, jolaýshyǵa obal emes» dep uǵatyn.

— Arab tilinde deısiz be? Ony shaldar qaıdan biledi?

— Qaıdan bilgeni qalaı. Quran arab tilinde jazylǵan. Shaldardyń bári sýdaı sóıleıdi, — dedi Jaıynbek shimirikpesten.

— Siz de bilesiz be?

— Qyzyq ekensiz, Anna Ivanovna. Orys tilin bilgen qazaqqa arab tilin degen ne! Alty jasymnan beri bilemi: «Bısmılla ırrahman ırrahım, aǵýzy bıllahı mnashaıtan ırrazım, hulqý alla, oshad alla, ýa alla taǵala!»

— Ol ne degenińiz?

— «Eger siz qudaı qosqan tilmashyńyzǵa yqylasyńyz aýyp, sózin qup alsańyz, arab tilin tez arada úırenip shyǵar edińiz» degen sóz, — dep Jaıynbek sulý kelinshekke sybyrlap, taǵy da emine qarady.

Osy kezde namazǵa uıyǵandar japa-tarmaǵaı jaınamazǵa mańdaılaryn tıgizip, etpeleı qulady. Tizerlep otyryp alyp, aýyzdary jybyrlap birdeme oqıdy. Jurttan kóz almaı turǵan Anna Ivanovna shyn tańyrqady:

— Bári bir kisideı. Patsha áskerleriniń ózi sapta bulaı tura almaıtyn shyǵar. Bári komandasyz, qalaı birdeı qımyldaıdy.

Endi bir kezde, taǵy mańdaılaryn tıgizip, qaıta-qaıta tońqańdaǵanda, Anna Ivanovna myrs etip, oqys kúlip jiberdi. Namazdaǵylar daýsyn estise de eshqaısysy moınyn burǵan joq. Jaıynbek qana jaqtyrmaı qarady.

— Anna Ivanovna, kúlmeńiz.

— Ǵafý etińiz, shydaı almaı kettim, shynynda da uıat boldy-aý, — dep, kún shapaǵy betine túsken áıel júzi ottaı jandy.

— Uıat bolǵanda eshteme emes-aý, namaz oqyp jatqanda kúlgen adamnyń aýzy qısaıyp ketedi, — dep qorqytqanda áıeldiń záresi ushty.

Endi bul jerde kóp turǵysy kelmeı, aýzyn qaıta-qaıta sıpalaǵan ol:

— Jaıynbek, keteıikshi bul aradan. Qarnym asha bastady ma qalaı? — dep syltaýratty.

2

Ótken on toǵyzynshy ǵasyrdyń sekseninshi jylynyń aıaq kezinde saýyn aıtylǵan Saǵynaı asy jalǵyz Arqaǵa ǵana emes, búkil qazaq dalasyna bir jyl buryn dańqy jaıylyp, bar el, ózimmin degen bolys, shonjarlar, bı, baılar qyzý qamdanyp jatqanda, jalǵyz qaraýyl jurty ǵana shet qaqpaı qaldy. Kereı men qaraýyl arasyndaǵy qyrǵı qabaq daý-janjaldyń arty osyǵan soqty. Saryarqanyń bir búıiri dúrsildep, oıyn-toı, dýmanǵa bólengeli turǵan Ereımenge qaraýyldyń atqaminerleri shaqyrylýsyz, eleýsiz qalyp, qara jamylǵandaı ishterinen qan jutty.

Sultandyq joıylyp, keıingi kezde tizgin emin-erkin qoldaryna tıgen menmen bolystar myna qorlyqqa shydaı almaı, ózderinshe qareket jasap, bastaryn qosyp, basqa bir óshpendilikti piship, ólshep jatqan.

Osy kezde — el arasyna taǵy bir sóleket habar dúńk ete qaldy: «Saǵynaı asyna Aqan qamdanyp, atyn jaratyp, saılanyp júr eken. Qasyna shildiń qumalaǵyndaı azaıyp tozǵan jigitterin ertetin kórinedi. Ony kim erekshelep shaqyrypty. Árıne, eshkim shaqyrǵan joq. Basyna qansha soqqy tıse de, qaıda at jarys, dýman dese, delebesi qozyp, jelókpe seriligi ustap júrgen ózi de. Bar qaraýyldyń bek jaqsysyn kisi ǵurly kórmeı, ataýsyz qaldyrǵan kereı asyna barý — aradan satqyn shyqqanmen birdeı. Ne kórseń — kóńildesińmen, at satsań aýyldasyńmen degenge qarsy, qyńyr shyqqan Aqannyń taǵy bir qıastyǵy da.

Bul Aqannyń qıastyǵy emes edi. Keıingi jyldary qaıǵydan qaıǵyǵa ushyrap, Urqıanyń qazasynan soń, týystarynyń ishinde ala-bóten aqynnyń ózine tartyp jańa er jete bastaǵan eń súıikti inisi, ánshi Áıbergen attan qulap ólgeli seri ábden qajyp, jıi-jıi tósek tartyp, shermende bop jatyp alatyn kúıge ushyraǵan. Onyń ústine, el arasyndaǵy «kıe soqty, ant atty» degen qoja, mollalardyń sózi shynǵa aınalǵandaı bolyp, Aqan kópke topyraq shasha almaı, ishten tynatyn edi. Eń jaqyn serigi — ánin el arasynda erkin shyrqap aıta almaı, dátke qýat sanaǵan jalǵyz Qulagerin uly báıgege qosyp qyzyǵyn kóre almaı, úıde toban aıaq bop otyryp qaldy. Osyny sezgen et jaqyn dos — jar jandar Saǵynaı asyna alystan baryp, bir serpilip qaıtýyn maqul kórgen. Onyń ústine, alystan Birjannan, Máshhúr Júsipten arnaıy habar kelgen. Birjan: «Men bolsam, keıingi kezde aýrý-syrqaýly bolyp, úıden shyǵa almaıtyn halge ushyradym. Tegi, osy jıynǵa da bara almaspyn. Aqyn — eldiń aqyny Oǵan qaraýyl, kereı dep eki arany bóler deńgeı joq. Halyqtyń shólin qandyryp, bas qosqan jıynnyń kórki bolý, jańa án, jańa sánmen kúıge qosý aqyn paryzy. Aqan barsa eken, tym qurmasa eki el arasyndaǵy qarańǵy arazdyqqa az da bolsa shyraqtaı» dep sálem aıtyp jiberipti. Máshhúr Júsip te hat joldap, aıaǵynda bylaı depti: «Aqan, seniń bulaı qan jutyp, qaıǵy arqalap jatyp alýyń atyńa laıyq emes. Sen qaıǵyrsań da, el qaıǵyrmasyn. Qalyń el seni de, ánińdi de joqtap otyr. Joqtatpa qaýymyńdy. Serpil, janym. Kishi júz Móńke bı: «Er qaıǵysyn sulýdyń qushaǵy, tulpardyń tuıaǵy, suńqardyń qıaǵy alady» degen eken. Endeshe úıde jatyp basylý el erine jaraspaıdy. Kóter eńseńdi. Qosyl jurtyńa. Sal dýmandy. Saǵynaı asynda amandyqpen kóriseıik...»

Aqan endi eshtemege alańdap toqtar emes. Atyn ádeıi baptap, alys saparǵa júrgeli jatyr.

Mańaıdaǵy aýyldastary jınalyp, tús aýa Qarataldyń baýyryn shýǵa bóledi. Qyz-jeleń, jastarmen birge taıaǵyna súıenip Qoramsa da shyǵypty. Qulagerin sylańdatyp, jetekke alǵan Aqannyń jolyna sheshesi Jańyl syqpa qurt aralas aq baýyrsaqtan shashý shashyp, oń batalaryn berip jatqanda, Qoskól jaqtan bir top attyly cay ete qaldy.

Júrginshiler eleńdep, bógele berdi. Jaqyndap kelgende tanydy: óńkeı toq at mingen, qabaqtary salyńqy, óńderi susty adamdar — qaraýyldyń shonjarlary. Eń aldynda Nurtaza, Shoǵyrmaq bolystar. Myrzaly balalary — Muqanáli, Serdaly, Baıaly; Aqannyń burynǵy qaıyn jurty Boqannyń shonjar balalary — Balapaı, Qalqa; Kemel balalary — Súleımen, Ánápıa; aǵaıyndy baılar Nazar, Tileýbaı taǵy basqa ıgi jaqsylar. Attarynan túspeı, qalyń topqa qarsy kep, úzeńgilerine shirene qalǵan attyly ákimder sazaryp, az únsiz turyp qaldy.

Bular jańa kórshi aýylda bas qosyp, uzaq qupıa keńes quryp, elderine attanar sátte ádeıi Qoramsa aýylyna burylǵan. Aqanǵa kisi salyp, alystan habarlasqan bular endi ózderi jolaı soǵyp, jónge kóshpegen serimen birjola aralaryn ashpaqqa kelgen.

El azamattary shylbyryna oralyp, attan árqaısysyn qoltyqtap túsirmekke umtylǵanda baryp Nurtaza sóz bastady:

— Biz qonaqtap júrgen joqpyz, Aqan jol júredi dep estigesin keldik.

— Onda tilekterin qabyl bolsyn, attan túsip, dám aýyz tımeısizder me? — degen Jańyldyń sózin taǵy da Nurtaza kıip ketti.

— Biz tilek aıta kelgen joqpyz.

— Ne deıt!

— Astapyralla!

— Bul ne sóz?!

— Taǵy ne sumdyqty bastaǵaly tur, — dep áıelder jaǵy úreılenip, qasqyrdan úrikken qoıdaı shoǵyrlana berdi.

— Aqan, — dedi taǵy da kóptiń atynan sóılegen Nurtaza, jeńil qundyz bórkin sary ala qol qamshysymen jóndep, alshysynan kıip. — Seniń barýyńa búkil el, segiz ata qaraýyldyń balasy qarsy. Kereı jurty as aıap, toı qyzǵanyp otyrǵan joq. Nemese, bizdiń yrzyǵymyz shashylar dep te qaıǵyrmaıdy. Alty alashty shaqyrǵanda ala qoıdy bóle qaraǵandaı alalap, qaraýyl jurtyn alastap, jeke qaldyryp otyr. Budan asqan mazaǵy, budan ótken qorlyǵy joq. Ony sen de bizden kem túsinbeısiń. Shaqyrmady eken — tentirep, telmirip óz aıaǵymen eshkim barmaıdy. Baram degenge de jol joq. Ondaı namyssyz adam bolsa, ol búkil qaraýyldy sýyq topyraqpen búrkep, jaýyp ketsin.

Atynyń tizgininen qymtaı ustap, ishin yza, ashý kernegen Aqan býlyǵa kúlimsirep tur. Otty kózinde shoqty kekesin. Balasynyń minezinen qaımyqqan Qoramsa ara túsip, burynyraq sóılep, jýyp-shaımaq boldy:

— Nurtaza-aý, toı dese qý bas domalamaýshy ma edi. Aqan úıde basyr bop qalaı otyra bermek. Erteń qudaı jazyp, Qulager báıgeniń aldyn alsa, qaraýyldyń atyn shyǵarý degen sol emes pe? Qaıdaǵy kómý-sómýdi aıtyp kettiń.

Kóp soqqy, kóp túıgish teperishten qajyǵan Qoramsa, daýsy álsirep, jalbarynǵandaı kórindi. Kóziniń janary sónip, belin jaza almaı, arqasynan basqan aýyr batpan ezip, qaljyratqandaı basyn kótere almaı, tyq-tyq jótelip qaldy.

— Qoreke, — dedi ekinshi búıirden atyn tebine túsken Súleımen músirkep, — endigi qalǵan jasyńyzǵa Qulagerdiń báıgesin násip etip qaıtesiz. Sonyń alatyn bir úıir jylqysyn ózim-aq bereıin.

Aqan shydaı almady:

— Áı, Súleımen, seniń baılyǵyn kimge dári. Artyq bop bara jatsa, ana qatynyńnyń taz basyna ezip jaq.

Súleımen qýaryp ketti. Jurt bir soıqan bolar dep, Aqannyń ashýly, ýytty sózine kúlmeı, ishten tyndy. Áıelder jaǵy birin-biri shymshyp, jarylaıyn dep tur.

— Járáıdi, sóz talastyryp qaıtesińder, — dep myńq etip Shoǵyrmaq aralasty, — Aqan, bizdiń uıǵarǵanymyz — sen Saǵynaı asyna barmaısyń.

— Biziń kim? — dedi Aqan.

— Biz, endi, osy qaraýylyńnyń bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaratyn bekteri, ákimderi, ıgi jaqsylary.

— Igi jaqsylary degenshe, ıgi pasyqtary deseńshi. Senderdiń óz jalshylaryńa jasaǵan ákimdik óktemdikteriń de jetpeı me osy. Meniń basymnyń bıligine qashanǵy aralasa beresińder. Qulagerdiń tizgini de, shideri de meniń qolymda. Meniń shiderim jalǵyz qudaıdyń qolynda. Al sender kereımen aıtysty eken dep meniń aıtysar jaıym taǵy joq. Soıqan, sumdyq, zulymdyq, qanypezerlik, óńez ıttik kereıde qansha bolsa, atyǵaı-qaraýylda da sonsha. Meniń dostarym — ánimdi erteńgi urpaǵyma jetkizer jurtym. Meniń dostarym — eshkimge qıanaty joq aqyn, ánshiler. Meniń baýyrlarym — úsh júzdiń qazaǵy. Amaly, aılasy az, jany abzal, kóńili shat qarapaıym jurt. Men solarǵa baramyn. Toqsanǵa kelip saptaıaqqa sıip ólgen Saǵynaıdy kórden tiriltpekke barmaımyn. Kóńilimde saıraǵan qusymdy, tórt aıaǵy dúbirlegen qanatym Qulagerimdi aparyp, kóptiń kóńilin jadyratamyn, solardyń qalǵyǵan júregin oıatamyn.

Qasyndaǵy shonjarlardy arqa tutyp, molla Muqanáli de shaptyǵa ketti:

— Áı, Aqan, eger bul jolǵa shyǵar bolsań, osy kóptiń atynan, quran atynan aıtarym — teris bata!

— Aý, Muqanáli-aý, Muqanáli, ne dep kettiń. Eki dúnıeden tilegiń bar emes pe, alys sapar ústinde turǵanda ne yrymǵa bastadyń. Qarǵysyń kúlmen ketsin! — dep Jańyl kózi jasaýrap, jan daýysy shyqty.

— Apa, kóbik aýyz Muqanáliniń qurany myqty bolsa, áýeli ana Begaly balalaryn shetinen topshysynan qyrqyp túsirer edi. Oǵan qysylmaı-aq qoı, talys aýyz óziniki bolǵan soń, qaıystaı soza bersin de, — dep Aqan sary ala atyna qondy. Qasyna ergen jigitter de attaryna mine bastaǵan.

— Toqtańdar, — dep aıýdaı aqyrǵan Nurtazanyń kózi shatynap ketti, — Aqan ketse, jalǵyz kete bersin, eger osymen bir jigit erip kórińdershi. Osy jerde qan qylaıyn!

Nurtazanyń sózinen soń-aq, keıindep turǵan bolystyń qamshyger jigitteri, attaryn tebinip, ilgeri umtyla berdi. Ánshi Aıaǵan, Qulagerdi kútýshi Shákeıler jasqanyp, qaımyǵyp qaldy. Tek Ojymbaı balýan ǵana Aqannyń qasyna baryp, qasqıa qarap tur.

— Semirgen ekensińder, qý malaılar. Erteń shetińnen Sibir aıdatyp tentiretip jibermesem, atym Nurtaza bolmaı ketsin. Jigitter, attan túsirip alyńdar da, aldyma qoıdaı dirdektetip salyńdar!

— Oıpyrmaı, ne degen qanypezer edińder!

— Baı bolsa, baqyryp bola ma eken?

— Bolys bol degende osylaı bol dep pe edik, — degen áıelderdiń sózine qulaq aspaı, saılanǵan jigitter kımeleı jóneldi.

— Jigitter, — dedi Aqan aıǵaı salyp, — toqtańdar!- Aqan óz jigitterine qarady: — Azamattarym, dostarym, senderge rızamyn. Men úshin taıaq jep, qor bolmaı-aq qoıyńdar. Mynaý kep tirelgen essiz dúleı, kókpeńbek sen ǵoı. Adam tur-aý, jan balasy bar-aý dep qaraıtyn aqyly, oıy joq meńireý, doly kúsh qoı. Raqmet senderge, kóńilderińe raqmet! Men ózim-aq jol taýyp baramyn. Al maǵan eremin deseńder, olaryńa tyıymdy endi men salamyn, — dep Aqan qozǵala bergende, symbatty boıy taldyrmashtanyp, kishireıip, óńi júdeý tartqan sheshesi shylbyryna jarmasty.

— Joq, men jalǵyz jibermeımin. Onda ózim baramyn birge.

— Tym qurmasam meni al, Aqan aǵa, serigiń em ǵoı, — dedi Ojymbaı da.

— Apa, men jaýǵa bara jatqam joq, nesine qaıǵyrasyz. Qoıyńyz, apa, o neǵylǵanyńyz, Ojymbaı, sen de barmaısyń, nıetińe alda rıza bolsyn, — dep jubatqan Aqannyń qasyna Serdaly keldi.

— Aqan, eldiń aqsaqaldarynyń tilin bir jolǵa ala salsaıshy. Osynyń arty men bilsem jaqsylyqqa saımaıdy. Eki eldiń arasy burynǵydan da búlingeli tur.

— Tym qurmasa, attyń basyna miner bireý de tabylmaǵany ma, — dep anadaıdan Qoramsa da kemsendedi.

— Joq, tiri jan, tiri qarǵa qosylmaıdy, — dep Nurtaza zirk etkende, kóptiń arasynan bilegin túringen, qoly, basy qap-qara soıaý jún, qaba saqal, qalyń qabaq, ash kóz bireý shyǵa keldi. Qasynda jetektegen balasy bar. Bul osy óńirge áıgili ury Jaqsylyq qaraýyl Baıbatyr edi.

— Aqanjan, meniń ózim... taptyrǵan balamnyń balasy mynaý Móńke. Buǵan bolysyńnyń da, orystar aıtatyn sbolyshyńnyń da ortaqtyǵy joq. Qyrym asyryp jiberem desem, bılik ózimde. Bul da ózińniń inińniń biri. Atyńdy baǵyp, báıgeńe qosylatyn osy bolsyn. Seniń qasynda júrip sýǵa ketse de qyńq etpeımin. Osyny serik et. Maǵan tartqan ul bolsa, saǵan bir septigi tıer. Áıteýir osyndaǵy qalyp bara jatqan qýys qýraıdyń biri qurly bolar, — dep eshkimnen jasqanbaı, jolbarystaı shıryǵyp, Shákeıden bosaǵan atqa toqpaqtaı qara balany bir qolymen atyp otyrǵyzdy. — Kıimi juqalaý. Biraq úsimes. Ákeń aq qar, kók muzda jalańash qol júrip urlyq jasaıtyn. Ólmeısiń. Móńke, ulym, abuıyrly qaıt. Aqan aǵańnyń qasyna ergen baqytyń bar eken. Aǵańnyń táıt degeni — saǵan qudaı sózi. Renjitseń bar ǵoı, jonyńnan taspa tilemin. Oı, qaratanaýym, kelshi! — dep Baıbatyr nemeresiniń betinen sozyla turyp súıdi.

— Áıelder jaǵy jeńderimen kózin súrtti. Aqan da bir túrli kóńili buzylyp, jurtqa týra qaraı almaı:

— Al, hosh, esen turyńdar, — dep Móńkeni ertip kete bardy. Attylardan eshkim batyp uzatyp sala almady. Jaıaýlar ǵana shubyra júgirip qala berdi.

Nurtaza toby keıin buryldy.

Alysta, kóz ushynda munartyp Aqan, Móńke ketip barady. Sándi sary ala jabýly Qulager jeteginde. Elge bir-eki ret burylyp qarap mań-mań basyp, ol da saǵym arasynda buldyrap, bóten elge qaraı táýekel qaıyǵyndaı shaıqalyp, uzaı berdi.

3

Segiz qanat eki úıdiń eki-ekiden qos qanatyn alyp tastap, tirkestire tikken on eki qanat pań Nurmaǵambettiń úıi aqsham namazynan soń aýzy-murnynan shyǵyp qonaqqa lyq tolǵan. Dál tórde tas qudaısha mańǵaz otyrǵan úı ıesiniń eki jaǵynda da eki oıaz. Baıannyń oıazy Ferafontov pen Aqmola oıazy Izmaılov. Odan berirek moınynda patshadan alǵan kúmis medaly jarqyraǵan Aqmola sovetnıgni Kúshenuly Turlybek, Aıdaboldyń bolysy Kóbeev Musa, Aqmola dýan basy Erden, oń qanatta Uly júz, Kishi júzdiń shonjarlary, Qarpyq balasy Janbota bolys, olardan tómenirek ataqty baı Janaıdardyń Meıramy, aǵaıyndy baılar Batyrash, Qotyrash, kereı baılary Máti, Dáýlen, basqa baı-manaptar, bolys-starshyndar ekinshi úıdiń bosaǵasyna deıin ıin tiresip ornyqqan. Áıel jynysynan jalǵyz Anna Ivanovna. Onyń qasyna tilmash Jaıynbek qystyrylypty. Bul úıge kirýge qoly jetpegen baılar, ákimder biraz torýyldap júrip, shaqyrsa kireıik dep kóp dámelenip, aqyry saly sýǵa ketip basqa úılerge tarasqan.

Basyna sálde tartqan ımam tamaq aldynda taǵy da quran oqydy. Kózin tars jumyp, meılinshe uıyp, uzaq sarnady. Orys oıazdarynyń ishi pysqansha maqamdap, daýsyn neshe qubyltqan ımam toqtaǵanda baryp, jurt qol jaıǵanda, Izmaılov únsiz jybyrlaǵan kópke qarap otyryp, jyrq etip jaryldy. Jurtty jyrynyp qalǵanmen, ister amaldary joq, ishterinen kúbirlep, duǵa dámetken ólgen-jytqan arýaqtaryn sanap, saýap sózderin aıtyp jatyr.

— Quran oqyǵan jerde shydaı almaımyn, — dep Izmaılov Ferafontovqa eńkeıe kúlip, eki ıini dir-dir etedi.

— Men de shydamaýshy edim, úırenippin. Ana shańyraqtan kóringen juldyzǵa qarap, Peterbýrg túnin oılasańyz, kúlmeısiz, — dep ol da sańqyldaı sóıledi.

— Petá, sen keshirim sura, áıtpese, aýzyn qısaıyp ketedi, — dep áıeli sybyrlaǵanda, Izmaılov odan saıyn ishek-silesi qata kúldi.

— Predrassýdok. Eger ol shyn bolsa, aýzym túgili murnym, qulaǵym — bári qısaıyp keter edi endigi, — dep, sózin zorǵa qurap, tańqyldap kúldi.

Betterin sıpap bata qylǵan jurt tym-tyrys. Syıly ulyqtarǵa batyp eshteme aıta almaı ishterinen tynyp otyr. Sózdi Saqqulaq bı bastady:

— Ay, jamaǵat, úsh júzdiń syıly qonaqtary. Bárin de Sákeńniń ornyn aza tutyp, qurmetpen kelgen ekensińder. Alda rıza bolsyn! Joldaryń sátti bolyp, tilekteriń onǵa bassyn! Duǵalaryń qabyl bolyp, marqumǵa shapaǵaty tısin! Aramyzda otyrǵan kafır qaýymnyń adamdary kúlse, odan keler-keter kesepat joq. Qara kebinin súıretken, saqal-shashy qaýǵadaı, qara túnde kóringen Qusaqtyń qara qoǵasyndaı poptarǵa biz de kúletinbiz. Túsinbeı kúlgenniń aıyby joq, bulardyń ólgendi aza tutyp kelgeniniń ózi qaıda jatyr, — dep oıazdarǵa da tıgize eki ushtylaý sóılep, Saqqulaq aq saqalyn salalaı túsip, sózin jalǵady, — Alty alashqa áıgili Saǵynaı qarttyń eki dúnıede armany joq. Tirisinde esh kemshilik kórmeı, dúnıeni shaıqap ótti. Aldynda myńǵyrǵan maly, sońynan shubyrǵan ul-qyzdary — taryǵý degenniń ne ekenin óńi túgili túsinde kórmeı ótken baqytty fándá. Búginde mine osy ul-qyzy, úrim butaq-záýzáti, rýlas, atalas el-jurty úsh júzge dańqyn kóterip, as berip otyr. Saǵynaı asy — armanda apat bolǵan qyrshyn jastyń aýyr azasy emes, ólgende de sońyn shýlatyp, jurtyn máz qylatyn, jıynǵa aınalar rızyqty uly toı. Toı ústinde oınańdar, kúlińder, Ereımenniń baýyrynda aýnańdar-qýnańdar. Bári Saǵynaıdyń arýaǵyn terber musylman besigindeı bolsyn. Ornynan bir aýnap túskende, marqumnyń artynda qalǵan er-azamattary da bir kóterilsin. Aýmın!

— Aýmın!

— Aýmın! — desip shýlasyp ketken jurt arasynan bireý:

— Sáke, at jarys qashan bolady? — dep qaldy.

— Ony jarshynyń aýzynan estirsińder, alystan babymen kelgen attardy kóp sharshatpaspyz, bir-eki kúnde bolyp qalar.

Orta tusta dóńkıip otyrǵan Batyrash eleń etip, jan-jaǵyna mańǵazdana kúlip qarady:

— Ol qaısyń, surap otyrǵan? Atyń ba, óziń be tyqyrshyp turǵan?

— Pa, shirkin, Qulaıkók pen Topaıkóktiń ıesi qalaı-qalaı sóıleıdi, — dep bireý Batyrashty qolpashtaı túsip edi.

— Jurt ta esek minip kelgen joq shyǵar, — dep álgi daýys esik jaqtan sańq etti.

— Esek bolmaǵanmen, tezek terýge de beldi at kerek qoı, qabyń bar ma edi arqalaǵan, — dep Batyrash qarqyldaı kúlip qarap edi, anaý da tosylǵan joq.

— Tyshqaq attardy kóp minip úırengen adam qap ákelmese, jaraýy jetken júırik mingender synyq tezekti de sóz qylmasa kerek, — dep mańyndaǵylaryn kúldirdi.

Jurt jan-jaqtan gýildesip ketti. Qos oıazǵa quıylǵan sharap shynylary da syńǵyrlaı bastady. Ákimderdiń babyn tabýǵa ońtaıly pań Nurmaǵambette kese soǵystyryp, ernine jaqyndatyp, yrymyn jasaıdy.

Osy tusta astaý-astaý etter kelip, qulaǵy dirildegen bastar tórden bastap tartyla berdi.

Álgi bir baıda esesi ketken Batyrash taǵy birdeme deıin dep oqtala berip edi, qasyndaǵy Qotyrash eteginen basty:

— Qaıtesiń sóz talastyryp. Erteń kimniń tezek tererin kóredi ǵoı.

— Munyń da aqyl eken. Sózimdi qor ǵyp qaıtem, — dep Batyrash ta kelgen attardy oılap, mıyǵynan kúldi. Uly júz, Kishi júzdiń buryn kórmegen keıbir júırikteri bolmasa, Orta júz tóńireginen kelgen attardyń syry málim. Talaı ret jarysqa túsip, syralǵy bolǵan jylqylar. Olarǵa Qulaıkók pen Topaıkók, deni saý bolsa, shańyn da kórsetpeıdi. Qos janýardyń jalǵyz-aq jaýy bar. Ol — qaraýyldyń Qulageri. Eger ol bolsa, shynymen-aq qara túnniń ornaǵany. Biraq bul jolda onyń keler reti joq. Al ana eki júzdiń attary qansha maqtaýly degenmen, syrt estýine qaraǵanda, munyń qos tulparynan áýlıe emes.

Batyrashtyń oıynyń dál ústinen túskendeı, otyrys ústinde jurtty atystyryp-shabystyryp, qıys sóılemeı otyrmaıtyn Aıdabol bolysy Musa et týralyp jatqanda Saqqulaqqa qarady:

— Sáke, jańa úsh júzdiń balasyn túgel jınadyq dedińiz. Kereımen qońsy jatqan qaraýyl eliniń bir kóksaý shaly kelmepti, bul qalaı? — dep, bilmegen adamnyń keıpimen jorta surady.

Saqqulaq ótirik aıtýǵa batyly barmaı, Nurmaǵambetke qarady. Pańnyń da qulaǵy eleń etken:

— Kelmegen jurtty qulaǵynan tartyp ákeletin bul shar talasy emes qoı. Shaqyrǵandar tegis keldi. Qaraýyldyń qolpashynsyz-aq óter bul as. Tap irgeden sahar aıtqan balalardaı adamnyń oıynda joq birdeńeni tosynnan qoıyp qalatyn ádetińiz-aý, — dep qaljyńdaǵan bop, yzaly ezý tartty.

— Degenmen, qaraýyl balasyna myna qara qoılardyń basynyń bireýiniń reti bar degenim ǵoı. Buzaýdyń tolarsaǵyn tastasań da óz erkiń, — dep Musa jurttyń delebesin qozdyra tústi, — Ádeıi shaqyrmapty dep júr bireýler. Ol elde de dos-jar adamdar bar edi, sybaǵasyn orap alarmyn onda.

— Áı, shynynda, bul qalaı?

— Musakeńniń sóziniń jany bar, — dep otyrǵandar sybyrlasa bastap edi. Kúshenuly sózdi basty:

— Osy seniń-aq kóldeneń jurtqa qımań qyshyp otyrady eken, qashan da bir pont shyǵaryp otyrmasań, kóńiliń kónshimeıdi-aý. Al, tamaq alyńyzdar, qysyr sóz ne kerek, — dep tuzdyǵy erneýinen shúpildegen úıeme astaýǵa qoldy saldy...

Jaratqan atynyń babymen júrip, asa qyspaı, uzaq jolda shashyraı qonǵan aýyldarǵa jıi qonalqylaǵan Aqan Ereımen baýryna jańa jetken. Tún ishinde aspandaǵy juldyzdardaı shańyraǵynan jaryq kóringen jypyrlaǵan kıiz úılerdiń arasymen Móńke ekeýi uzaq júrdi. Bulardyń kelgenin eshkim bilmedi. Bul kezde bar úıdiń ishinde et jep qunyqqan jurt, kóldeneń sózden de qalyp, tabaq ústinde tuqyrańdap jatqan. Ashyq esikterdiń aldynda tabaq tartqandar da jaryqta qarańdap, bolymsyz qybyrlaıdy. Olar da bir-bir jilik ustap, qaýjańdap júr. Qusaq kóliniń arǵy betindegi samaladaı ottary jarqyraǵan kóp jeroshaq basynan qatynaǵan tabaqshylar árli-berli josıdy. Aqandar bir úıdiń tusynan jaqyn ótip edi, tan atqaly sabylǵan júrginshige úırengen daıashylar bularǵa nazar aýdarǵan joq. Quıryqtary salbyrap ashyq esikten telmirip, aıaqqa oralǵy bolǵan salpań qulaq jaman ıtter de bularǵa kóz qıyǵyn salmaıdy. Oramal, quman daıarlaǵan balalardyń qolyna umtylyp, zekip tastaıtyn jat adamdardan qaımyǵyp, múláıimsı qıpańdaıdy.

Júrginshiler esik aldynda kóp samaýyr gújildegen ońasharaq úıge buryldy. Bul shaı qamdaıtyn as-sý ustaǵan úı eken. Eki-úsh áıel qatar-qatar tizilgen dáý samaýyrdyń ottyǵyna kezek-kezek túımish salyp, jantalasyp júr. Jolaýshylar jaqyndaǵanda ashshy tútinnen jas aqqan kózderin súrtip, eleńdegendeı boldy.

Aqan attan túsip, Móńkege tizginin ustatqan da, solarǵa qaraı aıańdaǵan.

— Qaryndas, sál bógelińizshi, — dep, óz ábigerimen úı jaqqa betteı bergen kelinshekti toqtatyp aldy, — Esensiz be, Nurmaǵambet úıi qaısy, kórsetip jibermeısiz be?

Kelinshek jol soǵyp óńi qýarǵan, ashań júzdi symbatty adamǵa, otyz shaqty samaýyrdyń ottyǵynan ushqan jalyn sáýlesine qyzarańdap, uıalshaq qarap, ańyryp qaldy.

— Sizder jańa keldińizder me?

— Iá, jańa jetken jolaýshy edik.

— Onda qazir adam kóp qoı, myna úılerdiń birine ornalaspaısyzdar ma, tamaqtanyp alyńyzdar aldymen.

— Joq, áýeli qazaq ǵurpymen as ıesine sálem bergenimiz jón shyǵar. Tamaq qaıda qashar deısiz.

— Áı, mynda kel, — dep kelinshek bireýdi shaqyryp edi, úıden bir qolyna mújilgen qabyrǵa, bir qolyna maıǵa jentektelgen baýyrsaq ustaǵan bala shyqty. — Myna aǵalaryńdy Nurekeńniń úıine apar, ber jaǵynan habar berseń, bireý shyǵady ǵoı. Al, aǵaı, attaryńyzdy qaldyryp ketińizder.

— Rahmet, aınalaıyn, — dep Aqan jalańaıaq balanyń sońyna erdi.

Qasynda sóleńdegen sabalaq ıtke qolyndaǵy baýyrsaǵyn kóterip:

— Aqtós, Aqtós, al qaq, sekir, — dep kókke laqtyryp qalǵan bala, — júrińiz, ol úı ana jaq shette. Onda qazir bolystar, baılar otyr, ádemi qylysh taqqan orystar da bar. Siz de baısyz ba, qaıdan keldińiz? — dep surap, tegin, mol asqa kenelgen toq bala baýyrsaǵyn asyqsha ıirip, ıtimen oınap keledi...

Nurmaǵambet úıindegi shonjarlar etke toıyp, qymyz iship esire bastaǵanda, jolaýshy habary jetken. Aýyz jaqta júrgen tabaqshy jigittiń biri aty shýly Aqannyń kelgenin estigende, bir-birine arqa súıeı qotandana otyrǵan adamdardyń ara-arasymen aldyńǵy úıge ótip, ásheıindegi sypaıy sybyrdy umytyp, daýryǵa sóıledi:

— Sáke, Sáke, alystan qadirli qonaq kelip tur, úıge enýge ruqsat suraıdy.

Betiniń ushy qyzdyń betindeı shuńqyraıa kúlip, qýanyp turǵan jigitke Saqqulaq:

— Ol kim eken, qaı jerdiń adamy? — degende, jurt ta eleńdep, «bul kim boldy keshigip jetken», «myqtylardyń biri ǵoı, tegi, shirenip kelgen» desip, jigitke qarasty.

— Kim ol: qazaq pa, orys pa? Qarsy aldyńdar ma? — dep, áli de kóńilinde general-gýbernator kelip qalmas pa eken degen úmiti úzilmegen pań Nurmaǵambet, moınyn soza ózeýreı túsip edi, jigit odan saıyn daýryǵyp:

— Aqan cepi, Kókshetaýdyń Aqany! — degende pańnyń kózi shatynap ketti. Uzaq otyrysqa beli uıı bastaǵan denesi aýyr Batyrash bir jambastaı qısaıa túsken. Aqan atyn estigende, bireý astyna shoq basyp alǵandaı, basyn oqys julyp aldy:

— Aqan cepi deı me-eı?!

— Jetken eken ǵoı ol sabaz da.

— Báse, toı dese, jany jaı taýyp otyrar ma?

— Óz aýzynan ánin tyńdaıtyn boldyq, keremet deıdi ǵoı, shirkin!

— Qulagerin de ákelgen shyǵar? — desip jan-jaqtan kúbirlegen jurt tyna qaldy.

— Áı, bala, — dedi Nurmaǵambet zildenip, óziń shesheń ul tapqandaı qýanyp tursyń ǵoı. Aqan kelse, qaıt deısiń, ákem be edi ol. Ony kim shaqyrypty?!

— Báse deseıshi, — dep qaldy Batyrash ta.

Habarshy jigit ákele jatqan tabaǵyndaǵy tuzdyǵyn ańdaýsyz tógip alǵandaı yńǵaısyzdanyp qyzaraqtap qaldy. Túsi ózgerip, aqtala sóıledi:

— Sálem berip shyǵam dep tur.

— Maǵan keregi qaraýyldyń sálemi edi. Ol kim edi sonsha. Ketsin ári, atamnan ármán. Ónesi-aı!

Bala kúmiljip shyǵa berdi.

— Áı, bala, tura tur. Qaljyńdy túsinbeıtin neme ekensiń, — dep, qonaqtarǵa syr bildirmeı, Nurmaǵambettiń noqaılyǵyn búrkegen Saqqulaq ornynan turyp, jigittiń sońynan tysqa bettedi.

Júzin bir kórýge zar bop, alystan jetken ánin jattap ósken jigit aqynǵa ne derin bilmeı tysqa shyqqanda, Aqan da uzap bara jatyr edi. Kıiz úıdiń syrtyna kep toqtaǵan ol, Nurmaǵambet sózin estigende qara jerdeı bop, ishi muzdap, keri burylǵan. Qaıda bararyn bilmeı, esi aýǵan kıikshe máńgirip barady.

Qarańǵy dalada Saqqulaq kózi túk kórmeı az turdy da, Aqannyń ketip qalǵanyn estigende uıattan ólerdeı bop:

— Qap, — dedi áldekimge tistenip. — Áı, qaraǵym, júgir tez, jet te, ana oń qaptaldaǵy kisisi az úılerdiń birine apar. Attaryn baılańdar. Qurmet kórsetińder. Birazdan soń ózim baryp shyǵamyn. Bar, júgir!

* * *

Kelesi kúni Anna Ivanovna túndigi ashyq saftaı taza aýaly kıiz úıde uıqysyn qandyryp kesh turdy. Kógildir móldir aspan astynda, úı syrtyndaǵy kógalda jýynyp jatyp kúıeýine:

— Petá, myna ıýrta Petrogradtaǵy baqsha ishindegi vıllalardan artyq pa deımin, tamasha uıyqtappyn, tipti eshqandaı tús te kórgem joq, — dep edi, syrtta kishkentaı qolaınany aldyna qoıyp murtyn bastyryp otyrǵan oıaz:

— Nesi artyq. Aýasy demeseń, — dep tilin erniniń astyna júgirtip, qıaqtaı qalyń murtyna qarady.

— Joq, bári tabıǵı.

— Járáıdi, onda men seni qazaqtyń jaılaýynda jaz boıy qaldyryp, bıeniń sútimen shomyldyraıyn. Qazir tezdetip kıingeniń durys bolar edi. Tań atqaly jurttyń bári ash, seniń turýyńdy kútip júr.

— Hege?

— Qazaqtyń saltynda áýeli úlken úıge tabaq tartady. Ol úlken úı biz. Anaý kóldiń ar jaǵyndaǵy qalyń tútindi kórdiń be? Ol — kýhná. Jańa luqsat berdim, endi tamaq keledi.

— Solaı ma? — dep Anna Ivanovna shıraǵyraq kıinip-taranyp, alystaǵy tútinge qarap turǵan. Bir kezde osylaı qaraı tizile shyqqan attylardy kórip, tańyrqap qaldy, — Ana salt attylar kim, sen tamaq ákeledi dep eń, bular áli oıyn kórsetip silemizdi qatyrmasyn. Sen tamaqty aıtqan soń, qaryn asha bastady.

Oıaz Izmaılov ta ornynan turyp, tesireıe qarady da:

— K chertý oıyndary. Jaıynbek, tamaq ákelsin de, basqasyn keıin kórseter, — dep keıip, buıryq berdi.

Jaıynbek kúlip jiberdi:

— Petr Akakıevıch, olar buıryǵyńyzdy oryndaýshylar. Qazir sıý mınýtý tamaq daıyn bolady. Renjimeńizshi, qudaı úshin!

— Kakoı tam sıý mınýtý, sonaý úsh kılometr jerden tamaq tasyǵansha qansha ýaqyt ketedi. Oh, vydýmyvaıýt je!

Bir zamatta álgi attylar tyrnadaı tizilip, cap jelip osylaı qaraı ekpindete shyqty. Ár jigittiń qolynda bir-bir tabaq: býy burqyraǵan úıme tabaq et! Alystan kadılo ustap kele jatqan sváshenıkter sıaqty. At ústinde qaqqan qazyqtaı otyr. Astaryndaǵy óńkeı ústine sý quısań tógilmeıtin tórt aıaǵynan birdeı taıpalǵan sý jorǵa. Bári de teńbil kók. Bilekterin sybanǵan tabaqshy jigitter de birdeı.

Anna Ivanovna myna kóriniske tań qaldy:

— Mynaý naǵyz sırk qoı!..

Qatardaǵy ishi bos, keń qonaq úıdiń tórine tabaq tartyldy. Mańaıda kútip júrgen Aqmola ýeziniń adamdarynan basqa, keshegi úsh júzdiń beldi-beldi shonjarlarynyń birazy búgin osy úıge jınalǵan.

Anna Ivanovna et jep, bir kárlen qymyz ishken soń, úı ishinde otyrǵysy kelmedi. Birin-biri kótermelep, jalǵan madaqtap dýyldasqan shonjarlardyń sózinen ábden jalyqty. Ásirese tamaq sońynan eki qujban qara meshkeıdi ákelip jarysqa salǵandary-aq batty. Bir kesek eti joq appaq qardaı maıdy úıip týraǵan bir-bir aǵash astaýdy aldaryna alyp qarama-qarsy otyrǵan eki meshkeı adam sıaqty emes, buryn-sońdy estimegen tajaldaı kórindi Anna Ivanovnaǵa. Bilekterin túrinip alǵan eki dáý kúrekteı qoldarymen aq maıdy ýystap alyp, arandaı aýzyna tastaı beredi. Shaınamaıdy da. Tek qylǵytyp juta beredi. Ásheıin bir úńireıgen keń apanǵa ýys-ýys etti tastap jatqan sıaqty. Eki astaý da ortalanyp, eki meshkeıdiń bileginen sorǵalaǵan maıdy kórgende júregi aınyǵan Anna Ivanovna kózin jumyp, titirkenip tysqa ata jónelgen.

Taza aýada biraz turyp esin jıǵan soń baryp:

— Álgilerdiń asqazanynan ne qalady? — dedi sońynan ere shyqqan Jaıynbekke.

— O-o, Anna Ivanovna, ol áli jańa bastaǵandary ǵoı, álgiden soń taǵy da bir-bir astaý et, odan soń keminde úsh-tórt sharadan qymyz, eki-úsh kese sary maı jeıdi. Olarǵa bir qoıdyń eti juǵyn emes.

Anna Ivanovna tilmashqa tańyrqaı qarady. Jaıynbektiń túrinde ótiriktiń nyshany joq.

— Al odan keıingi kúnderi ne bolmaq, jarylyp ólmeı me?

— Túk te bolmaıdy. Mundaı meshkeıler qazaq aýyldarynda óte kóp. Ábden úırengen ǵoı... Álgiler bárin taýysqan soń, kóldiń shetine túsip, bastaryn jıekke salyp uıyqtaıdy.

— Sodan soń?

— Sodan soń eshteme bolmaıdy. Erteń keshke deıin, bir táýlik boıy maýjyrap uıyqtaı beredi. Eger kórseńiz qyzyq. Jelsiz tymyq kúni jatqan jerindegi sýdyń beti túgel maı bop ketedi.

Anna Ivanovna budan artyq suraýǵa shydamady.

— Júrińiz, ana úılerdi aralaıyq. Basqa taǵy ne qyzyqtary bar, — dep, kóp kıiz úılerge bettedi.

Bular ishinde gý-gý áńgime dúkenin qurǵan adamy kóp birneshe úıden ótip, oqshaýyraq tigilgen bir aq otaýǵa buryldy. Aq otaý alystan-aq kúmp-kúmp etedi. Anna Ivanovna túk túsinbeı keledi. Jaqyndaǵanda kórdi. Eki attyly jigit aq otaýdy janamalaı turyp, úzikten qyltıyp shyqqan jarqyraǵan kúmis pispeni at ústinde alma-kezek aýystyryp pisedi. Ekeýinen de monshaqtap ter aqqan. Álden ýaqytta baryp ekeýi de alqynyp, dińkeleri quryp, jónele berdi. Anadaıdan saldyrtyp taǵy eki attyly jetti.

Anna Ivanovna esikti ashyp qaraǵanda tań qaldy. Aq otaýdyń ishinde jalǵyz qara saba. Kúnde kórip júretin sabalardan, mólshermen, on-on bes ese úlken alyp saba. Terimen búrip keltirgen ádemi shúmegi bar. Aldynda oıýlanǵan úlken aǵash tegene, syrly aıaqtar. Tegene ishinde shymqaı altynmen órnektelgen ojaý.

— Bul — Baıanaýyldyń, aqbýra rýynan: Alty myń jylqysy bar Qarqynbaı degen baıynyń sabasy, — deıdi Jaıynbek, myna kóriniske tańyrqaǵan Anna Ivanovnaǵa. — Bir kezde úlken asqa alty atanǵa artyp barǵan qymyzyn osy sabaǵa quıypty degen ańyz bar. Sol sabasy osy. Bul týraly kezinde óleń de shyqqan.

Jaıynbek óleńdi qazaqsha aıtyp, jalpy nobaıyn buzbaı, aýdaryp ta berdi:

«Ol kúnde buzylsa da el, shamasy,
Meıramnyń dúrildegen bes balasy.
Qýandyq Qorysbaıdyń asy bolyp,
Jetipti Qarqynbaıdyń bir sabasy.
Qara Altaıdyń balasy Qarqymbaı-dy,
Baılyǵyn baıyǵannan alqymdaıdy.
Altyn ojaý bolǵanda, kúmis pispek,
Jıyn saıyn sabasy jarqyldaıdy...»

Endi Anna Ivanovna men Jaıynbek mańynda jurt jypyrlaǵan shet jaqtaǵy bir úıge qaraı bettedi:

— Anaý úıde ne bop jatyr? — dep suraǵanda:

— Onda aqyndar jınalǵan, tegi, án salyp jatsa kerek, — degen Jaıynbek oıaz áıeline...

4

«Aqan seri kelipti», «Kókshetaýdyń Aqany», «Áıgili Qulager kelipti» degen habardy asqa jınalǵandar túgeldeı qulaqtandy. Kún shyǵyp, jýynyp-shaıynyp alǵan soń-aq, jurt tańǵy asty kútýge shydamdary jetpeı, Aqan seri jatqan en shetki boz úıge qaraı jóńkilgen edi.

Anna Ivanovna kelgende tańerteńnen bastalǵan án-dýman áli qyzyp jatqan. Boz úıdiń syrty úıme-júıme adam. Kıiz úıdiń aınala etegin túrip, týyrlyq arasyndaǵy shıin syryp tastaǵan alty qanat tor kóz keregeden syǵalap andyzdaǵan jurt, biriniń ústine biri shyǵyp kete jazdap, moıyndaryn qylqyldatyp sozady. İshtegi ánshilerdiń daýsyn ǵana estip, dıdaryn kóre almaǵan keıbiri ıne shanshar qýys taba almaı, ár jerden bir kımelep, basyn suǵyp kire almaı, janushyryp júgirip júr. İshten ánshilerdi kótermelegen «hoý, shirkin», «ah-aı» degen daýystar shyqsa, syrttaǵylar da delebesi qozyp, birge aıǵaı salady. Kóılegi joǵary túriligi, arqasy jaltyraǵan eki er bala, tyltıǵan shaǵyn qamzolynyń kúmisteri jarqyraǵan, taqıaly kishkentaı bir qyz shashy jalbyrap, kıiz úıdiń tóbesine shyǵyp ketipti. Shańyraqtan bastaryn suǵyp, tabjylmaı jatqan balalardy eshkim ańǵarar emes.

Jańaǵy úıde azǵana myqtylar eki meshkeıdiń jemqorlyǵyn tamashalasa, munda jurt ánshilerdi qoshemettep dýmandatyp jatyr.

— Ne degen kontrast, onda parterde ǵana az arıstokrattar otyrsa, munda galerkaǵa deıin oryn joq, — dedi Anna Ivanovna kúlip, — Jabaıy natýralızm men taza ıskýsstvonyń zrıtelderi bir aýyldyń ishinde eki jerde ózderinshe máz.

Bulardyń kelgenin kópke deıin eshkim baıqamady. Jaıynbektiń daýsyn da estir qulaq joq. Aýyl ishine qojańdap, erkin júrip qalǵan tilmash naýadaǵy sýǵa antalap, shólirkegen qoılar qusap shúpirlegen jurtty ıyǵynan julmalap, jaǵasynan tartyp súırelegende baryp betterin burdy.

— Áı, jol berińder, marja keldi, marja!

— Oıbaı, oıazdyń qatyny kelip tur.

— Jol berińder, marja, — desip iltıpatpen yǵysa bastady. Anna Ivanovnanyń kelgenin estip, ishtegiler de óleńderin az ýaqytqa doǵarysty. Eki jarylǵan jurttyń arasymen «Spasıbo, spasıbo!» — dep bas ızep, kúlimsirep ótken oıazdyń áıelin jurt neshe túrli áńgimemen qaqpaqyldap:

— Áı, ózi sypasıba deıdi. Degenmen sypaıy eken.

— Kúıeýinen júzi jyly.

— Bul mynda ne izdep keldi eken?

— Batyr-aý, bular kúıeýsiz jalǵyz-jalǵyz erkin júre beredi-aý.

— E, baısyz ony jaý alady deısiń be?!

— Átteń tilim jetpeıdi, áıtpese ózimen bir syrlasyp, ámpaı bop qalar em.

— Seni qaıtsyn anaý aqyrǵan oıaz baıy turǵanda.

— Áı, jel sózdi qoısańdarshy, qonaq emes pe? Kim biledi, tóbesi tesik shyǵar.

— Onyń tóbesi biteý bolsa da, anaý jandaıshabynyń tóbesin qaıda qoıasyn. Ol bárin jetkizedi, — dep qonaqtar qashan tórge shyqqansha, túbi tesilgen qaptan kóringen taryǵa umtylǵan taýyqtarsha bir-bir shuqyp qalyp jatyr.

Anna Ivanovna qoldaryna úkili dombyra ustap únsiz otyrǵan ánshilerdi aınala bir súzip ótip, qasyndaǵy yqsham kıingen, tulǵasy-bitimi erekshe, qop-qoıý murtynyń ushy sál shıratylǵan, at jaqty kerbez jigitke kirpigi uzyn, tobylǵy tústi qońyr úlken kóziniń qıyǵymen qarap otyryp qaldy. Ombyda oqyǵan Jaıynbek otyrysymen qala tártibimen ánshilerdi tanystyra bastady.

Ústine quıǵan átiri men buǵaqsyz bıik aqqý moınyn burǵanda jarq-jarq etken syrǵasynan bastap áńgime qylǵan keregeniń tusyndaǵy jurt kúbir-kúbir etip ketti:

— Oıpyrmaı, baıqaısyńdar ma, — dedi bireý murnyn jıi tartqylap, — keremet jupar ısi ańqyp ketti ǵoı.

— Týh, qandaı keremet ıis edi ózi!

— Ereımenniń baýyryndaǵy gúl ataýlyny ezip ústine jaǵyp alǵannan saý ma?

— Oıpyrmaı, syrǵasyn qaraı gór, bir qaralyq qoı.

— Kıimderi qandaı jaqsy, ne mata eken?

— Belimen-bel ǵyp tigýlerin qarashy.

— Aıyrylyp ketpeı neǵyp shydap tur. Áıtse de etegi kóldeı eken.

— Shirkinniń beli qalaı úzilmeı tur deseıshi. Qasyqtyń sabyndaı ǵoı, qaraǵym-aý!

— Tamaqty da oımaqpen ishetin shyǵar.

— Biraq kóıleginiń alqam-salqam ashyǵy jaman eken.

— Anadaı emshek bolsa, men de qatynymnyń tósin jarqyratyp ashqyzyp tastar em.

— Qoı, musylman jurtyna uıat ta.

— Bular ǵoı, bárin ashyp júredi.

— Eki emsheginiń jyqpylyn qarashy, ne degen bıik emshek. Botanyń órkeshindeı tik turýyn qarashy!

— Bizdiń qatyndarǵa kórsetse!

— Qoı, shoshyp keter.

— Áı, degenmen bádeni kelisken áıel. Ana shegir kóz jaman oıazǵa qalaı tıip júr?!

— E, olar da baılyq, ataqqa qyzyqpaıdy deısińder me?

— Kim biledi olar da qyzdaryn zorlap qosatyn shyǵar.

Kıiz úıdiń ár tusynan keıde dý etip kúlip, keıde dabyrlaı sóılegen jurt on qaıta bastalǵanda baryp jym boldy. Óńkeı erkektiń ortasyna túsken Anna Ivanovna kelerin kelse de, ózine qarap, ymdap, suqtana qaraǵan kóp kózden qysylyp, qasqyrlardyń ortasyna túsken qyzyl túlkideı qaıda tyǵylaryn bilmeı yńǵaısyzdandy da, án bastalǵanda ǵana arqasy keńıin dedi.

Saǵynaı asyna jınalǵan Arqanyń óńkeı ataqty ánshi, aqyndary osynda. Bári de Aqandy pir tutatyn, onyń serilik, ańshy-saıasatshylyǵyn júrgen jerinde sóz etip, aqyn basyna túsken ótken-ketken qaıǵysyna ortaqtas janashyr jandar. Áýeli sálem bere kelip, aqyry ónerlerin bir araǵa quıyp jatqan sańlaqtar. Tap ortada tik-tik bop qazdıyp otyrǵan Aqannyń eki jaǵyna qanattasa jasyna qaraı jaıǵasqan ánshiler — Qarqaralynyń Qý bolysynan Aıtpaı, eki kózi joq qarı atbasarlyq Qapash, kerekýlik qozǵan Baıtulym, Shorman tóreniń ánshisi atanǵan baıanaýyldyq jas jigit Jarylǵapberli, Aqqoshqar-Saıdalynyń malaıy Sarmurattyń balasy Altaı-Saratty Qultýma, el arasynda jańa attary shyǵa bastaǵan jas ánshiler. Uly júz, Kishi júz ánshileri qonaq dástúrimen eshqaıda áli kórinbeı, jeke úılerde syı-qurmet kórip, toı sońynan bolatyn aıtysqa ázirlenip, únsiz jatyr. Olardyń qasynda Shóje men Orynbaı aqyndar.

Toqtap qalǵan ándi jalǵap ketken Aıtpaı boldy. Baǵanaǵy ázirde «Ardaq», «Qanapıany» tik shyrqap, jurttyń aıyzyn qandyrǵan ánshi, endi syzyltyp, «Raýshanǵa» basty. Baıaý qalqytyp, ara-arasynda kúrt toqtap, qaıta tolqytqan Aıtpaıdyń daýsyna rıza bolǵan Anna Ivanovna qasyndaǵy tilmashqa burylyp:

— Átteń sózin túsinbeımin. Lırıkalyq án eken. Daýsy ne degen ashyq, taza, naǵyz tenor! — dese, Jarylǵapberdi án shyrqaǵanda:

— Myna daýys — taza barıton. Ózi jas jigit eken, oqytyp opera ánshisin daıyndar ma edi, — dep Peterbýrg teatry ánshilerimen ishteı salystyrady.

Endi Qultýma dombyrany alyp, «Úsh kótermeni» basqanda uzaq tyńdap qalǵan Anna Ivanovna tilmashqa taǵy sybyrlady:

— Qazaq jurtynyń bári ánshi me qalaı?! Jáne bir ǵajaby únderi de, ánderi de neshe túrli, bir-birine uqsamaıtyn ne degen ózgeshe baı dúnıeler. Qazaqtyń tamasha óneri, qasıeti áninde jatyr eken ǵoı, — dedi.

Tilmash ta úndemeı qalýdy boıyna shaq kórmeı:

— Bul ásheıin bir jaǵy ǵana. Áli naǵyz ánshilerdi kórseńiz bulardan da keremet. Kóbi munda kelmegen. Ózińizdi qazaq dalasyn aralatyp, tanystyrar edim, árıne ego vysokoblagorodıe Petr Akakıevıch ulyqsat etse, — dep jigitshilik jasap, jymıǵan boldy.

Anna Ivanovna tym erkinsip sóılegen aýzy jyrta qarys dórekileý jigitke qabaǵyn shytyp, tyıyp tastady:

— Qaljyńdasatyn adamyńyzdy taýyp sóıleseńizshi!

— Ǵafý etińiz, Anna Ivanovna, men ánsheıin... — dep, án tyńdap, júzin buryp áketken áıeldiń qulaǵyna qarap, tilmash qyzarańdap, mińgirlep, tosylyp qaldy.

Rossıanyń eń iri qalasynda jasynan dúnıe júzi ánshileriniń únin tyńdap ósken, klasıkalyq óner ataýlydan mol habary bar Anna Ivanovnanyń asa tań qalǵany Jaman balasy Qapashtyń daýysy boldy. «Qarǵam», «Gaýhar», «Aman sal», «Shalqaq ker», «Qapireni» birinen soń birin tizbekteı salǵan ánshiniń kúre tamyrlary bileýlenip, aıtqan saıyn gúrildegen keń daýsy úıdi teńseltkendeı daýyldatyp ashyla túsedi. Birese áýpildekshe gúmpildep, birese ashyq shańyraqtan shyǵyp shyryldap kóterilgen ashshy, qulashty daýys bir adamnyń emes, qatar otyryp aıtqan birneshe ánshiniń únindeı neshe qubylady. Kún kúrkiregendeı kúmbirlep, dúrildeı bastaǵanda sulý áıeldiń kózi sharasynan shyqqandaı aıasy keńı túsip edi, dombyranyń tómengi saǵaǵyna qaraı baryp, daýsyn shyrqaı soza bergende, mýzykadan habardar ol, úshinshi aktavanyń sońǵy notasyna aýysqan úndi «endi jetpeı qalar-aý» dep, bar bet pishinimen, qımylymen qınalyp edi, qulaqty jaryp jibererdeı ashyq daýys esh bógelis, kidirissiz tap-taza múrsindeı qalpynda shıratyla kóterilip, shańyraqtan atylyp shyqqan boztorǵaıdaı uzaq dirildep bir arada turyp alǵanda, sezimtal adamnyń kózine jas úıirildi. Shymyrlaǵan bıik ún bir kezde kúrt tómendep, qaıta gúrildep baryp jumsaq únmen, kúshinen aıyrylmaı bir demmen taza tolastaǵanda:

— O-o-h! — dep qalǵan Anna Ivanovna juqa qol oramalymen kózin súrtti, — Ne degen ún, ne degen dıapazon. Bas daýystan tenorǵa deıin kóteredi eken. Shirkin, mundaı daýys úlken operalyq mádenıettiń quty ǵoı, — dep, orta jasqa kelgen deneli, susty adamnyń kirpikteri dirildep, bir ashylyp, bir jumylǵan zaǵıp kózine aıanyshpen qarady.

Qapashtan soń jurttyń kózi kelgeli qystamaı, kóńili óz-ózinen jadap, tek aqyndar án salyp qyzdyrǵanda baryp jańa-jańa shıryǵyp, kóńildene bastaǵan Aqanǵa aýysty. «Aqan aǵaıǵa kezek keldi», «Aqan seri óleń aıtpaı ma» dep yntyǵyp, kúbirleı bastaǵan daýystar jıi-jıi aıtylyp, kóbeıip ketti. Sý qarańǵy eki kózinen qorǵalap, sóılegende týra qaraýǵa jasqanyp otyrǵan Qapash, basyn tómen tuqyryp, qońyr daýsymen Aqanǵa kóptiń atynan qolqa saldy:

— Osynda Aqan kepti dep estigende taǵatymyz qalmaı, osylaı qaraı josydyq. Taıaǵymmen jer túrtip, men de jettim. Atyńyzǵa syrttan qanyqpyz. Júzińizdi kórmesem de, únińizdi estisem be dep em, osyndaǵy qaýymnyń shólirkep turǵany da siz.

— Iá, serim, siz bizge ánshi ǵana emessiz, osynaý jalpaq óńirge erekshe bitken qos shynardyń birisiz, bárimizge ustaz, ánnen de, óleńnen de úlgi tutar ónegemiz — siz. Alys joldan qajyp kelgen shyǵarsyz, áıtkenmen bir-eki aýyz lebiz bildirseńiz eken. Solaı emes pe? — dep Aıtpaı ashyq daýsy sańqyldap, aınalasyna qaraǵanda, kerege syrtynda antalaǵan jurt dý ete qaldy: «Iá, qaraǵym, bir-eki án aıtsańyz», «Maıdaqońyr», «Mańmańger», «Kepser», «Syrymbet», «Úsh toty», «Shamshıqamar» dep ózderi jatqa biletin óleńderin qalap, talasa-tarmasa aıtyp, úıdi jyǵyp keterdeı syqyrlatyp, mańaıdy basyna kóterdi.

Basqa qazaqtardan kıim-kıis, otyrysy da bólek, keskin-kelbeti bir kórgende adamdy eriksiz baýrap alatyn ardager Aqanǵa baǵanadan beri urlana qarap otyrǵan Anna Ivanovna da jurt qalaýyn túsinip, aqynǵa buryldy.

— Án aıtyńyz, men de shyn qıylyp suraımyn, — dep mádenıetti, sypaıy áıel qolyndaǵy jelpýishin ádeppen jıyp, basyn sál ıip, sulý kózin tóńkere, qıyla qarady. Ásheıinde tilmashyna burylyp, aýdarýyn kútetin ol, bul joly «túsinikti shyǵar, ne tilep otyrǵanym» degendeı oǵan moıyn burmady.

Aqan appaq tisteri aqsıyp kúldi de, jurtqa qarap:

— Járáıdi, bir-eki aýyz aıtaıyn. Joldan sharshańqyrap kelgenim ras edi, keıin qoldaryńyzdamyz ǵoı, — dep, terekten oıyp jasaǵan dombyrasymen ásem bir sazdardy jeńil qaǵyp tartty da, «Mańmańgerdi» terbep ketti.

Jurt biriniń biri qulaqtarynyń tusynan ǵana sybyrlasyp:

— Mynaý óziniń Qulagerine shyǵarǵan áni.

— Óı, atyńnan aınalaıyn!

— Shirkin-aı, atty qalaı tańdap qoıady!

— Óı, tynysh tur, án tyńdaıyq, — desip kerim-sal, kerbez ándi uıyp tyńdady.

Án aıaqtalǵanda:

— Óı, shirkin-aı, qalaı-qalaı mań-mań basady!

— Jelmaıadaı eken ǵoı júrisi!

— Qalaı qońyrlatady, — dep qoshemetshi jurt gýildep ketti.

Aıasy keń kózimen aqynnyń ár qımylyn baǵyp, salaly, etsiz uzyn saýsaqtaryna tesile qaraǵan Anna Ivanovnanyń tusynan Jaıynbek óleń sózin, Qulager jaıyn túsindirip jatyr.

— Án de, sózi de óziniki me? — dep Anna Ivanovna tilmashqa aqsha betin burdy.

— Mundaǵy ánshilerdiń bári, kóbinese, ózi shyǵarǵan ánderin ortaǵa salady.

— Kompozıtor, poet, — dep Anna Ivanovna tańyrqap qaldy. — I eshe ıspolnıtel. Jáne qandaı ıspolnıtel!

Júrekke jyly jumsaq ún, barqyttaı qoıý tembr! Qazaq dalasynda da nebir kelisti jigitter bar eken ǵoı. Nastoıashıı stepnoı rysar!

Aqan oıazdyń áıeli kelgeli, onyń júzine týra qaramaı tákappar otyrsa da, ol týraly bir qyzyq án kómeıine tirelip, saýsaǵyna orala bergen. Sózi de kókeıinde saırap kóp uzamaı bir ázil óleń óz-ózinen dúnıege keldi. Áıeldiń sońǵy sózin qulaǵy shalǵan seri jigit endi jurtty bir serpildirip alaıyn dep dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, sal moınyn orystyń sulý kelinshegine nazdana buryp:

— Aramyzǵa kelgen qonaq qudasha ǵoı, bul bıkeshtiń de qazaq jurtynan alar úlesi, qolqaly buıymtaıy bar shyǵar, — dep qýaqylana oınaqy ándi bastap ketti:

Qalqataı, karı glaz eki kóziń,
Nıkogda ne zabýdý aıtqan sóziń.
Tretıı, vtoroılar tolyp jatyr,
Oılasam kak rodılsá seniń óziń...

— Poý degen, Aqan aǵaı da orys qudashany baıqap qalǵan eken ǵoı!

— Áı, oryssha aıtyp otyr, — dep birinshi aýyzy aıaqtala bergende jurt gýildep, keıbiri kúlip, tamsana tyńdap, bári Aqanǵa bir, kelinshekke bir qaraǵanda, ánniń ózine arnalǵanyn ańǵarǵan Anna Ivanovna, ózine qadalǵan dala qazaqtarynyń kózinen uıalyp, qyzaraqtap tómen buqty.

Qalqanyn bes myń teńge bir basynda,
Vosemsot trı tysách syrǵasynda,
Aq merýert, asylzada bekzat qalqam,
Men seniń jaraımyn ǵoı joldasyńa.

— Qazaqtyń qarshyǵasy ildi, ildi orystyń aqqýyn.

— Apyrmaı, ózin de buldady-aý!

— Syrǵasy qansha deıdi-aı, báse, bolsa bolar, — desip, orys sózin shala túsingender nobaımen soǵyp, qarq-qarq kúlgende, Anna Ivanovna shyn qysylaıyn dedi.

Seriniń qolqasy bar bir basyńa,
Kún sáýleń eles berip tur qasymda
Ómiriń ótkinshideı óte shyǵar,
Qyzyqty kóre almassyń der jasynda.

— Paý, shirkin!

— Naǵyz seri dese, serisiń-aý!

— Búrdi-búrdi qarshyǵa, endi tyrnaǵynan bosap kór!

— Armanyń joq, qazaqtyń ardageriniń qolyna tústiń.

Kim kepil ómir gúli synbasyna,
Saıada tursa daǵy shyń basynda.
Armansyz jas shaǵyńdy ótkizip qal,
Men kepil ómir ótpeı turmasyna.
Kópten-kóp paklon aıttym skajıa,
Syrymdy jasyrmadym sizden zıa.
Imennoı, ıskrennoı túsinińiz,
Horoshenko, sestra, svatıa!

— Shirkin-aı, shirkin-aı!

— Qaıran jastyq-aı!

— Áı, ne dedi-aı. Túsindińder me?

— Aqan ózi orysshaǵa da jetik eken ǵoı.

— Týsań tý!

— Kelinshek te ne deýińe turady. Aqannyń qoly ǵoı.

— Tek! Sharıǵat qospaıdy.

— Sharıǵatyńdy jastyq pysqyrsyn ba, qaıtsyn. Óı, týsań tý! Shirkin-aı, sulý kórse sýyryp-aq tasaıdy-aý qushaq-qushaq óleńdi.

— Iá, ıá, qanjardaı sýyrady-aý!

— Taǵy aıtshy, Aqanjan, myna balalar úırenip alsyn, — dep jurt japa-tarmaǵaı kúlip, sóılep ketkende, Anna Ivanovna ornynda otyra almaı, ne kete almaı, qıbyjyqtap, daýsy dirildep, tilmashyna aqyryn ún qatty:

— Meni mazaqtap otyr-aý, uıat-aı, keteıikshi osy aradan.

— Anna Ivanovna, bul ásheıin qaljyń óleń. Qazaq jigitteri áıelderge tıisip, qaljyńdap otyrǵandy jaqsy kóredi - satıra, ıýmor, — dep Jaıynbek ózi shala biletin ádebı termındermen jýyp-shaıǵan boldy. Shyn nıetimen taldap, túsindirgisi kelmedi.

— Jetistirgen eken onda!

Pesirdiń sózi unamaǵan Aqan ony oqty kózimen atyp, qyp-qyzyl narttaı qyzarǵan kelinshekke salmaqty júzin burdy.

— Ývajaemaıa Anna Ivanovna!

Tosynnan taza orysshalap bóten halyqtyń qatqyldaý aksentimen sóılegen sózge selk etip, móltildegen jasty kózin kótergen erke áıel, «meniń jazyǵym ne edi, nege sonshama shúıliktińiz, meniń zatym áıel emes pe?» degendeı, baǵanadan tulǵasyn, ónerin shyn unatyp otyrǵan Aqanǵa ashyq ókpemen qarady.

— Áı, tura turyńdar, birdeme dep sóılesip jatyr.

— Batyr-aý, jylaıyn dep otyrǵannan saý ma? Sender de endi kúle bermeńder. Jamandyqqa buryp qalar, — dep jurt ekeýiniń aýzyna qarady.

Kópten oryssha sóılemeı tosyrqap qalǵan Aqan oılana, qınala otyryp uǵyndyrdy:

— Keshirińiz, eger biz siz tarapynan bir sóz aıtsaq. Biraq ondaı sóz aıtylǵan joq. Eger tilmashyńyzdyń sózine qulaq assańyzdar, siz de, erińiz de qazaq jurtyn únemi qısyq túsinetin bolarsyzdar. Basqaǵa bilmeımin, sizge degen kóńilimiz aspanymyzdaı taza, qonaqqa degen bizde bóten pıǵyl bolmaıdy. Onyń ústine áıel zatyn aqyn qaýymy renjitip, aýyr sózge qaldyryp kórgen emes. Sizge, sizdiń júzińizge qyzyǵyp, birer madaq sóz aıtsaq, oǵan ózińizdiń kóriktiligińiz, kún júzindeı nuryńyz aıypty, — dep Aqan sál ǵana ezý tartqanda, qap-qara murt astynan kóringen qyp-qyzyl eringe kózi túsken Anna Ivanovna da, merýertteı tizilip up-usaq móldir jas iline qalǵan qaıqy kirpikterin jıi qaǵyp, oqys kúrsindi. Keýdesi dir etip, ashýy tez tarqaǵan baladaı kúlimsiredi.

— Shynynda, yńǵaısyzdanǵanym ras edi... Báse, sizdeı jigitterdiń aýzynan oǵash, dóreki sózder shyqpaýǵa tıis. Oǵan qımaımyn da. Tilmashqa erseń, tilińnen ǵana emes, dinińnen aıyrylasyń degen oıdy jaqsy aıttyńyz, Aqan. Siz orysshany da táýir biledi ekensiz. Eger múmkindigi bolsa, óleńińizdi ózińiz orysshalap berseńiz qaıtedi.

— Óleńdi aýdarý qıyn ǵoı. Degenmen júrekpen aıtylar sózdi ymmen de jetizýge bolady. Shamamen túsindirip kóreıin, — dep Aqan álgi óleńin bar biletin jaqsy, syrly sózderimen, kóp teńeýlermen oraǵytyp, uzaq aýdardy.

Anna Ivanovna endi ózi qatty kúlip, aqyn bazynasyna shyn rızashylyq bildirdi.

— Áıel jany mundaı sózderge óspese, kemimeıdi. Este júretin sózder eken.

— Tek ego vysokoblagorodıe estimese bolǵany da, — dedi shet qaqpaı qalǵanyna namystanǵan tilmash.

Anna Ivanovna symǵa tartqan kúmisteı balqyǵan názik, sulý denesimen túgeldeı burylyp, mysqylmen kúlgen Jaıynbekke salqyn qarady:

— Eger bizdiń úı ishimizde bir jaǵdaısyzdyq týsa, siz arashashy bolmaı-aq qoıyńyz, — dep Aqanǵa qaıta burylyp, qyzǵaldaqtaı úlbiregen tompıǵan ernine marjandaı tisteriniń sáýlesi túse kúlimsiredi, — Áıeline jaǵymdy sóz aıtqandy jaqsy erkek jek kórmese kerek. Eger jaman bolsa, onyń ǵana kóńilin tabam dep, jaqsy sózden tartynýdyń da reti joq shyǵar. Meniń atyma aıtylǵan rysarlyq sózińizge, arnaý óleńińizge shyn kóńilden kóp raqmet!

Oıazdyń áıeli tomsyraısa, «apyraı, ne bop qaldy, Aqanymyzǵa kesiri tımese ıgi edi myna peri qyzdyń» degendeı birge tomsyraıyp, ol kúlse, «e, júzi jibidi ǵoı» degendeı birge kúlip, Aqanmen sóılesip ketkende, «shirkin-aı, Aqan perishteniń de, periniń de tilin taba biledi eken. Ne degen ónerli jigit» dep únsiz turyp qalǵan jurt qaıta aqtaryla jóneldi:

— Áı, mynaý bir aıta júretin óleń boldy.

— Úırenip aldyńdar ma?

— Basy qalaı edi: «Qalqataı, qara glaz eki kóziń» be edi?

— Qara emes, «karı».

— Óı, karı bolsa, ún salyp quran oqıtyn kelinshek boldy ǵoı munyń. Keıin Aqannyń ózinen anyqtap alý kerek, — desip, orys sózderin qyzyqtap úırene bastaǵan jurt álgi óleńdi jattaýmen álek.

Sol kúni asqa kelgen adamdardyń aýzynda osy óleń júrdi. Bári yńyldap osyny aıtady. Orys sózderin ádeıi qazaqylandyryp aıtqan bul óleń «Súıgen qalqa» degen atpen jalpaq elge tarap ketti.

* * *

Asqa kelgen jurttyń aýzyna Aqan men onyń Qulageri qatar ilikti. Túni boıy ár kıiz úıdiń astynda, bolashaq uly báıgeni shýyldasyp sóz qylǵandar qazaq dalasynda sońǵy jyldary aldyna at salmaı júrgen Kóksheniń dúldúlin kórgenshe asyqqan. Tań sáriden turatyn Aqan, «til-kózden aýlaq bolsyn» dep, onyń ústine keıbir synshylardyń atynyń tula boıyn súıemmen ólshep, baqaıshaǵyna deıin mineıtin minezin jaqtyrmaı, Móńkege jetektetip, aıdalaǵa jeke jibergen.

Tús aýa sary ala atpen shylbyrynan jetektep, sary ala jabýly Qulagerdi Móńke alyp kelgende, ańdyp júrgen at qumarlar ústine qarǵasha úımeledi.

— Áne, Qulager kele jatyr.

— Myna bir sary ala jabýly Qulager bolar, — degen daýysty estigende lezde jınaldy.

— Káne, káne, qaısy?

— Myna bir ádemi jabýly ma? — dep ústine tónip qorshap alǵandar yntyǵa jetip kórgende, senbeı de jatyr.

— Qoı, mynaý Qulager emes shyǵar.

— Júrisi bosańdaý eken.

— Mynaý — kóp jaıbasarlardyń biri ǵoı.

— Kim biledi, bolsa bolar. Mynadaı jabý seride ǵana bolmaq.

— Týh, ózin de kelistirip tikken eken!

— Áı, bala, aty shýly Qulager osy ma, jabýyn alshy, jaqsyny kórmek úshin degen.

Uzyn kermege baılap, qasynan tapjylmaǵan Móńke:

— Qaıdaǵy Qulagerdi aıtasyńdar. Bul Qaraqaı aty — Kermańǵaz, — dep mańyna jýytar emes.

— Áı, qaraǵym, atyńdy jep qoıar deımisiń, alsańshy jabýyn.

— Erteń báribir kóremiz ǵoı.

— Uzataıyn dep ákep pe eń osynshama búrkep, — dep keıbireýleri balaǵa yza bolsa, endi bireýleri:

— Aınalaıyn, Aqannyń Qulagerin bárimizdiń kórgimiz keledi. Kórýge yntyqpyz.

— Bul qazaǵymnyń dúldúli ǵoı. Bárimizge mereı emes pe?

— Ataǵy alty alashqa málim tulpar osy bolsa, kóreıik, — desip Móńkege jalyndy.

Attyń qasynan shyqpaı qyzǵyshsha qoryǵan ótkir bala kózi jaınap, shańq-shańq etedi.

— Bul betin ashyp kóretin qalyńdyq emes sizderge. Birinshi ret báıgege ákelgen ózimniń atym — Kermańǵaz. Qulagerdi bilmeımin. Qulagerlerińdi taýyp alyńdar, meniń atymda sharýalaryń bolmasyn.

Bir top jigitimen ár kermede baılaýly óz Qulaıkógimen jarysqa túser júırikterdi qarap, aralap kele jatqan Batyrash ta jetti bul kezde. Boıy eńgezerdeı, tolyq qara bujyr, ala kóz Batyrash Qulagerdiń basyn kórgende-aq tanı ketip, mańdaıynan sýyq ter shyqty:

«Ah, kelgen eken ǵoı!» Syrttaı baqylap, dýyldasqan jurttyń sózin estip, únsiz tosylǵan órkókirek, menmen jigit óz atyn estigende shydaı almaı ketti:

— Eger Qulagerdiń kelgeni shyn bolsa, álgi «báıgemdi shappaı alam» deıtin Batyrashtyń kúni ne boldy eken?!

— E-e, ol da estip, ishken asy boıyna sińbeı júrgen shyǵar.

— Osy ózi shyn Qulager me?

Batyrash aldynda turǵan úlken-kishini keýdesimen qaǵa-maǵa Qulagerge bardy da, jabýyn ala berip edi, Móńke shap etip qolyna jarmasty. Tıisýge qara taba almaı tútigip turǵan baı Móńkeni bir-aq qaǵyp ushyryp jiberip, attyń jabýyn jyrta-jyrta julyp aldy da:

— Al, qarańdar, óńkeı quzǵyndar. Qaraýyldyń bir jaman tyshqaǵy kelgenge sonsha ólermendengenderiń!.. — dep qyzyl eti shoqtaı janǵan úlken kózin jaqtyrmaı qadaǵan Qulagerge tistene qarady, — Osynshama ábzeldep, áldeǵandaı qylýyn qarashy muny.

Bul jerde turǵandardyń kóbi altaıdyń áýmeseri Batyrashty jaqsy biledi. Qaraǵandynyń kómirine podrádshık bop baıyp alǵannan beri táýbálarynan jańylǵan aǵaıyndy Batyrash, Qotyrashtyń tizesi kimge batpaǵan. Qazir bireý birdeme dese, bas salyp sabap tastaýynda shák joq. Qasyndaǵylary da ózindeı óńkeı qısyq, «á dese, má deıtin» tentek, sotqar jigitter. Batyrash jumsasa sýǵa sheshinbeı qoıyp ketetin kózsiz batyrlar. Onyń ústine jalǵyz ór altaı, balyqshy altaı emes, mundaı jıynda daý shyǵa qalsa, búkil Arqaǵa jýandyǵyn kórsetip kele jatqan ısi qýandyq urandasyp, birlesip ketetin ádeti. Meıram baba asyq ıirip, bes ulyna mal bólegende, «alshysy, táıke, búgi, shigi de meniki» dep, «ompy turǵanda da biz alamyz» dep bas salatyn qıanatshyl kóp qýandyq emes pe? Solardyń ishindegi eń syńar ezýi de osy Batyrash. Onyń at ekesh atqa jasap turǵan ojarlyǵy mynaý.

Jamyrasa-shýlasyp Qulagerdiń ústine túsip turǵandar Batyrashtan seskenip, únsiz tosylyp qalyp edi, jýannyń qolpashshylary muryndaryn shúıirip, kımeleı jóneldi:

— Eı, Qulager degeniń mynaý ma, táıiri?!

— Mynaý ásheıin aýyl arasyndaǵy shildehana-mildehanada qosatyn at qoı. Qunan báıgesine aldap qospasa, at báıgesine jaramas.

— Uly as túgili kópeı astaǵy báıgege qospas em.

— Óziniń usqyny qalaı jaman: qıqy-shoıqy birdeme ǵoı.

— Ózi ne kóksaý, ne qyrshańqy bolar, terisin qarańdarshy.

— Ras-aı, baıqadyńdar ma, tisin qaırap tur, mynaý, dáý de bolsa, jamandattyń ishten bolatyn túrine shaldyqqan at.

— Óziniń qabaǵy salyńqy eken, men bilsem, mynaý ystyq-sýyqty bolyp, mańqaǵa aınalǵan at.

— Qaı mańq? Kókirek mańqa ma, bez mańqa ma, tanaý mańqa ma?

— Joq, mynaý shubyrta — mandamǵa kezikken mal.

— Ras, ras, býyndary eshki býyndas eken, tegi býyn-býyny saldyraı bastaǵan «jańbyr mandam» bolar.

— Mynaý qaraókpeden de saý emes.

— Myna qaryn jaı jaraǵan báıge atynyń qarny emes, tym qabyrǵasyna jabysyp qalǵan eken, tegi ishekqurt bolar munyń ishin jaılaǵan.

— Óziniń umasy tym búrisip ketken eken, qýyǵy tartylyp qumtaqaǵa ushyramasyn qaıdan bilesiń.

— Qoı, Kókshetaý jaǵynda qum joq, onyń qısynsyz, Býrabaı mańyndaǵy kól qumynda jaıylmasa. Bul shúıgindi jerde bolatyn qý qumalaq deseıshi odan da.

— Iegin kermege asyp, almaýyn qarashy, basy aýyrady-aý deımin, mynaý tegi tisi syzdap, jalmaq aýrýymen aýyrǵan mal.

— Áı, óziniń aýyrmaıtyn bir múshesi qalmady, nesine munda ákelgen?!

— Báse, bul Qulager emes. Ol budan góri jibi túzýleý bolsa kerek edi. Mynaýyń, ústine jelqom salsań, jaman qoıshylar minbeıtin kerjalqaýdyń ózi ǵoı! — dep yrjaqaı jigitter Batyrashqa qarap qoıyp shýyldasyp, qarq-qarq kúledi.

Batyrash atty minep-shenegen neshe túrli mazaq sózderdi estise de aıyzy qanyp bir ezý tartpaıdy. «Atym syry ózime málim» dep, Qulagerge zárli kózin qadap, qalyń etti bujyr beti kúreńitip, dolyryp, neshe bir surqıa oıǵa ketip, ózimen-ózi álek. Jurt taǵy da onyń kóńilin kótereıin dep:

— Báse, bul Qulager emes, — desip, keıin serpile berip edi.

— Joq, bul Qulagerdiń naǵyz ózi, — dep shańq etken daýys shyqty.

Jurt jym bolyp, jalt qarasty. Ústinde jeńi salaqtaǵan keń shıdem shapan, basyna eltiri bórik kıgen, jaǵyna pyshaq janyǵandaı aryq, shoqsha saqaly, shúıkıgen shal eken muny aıtqan.

Batyrashtyń bir jigiti sharqy shalǵa unatpaı qarap:

— Ony qaıdan bile qoıdyń, bul — mańqa at, — dedi.

Shal taq kózin syǵyraıta qaraǵan kúıi, burylmastan:

— Óziń mańqa!- degende jurt dý kúldi.

— Oı, eı, myna shal ne deıdi, — dep álgi jigit qyzaraqtap, ne aıtaryn bilmeı qalyp edi.

— Oý, Kúreńekeń eken ǵoı!

— Oıbaı, Kúreńbaı aqsaqal, — desip, ataqty Kúreńbaı synshyny jańa tanyp, bári sonyń aýzyna únsiz qarasty.

Kúreńbaı kóp ishinen alǵa sýyrylyp shyǵyp, attyń jalynan sıpap, moınynan qaǵyp, keıin sheginip, taǵy da aldy-artyn bir orap shyqty. Jurtta ún joq. Erteńgi bolar báıgeniń bolashaǵyn taban aýzynda osy Kúreńbaı sheshetindeı, demderin ishterinen alyp, synshynyń ár qımylyn baqty. Shal bir kezde:

— Apyrmaı, maqtasa maqtarlyq, aldynan ań qutylmas, boıyna shań juqtyrmas, naǵyz aýyzdyǵymen qus tistegen janýar eken. Men kórgen sáıgúlikterdiń ishinde munymen úzeńgi qaǵystyryp, tize soǵar jylqy balasy áli bul ólkede týǵan joq. Paı-paı, mynaý Ǵazireti Ǵaliniń Dúldúli ǵoı, — dep tamsanǵanda, jurttyń aýzy ashylyp, Qulagerge tesile qarady.

— Ony qaıdan bile qoıdyń, sen de tantı beredi ekensiń! — dep Batyrash namystan býlyqqanda, Kúreńbaı oǵan da moıyn burmady. Júıriktiń ár múshesine baǵa berip sóılep ketti:

— Shirkinniń turqyn qarashy, turqyn, on eki taspadan órgen uzyn bıshikteı. Kúzendeı búktetile shapqanda turqy qysqa buzaý tulyp attaryńnyń eki-úsh attaǵanyn bir-aq alatyn qaryshty janýar. Terisi qandaı juqa — kózel etiktiń bylǵarysyndaı map-maıda, et pen teriniń arasynda jyltyraǵan bir maı joq, basqa attar aq kóbikke malynǵanda, qulaǵynyń túbi de jipsimeıtin kónbis-aq. Denesinde bir japyraq aram et joq, tamyrlary bilem-bilem bop shodyraıýyn qarashy. Qansha shapsa basy aınalmaıtyn qany mol, tynysy tarylmaıtyn qulash keńirdek, talys tanaý. Táýet bastaǵy qos qulaq Balqashtyń qısyq kesken qamysyndaı, jaǵynda ustaramen kesip alar et joq, topshysy qarshyǵanyn topshysyndaı, qos shyntaq kúreske yńǵaılanǵan balýannyń shyntaǵyndaı, keń qoltyqqa atan túıeniń qos tobyǵy syıyp ketkendeı, aıaǵy qaqqan qazyqtaı tik, tuıaǵy mújilmeıtin Oqjetpestiń qaıraq tasyndaı, byrtyq baqaı, ıt jilinshik, tazy tizeli, bóken sandy, sińirli býra tilersek, eki buttyń arasynan eki adam qatar júrelep ótkendeı, jibekteı kúltelengen maıda jal, jeńil quıryq. Jaıasy qandaı jazyq, qasqyr jaýyryn, túlki tis, qoıan jondy — táýlikke tanbaı shapsa da teńselip, shatqaıaqtamaı sadaqtyń oǵynsha túzý shabatyn maldyń belgisi... Jaryqtyqtyń maýjyrap, beıǵam, marǵaý turýyn qarashy. Ala qashpa, tyz etpe aqpa emes, qany qyzyp, denesi býsana kele aǵyndaıtyn naǵyz uzaq shabystyń degen óren júırigi, shapqan saıyn údeı túsetin, órge salsań órshelene túser ushqyr, naǵyz quıynnyń quıyny, — dep Kúreńbaı Qulagerdiń qasyna kelip, tóspen astasqan, qoltyq tusyndaǵy tasty qabyrǵadan sıpap, búıirge deıin bardy da, — Pa, pa, bilip edim-aý, eren týǵan erekshe mal ekenin. Bás-se, báse! — dep tańdaıyn qaqty. — Qanaty bar eken janýardyń. Mynaý jaı mal emes, pyraq eken! Tifá-tifá, til-kózden saqtasyn!

— Ne deıit, qanaty?.. Pyraq!..

— Qanaty bar deıdi-aı.

— Ol qaı jerinde?

— Qoltyǵynda ma-aı?.. — desip tańyrqaǵandar únsiz qalǵan Kúreńbaıǵa shydamsyz telmirdi.

Kúreńbaı kópke deıin yntyqtyryp aıtpaı turdy da:

— Neǵylǵan qanat. Birazdan soń, sen shal, jaman kerdi Kóksheniń basynda ushqan búrkitke teńestirersiń, — dep Batyrash ernindegi byljyraǵan nasybaımen qosa shashyrata túkirgende baryp:

— Kez kelgen jylqyda, ózderiń bilesińder, on eki qabyrǵa bolady. Al Qulagerde bir qabyrǵa artyq, mine, qanat degen sol qabyrǵa, kórikteı ókpeni qyspaı, keń tynystaýyna birden-bir sebep sol, — degende, jurt:

— Oı, allaı! Ne deıdi?!

— Estimegen elde kóp!

— Mynaýyń shynynda da jaratylysy bólek janýar boldy ǵoı! Nanaıyn ba, nanbaıyn ba.

— Káne, káne, sanaıyqshy, — desip, Qulagerdiń qabyrǵasyna umtylǵandardy Kúreńbaı tyıyp tastady.

— Ári turyńdar, ónesi-aı! Senbeı tursyńdar. Báıgege shabar atqa qol tıgizbes bolar. Eti qantalap ketedi: bul qazir babyna kelip, sylap-sıpaýmen turǵan, sýly bulaýdan býsanyp shyqqan sulýdaı názik janýar emes pe. Qoldyń ýyty tıedi, — dep shańqyldaǵan ashshy daýsymen kópti keıin shegindirip, attyń terisin jalady. Sodan soń syrtta jetekte kóp júrip kelip, bir-aq qumalaq tastaǵan attyń qıyn alaqanyna salyp syǵyp kórdi de, qolyn etegine súrtti.

— Shirkin-aı, atym da at-aq, baptaýshysy da sabaz eken. «At shappaıdy, bap shabady» degen bar emes pe? Qulagerdeı attyń baby kelisse, munyń aldyna kim túser, — dep, Kúreńbaı tamsanyp turdy, — Terinde syqpa qurttyń dámindeı dám joq, jeti teri alynǵan, bir qasyq ashshy teri boıynda qalmapty. Qumalaǵynda da qoıannyń kóz jasyndaı bir tamshy sý joq. Osynsha jas ómir súrip, tap búgin aljasyp, shataspasam, Aqan seriniń myna Qulageri turǵanda bas báıgeden úmittengen qazaq balasynda es joq. Maǵan salsa, shappaı-aq báıgesin berse de bolady. Shirkin, asyl erdiń aty da asyl, baby da asyl. Turysyńa bolaıyn. Myńdap jylqy aıdap, sendeı bir at ustaı almaǵan menmen baılardyń keýdesine bir shyqshy!

Kúreńbaı Qulagerge súısine bir qarap, kóptiń arasyna sińip ketti.

Úlkenge aýyz salyp elirgen, ádepsiz esirik baıdan baǵanadan bergi esesin bir-aq qaıtaryp ketken Kúreńbaıdyń sońǵy sózine jıyn toptyń keıbiri myrs-myrs kúlse, Batyrash ne derin bilmeı eseńgirep, sazaryp qaldy. Qaıtsem bas báıgeni alyp, úsh júzge atymdy shyǵaram dep kelgen baıdy álden mysqyldap, kekete bastady. Aldynan «qaraqaılap» Qulager ótkendeı kózi buldyrap, jynyn aldyrǵan baqsydaı sulyq turyp, tek zárli kózimen ózine ajaldaı bop kóringen atqa qaraı berdi.

Bul kezde Qulagerdi aınala qorshaǵandardy kórip, top aqyndarmen jelpinýge shyqqan Aqan da júgire basyp jetken. Móńkeniń qolyndaǵy bir jaq sheti jyrtylyp jumarlanǵan jabýdy alyp atyna japqanda, Aqtoqtynyń belgisiniń ýmajdalǵanyna kóńili bosap ketti.

— Qaı anturǵan edi, kisi dúnıesine aram qolyn salǵan, — dep Aqan jurtqa burylǵanda:

— Qaraýyldyń balasy amandyqtan qashannan beri qalǵan, — dep Batyrash myqshyńdap, tereń qaltasynan shaqshasyn sýyrdy.

Ojar baıdyń únindegi kekesindi sezgen Aqan jabýdy alǵan yzaly adam da osy ekenin jazbaı tanydy.

— Moıny qashyq alystan kelgen adamǵa ata jolymen kep sálem bermegen nadanǵa, ıesinen buryn atyna kelip kisinesken jaranǵa meniń amandyǵymnyń qajeti ne?!

— Seniń alystan kelgenińdi bilmeı qaldyq, bul asta qaraýyl balasy aıaǵyn qıa basa almaıdy dep estip ek, qaısybiriniń tentirep kelip qalaryn qaıdan bileıik, — dep, «qatyrdym ba» degendeı Batyrash mańyndaǵylarǵa qarqyldaı kúlip qarap edi, muny qostaǵan óz toby ǵana boldy. Keńkildep, yrqyldap, kúlkileri shashyrap, jaraspady.

— Áı, Batyrash, — dedi Aqan oqty kózin qadap. Jurt tyna qaldy, — Tentirep kelgen men emes, tebingili Qulagerdiń tepkisi shyǵar seniń terińdi kóń terideı qurystyryp turǵan, zárli sózińdi maǵan aıtqansha, zárin jerge tókken Qulagermen sóılesýiń kerek edi. Sendeı azbannyń egesetini de, dushpany da kestirilgen at emes pe? Jónińdi nege bilmeısiń, teńińdi nege tappaısyń?

Jurt shydaı almaı dý kúlgende Batyrashtyń da qany dý etip betine shyqty. Aqan toqtalǵan joq:

— Qulagerdi aıtsań, ol jalǵyz emes. Búkil úrim-butaq, záý-zátińniń búldirshindeı qyzdary emes pe bul kelip turǵan. Bar qyzyńdy bir mástekke sarp etip eń. Endeshe, nege qyzdaryńdy telmirtip jiberesiń? Odan da Qulagerdi alaqanyńa salyp aıalap, qushaǵyńa alyp nege kórispeısiń? Ekeýińniń mysyq pen ıtteı dúrdıisip — bul turystaryń ne?!

Jurt taǵy da máz bop kúlip, birin-biri túrtip, shynymen ıt pen mysyqtaı ma degendeı Batyrash pen Qulagerge alma-kezek qarap, jymyńdaıdy. Batyrash qońq etti:

— Áı, Aqan. Kóp dilmarsymaı, turatyn jerińdi aıt.

— Turar jerimdi aıtatyndaı, jarqynym, men senimen beldesýge, qandasýǵa kelgem joq. Qyrannyń qabandy alǵanyn qashan kórip eń? Shynymdy aıtaıyn, mensinbeımin. Óziń emes pe jaman túıeniń jabýyndaı jarbań-jarbań etip ylǵı etegimnen tikendeı jabysyp, sońymnan maıly aıaqtaı qalmaıtyn. Óshiń Qulagerde eken, jarylyp ketseń de shynym sol: meıli búkil aldyńa salyp órgizgen myńǵyrǵan malyńdy sal báıgege, ár tospadan turyp tyń júırikterińdi qos, báribir jalǵyz Qulagerimniń shańyna da ilese almaıdy. Nesine áýlekilene beresiń. Seniń baılyǵyń kimge dári, óńkeı ıt minip, esek qamshylap júrgen.

Batyrash shyn jarylyp kete jazdady:

— Eı, jamaǵat, bárińe aıtamyn. Eger Qulager osy báıgede aldymen kelse, myna basymdy qyl moınynan kesip bereıin.

Aqan myrs etip kúldi:

— Qulagerdiń únemi alyp kele jatqan báıgesi neshe taıtuıaq altyn, neshe júz dilda, úıir-úıir jylqy. Al, sen osynaý úlken asta onyń báıgesin nege arzandatasyń. Óz basyńnyń quny qansha ekenin bilmeıdi ekensiń ǵoı, — degende jurt dalany basyna kóterdi.

Batyrash kúıinip, umtyla tústi:

— Eger meniń Qulaıkógim ne Topaıkógim aldymen kelmese, qańǵyrǵan qaraýyldyń atynyń qasyna torsyq etip baılap qoıa beremin. Eger aldymen kelse, Qulager degenińniń de, Aqan degenińniń de aty múldem óshetin bolady.

— Ol at qalaı óshpek? Kókshetaý dese, bizdiń qalyń jurt «Aqannyń eli», «Kersholaqtyń eli», «Qulagerdiń eli» deıdi. Ony jer jylap, kór jylasań óshire alar ma ekensiń. Al Batyrash, Qulaıkók degenderińdi estı almaı armanda óletin shyǵarmyz, — dep kóptiń ortasynan bireý gúj ete qalǵanda, jurt jalt qarady. Aqanǵa bata almaı turǵan Batyrash «bóri ashýyn tyrnadan aladynyń» kerimen ejireńdep, oǵan tap-tap berdi.

— Jerden jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty. Sen qaıdan kelgen sumyraısyn. Joqtaýyńdy asyraıyn ba osy!

Eki shekesi torsyqtaı, kıim kıisi bólekteý, eńgezerdeı, alpaýyt qara jigit kózi shatynap, qarsy umtyldy. Batyrashpen tós qaǵysyp turyp qalǵan ol:

— Qaı suraǵyńa jaýap bereıin áýeli, — dep jep barady. Taısalar emes. Á degende mundaıdy kútpegen Batyrash kúmiljip qaldy:

— Qaı suraǵy nesi?!

— Qaıdan kelgen sumyraısyń dediń. Men — sumyraı emes, Kishi júzdiń adaıymyn, tanymasań qudaıymyn! Ekinshi — joqtaýyńdy asyraıyn ba dediń. Er ekensiń, jeke shyq, qaısymyzdyń joqtaýymyz asar eken. Sen Orta júzdiń eser altaıy bolsań, men Kishi júzdiń bas keser adaıymyn, sen altaıdyń qabylany bolsań, men adaıdyń balýanymyn!

Kóptiń kózi sharasynan shyǵyp, ár jaýyryny dıirmenniń kesek tasyndaı jigittiń tulǵasyna qarasty.

Taqpaqtap sóılep, tula boıy dirildep, arýaqtana tóngen balýannyń ortasyna Aqan tústi.

— Kúshińe tiliń de saı jigit ekensiń, bir ashýyńdy qı, elinde elirip ósken órkókirek nadanǵa adamdyq eter bolar.

Shegine bergen Batyrash:

— Áı, áı, átteń, qonaq ekensiń. Áıtpese me! — dep kijingen boldy, — Er ekensiń, bes júz dilda bás tigemisin Qulagerge?

— Seni keń qoldy baı dep tursam, aýzyńdy qý shúberekpen súrtken sarańnyń sarańy ekensiń ǵoı. Qulagerge myń dilda tigemin. Qulager kelse, seniń dildań keregi joq. Tyr jalańash sheshindirip, jurttyń aldynan kók shybyqpen aıdap ótem. Osyǵan turamysyń?! — dep adaı balýany qarsy shyqty.

Batyrash ne derin bilmeı tistenip, tosylyp qaldy.

— Járáıdy, olaı qorlamaımyn, Qulager kelse, seniń atyń baı Batyrash emes, kóringen jerde shaptyǵatyn qatyn bolsyn! — degende jurt dý kúldi.

Batyrash beti qybyrlap, qolyn bir siltep, joldastaryn ertip, ishine aram oı túıip kete bardy. Kúreńbaıdan da, jat jurttan kelgen adaılyqtan da, myna turǵan kópshilikten de aıaýsyz taıaq jep, kúıinip barady.

Aqan bolsa, qatty-qatty sózder aıtyp, jurt aldynda masqara qylǵan Batyrashty endi ishteı aıap tur: «Nege ǵana adam balasy osynsha menmen, órkókirek bolady eken. Aldynan Qulagerdeı júırik shyqsa, onyń júıriktigin qyzyqtaý ornyna, qashan tabalap, jerlegenshe álek. Óz kemsinin, óz múskinin nege ǵana adamdar bilmeıdi, ishteı bolsa da, nege ǵana moıyndamaıdy. Qara bujyr, qaýǵa bas, noıys Batyrash, qazir, baılyǵym, qara kúshim ǵana artyq emes, tipti óńim de bir adamnan kem emes, sulýmyn dep barady. İshte jatqan jasyryn sezimdi, minez minin búrkeýge olar, ashyq kóringen, badyraıǵan kemistikti nege moıyndamasqa. Qaıta jurttyń tizesin búktirip qashan moıyndatqansha ishken asy boıyna sińbeıdi. Batyrashtyń ózi ǵana baı emes, aty da júırik, sózi de ótimdi, júzi de ótkir bolýy kerek. Aldyna jan salmaı ótse ǵana kóńili tynysh. Ózinen ozǵandy shyn kóńilimen maqtaý, rıza bolyp súısiný degende bilmeı, kúnshildikpen aýyzdaný ne degen qorlyq, sorlylyq edi. Adam balasynyń múgedektigi ne degen kóp edi!..»

5

As bastalǵaly Ereımenniń baýyry maýjyrap, jelsiz tymyq kúnder jınalǵan azashylardyń kóńilin ósirip, toı-dýmanǵa dala tabıǵaty bar nuryn tógip turǵandaı. Eldegi sáskege deıin jatatyn beıǵam uıqy joq, jurt tań sáriden turyp, kórshilerine qatynap, aq úılerdiń arasynda josyla bastaıdy. Kún shyǵa Qusaq kóliniń aıdynyna shomylyp, qazdaı júzip, boılary sergigen jurt tańǵy astaryn shýlasa, daýryǵa otyryp ishken. Keı úılerdiń astynda birin-biri qaqpaqyldap ázildep, uzaq sonarǵa túsip, qyzyq hıkaıa shertisip, ózdi-ózi máz bolysqan úsh júzdiń qonaǵy bir kezde úrikken qoıdaı dúrligip, dalaǵa umtyldy. Ár úıdiń kıiz esikteri túrilip, jelpildep, qyzyl-jasyl oıýly qos esikteri shalqasynan sart-surt ashylyp, adamdar birin-biri basa syrtqa atyp-atyp shyqty.

Keń kósheniń basynda sý jorǵany taıpaltyp jalǵyz attyly keledi. At ústinde jas bala, tikesinen tik tur. Qolynda syrnaı. Syrnaıdyń keńirdek kórigin jyrtyp jibererdeı qulashtaı sozǵan bala aıǵaıyn salyp ánge basyp, shyrqap barady. Kósheniń ekinshi basyna jetkende, qaıta burylyp, qolyndaǵy syrnaıyn anadaı turǵan topqa laqtyryp jiberip, endi at ústinde neshe túrli oıyn kórsetip, júz buratyldy. Tıindeı domalap, basymen tik turyp, birese eki qolymen kóterilip, endi birde jorǵanyń moınyna jylansha oratylyp, attyń keýdesinen, astynan bıshikteı sýmańdap, qaıtadan erdiń ústinde qazdıyp, oqys qulap, bir aıaǵymen taralǵyǵa iligip, basyn salbyratyp jerden kúmis alǵandaı sozyla túsip, qaıta lyp etip at ústine kóz ilespeı shyǵady.

— Oıpyrmaı, myna bala ne degen ónerli edi!

— Ózinde býyn joq neme ǵoı!

— Oıpyrmaı, mert bolar ma eken!

— Moıny úzilip keter me eken!

— Pa, pa, mynaý bolaıyn dep turǵan bala ǵoı. Jigit eken!

— Shirkin-aı, shirkin-aı! — dep tańdaılaryn qaǵyp, tamsanǵan jurttyń arasynan balany tanýshylar da tabylyp jatyr.

— Áı, mynaý keshe aqyndarmen birge óleń aıtqan bala emes pe!

— So-l, sol.

— Keshegi, álgi, bas quıqasyn, qulaǵyn qımyldatyp, qıasyn oınatatyn bala ma?

— Iá, ıá, tap sonyń ózi.

— E, onda tobyqtynyń balasy boldy ǵoı.

— Iá, álgi Shashýbaı degen bala, Qoshqarbaıdyń Shashýbaıy.

— Shashýbaı.

— Shashýbaı.

On bir-on ekiler shamasyndaǵy Shashýbaı endi bir ótkeninde qolyna qabyǵy arshylmaǵan taldan qıǵan eki taıaq alyp oınatty. Saýsaǵynyń basynan ıyǵyna deıin jorǵalaǵan qos taıaq, uzyn kók ala kesirtke sıaqty. Endi birde kesirtkeler oq jylansha atylyp, balanyń basynyn aınalasynda zý-zý etedi. Endi bir sát tóbesine qoıǵan qos taıaq qaqqan qazyqtaı qaqıyp, in aýzyndaǵy sýyrsha sileıip qımyldamaı siresip qalady.

Bul — halyqtyń nazaryn aýdarý úshin istelgen áreket eken. Endigi bir aınalymda Shashýbaı bala daýsy shyryldap, jar salyp, jorǵasyn taıpalta ótti:

— Ýa, jarandar, jarandar, báriń de maǵan qarańdar, tez arada tarańdar, attaryńa minińder, taýǵa qaraı júrińder. Onda at jarys; onda kókpar, onda kúres - bári bar. Jasyń da bar, káriń bar, biriń qalmaı báriń bar, kómýli jatqan sap altyn at ústinen dilda alsań, sadaq tartyp bıikke, jaltyraǵan jamby atsań, biriń qalmaı báriń bar, bar qyzyqtan qalasyń, qymyz iship, et asap, qur jambastap jaı jatsań. Al, jarandar, jarandar, atqa jyldam qonyńdar, al bolyńdar, bolyńdar, úsh júzdiń jurty bas qosqan, neshe kúngi as tosqan, neshe bir qyzyq oıyn bar, belsheden batyp toıyńdar, al bolyńdar, bolyńdar!

Jurtalas-kúles. Bireýleri beldeýdegi, kermedegi daıyn attarynyń aıylyn tartyp, endi biri jaıbasarlar syrtta ottap júrgen attaryna júgirisip, opyr-topyr. İship otyrǵan aıaq-aıaq sary qymyz, tabaq-tabaq toń jelin semiz et kıiz úı ortasynda shashylyp, jınalmaı qaldy. Jeńil jelbegeıleriniń jeńin júre kıip, tamaq ishkende qarnyn bosatqan meshkeıler dambalynyń baýyn júgire baılap, attaryna qondy. Álgideı bolmaı jaý shapqandaı dúrlikken el qaz-qatar tizilip, úzdik-sozdyq shubatylyp, taýǵa qaraı bettedi. Saldyraǵan arbalar da, shubyrǵan jaıaýlar da qym-qýyt. Qalyń nópir.

Bógenbaı jazyǵy dep atalatyn taý bókteriniń bir pushpaǵyna áp-sátte jınalǵan myń qaraly adam Ereımenniń qaraǵaıynsha qara-qurym tartyp, alqa-qotan jazylyp, qaq aıyryla bozǵa jaıǵasty. Alystan qaraǵanda úıme-úıme byqyrlaǵan qumyrsqanyń ıleýindeı.

Birneshe qara páýeskeni bastap, qos arǵymaq jekken jeńil faetonnan Izmaılov áıelimen túsip, beti jasyl maýytymen jabylǵan stolǵa omyraýlarynda medaldary jarqyraǵan bir top shonjarlarymen kelip otyrǵanda at jarys bastaldy. Kózildiriginiń altyn jıegi kúnge shaǵylysyp, oıazben bas shulǵysa sóılesken pań Nurmaǵanbet Saqqulaq bıge ymdap edi, anaý oń jaǵyna qarap bir attyly jarshy jigitke qolymen belgi berdi.

Attyly jigittiń úni de zor eken. Jaǵalaı otyrǵandardy jeńil búlkilmen jaǵalap, taqpaqtata jóneldi.

— Ýa, jarandar, jarandar! Ýa, halaıyq, halaıyq! Saryarqanyń belinde, Aq sary, Qur sary elinde, jasyl quraq, aq aıdyn shalqar Qýsaq kólinde, jońyshqasy jaıqalǵan, báısheshegi shaıqalǵan, ný ormany shýlaǵan, aq bulaǵy týlaǵan Ereımenniń jerinde, on eki qarys taı qazan, alty qarys jaı qazan, júz-júz qazan, myń qazan, astaý-astaý et tartqan, sary qymyz sapyryp, myń-myń adam jınalyp, áńgime-dúken kep tartqan, ataǵy ketken alysqa, baılyǵy jetken ǵaryshqa mańdaıynyń baǵy bar, artynda altyn taǵy bar, oń jaǵynda aq otaý, sol jaǵynda sary otaý, alty arys uly taǵy bar babamyz Saǵynaı asynda úsh júzden kelgen dúbirlep, neshe bir júırik sáıgúlik, demeńiz muny qaı múlik, baǵasyna kún jetpes, shabysyna ún jetpes, uzaqqa talmaı salǵanda, neshe bir dúrkin kún jetpes, tulparlar munda kelip tur, astyń sánin berip tur. Aldynan kıik qutylmas, jetpese, sirá, umtylmas, tasqa da salsań shabatyn, basqaǵa salsań shabatyn Alataýdyń Alasy; «Barsa kelmes» aralda qulandy qoısha qaıyrǵan, jylannyń kóshken ordasyn, ústinen taptap ótkende qan josa ǵyp aıyrǵan Kishi júzdiń Qarasy; Baıanýyl, Qaraótkel shańmen qosqan arasyn, qos aýyzdyń oǵyndaı qatar shapqan qos baýyr Batyrash pen Qotyrash — aty shýly qos baıdyń Qulaıkógi, Topaıkók; Qorǵaljynnyń Torysy, qarakesek Shabdary; qara daýyl bir kúzde jıyrma qasqyr, júz túlki, otyz qarsaq, júz qoıan, segiz arqar qaıyrǵan aty shýly Kóksheniń qus tistegen aýzymen Qulageri — dúldúli; Altaı assań qajymas, Tarbaǵataı eliniń Tarlankógi — súrgini; Sabyndy kólden bir júzip, Jasybaıdan sý súzip, kún qurǵatpaı Ertiske kúnde baryp, tún qaıtqan, saýmalmen ǵana jaratqan Tarazynyń Tarlany; Qypshabeli qypshaqtyń; Qulabesti Qusaqtan; jelmaıadaı jelisi, nar túıedeı tulǵasy naq júırik bar Narynnan; Nurlykózi naımannyń; tobyqtydan Tortóbel; básentınniń Qyzyly; qýandyqtyń Qubasy, súıindiktiń Ulpasy; begendiktiń Bórtesi, shegindiktiń Erkesi; qońyrattan Sary bar, aıta bersem júz baran, Tekejáýmit, júz qylań, Aqalteke, Araby, bes júzge tartar soraby — munda, bári, bári bar, aldaryńnan ótedi, sylańdaǵan tulparlar aıdaýǵa qazir ketedi. Búgin keshke — kún uzaq, baqtaryn synap zymyrap, namazdyger bolǵanda kómbege qaıta jetedi, al, kórińder, kórińder, attarǵa bata berińder, tileıtiniń qaı rý, estıtiniń qaı uran, alystan qulaq tosyńdar, týysyń bar, dosyń bar tulparyn shyn tileńder, arýaqtyń atymen, súıegińniń zatymen, al, jebeńder, jebeńder, kórmeı qaldym demeńder, mine shyqty kileń er!

Jarshynyń daýsyn kútip turǵan bastaryna óńkeı qyzyl, kók, aq shyt úshkildep baılaǵan balalar kekilderin býnap, úki taqqan attaryn oınaqtatyp shyǵa berdi. Jeńil er-toqymdy jaraý attar ásem bılep: bir qyryndap, oıqastap, aýyzdyqtaryn qarsh-qarsh shaınap, endi biri, ortekeshe orǵyp, keıbiri qaırańǵa shyqqan balyqsha jondary jalt-jult etip alasursyp, shyr kóbelek aınalyp týlap, kókke shanshyla qarǵyp, uzaq jarysty sezip qatty-qatty pysqyryp, tura qalyp sheginshektep, jer tarpyp, ózderine qadalǵan myń-myń kózdiń aldynan lek-legimen óte berdi.

Moınyn soza qaraǵan, attarǵa umtyla túsip keıin yǵysyp tártipke keltirgen attylardyń qamshysynan jasqanǵan jurt shýlap tur.

— Áne, Qulaıkók pen Topaıkók!

— Áı, ana bir súlikteı qara kimdiki!

— Ana qazmoıyn — bizdiń Kókdaýyl!.. — desken jurt, astyńǵy erni salpıyp, jaı basyp, marǵaı aıańdap, kekilindegi tumarǵa taqqan medaly jarqyrap top arasynda Qulager óte bergende gý etip, oryndarynan turyp ketti.

— Áne Qulager!

— Pa, Qulager shyqty áne!

— Sabazdyń mańǵazyn-aı!

— Turqyńa bolaıyn!

— Qulager!

— Qulager, Mańmańger!

— Úrkekker!

Jarshynyń jaǵynda tynym joq: Bas báıge — bir taı-tuıaq altyn, botaly ingen, taı, qulynymen bir úıir jylqy, ekinshi — bir atan túıe, on qulyndy bıe, úshinshi báıge — bir qospaq, bes qulyndy bıe, on qoı, tórtinshi — úsh qulyndy bıe, bes qoı, besinshi — bir qulyndy bıe, kúmis kise... Bas báıgege oıazdyń medali bar, ekinshi kúmis saǵat, úshinshige kúmis taıaq...

— Aqan báısheshekteı qulpyrǵan báıgeshi balalarǵa biraz erip, Móńkeni toqtatyp aldy da:

— Al, qaraǵym, jolyń bolsyn. Atqa shabýdyń ádisin bilesiń ǵoı. Degenmen myna báıgeniń surqy bólek. Baıqa, Qulagerdi tym qyspa, shań qaptyryp top ortasyna, yqqa túse kórme, jel jaǵynda otyrǵaısyń. Túıe tastan asa bere taqymdy bir qysyp, qarqyndatyp al da, Kók ózekke buryn tús. Oıly-qyrly ózek ishinde atyńdy sál teje. Súrindirip alma. Odan shyǵa Qulagerdiń kózin bir súrtip, qıqýdy salyp, basyn erkin qoıa berseń, ar jaǵyn qanatymnyń ózi-aq kórsetedi. Al, endi qudaı jar bolsyn! — dep Qulagerdiń kekiline taqqan medaldy tumardy sheship alyp, atynyń moınynan qushaqtady. Móńkeniń de, atynyń mańdaıynan súıip, óz-ózinen toryǵyp qala bergen Aqannyń kóńili buzyldy. Júre berip, keshegideı tereń kúrsingen Qulager eń jaqyn dosy, qunanynan serik bolǵan qadirli ıesine eki-úsh ret moınyn buryp qaıyryla qarady da, qalyń nópirdiń sońynda jibekteı quıryǵy kúltelenip terbelip kete bardy.

Kóshken qumyrsqadaı qaptap, aıdaýshylardyń sońynan ergen bes júz at Kók ózektiń oıpatyna qulaǵansha, jańa kóterile bergen saǵymǵa alaqanyn kólegeılep qaraǵan Aqan, del-sal bop kómbege qaıtty...

Bul kezde óńkeı tizeli atqa mingen, bilekterin túrip, bastaryn qyl býradaı tartyp oramal baılaǵan, tósteri jalańash qarýly jigitter ortaǵa kókpar tartýǵa shyǵypty. Kózderi jaınap, alaq-julaq etedi.

Tepirektetip jelip kelgen bir jigit aldyna óńgergen dáý qara tulyptaı birdemeni jerge syrǵytyp tastaı berdi de, kókparshylardyń arasyna baryp, qaıta buryldy. Qara bulttaı ıin tirese tóngen jurttyń ortasyna tap bolǵan qara sabalaq tulyp ornynan máńgirip turdy. Bul — júni jerge tıgen, saqaly shubatylǵan qara teke eken. Buryn mundaı qalyń kópti kórmegen ol, jan-jaǵyna tuzdaı kózimen maǵynasyz qarap, túk túsinbedi. Birneshe kúnnen beri aıaǵyn erkin jazyp júre almaı baılaýly jatqan alyp teke basy aınalyp, úreılenip, jan-jaǵyna alaqtaı bastady. Esin sál jıyp, bir sumdyqtyń bolaryn sezgen ol, endi aıaǵy táltirektep qozǵalyp, bir jaǵyna bultaryp qashpaqshy bolyp edi, odan arǵysy óń men tústeı bolyp buldyrap ketti. Eki jaq qaptalynan sartyldatyp shaýyp jetken eki attylynyń qýatty qoly tórt aıaǵyn jerge tıgizbeı qaǵyp áketti de, eki jaqqa kere jóneldi. Sol-aq eken jan-jaǵyna qara qurttaı qaptap ketken attylardyń sińirli bilekteri múıizinen de, sıraǵynan da qapsyra tartyp, qoly erkin jetpegender saqalyna da jarmasty. Kók etteri dar-dar aıyrylyp, kózi qaraýytyp ketken qara teke bir-eki ret baqyldap ta qaldy. Odan arǵysyn túk sezbedi. Kózine qan quıylyp, bir attylynyń aldyna óńgerilip kete bardy. Júz qaraly kókparshylar janamalaı shaýyp, jazyqqa túsip, birinen biri qara tekeni kergilep jula tartyp, dúrsildetip, shańdatyp, quıyndaı ushty.

Jazyqsyz tekeniń baqyldaǵan jalynyshty, aıanyshty úni qulaǵynan ketpeı Aqan sary ala atynyń tizginin bos qoıa berip, moıny salbyrap, Qusaq kóline qaraı japadan-jalǵyz aıaańdap bara jatqan. Manadan beri aqynnyń qımylyn alystan baqylap otyrǵan Anna Ivanovna da, kóptiń arasynan sytylyp shyǵyp, Aqannyń sońynan jetti.

— Zdravstvýıte, Ahan, — degende baryp, Aqan selk etip, atynyń basyn tejedi.

Anna Ivanovna búgin atpen serýendeýge shyǵatyndaı jokeılershe jeńil kıingen. Aıaǵynda bylǵarysy jyltyraǵan qonyshy tar etik toq baltyrmen baltyr. Qara sannyń ústińgi jaǵy sál deldıgen aq shalbary qandaı jarasty. Ústindegi qap-qara jeńil penjak quıyp qoıǵandaı, belimen-bel. Qus tósi penjaktyń omyraýyn kerip tur. Syrtqa shyǵarǵan appaq jaǵa, aq moınymen asa bir kelisti jarastyq tapqan. Shashyn toqpaqtaı etip túıgen, basynda aqyn buryn kórmegen jaǵalaýy sál deldıgen aq shlápa. Mańdaıynan túsken sırek qara výaldyń astynan kóringen janary jarqyraǵan badanadaı eki tana kózde tuna qalǵan ǵajaıyp bir jumbaq bar. Asa jaqyn turǵanmen tym alys, qol jetpeıtin tuńǵıyq syrly kóz. Buryn kórmegen jat kıimge aqyn tosyrqap, jatyrqap, tereńde búrkeýli qalǵan jastyq sezimi dir etkendeı yntyǵa qarady. Sonaý bir jyldary erkekshora Aqtoqtynyń at ústindegi turysyna uqsap ketkendeı bolyp, tisi aqsıa kúle turyp, Aqan kúrsinip qaldy.

Jyp-jyltyr súlikteı moınyn quryqtaı sozyp, tańdaıyna aýyzdyqtaǵy trenzel batqanda basyn kekjıtip, tisin shyqyrlatqan kómirdeı qara atymen janasa bergen Anna kózin tóńkere kúlimsiredi:

— Nege kúrsindińiz, Ahan, atyńyzdy oılap kele jatyrsyz ba? Bilem, osynshama kóp júırikterdiń ishinen úzdik kelý ońaı emes, árıne.

— Joq, jaı ánsheıin. Atymnyń jeke-dara keletinine kúmanym joq, syralǵy Qulager ǵoı. Sizdi kórgende ótkendegi bir jastyq shaqtyń eske túskeni de. Ol kúnder de siz sıaqty tym qashyq, aramyz alys, — dep, Aqan sózdi ile-shada basqaǵa burdy: — Siz nege munda keldińiz. Kókpar oıynyn kórmedińiz be, olar áli qaıtyp oralady. Qaı jeńgeni toptyń ortasynan ótedi. Qyzyq emes pe? Qazir «kúmis alý» oıyny bastalady.

— Shynyn aıtqanda maǵan kókpar unamady. Tipti, tym turpaıy, jabaıy kórinedi. Tiri eshkini tartqandary janyma batyp ketti. Tym aıanyshty eken. Jandary neǵyp ashymaıdy. Sonshama qatygez bolýǵa bola ma? — Annanyń kózi jasqa tolyp, úreılene qarady. Sulý erinderi dirildep ketti.

— «Kim qatygez? Árıne qazaqtar!» Aqan bul sózge bir jaǵy namystanyp, bir jaǵynan qatty uıaldy.

— Anna, sol tiri janǵa meniń de janym aýyryp keledi. Kókpar oıyny ertede bulaı bolmaǵan, — dep Aqan endi túsindire bastady. — Ertede, adamdardyń budan da jabaıylaý kezinde, ańǵa shyǵyp, oljaly qaıtqan ańshylar osy oıyndy oınasa kerek. Qazaq halqynyń negizgi kásibi mal bolǵandyqtan, negizgi jaýy da, aýlaıtyn ańy da qasqyr. Sol qasqyrdy soǵyp ákelgende, ne shala-jansar tiri ákelgende atty jigitter ortasyna salyp, sozbaılap, tartysatyn bolǵan. Kimde-kim jeńip, alyp ketse, sonyń úıine baryp ot tutatyp, tútin tútetip, tamaq asyp, saýyq qurǵan. Qazaqsha qasqyrdy bóri dep te ataıdy. Qysqy, kúzgi júnine qarap kók bóri deıdi. Mine, jańaǵy oıynnyń aty da «Kók bóri» eken. Keıin kele-kele kóne oıyn «kókbóri — kókbór — kókbar — kókpar» bop ózgerip ketse kerek. Endi jurt qasqyr emes, qolda bar ońaı olja — jylqynyń terisin, jańaǵydaı tekeni, laqty tartatyn kásipke kóshipti. Tegi adam balasy sanaly bolǵan saıyn, qatigezdikke, tipti jaýyzdyqqa da beıimdele bere me deımin. Keıin, kele-kele, tekenin ornyna kókparǵa adam salmasyna kim kepil! — Aqan qabaq shytyp únsiz túnere tústi de, qaıta jadyrady, — Anna, sizdiń kóńilińizdi jabyrqattym bilem, odan da basqa bir áńgime aıtaıyqshy.

— Joq, Ahan. Qaıta siz adal jandardy, kóńili taza qarapaıym adamdardy kóp qarajúrekterden arashalap aldyńyz. Álgi oıyndy shyǵarǵan adamdar kináli emes, ony buzǵan buzaqylar kináli eken. Men sony uqtym. Ózińiz lıngıvısten kem túsindirmeıdi ekensiz.

— Onyńyz kim?

— Tilshi, ǵalym adamdardy aıtady... Ǵafý etińiz, Ahan, siz osy orys tilin sonshama jaqsy bilesiz, qaıda júrip úırengensiz?

— Qaıbir oqsatyp biledi deısiz, Jasymda Petropavl qalasynda, qazaqtar Qyzyljar deıdi, úsh jyldaı oqyǵanym bar. Sondaǵy úırengenim ǵoı. Bala kezde adam uǵymtal bolsa kerek.

Aqan men Anna arttarynan dúrsildete kelgen attylyǵa moıyndaryn burdy. Jaıynbek eken. At ústinde qopańdaǵanda kózildirigi murnyna túsip, qaıta-qaıta kóterip, áýre bop keledi.

Oıynnyń qyzyǵymen áıeliniń ketkenin baıqamaı qalǵan oıaz, bireý urlap áketkendeı úreılenip jan-jaǵyna alaqtaǵanda, Jaıynbek te, qorqynyshty birdeme bolǵandaı túsin ózgertip kep, qulaǵyna sybyrlaǵan. Oıaz murty tikireıip:

— Bar, birge bol qasynda! — dep qysqa buıryq bergen.

— Týh, áreń jettim-aý sizderge, atqa minýdi umytyńqyrap qalǵanmyn ba, qalaı, — dep Jaıynbek yrjalaqtap kúle berdi.

— Attyń ústi qolaısyz bolsa, jyly ornyńyzda otyra berseńiz etti, sizdi kim qýyp, kim qystady osynshama, — dep Anna túsin sýyta qarady.

— Ásheıin... sizge oryssha aýdarý kerek bola ma dep...

— Ahan ekeýmiz sizsiz-aq uǵynysatyn túrimiz bar.

— Tatarǵa tilmash kerek joq, men Qyzyljardyń tatarymyn, — dep Aqan jaı ǵana ezý tartty.

— Degenmen, Anna Ivanovna, qazaqtar jaqsy kelinshekterdi alyp qashady. «Saqtyqta qorlyq joq» degen, — dep tilmash ta qýlyq aıtqansydy.

— Siz de qazaqshylyǵyńyz ustap Aqanǵa kómekke kelgen bolarsyz onda... Ǵafý etińiz, úshinshi adamnyń qashan da artyq ekenin bilmeıtin be edińiz. Bizdiń ózara áńgimemiz bar edi, siz bógemeseńiz eken, — dep Anna Aqanǵa burylǵanda, Jaıynbek ne derin bilmeı, beti ottaı kúıip, atynyń tizginin tartyp, qalshıyp turyp qaldy. Ahan, siz jańa meni bireýge uqsattym dedińiz. Eger tym jasyryn bolmasa, sony aıtsańyz eken.

— Anna, ol úshin ýaqyt keńdigi kerek. Jáne de ol jeke bastyń qaıǵysy, meniń ózime ǵana aýyr tıetin kóńilimdegi úlken muń. Sizge onyń qyzyǵy bola qoıar ma eken.

— Óz basym kompozıtor, aqyn ataýly muńsyz bolady dep oılamaımyn. Jany názik jannyń sezimi órmekshiniń órmegindeı bolmashy jeldiń ózin tez ańǵarǵysh qoı. Men de sizdiń janyńyzdy tereńirek túsinsem be deımin.

Jan sezimine shyn úńilgisi kelgen orys áıeliniń týys, baýyrmal, adamnyń tebirenisindeı myna sózi aqyn janyn tolqytyp jiberdi...

* * *

Aqan Annaǵa óz júregine shemen bop baılanǵan qaıǵysyn baıandap, tirisinde umytylmas armany Aqtoqty men ólideı aıyrylǵan Urqıa jaıyn kúrsine áńgimelep kele jatqanda, aqyn basyna taǵy bir aýyr qaıǵy bultyn jasyryn úrlep jatyr edi. Qastandyqqa qany qaraıyp alǵan Batyrash esiz qalǵan kıiz úılerdiń birinde, esik, túndigin qymtap alyp, júginip, ala-kóleńkede bireýmen kelise almaı otyr.

— Meniń saǵan salǵan sońǵy salmaǵym bolsyn, budan soń jumsasam ıttiń balasy bop keteıin, — deıdi jalynyp.

— Bul sózdi talaı estigenmin, — deıdi bireý gújildep.

— Qashan seni aldaǵan jerim bar?

— Qaı ýaqytta bir sózde turyp eń?!

— Endi basqa súıenerim bolmasa qaıteıin, at aınalyp qazyǵyn tabady. Bar tabarym sen, — dep máımóńkeleıdi Batyrash.

— Súıengenim, taıanyshym degenshe, qandy shoqparym deseıshi. Qashanǵy jazyqsyz jandardy zar jylatyp, qudaı aldynda kúná arqalaı beremin.

— Kúná arqalasaq ekeýmizge de birdeı emes pe?

— Seniń neń ketip barady, qaǵanaǵyń qarq, saǵanaǵyn sarq, malyń aldynda, qatynyń qoınynda, balań qasynda.

— Sen ne kóripsiń. Sonsha túńiletindeı ne kórindi saǵan, jarqynym?

— Kólgirsime, Batyrash! Janyma olaı tıe berme. Nege ótirik bilmegensısiń. Balalarymnyń bir túzýi joq, óńkeı aýrý, jarym es. Sonyń bári — kóptiń kóz jasy. Onyń saǵan bir tamshysy da tımeıdi.

— Áı, lepirme, jetti! Tilegiń ne degen jaman edi, tiliń tasqa, kápir, ne aıtyp otyrsyń óziń!

— Aıtqanym aıtqan, endeshe, — dep anaý ornynan tizesi sytyrlap tura berdi, — endi seniń mundaı zulymdyǵyńa barmaımyn. Zaıybymnyń aıaǵy da aýyr, qudaıdan tilegim bar. Atama, men bir jaqsylyqqa shaqyrdy ma desem, yńǵaı kórge, ólimge ıtermeleısiń de otyrasyń, Jetti endi.

— Solaı ma, solaı qıqańdaıyn dediń be? Esinde bolsyn, — dedi Batyrash tistenip, — elge de baramyz ǵoı erteń. Esiljannyń topyraǵy áli sýyǵan joq. Basqasyn qoıǵanda, sonyń ózi jetedi. Bar úrim butaǵy estise, seniń janyńdy taban aýzynda zánnamǵa ketirerine ımandaı sen!

— Oh, jaýyz, ony óltirýge de jumsaǵan sen emes pe ediń?!

— Kimge kimdi jumsamaıdy. Jumsaý meniki bolǵanmen, qylǵyndyrǵan qol seniki emes pe? Qaısymyz kináli ekenbiz.

— Ah, ıt sol! — dep anaý tura umtylǵanda Batyrash kezdigin sýyryp aldy. Júzin jalaqtatyp týra tamaǵyna tireı qoıǵanda, anaý kózi qantalap, únsiz, qımylsyz surlanyp, tapjylmady, — Ne qalaısyń, al aıt, qanypezer!

— Qaısymyz qanyperez ekenimizdi budan soń sarapqa salǵanyńdy estimeıin, — dep Batyrash kezdigin tartyp, alaqanyna janydy, — Aıtarym sol, álgini oryndaısyń. Endi qaıtalamaımyn. Qalaı mert qylasyń, ol — ózińniń sharýań. Saǵan ony úıretýdiń qajeti joq.

— Aqysy ne?

— Bir tý bıe.

— Sen on tý bıeni jetelep ketkende, men bir tý bıeni shoqtyǵynan ustamaqpyn ǵoı.

— Odan artyq ne kerek saǵan?

— Tapqan ekensiń ońaı nan jemesti.

— Aıt dedim ǵoı, ne tileısiń?

— Báıgege ne alasyń, — sonyń bári meniki.

Batyrash qolyn shyǵardy.

— Seniń kúndegi kásibiń. Ońaı baııyn degen ekensiń.

— Seniń janyń qınalyp júrgen shyǵar.

— Jetti endi, tájkelespe. Bir jolǵa aıtqanyń bolsyn, báıginiń jartysyn alasyń.

— Joq, túgeldeı!

— Joq, jartysy!

Shombal qara jigit Batyrashqa tóne túsip, kózinen ot shasha qarady:

— Eger, osy joly ýádeńnen qaıtyp, bir tuıaǵyn kem berseń, esińde bolsyn, báribir ólim, — dep qynynan uzyn qanjaryn jalt etkizip sýyryp, qaıta saldy, — týra qoıdaı baýyzdaımyn. Umytpa, meniń qanjarym seniń kezdigińnen uzyndaý, júzi de ótkir. Qolym da qattyraq, jyldamyraq. Endi qaıtyp esińe salady dep oılama, óziń aıdap ákep beresiń. Budan qaıtyp meniń qolymmen jasaǵan jaýyzdyǵyńdy ekinshi qaıtara tisińnen shyǵardyń, — qyzyl ala qanǵa batasyń. Endi aıanarym joq. Myna sumdyǵyńdy taǵy da oryndaımyn. O, jasaǵan, óziń keshir! O, jasaǵan!

Qandy qol jigit alaqanyn aspanǵa jaıyp, tisin shaqyrlata qaırap, qudaıyna jalbarynyp, ishin ystyq aptap kúıdirip bara jatqandaı aýzyn arandaı ashyp demigip, jolbarystaı esinep turdy da, kıiz úıden atyla shyqty.

6

Jer qaıysqan bes júz attyń shet jaǵyn ala Móńke de jele jortyp keledi. Úsh júzden kelgen jasy da, boıy da, kıimi de san qıly bes júz bala masaty dalanyń qyzyl ala, sary ala gúlindeı jaınap, top-topqa bólinip, ózdi-ózi jeke-jeke daýryǵa sóılesip barady. Qaıtar joldaǵy baqtalas balalar ázir sábı minezben birimen-bire jyly til qatysyp, keıbiri aýyldaryn, el-jurtyn aıtyp, tanysyp, uly báıgege qatysyp, at basyna mingenderine máz.

Qaraýyl jurtynan Aqan seri jalǵyz kelgenindeı osy ár rýdyń balalary ishinde Móńke de jalqy. Dańqy jer jarǵan Qulagerge mingen balany basqalary da unatpaı, qasyna jýytpaı, sýyq kózben qarap, shet qaqpaı etken syńaılary bilinedi. Dúnıedegi jarys ataýly men kúnshildiktiń egiz keletini nesi eken. Biraq oǵan yǵar Móńke joq. Ózimen-ózi bolyp, shýaqty kúnge maýjyrap, alystaǵy saǵymdaı kóringen bir armanyn oılap keledi.

Móńkeniń boıy sharǵylaý bolǵanmen, osyndaǵy báıgege túsken balalardyń kóbinen jasy úlken. Bıyl týra on altyda. Jasynda ákesi qaıtyp, atasy Baıbatyrdyń baýyrynda ósken. Kishkene kúninen atasy ystyq-sýyqqa birdeı salyp, qysy-jazy jylqy baqtyryp, qyzylshunaq aıazǵa, mı qaınatar ystyqqa «pisirip», at qulaǵynda oınatyp, kónbis, shymyr etip ósirdi. Atasy bir-eki ret túngi barymtaǵa da aparyp, qara-qurym jylqyny zyryldaýyqpen úrkitip, qalaı aıdap áketýdiń ádisin de kórsetken.

— Balam, muny da bilip qoı. Urlyq — óner, erdiń eri ǵana jasaı alatyn erjúrektik deıtinder bar. Biraq urlyqty kim júrektiliginen, boıyna kúshi syımaǵandyǵynan jasaıdy deısiń. Áıteýir ólmeshiniń kúni de. Eki qoshqar súzisse, solardyń shashbaýyn kóterip, namysyn jyrtyp, barymtashysy bolasyń. Júzdi, myńdy aıdap kelseń de alatyn aqyń bir jylqy. Elden estıtin alǵysyń — «ataqty ury», «júreginiń túgi bar» deıtin qolpash. Oǵan ózińniń de boıyń úırenip, etiń ólip alady eken. Tipti, keıde, dárejeń ósip, kóptiń arasynda ózińniń tóbeńdi bir eli bolsa da bıik sanaıtyn kezderińde bolady. Bul kásipke de úırenip alatynyń sonsha, qashan qojań shaqyryp bireýdi malyna barymtaǵa jumsar eken dep, alaqanyń qyshyp, delebeń qozyp, taǵatsyz kútetin kúnderiń de bolady. Men seni urlyqqa úıretkim kelmeıdi, biraq, erdiń basyna ne kelip, ne qoımaıdy. Munyń da kerek kúni bolyp qalar: aýmaly-tókpeli zaman ǵoı, — dep atasy bir kúni, pesh túbinde otyryp Móńkemen ózinshe syrlasqan.

Birde atasy Baıbatyr alys saparǵa attanyp, bir jumadan soń bir-aq oraldy. Alystaǵy qypshaq eliniń úıir-úıir jylqysyn qýalaı jónelgende, artynan qýǵynshy shyǵyp, eki jaq túnek túnniń astynda shartpa-shurt soıyldasady. Uzyn soıyldy bir qolymen úıirip oınatqanda qasyq qurly kórmeıtin Baıbatyr talaı jigitti soqqyǵa jyǵyp, attan túsirip, qutylyp ketedi. İz tastap otyryp, jat eldiń jylqysyn óz baıynyń úıirine toǵytyp ta jiberdi. Biraq so joly ózi de jaralanyp keldi. Alǵashqyda et qyzýymen bilmegen eken, úıge jylqyshylar kóterip ákelgende esinen tandy. Sóıtse, oń jaq aıaǵynan tıgen soıyl jilinshigin ýatyp jiberipti. At shaptyrtyp, alystaǵy aýyldan synyqshy aldyrdy. Eńgezerdeı úsh-tórt jigit atasynyń ıyǵyna qonjıyp, keýdesinen basyp, synyqshy usaq súıekterdi qalpyna keltirip, sere shyqqan qazyny tartyp, orap tastady. Kózin tars jumyp, bulqynyp, qatty daýys shyǵarmaı yńyranǵan atasy monshaqtap terlep, eki kún qatarynan tapjylmaı uıyqtady. Eseńgirep, máńgirip oıanǵan Baıbatyr uzaq kúnder nár tatpaı qatty júdegen. Eki-úsh aıdan keıin baryp beti beri qaraı bastaǵan erine kempiri tamaq berip otyryp, jasqana qarap, aqyl aıtqan edi.

— Osy bir qurǵyrdy endi tastaıtyn keziń boldy ǵoı. Kim úshin osynsha soqqyǵa jyǵyldyń. Bireýdiń qolshoqpary bolam dep júrgende, birkúni basyńnan aıyrylasyń. Dalaǵa tastaı almaı júrgen basyn, bar ma? Ne jetpeıdi. Báribir osymen kósegemiz kógerip, jurttan asyp jatqanymyz joq. Odan da, endi basqa bir kásip etpeısiń be? Qoı qaıyryp tynysh júrgender de ashtan ólip, kóshten qalyp jatqan joq. Eki qolǵa bir jumys. Keýdeńde janyń bolsa, asyrasyń bizdi. Shúıkedeı eki-aq janbyz qolyńa qaraǵan.

Sary maı salǵan qoıý japyraq shaıdy uzaq simirgen atasy túnerip, kópke deıin úndemeı otyrǵan da, bir kezde dúńk ete qalǵan:

— Járáıdi, jetti, tyshqan artyn kórip jaraly dep, osy aıtyp otyrǵanyń ne? Meni endi qatarǵa qosylmastaı qor qaldy dep pe eń. Sózdi qoı, áýeli jazylyp alaıyn! — dep keıin, qısaıa ketken.

Ájesi odan ári sóz qaıyrýǵa bata almaı.

— Qoıdyq. Bir kúni boq basynda ólip qalasyń ǵoı, sorly-aý, qaıteıin! — dep atasyn jyly qymtap, ketip qalǵan.

Atasynyń qajyrlylyǵyn, soıylger myqtylyǵyn Móńke balalar arasynda maqtan etetin. Kózge túrtkisiz qarańǵy túnderde kúzetshilerge bilinbeı baspalap baryp, talaı jylqyny shetinen áketip, tereń bir saıǵa aparyp birine-birin matap, jym-jylas taıyp otyratyn eptiligine, nemese júz qarany bir-aq úrkitip, sońynan túsken qýǵynshyny baýdaı túsirip kete baratyn qajyrly, qaısarlylyǵyna súısinip, ózi de atasyna tartyp «ataqty ury» bolǵysy keledi. Urynyń balasy dep qurbylary da Móńkeden kádimgideı taıqaqsyp, urysa qalsa jasqanady. Tek atasy ekeýinen jasqanbaı júrgen Qadyr jylqyshynyń áıeli ǵana.

Qadyrdyń Móńkemen túıedeı qurdas, ózi de kıiktiń asyǵyndaı jutynǵan Málıke atty kishkentaı qyzy bar. Boıy ǵana demese, qara torynyń sulýy. Móńke de qaıbir boıǵa jaryǵan bala. Keıde tipti, «Málıke endi osydan óspese eken» dep te tileıdi. Óz boıynyń osy qalpynda qalatynyna kózi jetken sıaqty — bir jyldan beri bir eli ósken joq. «Ákesi jastaı ólip, qatyp-semip qalǵan qatpa megejin ǵoı, qaıtsyn» degen jurttyń namysqa tıer sózin de Móńkeniń ózi ishteı moıyndaǵandaı. Boıy óspese de, oıy ósip, óziniń er jetip qalǵanyn da biledi. Ony alǵash ret balalyq minezden shyǵaryp, kóńiline álde bir buldyr sezim ákelgen de jańaǵy Málıke. Ekeýi de jastaıynan birge oınap ósken qyz ben bala, keıin de juptaryn jazbaı birge júrip, eseıe bastaǵandaryn ekeýi de sezetin tárizdi. Al, ata-analary bolsa, osy bir jarastyqty bulardan da buryn sezgen. Keıingi kezde Málıkeni burynǵydaı tym erkin jibermeı, beıýaqyt bolsa úıge shaqyryp, aralaryn jıi aıyra beretindi shyǵardy. Jalańash arqalaryn kún qatap, tańnyń atýy, kúnniń batýy kól jaǵasynda oınaýdan qalǵandary qashan. Mundaı alshaqtaǵan kezde Móńke qasynda júrgende asa baıqamaıtyn Málıke qadyryn tez ańǵaryp, óz-ózinen jalǵyzsyrap, kóńili jabyrqap, qulazyp qalady. Ne degenmen Móńke burynǵydaı emes, atasy men ájesiniń kóz aldynda ózgere bastaǵan.

Baıbatyr da budan beıhabar emes edi. Bir kúni úı-ishi bop jeke kúńkildesip, dastarqan basynda ózderinshe keńes qurdy. Keńes basshysy atasy, kesimdi sózdi sóılegen de sol, ájesi bolsa tek qana quptaýshy.

— Balam, jasym bolsa kelip qaldy, — dep Baıbosyn uzyn sózdiń urǵasyn ádettegi belgili syltaýdan bastady, — Boıda qýat barynda bireýden ilgeri, bireýden keıin ómir súrdik. Jaqsylyq ta qıanat ta jasaǵan shyǵarmyz. Pende bolǵan soń ne keshpeıdi adam balasy. Biraq baıdyń malyna quryq salyp, urlyq etýdi de óz basym qıanat kórmeımin. Ulan-qaıyr maldyń dala bórisinen, adam urysynan jaýy bolmasa, baı ataýly malyn qaıda qoıady. Odan olardyń yryzyǵy da kemimeıdi. Tek eki ortada shybyn ólediniń kebin kıip qasqyr men ury baıǵus qana qashanda kúná arqalap, jaza keshetin. Ury men qýǵynshy ushyrasa qalsa, ekeýiniń biriniń kúni qarań. Ne ury, ne qýǵynshy jaralanyp attan túspeı berispek joq. Aıdalada biri qansyrap qalmaq kerek. Sonda ne úshin, kim úshin? Joq, bul jol áý basta shatasyp túsken qarańǵy jol eken. Endi sol urlyqty tastap, kóp qatarly qalǵan ómirimde tirshilik etsem be deımin. Súıener jalǵyzym da, qyzyq kórseter ulym da sen ǵana. On úshte otaý ıesi deıdi, qudaıǵa shúkir teń qurbyńnan kem bolmaı óstiń. Sharýaǵa da, basqaǵa da qybyń bar. Óz betińmen bir úıdiń jumysyn dóńgeletip áketetin pysyqtyǵyń da baıqalady. Ata balaǵa synshy degen. Endi aıaqtandyryp, bir shúıke bas áperip, qyzyq kórsem deımin. Á, kempirim?!

Móńke «asa ket ári» bolmasa da, tuńǵysh estigen sózden qysylyp, qyzaraqtap qaldy. Ájesi kúlimdep, shalyna qýlana qarady:

— Sonda, kózdegen jeriń bar ma? Móńkejannyń óz oılap júrgen bireýi bar shyǵar, ondaı bolsa aıtsyn.

— Sózbuıdaǵa salyp qaıtemiz. Biz de bilmeı júrgen joqpyz, qaratanaýdyń kóńili osy ana Qadyrdyń qyzymen jaman emes sıaqty.

— E, nesi bar, — dedi ájesi de jańa estigendeı bolyp, — ekeýi de jastaıynan birge ósken, egizdiń syńaryndaı, bir qyzdyń qos burymyndaı balalar emes pe? Jarap jatyr, bir-birine teń. Aı, ózi de bolaıyn dep turǵan bala-aý. Ana ógeı sheshesinen azdap jetimdik kórip, júdeýleý óskeni bolmasa, ózi sharýaǵa da yqtıatty, ismer, erteń-aq úı bola keteıin dep tur. Balam bala-aq. Qudaı aldarynan jarylqasyn.

— Kempir-aı, batańdy beretin kún alda. Áýeli quda túseıik te.

— E-h, Móńkege qyzyn bermeıdi dep otyrmysyń. Ana qaıys aýyz áýeli óziniń qyzdaryn baǵyp alsyn.

— Áli sol qaıys aýyzdan shyǵady páleniń bári.

Shynynda da qaıys aýyzdan shyqty páleniń basy. Qaıys aýyz dep otyrǵandary — Qadyrdyń jamaǵaty Kúlzıpa deıtin qara taspa qatyn. Birinshi áıeli ólip, sońyna ertken eki qyzymen Qadyr osy Kúlzıpany alǵan. Málıke alǵashqy áıelinen qalǵan qyz.

Kedeıdiń qudalyǵy da kedeı. Baıbatar erteńinde-aq qasyna bir shal ertip, Qadyrdyń úıine bardy. Móńke de aýyl-úıdiń balasy bolǵan soń qysylyp-qymtyrylmaı birge júrgen. Bolashaq áńgeminiń ne jóninde ekenin biletin bala shaǵyn jer úıdiń ekinshi bólmesine kirip, qasyna Málıkeni shaqyryp, qudalyqtyń eń qyzý kezinde syqyrlaýyq esiktiń tabaldyryǵyna jatyp alyp qulaǵyn tosqan.

Kórshi shal qudalyq jaıyn saǵyzdaı sozyp, uzaq bappen sóıleı kelip, eki jastyń qosylýyn qalaǵanda, ıi jumsaq Qadyr ishten shyqqan qyzyn qımaı, biraz únsiz otyrda da, aqyry kelisimin berip ılikti.

— Qyz bala jat-jurtqa jaratylǵan jan ekeni ras. Móńkeni jasynan bilem. Qolda ósken ǵoı. Eger ekeýiniń ýaǵdasy bolsa, men qarsy bolar deımisiń. Tek tula boıy tuńǵyshym edi, shama kelse jasaýyn saılap, qyzyqpen atqarsam bolǵany.

— Jasaýy dep nesine qınalasyń. Bala eki jaqqa da ortaq. Qalyńyn mol berse... «aqysyn berse, boqysy shyqpaı ma» — dep Kúlzıpa kózin qysyp, ıegin qaǵyp, qystyryla ketti.

— Aqysy deıtin ne bar. Qaıbir shekemiz shylqyp otyr bizdiń. Óz shamamyzben ólsheımiz de, qalyń surap buldanatyn adamymyz Bákeń emes qoı, — degende, Kúlzıpa shaptyǵa jóneldi.

— Osy sen-aq kún jaýmaı sýlanyp otyrady ekensiń. Qalyńsyz beretin dalada jatqan qyz joq. O nesi-aı, qaıdaǵy joqty shyǵaryp, ata dástúri, nesi bar. Báke, qyryq jeti surap shirenbeı-aq qoıaıyq, irili-usaqty bir on tuıaq bolsa boldy, quda da, qudaǵı da tynysh.

— Qoı deımin, — dep Qadyr áıeline basý aıtyp edi, qaıys aýyz jylymsyrap, qaıarlyqqa basty:

— Al, onda óziń-aq atqar. Meni týmaǵan ógeı sheshe dep otyrsyń ǵoı. Qashan seniń qyzyńa ala kózdik etip edim. Qıt etse meniń ógeıligimdi betime basasyń.

— Jaraıdy, Kúlzıpa, — dedi kelgeli únsiz otyrǵan Baıbatyr, — Qudaı seni ógeı qylmasyn, taýsylma, shyraq. Jaqsy qyzyqqa ısharat etkende, jaman yrymǵa bastama. Seniń kózińniń jasyn tyımasam, Mákishjannyń da kóziniń jasy tyıylmasyn bilem. Ýáde! Biraq, esińde bolsyn, budan bylaı qudalyqtyń shyryn ashshy sýyńmen buza berme! Sońǵy kórýim bolsyn!

Baıbatyr ornynan súıretile turyp, aldynan kóldeneńdegen Qadyrmen tós taqap qushaqtasty da, únsiz shyǵyp ketti.

El arasynda sóz jata ma, erteńinde-aq Baıbatyr men Qadyrdyń quda bolǵany aýyl ishine tarap ketti. Ásirese, Móńkemen qatar júrgen balalar máz-máıram kúlip:

— Áı, sen úılenetin bolypsyń ǵoı.

— Málıkeni alady deıdi ǵoı.

— Báse, úndemeı júrip isti bitirip júredi ekensińder ǵoı.

— Ne bolsa, o bolsyn, sen bastashy áýeli, biz de qarap jatpaspyz, — desip, kúnuzaq Móńkeni ortaǵa alyp, qaqpaqyldaıdy.

Alǵashqyda uıalyp júrgen Móńkeniń kele-kele eti úırenip, Málıkeni «qalyńdyǵym, erteń úıge túsirer jas jarym» dep syrttaı ıemdenip aldy. Aýyl ishindegi túngi oıyndarda Málıkeni kózden tasa qylmaı, ol bireýmen ázildesip, ne altybaqannyń átkenshegine bóten balamen otyra qalsa da kádimgideı qyzǵanatyn boldy. Ne degenmen eki jetim bir-birimen qosylyp, otaý tigetinderine ishteı qýanyshty.

Biraq, Baıbatyr atasynyń kóripkeli bar ma, qaıys aýyz ógeı sheshe ógeıligin qylmaı qoıǵan joq. Eki-úsh usaq tusaq tuıaq alyp, basynda kóńili jaı tapqandaı bolǵan Kúlzıpa, endi basqa «óner» shyǵara bastady. «Beretin qalyńyn berse, tez bersin. Qyzymyzdyń jasy kelip qaldy, suraýshylar kóp. Eger sózbuıdaǵa salyp, qalyńyn tez bermeı, uzaqqa sozsa, juldyz sanap otyrar jaıymyz joq. Móńkeden basqa da ul týǵan shyǵar. Qyzymyzdy jóneltemiz de jiberemiz» — dep ara aǵaıyndar arqyly kúnde teris minezdi, qısyq sálemin joldap, ózi qatynamaı qoıdy. Qadyr sabyrlylyq tilep, basý aıtsa, betinen aldy. Sharýadan basqany bilmeıtin jýas kúıeý, kók aıyl áıeline qarsy eshteme aıta almaı, murnyn tesken ógizdeı jetegine erip júre beredi. Keıin Kúlzıpa aýyzdy Baıbatyrǵa da sala bastady. «Balasyna qatyn áperem dep tyrashtanǵan nesin alǵan. Az ǵana qalyńyn tóleı almaıtyny bar, nesine qudalyqqa tústi. Sol ury neme, ana ishten týmaǵan nemerege otaý tiger deımisiń», degen sózine Baıbatyr zyǵyry qaınap, ólerdeı namystandy. Minezi qanshama mort, noıys bolǵanmen bóten áıelge shamasy kelmeı, aqyry qolyndaǵy saýyp otyrǵan jalǵyz bıesin jetektep aparyp berdi. Qaıys aýyz sonda da qoıar emes. Jelikken ústine jelige, qunyqqan ústine qunyǵa tústi.

Baıbatyr sońǵy kezde, jaraly aıaǵy jaýyn kúnderi syrqyrap, tósek tartyp jatyp alatyn syrqat kúıge ushyrady. Sondaı kúnderdiń birinde kempirin qasyna shaqyryp alyp:

— Qap, myna jaman qardyń yzasy ótti-aý. Kózim tirisinde qara tanaýdy úı ǵyp ketpesem, ana Kúlzıpa qos jetimniń kóz jasyna qarar emes. Qıyp jiberetin naǵyz qara júrektiń ózi ǵoı. Qara sýyq túse, alys jaqqa bir sapar shyǵyp kelmesem, amal joq. Ana qaıys aýyzǵa baryp aıt, el ishinde daýryqpasyn. Mákishtiń kóńiline qaıaý sala bermesin. Qalǵan qalyńyn jaqynda beredi de. Baıdan alar eki jylǵy alashaǵym da bar. Endi berse qolynan, bermese jolynan. Jalǵyz jortyp, qartaıǵan shaǵymda sońǵy urlyqqa shyqsam da Kúlzıpanyń aýzyna qum quıarmyn, — dep ózinshe ant etken.

Uzaq joldy qysqartý úshin, aıdalada jortqan Aqan Móńkege neshe túrli qyzyqty ertegi, dastandar aıtyp, ara-tura án salyp, kishipeıildi aqyn balamen teń qurbysyndaı syr shertisken. Aqtoqty, Urqıa, Jamaldardyń qaıǵysyn aıtyp, ara-tura kúrsinip, sapanyń sary dalasynda uzaq muńdy kúıge túsken. Aqjarqyn, shyq aǵasyna tez baýyr basyp, úırenip ketken Móńke de orta jolda qyzaraqtap otyryp óz Málıkesiniń jaıyn túgeldeı aıtyp edi, Aqan birazǵa deıin keıip, balaǵa da, ataǵa da urysqandaı boldy.

— Qap, tym qurymasa baǵana shet jaǵasyn bildirmegen ekensiń. Qaıyrylyp baryp Bákeńe toqtaý aıtatyn edim. Urlyqpen bergen ne qalyń?! Onymen kimdi muqatyp, ne muratqa jetedi. Urlyq etken basqany zaqymdaıdy: urlyq túbi — qorlyq degen. Óz basym mal urlaǵan uıat, qyz urlaǵan murat dep sanaımyn. Kelisken qyzǵa, kesimdi urlyq júredi, tilsiz malǵa jasaǵan urlyq tirlik emes.

Móńke beker aıttym-aý dep, Aqanǵa qaraı almaı, jazyqty adamdaı únsiz jorta berdi. Álden ýaqytta baryp, aqyn qaıta jazylyp, balamen qatarlasa berdi de, ıeginen kóterdi.

— Sen, nemene, burtıa qaldyń. Málıkeden aıyrylyp qalam-aý dep qorqyp kelemisiń? Ýaıymdama. Áıteýir berip qoıǵan basqa jeri joq eken, ol da bolsa kóńilge medeý. Al, osy sapardan qaıtqanda Málıkeniń toıyn ózim jasaımyn.

Móńkeniń ishi jylyp ketti.

— Qulagerdiń báıgesin alyp, baıyǵan jan emen. Alaqandaı oramal alyp, qaltama basqan joqpyn... Eki-aq ret úıirimen jylqy alǵanym bar. Onda da Ojymbaı balýan men Bátjandy úılendirdim. Qulagerimniń ónerimen kelgen aq adal maldyń aıyby joq dep bilem. Al, osy joly, jaqsy esime saldyń. Saǵynaı asynda qanatym meniń aldymen keletinine shek joq. Qudaıa táýbá! Báıgesi de mol bolar. Kópten Sultanmuratty úılendirý armanym edi. Bir tuıaǵyn eshkimge baılamaı, týra ekeýińniń aldyńa, inshalla, salyp berem. Kúlzıpa eneńniń qorasyna bir-aq aıdap kirgizesiń de, qaıys aýyz eneńniń kómeıine qum quıyp, Málıkeńdi qolynan jetelep ala jónelesiń. Osyǵan kelistik pe?! Bir kún úıinde qaldyrsań rıza emespin, — dep Aqan Móńkege qaraǵanda, sábı kóńilimen shyn qýanǵan bala kózi jaınap, ne derin bilmeı, sasqalaqtaı berdi. Seriniń ashyq qoly barshaǵa málim. Bir aıtqanyn eki etpeıtin erligine de qanyq Móńkeniń kózine móldirep jas ta kelip qalǵan...

Mine, qazir, Móńke joldaǵy sol ýádeni oılap, ishteı tolǵanyp, qýanyp, Qulagerdiń jalynan mápeleı sıpap qoıady.

7

Seri Aqan men oıazdyń erke qatyny Anna dalada uzaq serýendep, Qusaq kóliniń ekinshi betkeıine kelgende kún de túske tarmasyp, ysı bastaǵan. Neshe kúnnen beri alysta munarlanǵan kýhnány kórgisi kep Anna Ivanovna attyń basyn osylaı qaraı burǵan edi.

Kózge jaqyn kóringenmen júre kele shalqaıa túsken ken Qusaqtyń jıegin bular uzaq aınady. Kól betinde shybyn qaǵyp, baldyr súzgen qus syńsyp júr. Olardan berirek, kóleńke taba almaı sýǵa belýarynan túsip salqyndaǵan, kól jıeginde biriniń biri alqymyna basyp tyǵyp úıezdegen úıir-úıir jylqy adam aıtqysyz.

Júz-júzden soıylǵan maldyń qany búkil betege betin shalǵandaı qyzaryp, sarǵaıǵan. Bar óńirden ys ısi shyǵady. Ár jerge jarqyrata tókken mal súıeginiń mańynda qanjynǵa toıǵan byqyrlaǵan ıt ataýly mol asqa kenelip, kerile túsip maýjyrap jatyr. Keıbiri bos júrgen jylqymen aralasyp kólge túsip, sýdy malshylap, sylpyldatyp tańdaılaryn jibitip, súıek-saıaqqa qaıta kelip etpeleı qulaıdy. Qaz-qatar tartylǵan júzdegen jeli basynda bıe saýǵandar, qoıdyń sary qıy mazdaǵan neshe júz oshaqqa qondyrǵan taı qazandardyń mańynda shúpirlegen malaılar qybyr-qybyr etedi. Ettiń kóbigin alǵan aq jaýlyq áıelderdiń júzi qaınaǵan qazandardyń býynan kórinbeıdi.

Eki salt atty marǵaý, jýas jylqylardyń ara-arasymen únsiz aıańdap, qarasha úılerge qaraı taqata tústi. Endi-endi anadaıdan jalshylardyń da júzi kórine bastady. Bir tizerlep kónekpen kúrp-kúrp bıe saýyp, ottyń ystyǵyna kirjıip as pisirgender enjar. Toı jaqqa bara almaǵandaryna kúıingendeı qabaqtary salyńqy.

Mal tuıaǵy shıyrlap tastaǵan jelilerdiń basynan túsip kele jatqan Aqandar mes qaryn bıelerdiń ortasynda shań-shuń urysqan ekeýdiń tý syrtynan kelip toqtady. Bul kezde urystyń ábden qyzǵan kezi eken. Kúnniń ystyǵynda jalbyr tymaq kıgen ekeý bir-birine aıbat shegip kijinip, kelgenderdi ańǵarar emes:

— Áı, perip jibereıin be! — dese biri:

— Bir qoıǵanda qalpaqtaı túsireıin be osy! — dep umtylady ekinshisi.

— Osydan bar ǵoı, joqtaýyńdy asyrmasam bar ǵoı!..

— Óı, sasyq sol, janyńdy zár túbine jibereıin be?!.

— Qoıa qoı endi, murnyńdy buzyp jiberermin!

— Aýzyńdy qan jalaǵan ıtteı qylarmyn!

— Ket endi, murnyńdy daladaı qylarmyn.

— Jaǵyńdy ýatyp jiberemin endi!

— Tebennen tesik shyǵaraıyn ba osy?!

— Murnyńdy bet qylaıyn ba?!

— Ezýińdi jyryp jibereıin be?!

— Tanaýyńnyń dal-dulyn shyǵaraıyn ba?!

— Aýzyńdy opyryp jibereıin be?!

— Osy turǵan boıyńda qara jerge qaǵyp jiberip, qaıtadan sýyryp alaıyn ba?!

Eki jalshynyń bir-birine bata almaı, qur qoqan-loqymen aıbat shegip, kijińdep myqtymsyp turǵandaryna jymıǵan Aqan shydaı almaı kúlip jiberdi:

— Áı, jigit, jerge qaǵyp jibergen soń, qaıta sýyryp aldyń ne, almadyń ne?!

Ashyq, óktem daýysqa jalt qarasqan ekeý jelke júnderi dúrdıgen balapan áteshtershe aıyrylysyp ketti.

— Qaıdan bileıin, adamnyń jynyna tıedi, assalaýmaǵaláıkúm! — dep biri sálem berip edi, ekinshisi qosyla sálemdesti.

— Assalaýmaǵaláıkúm! Qap, myna kisilerdiń kelip qalǵanyn qarashy, endi bolmasa kóretin ediń kóresini!

— Senen be?! — dep alǵashqysy taǵy umtyldy. — Járáıdi, qonaqtardyń kózinshe abuıyryńdy tókpeıin. Bu kisiler ketsin, sosyn bolsyn!..

— Ketkende neǵylmaqshysyń?

— Áı, jigitter, jetti endi, ekeýińdi de shyqpyrtyp, biraz soıyp alarmyn. Sonshama ne úlese almaı jatyrsyńdar.

— E-e, aǵasy urǵannyń aıyby joq, ursańyz myna soqqanǵa kishkene batyryńqyrap alyńyzshy, — dep biri yrjıa qarap jaqyndady.

— Aǵasy-aý, ózińiz tóreshi bolyńyzshy, ana toıǵa baryp keleıin, sen jalǵyz saýǵyza tur, túngi kúzetke men ózim ǵana shyǵarmyn desem, kónbeıdi. Bir adamǵa mal qaıyrý bermeıdi de, ne ózi barmaıdy, ne meni jibermeıdi. Mundaı da kázzáp bolady eken.

— Sen keshe, aqyndardyń óleńin estıin degenge jiberip pe ediń. Óz qylǵanyń ózińe. Endi júr osylaı omalyp.

Aqan olarǵa tóreshi bola almady. «Kedeıdiń kúni kijinýmen ótedi degen osy-ay. Qyzyqty kóretin baılar. Solardyń maly úshin qyryq pyshaq bolyp ursysyp jatqandary mynaý».

— Jigitger, án estigileriń kelse, qazir anaý úılerge taman kelińder, basqasy bolmasa da, óleń aıtyp berý qoldan keledi, — dep, Aqan júrip ketti.

Bular qurym kıizderi qyryq shoqpyt on shaqty júdeý qarasha úıdiń qasyna kelip attan túskende aldarynan bir qarıa shyǵyp:

— Oý, Aqanjan, at kóligiń aman ba, qarǵam, báse, myna qara tobyrǵa neǵyp sálem bere kelmes eken dep em. Báse, báse, kópshil adam osylaı bolsa kerek etti. Alda razy bolsyn, qaraǵym, bizdi elegenińe! Al, úıge kirińder.

— Ata, osy syrtta otyrsaq ta bolar. Kún tymyq, taza aýada otyraıyq, — dep Aqan qasyndaǵy Annaǵa kedeı úıdiń ishin kórsetkisi kelmedi.

— Jaraıdy, jaraıdy, olaryńa da kóneıik. Aı, balalar, ana jylqyshylardy, áıelderdi túgel shaqyryńdar. Maldy qasqyr jemes, bir ıindisi saýylmasa, dáneme etpeıdi. Bir kórýge yntyq bop júrgen Aqandardyń ózi keldi aralaryńa. Úıden kıiz, syrmaq alyp shyǵyńdar, — dep qysqa ámir berip edi, jalań aıaq, qus taban balalar «Aqan, Aqan, Aqan seri keldi» dep sandaryn shapalaqtap atoı sap júgire jóneldi.

— Jańa attardy jóneltken soń osylaı qaraı aıańdap em, myna kelinshek te sońymnan jetip, osynda baramyn degen soń alyp keldim. Oıazdyń áıeli ǵoı.

— Ana istik murttyń qatyny de, e kórsin, kórsin, ylǵı úlde men búldege oranyp júrgen neme ǵoı. Kedeı-kepshikti de kórsin, — dep qart kózin syǵyraıta áıeldiń tula boıyn tinte qarady da, qabaǵyn jazdy. Degenmen ózi ıman júzdi eken, ana oıaz bul araǵa qonaqqa shaqyrsań da aıaǵyn basar ma eken. Jaraıdy, bul da meıman eken ǵoı, áı balalar, as ákelińder.

Anna Ivanovna ishine júz torǵaı qamap qoısań biri turmaıtyn shurq-shurq tesilgen jataǵan qarasha úıge aınala qarap otyr. Keshegi Jaıynbek tanystyrǵan úı men myna jelqom úıdiń arasy jer men kókteı. Etekteri túrýli týyrlyq pen syrsyz aq jem keregelerdiń arasynda shı de joq. Tapal, shaǵyn úıdiń kıizderiniń keı tusy jamaý. Eski shapannyń etegimen, teriniń qıyndysymen, túri basqa kıizben keń tesikterin jamap, bastyrǵan. Júni tútelengen kóne kıizderdiń úlbirep, kúnge kúıip juqaryp ábden tozyǵy jetkendigi baıqalady. Qaıta bul da jibi túzý úı sıaqty. Onyń ar jaǵyndaǵy shańyraqsyz úsh baqan qara qostar tıtyǵyna jetken júdeýlikti aıtyp tur. «Kóldiń bir jaq jıegindegi oıdym-oıdym taqyr jeli basyndaǵy kóp jylqynyń arasynda qylt-qylt etip kóringen saýynshylar, oshaq basynda otyrǵan balaly-shaǵaly áıelder qanshama kóp. Myna on shaqty úıge bólseń bir-birine kemi on-on besten keler. Sonda bular qalaı syıysyp jatady eken» dep oılady Anna. «Myna jalshy tobyrdan da, basyna jeke kıiz úı tikken ana Qarqymbaıdyń jalǵyz qara sabasy ne degen baqytty edi».

Oıaz áıeliniń syrtqa tóselgen oıýsyz juqa kıizge de, astyna salǵan kirleý syrmaqqa da, osy mańdaǵy búkil júdeýlikke kóziniń qıyǵymen barlaı qarap otyrǵanyna yńǵaısyzdanyp, Aqan jaı-japsardy ózi túsindire bastady.

— Anna, kelgeli baılardyń saltanatyna úırengen siz, qazir jumaqtan tamuqqa kelgendeı bolyp otyrsyz-aý deımin?

— Nege, olaı emes, men jaı ásheıin, myna qazan-oshaqtardy qyzyqtap otyrmyn. Ahan, siz bilesiz be, men túnde ylǵı osy jaqqa qarap tańyrqaýshy edim. Myna oshaqtardyń astynda jyltyraǵan ottardyń arasy qosylyp, kóldiń bir beti túgel órtenip jatqandaı bolyp kórinedi. Ne degen kóp qazan, ne degen kóp mal soıylǵan! — dep adamnyń oıyn aıtqyzbaı sezetin tárbıeli áıel jaltaryp ketti.

— Oı, oı, mnogo, — dep oıaz áıeliniń sońǵy sózin shala uǵyp qalǵan shal da qosyldy. — Mnogo baran, loshad vot tak, — dep óz tamaǵyn ózi kesti, — Maqan mnogo, qymyz mnogo, shalavek mnogo, dm mnogo, oı, oı, pse mnogo. Baı chto hosh, to delaıt, betr brosaıt.

Jas shaǵynda jıi bazarshylap, Omby, İrbit jaǵynda júrip, odan ıt jekkenge aıdalyp, sol jolda azdap oryssha úırengen Jaıyq qarttyń sózine masattanyp, Aqan raqattana kúldi.

— Anna, qart durys aıtady. Átteń tili jetpeı otyr, áıtpese kóp nárseniń syryn aqtarǵysy-aq keledi. Siz bilemisiz — osy asqa Saǵynaı balalarynyń qansha shyǵyndalǵanyn?

— Bilmesem de jobalaımyn. Biraq osynshama baılyq qaıdan shyǵyp jatyr?

— Men sizge shet jaǵasyn aıtaıyn. Ana appaq úsh júz úıdiń jartysynan artyǵy bir jyldyń ishinde daıyndalǵan. Ár úıdi daıyndaýdyń qanshalyqty qıyn ekenin túsindirýdiń ózi kıyn. Úsh júzden keletin qonaqtarǵa daıyndalǵan kórpe-jastyq, ydys-aıaqtyń ózi qanshama. Meniń estýimshe bursa degen matadan bes júz jún kórpe, kárilerge qalyń shedirennen bes júz qus jún kórpe, atylastan, juqa sháıiden bes júz kórpe, úsh myń qaz-úırektiń júninen jastyq, eki myń qus júninen qustósek, bes júz kárlen shyny-aıaq, tórt júz kárlen kese, myń aǵash tostaǵan, neshe bir túkti, jibek, masaty kilemder, basqa tolyp jatqan jabdyqtar osy asqa ádeıi daıyndalǵan. Bári de buryn ustalmaǵan jańa dúnıeler. Kúnine úsh júz qoı, elý jylqy soıylady. Árıne, maldy azaǵa ákeletinder kóp. Júz-júz saba qymyz ishiledi. Osylaısha toı on shaqty kúnge, tipti odan da kópke sozylmaq.

Anna Ivanovna osy aıtylǵandardy kúnde kórip, nobaılap júrse de, Aqan keltirgen esep-qısapqa tań qaldy.

— Ne degen baılyq?!

— Osynyń bári qaıdan shyǵady dedińiz. Myna jınalyp jatqan adamdardy kórdińiz be? Bulardyń bári - Saǵynaı balalarynyń jalshylary. Bul ásheıin as jabdyǵyna ákelgender ǵana. Al olardyń qaramaǵynda onǵa tarta aýyl bar. Bári — malyn baǵatyn qara tabandar. Baılyq — malda. Onyń baqtashylary da, kıiz qarpyp, kórpe qabatyndar da solar. Bir ǵana mysal: byltyr kúzde kereı eliniń bar saıatshylaryn jınap, eki júzge tarta adam, eki júzdeı qarshyǵa, qyrǵı, lashyn degen qustardy salyp, qus jaıylymǵa shyǵatyn jerlerge, kól ishindegi qamys qoǵalarǵa tuzaq quryp, jastyq, qus tósek úshin qaz, úırekti baýdaı túsirip qyrǵan. Qazaq dalasy kólge baı. Mysaly, bir ǵana Býrabaı mańynda seksen kól bar. Ár kóldegi qusqa san jetpeıdi. Saǵynaı eli Aqkól degen kóldiń mańyn mekendeıdi. «Aqkólde sháýkildekke deıin qyrylyp, kelesi kóktemde qamystan basqa eshteme qalmapty» dep, jurt ańyz etip júr.

— Shynynda ǵajap eken! — dedi Anna Ivanovna, — Al, osy astan keıin ne bolmaq, osynyń bári kimge kerek. Túser paıda bar ma? Osynyń artynda ne qalady?

— Astyń artynda Saǵynaıdyń balalarynyń ataǵy qalady. Baılyǵy elge jaıylady. Qusaq kóliniń basynda soıylǵan maldyń taý-taý súıegi, mújilmegen qańqasy, shurq-shurq tesilgen oshaq, burqyraǵan kúl qalady, — dedi Aqan mysqyldy ótkir kózin alysqa qadap, oılanyp, — Odan basqa eshteme qalmasa kerek. Sizdińshe ne qalýy kerek?

— Joq, meniń oılaǵanym basqa bir jaı. Ahan, biz jolda, kóp adammen, Saǵynaıdyń aýlyna baryp molasyn kóre kettik. Jaı, ásheıin aǵashtan oıýlanǵan zırat. Biz Akademıada shyǵys elderiniń kóp ónerimen tanystyq. Kóne shyǵys eli ónerge óte baı ǵoı. Sonda Indıadaǵy Tájmáhál, Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı zıraty, Indıa, Iaponıa, Qytaıdaǵy pagoda dep atalatyn hramdar, sol sıaqty tolyp jatqan shyǵys elindegi kúmbezderge asa qaıran qalysatynbyz. Osy asqa jumsalǵan qarjyny jumsasa, sondaı bir zırat ornatýǵa erkin jeter edi deımin. Tarıhı eskertkish bolmas pa edi.

— Anna, onyńyz orys eliniń, basqa shyǵys elderiniń máselesi ǵoı. Qazaq halqy ólgendi qadirleı biletin, sol arqyly ózin de qadirlegendi, eskertkish qaldyrǵannan góri bar baılyqty qolma-qol iship-jegendi artyq kóretin halyq. «Tańǵy rızyq táńirden» degen sóz bar. Al, tarıhty, biz úımen, zıratpen qalamaı, sózben, án-óleńmen, kúımen qalaǵan halyqpyz. Aıtqanyńyz kókeıge qonymdy-aq, biraq onyńyzǵa asa mashyqtanbaǵan jandarmyz. Tamaǵymyzdy kóringenge berip, iship-jegen jemqorlar maqtap, saýyrymyzdan qaqsa, soǵan semiretin halyqpyz. Eger sizdiń mártebeli oıaz kúıeýińiz Saǵynaı balalaryna emeýrin bildirse, osy asqa jumsalǵan qarjyny óz bas paıdasy úshin, bir ǵana ataq úshin kóz jumyp bere salar edi. Ondaıdan olar tartynbaıdy. Eger qalasańyz Peterbýrgqa bir arba altyn, kúmis buıym tıep áketetinińizge kúmándanbaımyn. Al, bul jerde óz týystary, óz baýyrlary mynadaı kúıde otyrsa oǵan qyńq etepeıdi, — dep, Aqan qol jýýǵa quman daıyndap, bir kelinshektiń ákep bergen qap-qara sybaǵysqan maılyǵyna jaqtyrmaı qabaǵyn shyta qarady. Qarady da, sál oılanyp qaldy. Aldaryna úıeme tabaq et kelgen. Pyshaǵyn alyp et týraýǵa ońtaılana bastaǵan Jaıyq, seriniń kirpıazdyǵyn biletin, Aqannyń jaqtyrmaı qalǵanyn sezip, qozǵalaqtap:

— Áı, osy úılerden bir jibi túzý oramal tabylmady ma?! — dep artyna zekı buryldy.

Aqan sál ezý tartyp kúlip, jat qonaqtyń aldynda sezdirmeıin degendeı, álgi kelinshekti shaqyryp alyp, bir aýyz óleńmen jýyp-shaıǵandaı boldy, biraq ońdyrmaı aıtty, basqalaryna úlgi bolsyn degendeı etip, minep aıtty:

Qudasha, munyń nesin ákeldiń jyrymdaı ǵyp,
Kókparǵa tartatuǵyn yrymdaı ǵyp.
Bul jaqta sabyn menen sý joq pa edi,
Jeti jyl ystan shyqqan qurymdaı ǵyp, —

degende, nege shaqyrǵanyna túsinbeı qalǵan kelinshek jerge kirip keterdeı, qatty uıaldy.

— Óı, kósegeń kógersin, Aqan! Báse, ózderin osylaı jónge salyp ketshi. Eski dúnıeni de taza ustaýǵa bolmaı ma? Aı, qatyndar-aı, sybaǵalaryńdy alǵan shyǵarsyńdar, — dep Jaıyq keıidi, — Osy bir oramaly qurǵyr da qat, Aqanjan. Degenmen óz berekelerin ózi alyp, bardy qunttap ustamaıtyn salaq nemelerge bul az áli. O nesi-aı deımin. Uıalsańdar etti. Aqan — senderdiń bar bolysyńnan, ulyǵyńnan artyq el asyly. Óı, adam tanymaıtyn óńsheń!

Bul kezde búkil jalshy, malaılar Aqandy kórýge, óleń tyńdaýǵa jınalyp, tósenishsiz taqyr jerge qysylyńqyraǵandaı bolyp, balalar jeńimen murnyn lyp etip súrtip, aldyna jas nárestelerin óńgerip emizip otyrǵan kelinshekter salaqtaǵan emshegin kóıleginiń ishine jyp etkizip, beti saltaq-saltaq balalar shesheleriniń artyna jasyrynyp, qaımyǵyp qaldy. Qymyz ishýge ydys ákele jatqan bir kelinshek keri burylyp, jeroshaq basyna baryp, qaıta-qaıta jýyp jatyr.

— Iá, Jáke, basqa baılyq qoldan kelmese de, osy bir tazalyq baılyǵy qoldan keledi ǵoı. Ne kóp — kól kóp, ne kóp, ala bota kóp. Iis sabyn tabylmasa da, sahar qaınatyp, qara sabyn bylǵaý qıyn ba?! Qashan da óz miniń kóldeneń kóz otyrǵanda kórinetin ádeti.

— Ras aıtasyń, jón sóz, — dep edi Jaıyq aqsaqal, áıelder jaǵy da balalaryna sybyrlap, ursyp jatyr:

— Áne, Aqan aǵań ne dep otyr.

— Bar, betińdi jýyp kel, oı, naqurys!

— Ústi-basyńdy qarashy, cay tamtyq joq, kúlge aýnaǵanbysyń?!

— Bet-aýzyńa bes ıt toıǵandaı, bar, ket qasymnan!

— Áne, estidiń be, kúnde jýynyp, taza júrseń, Aqan aǵańdaı ánshi, cepi bolasyń.

Baılardyń esiginde júrgen myna jalshylar men kúńderdiń usqyny asa júdeý edi. Bir jegen asyn talǵajaý ǵyp, jaıaý-jalpylap moınyna dorba salyp jetken qaıyrshylar ne degen kóp. Ústerindegi kıimderi órim-órim, qyryq jamaý kóılekteri kúnge ońyp, jýa-jýa ábden qaımyjyqtaı bop úlbirep, juqarǵan. Qol tıip ketse irip, tesilgeli tur. Aıaq kıimderi de qandaı nashar. Qalyń ultandaı bop kóń, terige aınalǵan balalardyń jalań aıaǵy óz aldyna, úlkenderdiń kıgeni de áıteýir joqtan bar. Siri teriden tikken myj-myj etikteriniń sógilgen tabanyn jippen, qaıyspen shandyp baılaǵan, qaıta-qaıta ultandap, ústi-ústine shegeleı bergen soń, bylǵary ustamaı, aǵash shegeleri shetinep, yrsıǵan kóne dúnıeler. Qonyshynan basqan, aq jem etik kıgen áıelderdiń kóbinde shulyq joq. Qarsy qarap, yńǵaısyz otyrǵan shalbarsyz kelinshekterdiń jalbyr jamaýly, qalyń quraq ish kıimderine kózi túskende Anna Ivanovna shyn aıady. Shetine marjan ustaǵan sándi kımeshekterdi kórip jarastyq tapqan ol, ústi-ústine quraq jamaǵan, tozyp jyrtylǵan kımeshek, jaýlyqtardy kórgende eki dúnıeniń deńgeıinde otyrǵan baqylaýshydaı sezindi ózin. Anda-sanda qyshynyp qoıyp otyrǵan jigitterdiń ústi áıelderden de júdeý. Qap-qara kózderi móldirep, ǵumyry kórmegen qyzyq kıim kıgen orys áıelin tańyrqap qaraǵan qaryndary jaltyraǵan irili-usaqty balalardyń kúıi qandaı aýyr. Kóbi jalań but, jalań aıaq. Sandaryn, baltyrlaryn qıaq kesken, keıbiriniń azdaǵan qotyry da bar jaradar sábıler. Arasynda kózine aq túsken soqyr, qarny kebejedeı tyrsyldaǵan, basy qaýǵadaı rahıt, aıaǵy aqsaq jarymjandary da bar. Áıelderdiń de, erkekterdiń de qoldary kústene, jarylyp-jarylyp ketken. Deneleriniń ashyq jerleri jelge, kúnge totyqqan — qap-qara siri qaıystaı. Kúni-túni mal sońynda salpaqtap, ózderi de mal qusap ketken malaılardyń óńderinde de aýyrlyqqa ábden kóndikken tózimdilik, qyńq etip qyńyrlyq baıqatpaıtyn momyndyq, esh qyzyq kórmeı basylyp ósken jabaıy turpaıylyq sezilgendeı.

Qazandyq mańyndaǵy áıelderdiń kıimi de, óńi de birsydyrǵy táýir ekenin kórgende Annanyń kóńili azdap jaı tapqandaı boldy. Tegi as-sý mańyndaǵylar eldiń atqaminerleriniń sylqymdary bolsa kerek.

Jolda kele jatyp Annaǵa tike qarap, Aqannyń: «Qazaq áıelderi ary ketse otyzǵa deıin ǵana qulpyryp, odan ári kúrt qartaıyp ketedi. Sizderdeı erkin júrip bula bop ósý joq. Qatarynan talaı qursaq kóterip, sharýa men bala baǵýdyń taýqymetimen qajyp, erte solatyn qyzǵaldaqtaı beıshara jandar ǵoı» degeni esine tústi.

Oıaz áıeliniń oıyn janarynan baıqap otyrǵan Jaıyq, etten soń serige qarap kóptiń atynan sóıledi.

— Aqanjan, biz bir eleýsiz ǵana qara baıyr jurtpyz ǵoı. Sharýaǵa bas-kóz bol dep suraǵan soń, men de kóńilimdi bir kóterip qalaıyn dep kelip em. Keshe úı syrtynda turyp ánińdi tyńdadym. Myna baıǵustar oǵan bara almady. Áıteýir bir toıǵandaryn sep kórip, bala-shaǵasynyń az kúngi nesibesine kelgen súıek-saıaq kemirýshiler ǵoı. Bular da qaıtsyn, seniń atyńdy estigeli tyqyrshyp, júzińdi bir kórýge zaryǵyp júr edi. Tıtteı de bolsa qam kóńilderin bir kótersin. Azdap lebizińdi estirtseń eken, qarǵam, — dep baǵanadan beri tizesinde jatqan shanaǵy úshburyshty jeńil dombyrany usyndy.

Aqan bógelgen joq. Ózine telmire qalǵan kózderge qarap otyryp, dombyrany babyna keltire burap, shertip-shertip, aldy da, qońyr, sulý únmen ánge saldy.

— Paý, shirkin!

— Órkeniń óssin!

— Abuıyryń artyp, ataǵyń óse bersin! — dep batasyn bergen kári-qurtańdar men jastardyń óńi kirip, Qusaq kóliniń mal jatqan, oshaq qazylǵan tútindi beti de gýildep, kóńildenip ketti. As ys ısi bókken tamyrsyq aýaǵa shıratylǵan án ıisi taraǵandaı boldy.

Aqan toqtaǵan joq. Kúldirgi, muńly óleńderdi aralastyryp, túıdek-túıdegimen tóge berdi. Kún eńkeıe bergende ǵana toı jaqtan quıǵytyp jetken shabarmannyń daýsy ásem ándi bólip jiberdi.

— Bul ne otyrys, tarańdar! Oıazǵa as ákelsin dep jatyr, qonaqtarǵa da tabaq daıyndańdar, — dep úrkite kelgen shabarman oıazdyń áıeli men Aqandy kórgende basyla qaldy. Attan túsip, ıilip taǵzym etip, daýsy da kúrt ózgerdi — Jurt ashyǵyp otyr. Kúres bop jatqan jerge et, qymyz jetkizsin deıdi.

— Kúres qalaı bop jatyr? Bizdiń túıe balýan shyqty ma? — dep otyrǵandardyń biri moınyn sozdy.

— Shyqqan joq-aý, jyqty. Biraq báıgesin bermeı qoıdy. It jyǵys deıdi. Qaıdaǵy ıt jyǵys, bálemdi qaıqaıta ákep soqqanda, ananyń jilinshiginiń kúl-parshasy shyqty.

— He deısiń, ol qaı paqyr edi?! — dep Jaıyq qart qabaǵyn shyta aıanyshpen qarady.

— Qaı paqyr ekenin qaıdam. Áıteýir Kishi júzdiń balýany deı me, ol da bir dáý qara eken.

— Álipqalı emes pe?! — dedi Aqan úreılenip.

— Bolsa bolar, adaı deı me, nemene...

Jaı qońyrlatyp, baıaý, tartqan dombyrasyn aqyn kúıinip, qatty shertip qalyp, ornynan ushyp turdy. Dombyra shegi syrt etip úzilip ketti.

* * *

Kishi júz azashylaryna bólingen qalyń úılerdiń shet jaǵyndaǵy qońyrsha úıde Álipqalı tistenip, qınalyp jatyr. Shańyraqtan túsken kómeski keshki sáýle qý shúberekteı bozarǵan qansyz óńine túsip, suıylyp barady. Tula boıyn solqyldatyp, bir jaq denesin qan qaqsata aýyrǵan aıaǵynyń synyǵyn qansha aýyrsynsa da, qatty dybys shyǵarmaı, qaıratty, tózimdi jigit bolmashy yńyranady. Astyna salǵan bóstek shylq-shylq etip terge malynǵan. Qasynda sary atandaı kújdıgen túıe balýan Jasaǵannan basqa tiri pende joq. Qazir kereksiz etken Saǵynǵalı qorlyǵyna kúıingen jaraly balýannyń esine kómeski buldyrap, sonaý Naryn qumynda qalǵan aýly tústi.

Bir atadan jalǵyz erkek kindik Álipqalı ákeden de jastaıynan jetim qalǵan. Ákesi Hajymdy esirik bura shaınap óltirgeli ne zaman. Áke ornyna Saǵynǵalıdyń túıesin baqqan munyń qolynda qazir aýrýdan erte qartaıǵan sheshesi men jalǵyz qaryndasy bar. Álipqalıdyń múgedek túrin kórgende sol sorlylar ne kúıge ushyramaq. Naryn qum boranynyń ishinde botasynan aıyrylǵan arý anadaı bozdap, kózinen jasy domalap, eki myqynyn taıana zarlaǵan ana úni jaraly jigittiń qulaǵyna alystan emis-emis talyqsyp jetip, jaradar júregin tyrnap, saı súıegin syrqyratqandaı bolady.

Álipqalı túıeshi ǵana emes, jastaıynan Saǵynǵalıdyń qasyna ertetin balýany. Jasynan qarýly, qapsaǵaı jigittiń jambasy jerge tıgen emes. Jıyn-toılardan únemi bas báıge alyp, ylǵı abyroıly qaıtatyn jigit, óz qojasynyń aldynda da buıyrsyz emes edi. Byltyr ǵana bar bedelden aıyrylyp, baıdyń aldynda mol kináǵa ushyraǵan. Malǵa qunyqqan Saǵynǵalı osydan birneshe jyl buryn óz-ózinen bir óner shyǵaryp, kórshiles qypshaq eliniń qos órkesh býrasyna júz qaraly arýanany qaıytyp, kileń qospaq alǵan. Ósimtal keledi deıtin qospaqtary sýyqqa, qum boranyna asa tózimsiz bolyp, ótken dońyz jyly qatań sýyqqa shydaı almaı ish tastap, kóbi kóterem bop óldi. Birazy teńiz jaqqa qańǵyryp ketip, boranda sorǵa batyp qurydy. Jylmıǵan Saǵynǵalı Álipqalıdy onsha jazalaǵan joq. Qolyna jınaǵan biraz nar túıelerin, jas botalaryn malynyń tólemine alyp, jetim úıdi taqyr jerge otyrǵyzǵan. Ózin kináli sanaǵan aq peıil Álipqalı bul qylyǵyn teris dep sanamady, qudaıtaǵalanyń zaýaly dep uqty. Qudaıǵa jalbarynǵannan basqa, oǵan kári ótpeıtinin jas jigit jaqsy biledi.

Sodan tońteris qarap júrgen baı, kóktemniń basynda, malsyz turalap, ash-aryq sińirine ilikken Álipqalıǵa bir semiz taılaǵyn soıǵyzyp bergizdi.

— Shubat iship, et jep, biraz, súıegin aǵartsyn. Kemik maıy qaraıǵan shyǵar. Jiligin maılap, áldensin. Bıyl Orta júzge, tý-tý Ereımenge — Saǵynaı asyna aparam. Abuıyrly qaıtsa, alatyn báıgesi túgeldeı óziniki, jáne qalǵan malynyń ornyn jappaı-aq qoısyn, qudaı aldynda keshemin! — dep sálem aıtyp jiberdi.

Kóktemniń qara sýyǵynda ókpesine sýyq tıgizip, jıi kúrkildep, jótelge shaldyqqan Álipqalı az ýaqytta jegen semiz et, aq kóbik shubatqa onsha shılana alǵan joq. Jańa ǵana jiligine maı ilinip kele jatqanda Saǵynaı asyna júretin kez de bolyp qalǵan...

Endi Álipqalıdyń esine top ortasyndaǵy kúres tústi.

Úsh udaı bolyp bólingen úsh júzdiń qalyń tobynyń ortasyna shyǵarǵan Álipqalıdy jarshy asa mánerlep, madaqtap kótermeledi:

— «Naryn qumda nar ósken, nardyń maıly, bylqyldaq tabanyna jerigen, toǵyz aı emes, on eki aı, tar qursaqta kóterip, alty jyl qatar saqtaǵan sary maıdan erigen anadan týǵan jas alyp, arystandaı aıbatty Álipqalı batyrdy shymyrlap atqan aq kóbik aq shubatqa shomyltyp, aq órkeshke qundaqtap, mamyqqa bólep jasynan, aq botadaı álpeshtep, arýanaǵa teligen. Bula bop ósken qas batyr — nar túıeńdi aspanǵa asyqsha atqan jas batyr, aldynan shyqqan dáýlerdi qasyqsha atqan bas batyr, qaımyqpaǵan jaýyńnan, taısalmaǵan daýyńnan júregi myqty tas batyr, aldaryńa kelip tur, Kishi júzdiń balýany, Saǵynǵalı baptaǵan, budan ótken kúshtini ol óńirden tappaǵan, batyrdy kórse, tura almaı, alyp urmaı — shydamaı, Álipqalı kelip tur».

Uzyn shýdaly jelk-jelk etken qara býradan túsken Álipqalı, sary jorǵamen taıpaltyp kelgen Jasaǵanǵa anadaıdan shabynyp tura umtyldy.

Orta júzge aty málim shıki sary Jasaǵan jolbarystaı da, shoıyn qara Álipqalı aıýdaı. Jolbarys pen aıý birin-biri alystan ańdyp, eki-úsh ret eńkeńdeı aınalyp, balaǵashtaı jýan bilekti qoldar sart-surt etip jalańash jaýyrynǵa ekeýi de búkshıip qaldy. Sol jaq qoldary tyrsyldaǵan birneshe orap baılaǵan qyzyl mata belbeýge jabysyp, balǵanyń sabyndaı qýatty saýsaqtar, búrkittiń tuıaǵynsha búrilip, siresip qaldy. Ekeýi de oń jambas eken. Iyqtan silkinip ońtaılanǵanmen myqynnan tiregi temirdeı judyryq qımyldatar emes. Reti kelse qarjassha sypyryp shalyp, ne tobyqty elikshe ilip tastaıtyn Jasaǵannyń ádisin estigen Álipqalı saq júr. Anaý múlt jiberse, qoltyqtyń astyna kire berip aspanǵa atatyn ádiske salmaq. Ákki balýan ony da sezetin sıaqty. Uzaq ańdysqan ekeýi miz baqpaı qatty tiresip tur. Álipqalı qımylynan jańyldyraıyn dep, kóńilin basqa tosyn aılaǵa burý úshin, ıyǵynan da, belinen de basyp, tómen tuqyrta berdi. Emendeı qatyp, maıyspaı, siresken Jasaǵan da bir kezde, tómen qaraı oqys silkip qaldy. Jurt shý etip túregeldi.

— Tizesi tıdi!

— Tizesin búktirdi!

— Jeńdi!

— Jyqty!

Baıqamaı jer qaýyp qala jazdaǵan Álipqalı, lyp etkizip Jasaǵandy da birge ala túsken. Ekeýi de tizerlep otyr. Álipqalı Jasaǵannyń kózine birinshi ret aıbat shege, anyqtap qarady. Jasaǵannyń kózi sileýsinniń kózindeı sap-sary, ótkir eken. Ózine tesile tóngende tynbaıtyn qaıyrymsyz jyrtqyshtyń kózindeı kórindi. Sap-sary betinen túgi bilinip, tisin shyqyrlata qaıraıdy. Óndirshegi búlk-búlk etip, jalpaq keýdesi kórikshe jelp-jelp etedi. Jalańash tizelerimen jer syzyp, qalyń kódeni túbimen sýyra julyp, ekeýi biraz júrdi de, dóńbekteı sandary shıyrshyq atyp, qaıta turdy. Tura sala birin-biri dóńgelete jóneldi. Jan baspaǵan jerdiń qara topyraǵy shyqty.

Ekeýinen de ter saýlap ketti. Jasaǵannyń betinen taramdana aqqan ter moıynynan júgirip, qoınyna quıyla bastady. «Qaradan ter shyqqansha, sarydan jan shyǵady» deýshi edi. Biraq Álipqalı da óziniń terge malshynǵanyn sezdi. Býyn-býynnan da ál ketip, aıaqtary da shatqaıaqtaı bastaǵan sıaqty.

Álden ýaqytta aıaq astyndaǵy jer dóńgelep, kózden aqqan jasqa buldyraǵan qalyń jurt anda-sanda eles bergen ińirde qaraýytqan alystaǵy toǵaıdaı kórindi. Jeńil oınaıtyn bilek bulshyqtary jansyzdanyp, álsireı bastaǵan sıaqty.

Túıe jún shekpeniniń etegi jelbirep dóńgelengen Jasaǵan sol jaq qolyn sál bosata bergen edi, osy sátti kútken Álipqalı oń qolymen jaýyrynyn qaǵyp qalyp, ıyǵymen ishke kirip ketpekshi boldy. Jaqyndasyp, keýde tirep qalǵan Jasaǵan da bul kezde ony qoıynǵa jibermeı oqys sheginip qalyp sart etkizip ishten oraı shaldy.

— Shaldy, shaldy!

— Ah, bárekelde!

— Ýa, táńiri! — dep shýlaǵan on qanat qaıta tyndy.

Temirdeı qysqan shotaıaqty bosatý úshin Álipqalı keýdesimen ıtere túsip, aıaǵyn sirestirdi. Toq baltyrynyń etin syǵyp, janyn shyǵarǵan qýatty aıaq uzaq ýaqytqa deıin aıyrylmaı, zorǵa degende bosap baryp shyǵyp ketkende, Álipqalı da ony ońǵa qaraı dóńgelete bere ishten shalyp aldy.

— Iá sát!

— Iá, arýaq! — dep endi sol qanat dúrlikti.

Jasaǵan aıaq bosatýǵa onsha árekettengen joq. Qaıta bostaý ustap, ekinshi aıaǵyn jerge tirep, qaqqan qazyqtaı turyp qaldy. Álipqalı óziniń qatelik jasaǵanyn endi túsindi. Jasaǵan ash belden qamtı ustap, belbeýge qolyn kirgizip alǵan eken, qabyrǵasyn maıystyryp qysyp barady. Eger aıaǵyn bosatsa-aq Jasaǵannyń bel alyp ketetinin ańǵarǵan Álipqalı ne de bolsa, jýan moıynnan bar kúshimen tuqyrta basyp, jambasqa alýdy oılady. Basy tómen ılige bergen Jasaǵan yńyranǵan bir derekti daýys shyǵaryp, aıaǵymen de, qolymen de siresip, qaıyra berdi. Álipqalı alǵa tuqyrtsa, Jasaǵan artqa qaıyryp, ekeýi de qımylsyz súıekteri syqyr-syqyr etip, birin-biri ala almaı turyp qaldy. Qalyń jurt kózderi shyǵyp, eki túıe balýandy kótermelep, Ereımenniń baýyryn bastaryna kótere shýlap tur:

— Iá, arýaq, aqsarbas!

— Meıram babam arýaǵy qoldaı gór!

— Adaı, Adaı!

— Aqjol, Aqjol!

— Aldıar, Aldıar!

— Qaıyr, qaıyr.

— Tuqyrt, tuqyrt.

— Jambasqa al, jambasqa.

— Kóretip áket. Myqynyńdy taıdyrma.

— Aıaǵyńdy bosatpa. Jelkeden sal qoldy.

— Burap jiber.

— Syndyr, syndyr!

— Úgitip jiber!

— Laqtyr, laqtyr. Shirkin-aı, kelip tur-aý!

— Kóterip soq. Qap, áttegen-aı!

— Al, jyqty!

— Al, qulady!

— Ýa, aqsarbas!

— Ýa, arýaq! — desip árkim ár qalaı, biri Kishi júzdiń, biri Orta júzdiń uranyn aıtyp, ata-babalaryna, arýaqqa syıynyp, endi biri syrttan kinjinip, mán aıtyp buzylaıyn dep jarylǵan seńshe tolqyp, ortaǵa qaraı lap qoıaıyn dep tur.

Tula boıynan ter saýlap, tamyrlary bileýlenip, býyndary talyp, qalyń qara etteri jyrtylyp, jilikteri maıysyp, kózderi qaraýytyp sońǵy kúshterin salǵan eki alyp, jurttyń sózin qaıdan uqsyn. Bastary shyńyldap, qulaqtarynyń túbinen Arqanyń asaý jeli, Narynnyń tentek qumy sýyldap, teńiz shýyldaıdy...

Álipqalı talyqsyp, boıynan qýat ketse bastaǵanyn sezdi. Endi biraz tursa Jasaǵan tik kóterip áketip jerge uratynyna shek joq. Júrek dúrs-dúrs etip, alqymǵa tyǵylyp, qysyp barady. Eki sheke solq-solq etedi. Apyrmaı, ne bop barady. Eńkeıe tartyp, oqys qaıyrylyp, Jasaǵannyń yńǵaıyna qaraı kúrt qaıyryp tastamasa, basqa amal qalmady. Endi sytylyp shyǵý múmkin emes. Appaq jýan baltyrǵa jylansha oratylǵan qara baltyrly aıaqtyń tamyry tartylyp, jansyz aǵashtaı qatyp barady. Oqys qaıyrylyp, shalqalap laqtyrsa qos jilinshiktiń birine kádik. Qazir ony oılaýǵa ýaqyt joq. «Namys, namys!», «Apyraı, ne bolar eken!», «Aǵ-ǵ!» Álipqalı aıýdaı aqyryp, oqys qımyldady. Eki alyp, túbinen kesken terekteı shalqalap baryp gúrs etip qatar qulady. Bir nárse kútir ete qalǵandaı boldy. Súıek-aý. Jilik qoı shamasy. Kimniń jiligi. Álipqalıdyń kózi qaraýytyp, kók aspan shyr kóbelek dóńgelep, qyzyl-jasyldy túspen buldyrap qara-qoshqyldanyp baryp, qap-qarańǵy túnekke aınalyp ketti. Qatar túskenmen qaıtyp qaırat kórsete almaǵan Álipqalıdyń ústine Jasaǵan aýdaryla berip, búrkitshe bir basyp qaldy. Jurt shý etti. Odan arǵysyn bilmedi.

Aınalasy qulaqqa urǵan tanadaı. Esin jıyp, kózin ashqanda basynda otyrǵan Jasaǵandy shala tanydy. Bári óń men tústeı. Baǵanaǵy keń aspan joq. Kúldireýishpen beldeýlegen shańyraq arasynan kóringen kóktegeneniń túbindeı shaǵyn aspan betinde ultaraqtaı ǵana aıran tústes suıyq, bir shókim túbit bult kóship barady.

Álipqalıdyń ústinen balýandy on shaqty qol kóterip alyp, saq-saq kúlip, qoltyqtap áketip bara jatqanda, Jasaǵan eshteme bilmegen. Artyna julqyna qaıyrylyp, jyqqan adamyna qaraǵanda qasyna eshkim kelmeı dóńbekship jatqan Álipqalıdyń saldyrap bos qalǵan aıaǵyn kórip, qaıtadan keri buryldy. Terini jyrtyp shyqqan synyq jiliktiń úshkir basyn kórgende túıe balýannyń kózinen jas atyp ketken...

— Átteń bilmedim ǵoı. Qara basyp seniń ústińe shyǵarmyn ba! Obalyńa qaldym-aý! Ana bórideı shýlaǵan nemeler endi ıtshe talasyp, báıgemizdi bólise almaı jatyr. Oh, ıt ómir. Endi kúreske shyqsam, arýaq ursyn, ant atsyn! — dep Álipqalı aldynda ózin kináli sanaǵan eńgezerdeı Jasaǵannyń eki ıini selkildep, balasha egilip jylap otyr.

«Jańa ǵana kókke kótere maqtap qaýmalaǵan esirik kóp batyr, endi basqa balýandardyń qyzyǵyna kenelip, bul ekeýin umytqan. Endi Álipqalıdyń keregi joq. Aqsaq, múgedek Álipqalı. Soltańdaı basyp, túıe sońynan zorǵa eretin sorly Álipqalı. Teńin de taýyp qosyla almaıtyn, áke sońynda tútin tútete almaıtyn kemtar Álipqalı».

Álipqalıdyń kózinen jas sorǵalap, ıegine qaraı jorǵalap barady.

— Alla-aı, qudaıǵa qaraǵan bir jannyń kelmegeni me?!

— Álipqalı, janym, shydashy, Men qazir kelem. Kóp tobyrdan qoly qaraqty bir synyqshy tabylar, — dep Jasaǵan erni dirildep, kemseńdep shyǵyp ketti.

Onyń artynan, ile qasynda eki-úsh jigiti bar Batyrash kirgen ishke. Kıiz úıdiń bir buryshynda shalqasynan jatqan Álipqalıǵa mysqyldaı qarady:

— Á, jigitim, jatyrsyń ba?! Keshegi kúrjıgen myqtylyǵyńa qaraǵanda... ásheıin bir bórkemik ekensiń ǵoı.

Álipqalıdyń mıy zirk etip, qan quıylyp ketkendeı boldy. Syqyrlap esik ashylǵanda topshysy qaıyrylyp, úıelep jatqan dármensiz qussha, kómek izdep talpynǵandaı, basyn kótere qarap edi. Onysy adam emes, haıýan bolyp shyqty.

— Kim-kimniń quıryǵyna kók shybyq oınatar eken endi. Jatqan jerińde jon etińnen taspa tileıin be! Ákelshi qamshyny, — dep Batyrash bujyr beti dolyryp, jigitterine qaraǵanda, Álipqalı zyǵyry qaınap basyn kótere berip, sylq etip qaıta qulady: synyq súıek syqyr etti.

— Jaraıdy, bir jolǵa tımeımin. Elińe jetkenshe ózińniń de kózińe shybyn úımeler. Arýaq atsyn! Qalaı eken Altaıdyń arýaǵy?! Sasyq kúzenshe shaqyldap, buqasha gújildep, kijinip ediń. Sorly, Saǵynǵalıdyń túıeshi jaman jalshysy. Jat endi osylaı, órem qap! — dep tabalap shyǵa bergen Batyrash ar jaǵynan kelgen Aqanǵa qaǵylyp, alaıa bir qarady da, attaryna qonyp kete bardy.

Mundaı synyqtardy talaı kórgen Aqan Álipqalıdy mazalap, kóp sóılemedi. Joldastaryna ıek qaqty. Jaıyq aqsaqal da kelgen eken. Qastarynda beli ımıgen, qaýsaǵan kempir. Kempir qolyndaǵy túıinshegin sheship, Álipqalıdyń aıaq jaǵyna keldi de:

— E-eı, balam-aı! Sen de mendeı bir kempirdiń taıanysh qylǵan jalǵyzy bolarmysyń. Qulynym-aı, óziń alystan kelgen balam ekensiń. Qudaı basqa ne salmaıdy. Alla sátin salsa, qolym jeńil edi, áli-aq qulynshaqtaı shaýyp kete barasyń. Al, qane, janym, shyda, — dep kúbirlep sóılep júrip, qasyndaǵylarǵa keýdesin basyp otyryńdar dep ymdap qoıdy, — Týh, mynaý ásheıin jaı shytynaǵan súıek eken ǵoı. Men bir jamaýǵa kelmeıtin synyq eken desem, — dep up-usaq úgitilip, keı jeri soıaýlanyp, qanǵa battasqan aýyr synyqqa qarap, syǵyraıǵan kóziniń jasyn baıqatpaı jeńimen bir súrtti de, aryq taramys qolymen jyly sý quıǵan qumandy kótere berdi. — Bismillá, ırrahman rahım. A qudaı, sátin sala kór!..

8

Qanaty keń jazylǵan báıgeshiler, aıyl-turmandaryn at ústinde otyryp ta bir tekserip alyp, aıdaýshynyń sharshy oramalyna qarasty. Tyqyrshyp, kisinep, jer tarpyǵan sáıgúlikter kózderi jaınap, aýyzdyqpen alysady. Aıdaýshy oramaldy kókke kóterip turyp, serpip qaldy. Órt tıgendeı dúr etip, bes júz at jula tartqanda, aspan asty shaıqalyp, teńselip ketkendeı boldy. Dúńk-dúńk etken qara jer qozǵalǵandaı dirildep, terbelip, typ-tymyq aýany eki myń tuıaqtan ushqan shań kómip ketti. Kúzdiń ala-sapyran qoıý bulty jerge aýnap túskendeı Ereımenge, Qusaq kóline qaraı uıtqyp jóńkile kóship barady. Eki myń tuıaq shymyr jerdi tasyrlata shertip, jalpaq túzdi lekitken dala kúıine bólep jiberdi. Kemerine syımaı lyqyldap, býyrqanyp turǵan ózen arnasyn ashyp jibergendeı, laq etip tógilgen buıra tolqyn keń jazyqta aıdahardaı búktelip, zymyrap barady. Birin biri basa-kókteı qaryǵan aq kóbik, aq jaldar ekpindep, enteleı quıǵytyp, sary dalanyń tósine keń jaıyla berdi. Dúńk-dúńk soqqan bes júz bala, bes júz tulpardyń myń júregi jerdi solqyldatyp, shymyrlatyp barady...

Áldene ýaqytta betegeniń basynda jeńil qalyqtap jaıyla bergen shań tumanynyń arasynan artta qalǵan keı bir attyń nusqasy da qylań etip kórinip qaldy. Keı tusy boı-boı bop sógilip, aldyńǵy jaqta biren-saran júırikter jeke kezgen quıyndaı oqys umtylyp qylt etip sytylyp shyǵa berdi. Jelbiregen quıryǵymen buıra tolqyndy shıratyp, órip barady. Úzdik-sozdyq shyqqan tórt quıyn bir kezde qatar saldy. Taqtaıdaı jazyqqa baýyryn tósep qatar kósilgen tórt quıyn, kún astynda sozylǵan qynaǵa malǵan túıe júnniń shúıkesindeı. Endi bir kezde arttarynan jer shytynaı jarylyp, jiptikteı tútin burqyrap shubatyla shyǵyp bara jatqandaı. Qyzyl, jasyl, kók, sary oramaldy tórt bala bir zamatta qatar aıqasyp, qabyrǵalasa saldy. Jaýyn artynan aıshyqtala qalatyn kempirqosaq sekildi ıilip, sary belden asyp ǵaıyp boldy.

Birin-biri jibermeı úzeńgi qaǵystyrǵan tórt júz toqsan alty at ta beleske qaraı órmeleı jaıylyp, aralary bytyrap, sıreı bastaǵan. Aldy belesten asyp, arty jańa kóterilgen júırikter endi bir kezde qalyń shańdy kelesi jazyqtan bir-aq burq etkizedi.

Aldyńǵy býynda ketken tórt at Batyrashtyń Qulaıkók, Topaıkógi men Alataýdyń alasy, Narynnyń Naqjúırigi edi. Qulaıkóktiń ústindegi bala jan-jaǵyna tyshqan kózi jyltyńdap qarap keledi. Mańynda Qulagerdiń joǵyn kórip, kóńili óskendeı, atynyń basyn erkin jibermeı Topaıkókpen qatar otyr. Balalardyń kókeıinde qalǵan bul da bir ádis. Eki shańdy qatar qosyp, qoıýlatyp jiberdi.

Qulager keıingi býynnyń aldynda edi. Eki tumannyń ortasynda aldaǵy tórt attylynyń shańy jaıylyp qosylǵansha ashyq alańqaımen atyna shań qaptyrmaı keledi. Oń jaǵyna qıystaı salyp jeke-dara otyraıyn dep edi, jeldiń ańǵaryn baıqaı almady. Tegi kún eńkeıe samal da basylsa kerek. At tuıaǵynyń ushqan shań tez seıilmeı, jeńil qońyr túbit shálishe uzaq qalyqtap tur. Onyń ústine quıryq tistese shapqan on shaqty at ta qalar emes. Keıde bastary ozyp, keıde amal jasaǵandaı keıindep, qalmaı kele jatqan keıbir attardyń jobasyn da Móńke tanydy: Tarbaǵataıdyń Tarlankógi, Baıannyń Býyryly, Tarazynyń Tarlany, qalǵandaryn anyq tanı almady. Bul ýaqytta arqalary jipsip terleı bastaǵan attarǵa shań qonyp, qaısysynyń qylań, qaısysynyń baran ekenin aıyrý qıyn edi.

Móńke biraz jerge deıin atyna rıza bolmaı, kóńiline kúdik orala berdi. Qulager qaıta-qaıta pysqyryp, óz-ózinen tosańsyp, adymy ashylmaı qoıdy. Aldyńǵy lekte otyrǵysy kelip, taqymyn sál qysa túsip edi, Qulager shabysyna shabys qospady, qol qamshysyn jaıqap, saýyryna tıgizgisi kelgen balanyń esine Aqan aǵasynyń «Qulagerge qamshy sala kórme» degeni túsip, batyly barmady.

Bul aıdaý el arasyndaǵy at jarystardan bólek, buryn-sońdy bolmaǵan erekshe báıge ekenin Móńke sezip keledi. Shyǵa bere attaryn tejep, birin-biri qaqpaqyldap alǵa salyp ańdyp otyratyn aıladan góri, alpys shaqyrym jerge talmaı jetetin sáıgúlikteriniń qýatyna senimderi mol úrdis báıge. Bes júz attyń árqaısysy óz elinde júlde alyp júrgen eren júırikter. Shyǵa kósilgen tulparlar az ýaqytta jer tanabyn qýyryp-aq tastady. Anda-sanda jan-jaǵyna qarap, jer belgisine zer salǵan Móńke oń jaq qolda shyr kóbelek aınalyp qalyp bara jatqan qalyń shilikti kórdi. Otyz shaqyrymdaı jer ótken eken. Týra jarty jol.

Osy tusta balanyń da kóńili kóterilip, taqymy qyza tústi. Tershigen arqa jazylyp, kóńilin Aqan aǵasynyń shalqyma áni terbegendeı bop ketti. Bul kezde eti qyzyp, baýyry jazyla bastaǵan Qulagerdiń turqy uzaryp, boıy jeńildegen edi. Aýyzdyǵyn shaınap, julqynyp, mańdaıyn kóterip, tumsyǵyn sozyp, basyn súze túsken janýar lekite jóneldi. Baǵanadan beri bostaý ustaǵan tizgindi endi Móńke qolyna bir orap, tejeı berdi. Qulager odan saıyn yzalanǵandaı aýzyn arandaı ashyp, aýyzdyǵymen alysyp keledi. Sol jaǵynda qaptaladaı shapqan attylarǵa kóz qıyǵyn salyp edi, alǵashqy qarqynynan tanbaǵanmen, shań japqan saýyrlarynan ter taramdana aǵyp, qysyla bastaǵany baıqalady.

Qolyna oraǵan tizgindi Móńke shyjymdap bosata berdi. Tapaıaq asyqtaı jeńil syrǵanaı jónelgen Qulager ekinshi býynnan sytylyp shyǵyp, áýdem jerde ketip bara jatqan tórt qaraǵa qaraı búktetile saldy.

Jasynan atqa shapqan Móńke Qulagerdiń qasıetine ishteı tańyrqap keledi. At jula tartyp shaba jónelgende qıaq jaly sý-sý etip, aıaqty alǵa tastaǵan saıyn aldynan turǵan jel gý-gý etip otyrýshy edi. Qulagerdiń jibekteı jaly artqa qaraı sozylǵannan qımyldaǵan joq, betke soqqan samal da birqalypty úrlep tur. Ineniń jasýynan ótken jibek birkelki bóri shabys.

Qulager kóp uzamaı tórt atqa salyp uryp jetip keldi. Qulaıkóktiń sońynan quıryq tistese biraz otyrǵan Móńke tizgindi taǵy da shyjymdap bosatyp, qatarlasa berdi. Murny deldıip, ysqyrtyp kele jatqan Qulaıkók alaqandaı kóziniń otty qıyǵymen ózine tosyn qatarlasqan jat júırikke mynaý qaıdan tap boldy degendeı alaıa qarady. At ústindegi qara sannan keler uzyn qonyshty jeńil etik toqpaqtaı qara bala da jaqtyrmaı qarady. Qulagerdi tanyp keledi. Tórt at ta bul kezde qara terge malynǵan eken. Quıysqan, aıyl astynan sabyndanǵan aq kóbik kórinedi. Ala attyń ezýinen kóbik shashyraıdy. Móńke Qulagerdiń qamshylar jaq moınyna qolyn salyp kórip edi, yp-ystyq eken. Biraq áli terlemepti. Endi-endi bilingeli tur.

Qulaıkóktiń ústindegi bala attanar jaǵyndaǵy Topaıkóktiń balasyna kózimen ymdaǵandaı bolyp edi, ol alǵa oza tartyp, bir qıystaı kelip, Qulagerdiń qamshylar jaǵyna tústi. Móńke eki balanyń ortasynda qaldy. Ekeýi de endi Qulagerge taıana túsip, qabyrǵalasyp, ortaǵa alyp qysa bastady. Bul da atqa shapqan ákki balalardyń jymysqy ádisi.

Móńke Qulaıkóktiń balasyna jymıa qarady. Endi ekeýi de biri-birimen kózben sóılesti. Máttaqan qara bala Móńkege anda-sanda oq jylandaı tesile qarap, tynysy tarylyp keledi. Atarǵa oǵy joq. Janarynda jep jibererlik zár bar. İshinde ne oılap kele jatqanyn kim bilsin. Áıteýir órtenip kele jatqany aıqyn.

Ekeýi de qatarlasa uzaq shapty. Ekeýi de kózben ańdysyp, bir-birine atylardaı tesilip, uzaq, únsiz jaýyqty. Qara balanyń jer betindegi qazirgi jaýy Móńke. Dushpan kózi iship-jep barady. Bala janarynda sábılik nurdan túk qalmaǵan. Deldıe túsken tanaýynda, «shirkin-aı, qudaıtaǵalanyń kárimen atyń súrinse, dopsha domalap, at ústinen qulasań» degen qarapeıil jaman oıdyń nyshany bar. Qulagerdiń jańa ǵana pysyp, mynalardan ozatynyna kámil sengen Móńke ony sezip keledi. Ozyq adam sypaıy. Móńkeniń kózinde kekesin: «Saǵan jamandyq tilep qaıtem, sen qalasyń, men ozamyn. Jarylyp ketseń de aıtar shyndyǵym osy. Qazir sonaý bir kezeńde shańymdy da kórmeı qalasyń» dep keledi. Bala da bolsa bular jarysqa túsken básekeles jandar. Bulardyń arasyndaǵy óshtik, ishte tutanǵan kúnshildik, ozǵannyń qalǵandy muqatýy — jarys tabıǵaty, jarys zańy.

Bes at áli jubyn jazbaı qatar siltep keledi. Tórt attyń ústi de endi sabyndalyp, balalar eńkeıe berip attarynyń kózin súrte bastady. Móńke de Qulagerdiń moınyna qolyn salyp edi, ter aqqan eken. Terliktiń astynan shalanyń taby ótkendeı, taqymy da qyzyp jipsı bastaǵan. Analardyń atynan endi aq kóbik shashyrap, ekpindegen attyń jelimen ushyp keledi.

Jas shamasy ózderinen úlken, egdeleý Móńkege asa bata almaı kele jatqan eki bala endi úzeńgi qaǵystyra eki jaǵynan kep qysty. Topaıkóktiń bos úzeńgisi syńǵyr etip, Qulagerdiń úzeńgisine tıdi. On-on bir shamasyndaǵy bala aıaǵyn taralyǵa ótkizip alypty. Móńke baıqamaǵan boldy.

Bul ónerdi bastap kele jatqan Qulaıkóktiń basyndaǵy bala. Jez sapty qol qamshysyn bekem qysyp, jaýyǵa túsken. Móńkeniń ornynda ózi shamalas bala bolsa, ortaǵa qysyp, Qulagerdi qamshynyń astyna alar edi. Ondaı dóreki qıanatty da ákesi Batyrash eskertken. Arasy on qadamdaı jerde aǵyndaǵan ala attyń basynda shapqan qaǵylez, momaqan balanyń myna ańdysqan balalarda sharýasy joq. Ózi men ózi bolyp, qabaǵyn shytynyp, erdiń qasynan ustap, aldan kózin almaıdy. Ol er balalarsha kıingen erkekshora qyz — úısin qyzy edi.

Shúńirek qap-qara kózi bolmasa, bet álpeti týra ákesinen aýmaǵan Batyrashtyń ulynyń júzin Móńke jańa ańǵardy. Batyrashta ketken kegin almaqshy bop, tistene túsken balaǵa aıǵaı saldy:

— Áı, bala, atyń boldyra bastapty, qınamaısaıshy, qara-ókpe bolyp qalmasyn.

Bala kúreńitip, únsiz tistene tústi.

— Ashýla-a-nba, qazir men ketemin, — dep Móńke qulaǵynyń túbine eńkeıe berip aıǵaılady da, alysqa kóz tastady.

Úsh-tórt shaqyrym jerde beldeýlene jatqan ózek qaraýytady.

— Iá, sát! — dep eńkeıe bergen Móńke, — al, qosh bolyńdar! — dep, taqymdy qysyp qalyp, qıqýdy sala tartty.

Jermen-jeksen bolyp, keshki qos aıaqsha zymyraǵan Qulager qulaǵyn jymıtyp, bir-aq ýys bop quıyndaı ushty. Sońynda shıratylǵan buıra shań ǵana sozylyp barady. Tórt bala keliskendeı attaryna qamshy basyp, qatar ushyratty. Qastarynan jeńil sytylyp kete barǵan Qulagerdiń qarasyn ǵana alystan kórip, shań qaýyp qala berdi.

Kózinen jas parlaǵan Móńke erdiń qasyna eńkeıe jatyp, tizgindi qystaı ustap, at ústine jabysa tústi. Qulaǵynyń túbinen sýyldaǵan jelden basqa eshkim estimeıdi. At dúbiri de shyqpaıtyn sekildi.

Tórt júz toqsan toǵyz júırikti artqa tastap, jalǵyz quldyrap aqqan juldyzdaı Qulager Kók ózektiń saıyna quıysqan sartyldap, ekpindetip, túse berdi...

* * *

Ereımenniń baýyry ý da shý, aıqaı-súreń.

— Attar keledi!

— Shań kórindi, — dep aldyn ala elegzip, alysqa kóz salyp júrgen qaraýylshylar daýryǵa habarlaǵanda, otyrǵan jurt aıaqtarynan tik turyp, órip ketti. Kúres arty suıylyp, ortada alysqan eki jas jigit te jaıymen qaldy. Úsh júzdiń azamaty túgel dúrligip, qubylaǵa qaraı lap qoıdy. Sart-surt etip júz qaraly adam attaryna qonyp, attysy attylaı, jaıaýy jaıaýdaı umtyla júgirgen halyq kedergige tirelip turyp qaldy. Dyraý qamshy ustap, kóldenendeı shapqan daıashylar, attarynyń omyraýymen qaǵyp, esirgen, elirgen jurtty shegindirip álek. İshi qorq-qorq etip jelgen bıik mástektermen oıazdyń áskerleri de at ústinde qoqańdap aıǵaılap júr.

Kún batyp barady. Jelsiz tymyq aýany basyna kótergen dańǵaza jurt endi irkilip, kúnniń qyzyl shapaǵynan uıalǵan kózderin alaqandarymen kólegeılep, moıyndaryn sozyp, shýlap tur.

— Oh, áne kórindi.

— Qane, qane?

— Áne, áne.

— Kórdim, kórdim oıpyrym-o-oı!

Attar kele jatqan shuńǵyl tabaqtaı keń oıpat Ereımenniń bıik baýyrynan alaqanǵa salǵandaı anyq kórinedi. Kemi on shaqyrymǵa deıingi jasyl alańnyń ár butasy, ár tasyna deıin, jylansha ıreleńdegen jyra, jylǵalaryna deıin aıqyn tanylady. Kók ózektiń ar jaǵynan jiptikteı kóterilgen jalǵyz shań quıyndaı ushyp keledi.

— Myna jalǵyz qaranyń sýyrylýyn-aı!

— Poı, poı-oı, shabysyńa bolaıyn.

— Baǵy janǵan qaı at eken?

— Qulager me, Qulaıkók pe, kim bilsin.

— Eı, mynaý Qazmoıyn bolmasa ıgi etti.

— Nede bolsa, ózi úzdik keledi, endi boı bermes.

— Týh, shapqan saıyn údeı túsetin neme ǵoı, janýar-aı!

— Áı, ózi qylań.

— Qaıdaǵy qylań, baran.

— Baran,baran.

— Qylań, qylań.

Shýyldasqan jurttyń sóziniń jobasy osy. Shańǵa bógip, súmekteı bolǵan attyń túri, túsi túgil ózin kórmese de kózi qaraqtylar alystan boljap, jobalap soǵady. Kók ózekke jaqyndaǵanda úzilip shyqqan túımeden qarany Aqan jazbaı tanydy. Talaı toıda san mártege júlde alyp, alystan talaı tanytqan Qulagerdiń ózi. Baıaǵy shabys, baıaǵy qarqyn. Údeı-údeı soǵady. Jaltyr muzdyń ústinen syrǵanata jibergen tapaıaq kenedeı zýlap kele jatqan sol. Aqynnyń qanaty, aqynnyń pyraǵy. Aspanǵa kótere salǵan tátti ándeı, tula boıdy shymyrlatyp, shyrqap keledi. Jylandaı shubatylǵan shýda shań Kók ózekke qulap kórinbeı ketti. Eki beti alaýlaǵan seriniń kózinen bir tamshy móldir shyq domalap tústi.

Áne, áne, taǵy shań shyqty. Tórt shań.

— Tórt at.

— Oıpyrmaı, jubyn jazbaı qatar keledi.

— Áne, bireýi oza bastady.

— Ozdy, ozdy!

— Aldy, aldy!

— Joq, ana biri taǵy bastarmalatty.

— Paı, paı, shirkin tulparlar-aı!

Tórt at talasa-tarmasa Kók ózekke qatar tústi. Báıge attaryn kórgende jandary shyǵyp ketpeı, áreń shydap turǵan dala jurty biriniń ıyǵyna biri asylyp, basyp-janshyp, alǵa umtylyp, tasıyn dep tur.

— Áne taǵy shyqty.

— Qarasy qyryq shaqty at.

— Áne, taǵy bir býyny kórindi.

— Taǵy, taǵy.

— Shań! Shań!

— Órtteı qaptap keledi.

Bir shańdy bir shańǵa qosqan top-top at shashyp jibergen qumalaqtaı úzdik-sozdyq qylt-qylt etip shyǵa berip edi, birazdan soń balqyǵan qańyltyrdaı bata bergen qyzyl kúndi kókpen tiresken qoıý alapat tozań basyp, tumshalap, túk kórinbeı ketti. Qubyla jaq qalyń tútinmen byqsyp janyp, órtenip jatqandaı. Aspandaǵy qyzyl shapaq-órttiń alaýyndaı. Qap-qara tútin tus kıizdeı tutasyp, tereń oıpat burq-sarq býy burqyraǵan alyp qazandaı qaınap jatyr.

Álden ýaqytta kók ózektiń bergi qyrqasynan qos túlkiniń qulaǵyndaı shoshań etip álgi tórt at qaıta shyqty. Qatar ustaǵan qos dombyranyń tórt shegindeı qatar sorǵalap, Ereımenniń bókterin kúıge bólep keledi.

— Áı, álgi jalǵyz qara qaıda?

— Úzdik edi ǵoı, qaıda kórinbeı ketti?

— Ne boldy?

— Ne boldy?

— Súrinbese ıgi etti!

— Qulamasa ıgi etti!

— Qalyp qoıdy.

— Áne, kórindi.

— Ol emes.

— Myna tórteýdiń ishinde.

— Joq, munda joq.

— Kádik boldy.

— Kádik!

— Kádik!

Kósile salǵan tórt atty kórgende Aqannyń arqasynan muzdaı ter shyp-shyp shyqty. Keń, jazyq mańdaıynda bórtken ter marjandaı móldirep, tynysy tarylyp, keshki taza aýa jetpeı barady. «Apyr-aı, ne boldy, ne boldy. Mynalardyń ishinde bolsa ıgi etti. Joq. Joq, biri de uqsamaıdy. Qaıda, qaıda? Taǵy ne sumdyq boldy. Apyraı, júregi qurǵyr alyp ushyp, nege dúrsildep ketti. Týlap barady ǵoı. Sap-sap. Shyda, shyda. Bul ne? Dúnıe tóńkerilip barady. Aspannyń qaraıyp bara jatqany nesi. Mynaý jer me, aspan ba? Jurt ne dep shýlaıdy. Qulager deı me? Pyraǵym, qanatym!» Sary attyń ústindegi Aqan kózi qaraýytyp, teńselip ketti. Túk kórmeı, túk estimeı, kóziniń aldy buldyrap, tunyp barady.

Tórt at aqyrǵy kúshterin salyp, kómbege talasa-tarmasa jetip, daıa aǵashynan bireýi ozyq ótti. Aq kóbikteri eki jaǵyna jalp-jalp túsip, aıaqtary bytyraı shapqan attar salp-salp etip, ábden tıtyqtap qalǵan. Aspan da, jer de qıqý. Eń aldymen ótken Qulaıkóktiń basyndaǵy Batyrashtyń balasy:

— Tórt aýyl, Bekaıda-ar! — dep shyryldap, Qulaıkókti qos ókpege tepkilep, óte shyqty.

— Baqtıar, Aqshabdar, — dep, kóne, jańa uranyn qosa aıǵaılap, úısin qyzy:

— Aldıarlap — alshyn;

— Begaıdarlap — taǵy da Topaıkók ótti.

At kele jatqan jol qym-qýyt. Ystyqqa barlyǵyp, daýsy qarlyqqan báıge balalary ińir túskenshe shyryldap óte berdi.

— Qaptaǵaılap — naımandar men mataılar;

— Úıbastap — qypshaqtar;

— Bóribaılap — kereı, ýaqtar.

— Barlybaılap — básentıyndar.

— Tileýbaılap — tobyqtylar.

— Arqalap — sultan jurnaqtarynyń attary ótip jatyr. «Qaraqaılaǵan» biri joq. Qaraqaı aty Qulager joq.

— Qulager qaıda, Qulager?!

— Qulaıkók keledi degenim qaıda.

— Ah-ha-ha!

— Solaı ma eken!

— Joq, bir jazym bolǵan shyǵar, — dep sáýegeıler ozyp kelgen attardyń sońynan ushyp, jeldetip júrgen júırikterge antalady.

Aqan eshteme estigen joq. Eki qulaǵy tars bitip, basy zeńip, qubylaǵa qaraı atynyń basyn qoıa berdi. Kózden jas burshaqtap ushyratyp keledi.

Ereımen taýynyń yǵynan qara qurymdaı qalyń bult shyǵyp, tys-tyraqaı, byt-shyt bop seńdeı soǵylyp, maǵynasyz júgirisken qumyrsqanyń ıleýindeı jurtty at-matymen biraq búrip áketetin alyp búrkitshe tónip, qanatyn jaıyp keledi. Dala qapyryq tartyp, alystan dymqyl jaýyn ıisi bilindi. Qas qaraıyp, kóz baılana bere bes júz attyń tuıaǵy qazyp ketken borpyldaq jerge aqynnyń kóz jasyndaı jyly tamshylar kókten sekirip, top-top túse bastady.

Kók ózekke quldyrap kep dara túsken Qulagerdiń basyn Móńke sál tejeı bergen. Kóktemde sý jyrǵan tereń kóne joldyń jıegimen, oıly-qyrly jerden orǵı ótip, basyn shaıqap-shaıqap julqyǵan Qulager qamshylar jaǵynan ushyrtyp, janamalaı kelip qosylǵan qaraqasqa atty bireýdi kózi shalyp qaldy. Álibektiń qarabedeýindeı ushqyr neme eken. Jer astynan shyqqandaı tosyn tospadan paıda bolǵan aýzy-murny tumshalanǵan susty adamnan Qulager úrikken joq. Orta jolda belgi alýǵa turǵan bireý shyǵar dep oılady. Mundaı jarystarda joldan qosylǵan attylar áreń ilesip, belgi alyp qala beretin.

— Shylbyryńdy kóter, shylbyryńdy jına, shylbyryńdy, — dep álgi adamnyń mańqyldap aıǵaılaǵanyn anyq estidi.

O, ǵajap! Jat adam qatarlasa shaýyp, qolyn shylbyrǵa soza bergen. Sozylǵan qol adam emes, aıbalta qusap ketti Qulagerge. Jarq etken aıbalta aspanǵa kóterile bergendeı bolyp edi, qulaq shekesinen birdeme sart etti. Basy shyń etip, kóziniń aldy jarq etip esi aýyp, qalaı omaqasa túskenin bilmeı qaldy. Bel omyrtqasy da kilt etkendeı boldy. Ústindegi Móńkeniń qalaı ushyp ketkenin de ańǵarmady. Ǵumyrynda birinshi ret súrinýi, birinshi ret qulaýy. Aǵyndap kele jatqan boıy, aıaǵy oqys shalysyp, moıny qaıyryla ońbaı tústi. Móńke qaıda? Aman ba eken o baıǵus?

Qulager jan dármende dúr silkinip atyp turdy. Qalaı kisinep jibergenin de ańǵarmaı qaldy. Jalbarynǵan ashshy únge keń ózek jańǵyryqty. Anadaı jerde domalaǵan Móńke de súıretile turyp jatyr. Qoltyǵy dirildep, balaǵa qaraı tizgini shubatylyp attaı berip edi, beli maıysyp qıralańdap, tilersegi úzilip, shońqıyp baryp, taǵy qulady. Basy zeńgip, astyndaǵy jer dóńbekship, ózin shyr kóbelek aınaldyryp áketip barady. Úreıli kózine Esildiń muzyndaı kógildir aspan túsip, ústine jaqyndap qalǵandaı bolyp edi, endi alaýlap janyp, qyp-qyzyl qanǵa aınalyp ketti. Shekesinen shyp-shyp aqqan jylymshy qan kózine quıyla berdi. Tynysy tarylyp, kómeıinen ózi buryn estimegen qoryl shyqty. Keńsirigi bitelip tanaýy jelp-jelp etetini nesi... Aqpannyń qyzylshunaq aıazynda ter qatqandaı, tula boıy jybyrlap, dirildep barady ǵoı.

Álden ýaqytta jerge jabysqan qulaǵyna at tuıaǵynyń dúbiri estilgendeı boldy. Bireý emes, birneshe attyń dúbiri. Jerdi solqyldatyp taıanyp qaldy. Baǵanaǵy attar-aý, tegi. Dármensiz jatqan buǵan qaırylmastan, toqtamastan týra arqa tusynan sartyldatyp ótip barady. «Bulary nesi?» Butaqtan qulap, qaýyrsyn qanaty qaıyrylyp jatqan balapan torǵaıdy da ıesi ádeıi ústinen túsip kóterip alýshy edi. Torǵaı qurly bolmaǵany ma? Balalyqpen baıqamaı barady-aý. Qap áttegen-aı, bular buryn jetetin boldy-aý». Et qyzýymen taǵy tura berip edi, uıyǵan, úıelegen aýyr denesin kótere almady. Basyn zorǵa kegjıtip, taǵy kisinedi. Bul jylqy bolyp sońǵy kisineýi edi. Basy sylq, etip, qaıta qulady. Uıı bastaǵan qoıý qanǵa jaǵy shylp etti. Qulager qatty kúrsinip, talyqsyp jatyp, buldyr oıǵa ketti. Anda-sanda qasynan dúbirlete ótip jatqan attardy endi elemedi.

«Aqan qaıda eken? Qadirli ıem kútip qaldy-aý. Shynymen jarysa almaıtyn boldym ba? Shirkin-aı, baýyrym jazylyp, endi ǵana erkin kósilip em. Jalǵyz shapqannan góri, kóp atpen qatar jarysyp kúsh synasqan qandaı qyzyq. Jypyrlaǵan jurttyń aldynan quıyndaı ushyp, jer jańǵyrǵan kóptiń daýsyn estigen qandaı raqat! Qansha sharshap, álsirep kele jatsań da adam daýsy qanat bitirip, kóterip áketedi-aý. Shirkin, adam daýysy! Adam!

Biraq, adam qolynan qıanat ta kelgeni me?.. Jańaǵy jat adamnyń qolyndaǵy ne? Aıbalta emes pe?! Sony siltegendeı bolmady ma? Joq, múmkin emes. Adam balasy mal-jannyń jaýy dala bórisin ǵana soǵyp óltiredi. Jylqyny óıtpeıdi. Kóp bolsa, qamshymen uryp, shaban, saý attardy azdap jazalaıdy. Artynan sýaryp, jem berip, qaıta babyn tappaı ma!.. Biraq, kúzdiń qara sýyǵynda Qaratal túbinde bir qunannyń tórt aıaǵyn kókten keltirip, pyshaqtary jalańdaǵan eki-úsh adam qarnyn aqtaryp, butarlap jatqany qaıda? Ony nege soıdy? Qalaı óltirdi? Ony Qulager kórgen joq. Qara saqal bir shal qunannyń beltamyryn alyp jatqanda ústine kelip, úreılenip, úrikkeni qaıda. Aqan buǵan qandy kórsetpeı alyp ketken. Joq, onyń bir sebebi bolǵan shyǵar. Ózin de pishtirgen kezde tórt aıaǵynan býyp, solaı jyqpap pa edi.

Adam balasynyń qolynan bári keledi, bar maqulyqty úıretedi.

Jabaǵy kezinde «Kishi Qaraoı» jaǵynda qysqy tebinde júrgen kezinde quryqtan seskenip, únemi jalǵyz jaıylatyn. Jel ótine mańdaıyn tósep, aq qardyń ústinde jylqylardan bólek jatatyn buǵan keıde jas balalar quryq salyp, ustamaqshy bolatyn. Top jylqynyń ortasynda júrseń op-ońaı ustalasyń. Jeke shapqan sabalaq jún qula jabaǵy qansha qýsa da ustatpaı, balalardy keshke deıin áýrege salyp, aqyry aıdalaǵa tastap úıirge qaraı quıǵytatyn. Úlkender jaǵy «qashaǵan bolady, qýmańdar» dep balalarǵa ursyp, qoıǵyzýshy edi. Qula jabaǵy ásirese, basqa salt attylardy kórip, óziniń ústine bireýdiń minetininen qorqatyn. Biraq, ol qorqynyshqa da eti óldi.

Munyń taı bolǵan shaǵy edi. Bir kúni jylqyshy shal aldaýsyratyp kelip ustap alyp, eki-úsh adam jabylyp basyna júgen salyp, qulaǵynan qunjıta basyp turyp, ústine bir jigitti mingizgen. Bul alasuryp, móńkip, ersiz jaıdaq mingen jas jigitti ústinen túsirgisi kelip týlaǵan. Shalqasynan túsip qulap ta kórgen. Biraq uzyn qyl arqannan ustaǵan jylqyshy aıyrylmaı, ótkir bıshikpen biraz shyqpyrtyp, álgi jigitti qaıta mingizgen. Alǵash ret adamnan taıaq jegeni de so joly. Jigit qoltyǵynyń astyna aıaǵyn tyǵyp jiberip, shoqtyǵyna jabysyp, aıyrylar emes. Qoltyǵynyń qytyǵy kelgen qula taı janushyryp arqandy kere tartyp, shyr kóbelek shapqylaı berdi. Basy aınala bastaǵanda arqandy sheship alyp, bosatyp jibergen. Erkindik alǵan qula taı aspanǵa qarǵyp, shyńǵyryp, aıdalaǵa ala qashyp, quıyndaı ushty. Úıirde ottap júrgen anasy kók bıe munyń shurqyraǵan únine basyn kóterip, elegzip, qulaǵyn qaıshylap qaraǵan da, «eshteme etpeıdi, tentegim, jylqy balasynyń jazýy solaı» dep jaı ǵana oqyrana kisinep, basyn qaıtadan jerge salǵan.

Sol kúni qula taı bir tóbeni bir tóbege qosyp, aıdalada essiz shaba berdi. Kún tas tóbeden aýǵan kezde bir túp tobylǵy arasynan úıirinen adasyp, uıyqtap qalǵan elik tura qashty. Áli aýzynan ana súti arylmaǵan arda emgen qula taı ústindegi adamdy umytyp, bala minezi ustap, álgi elikpen uzaq jarysty. Ábden tıtyqtap, álsiregen elik eki jaqqa bultańdap jalt berip qyzylǵa kirip ketkende, eti qyzǵan qula taı toqtamaı shaba berdi. Dalaǵa salǵan ininen jer baýyrlap usha bergen uıaly qos ıtala qazben de birge jarysyp, olar bıiktep ketkende baryp, aýylǵa qaraı zymyrady.

Jurt orynǵa otyrǵan kezde bir-aq oralǵan qula taı so joly ap soqqandaı teńselip, qatty sharshady. Eki-úsh kúnnen soń bastyǵyp ta ketti. Tek kópke deıin aýyzdyqqa ǵana úırenbeı, kermek tatyǵan temirdi aýzynan shyǵara almaı qashyrlata shaınap álek bolatyn. Tilin qaıda qoıaryn bilmeı, aýzyn arandaı asha beretin. Aqyry oǵan da kóndikti. Sol kúnnen bylaı jylqyshylar da buǵan asa meıirimi túsip, sylap-sıpap baǵatyn boldy. Bireý basyna mine qalsa, taqymmen ǵana júrgizip, qaıtyp qamshy salmady.

Adam balasy óte meıirimdi!

Munyń qunan shyqqan kezi edi. Ústindegi qula júnderinen góri qoltyǵyndaǵy, shap tusyndaǵy, jonyndaǵy altyn júnderi kóbeıip, qulataı «Ker qunan», «Qulager» atana bastady. Bir kúni Eltory degen synshy kelip, quıryq-jalyna deıin qarap, tańdaıyn qaǵyp, jerge túkirdi. Sodan bylaı buǵan quda túsýshiler kóbeıip ketti.

Aqyry osy kúngi ıesi Aqan Shóketaı degen kisiden satyp aldy. Biraz dúnıe berip, buldap alsa kerek.

Aqan ne degen meıirimdi jan edi. Ker qunandy balasyndaı baqty. Ózi týǵan Qarataldyń túbinen buǵan arnap jeke qudyq qazǵyzdy. Jazdyń ystyǵynda kóldiń jylymshy sýyna sýarmaı, qaýǵamen tartyp, qudyqtyń muzdaı móldir sýyn áperedi. Kúnde Sary kólge aparyp sabynmen shomyldyryp, jal-quıryǵyn tarap álpeshteıdi. Mundaıda ker qunan kerile túsip raqattanyp, umasy salbyrap, maýjyrap turatyn. Alǵashqyda otqa qoıa bergende aıaǵyn shiderlep, ne tusap jiberetin. Keıin qolǵa úıretip aldy. Aqannyń qolynan tuńǵysh ret qant jep, táttiniń dámin alǵan ker qunan ıesiniń daýsy shyqsa-aq shapqylaı shaýyp keledi. Kele oınaq salady. Tisin batyrmaı ernimen jybyrlatyp, ıesiniń qulaǵymen oınap, pushpaq bórkin ala qashady. Iesine ábden baýyr basyp aldy. Osy kezde qunan jarysyna túsip, ylǵı ozyp keletin boldy.

Qalyń qar túsken qys. Qulagerdiń dónen shyqqan kezi. Iesi buǵan qyzyl qaıyńnan jeke qora salyp, aınalasyn shyńyltyr qarmen aqqalalap, qorshap tastady. Kún uzyn ań qýyp qara sorpasy shyǵyp kelgende qyshyma bolmasyn dep aıazǵa basyn kegjıte baılap, tún ortasy aýǵanda baryp osy muzdaı qoraǵa tań asyryp qoıady. Ondaı túnderde Aqanda da uıqy joq, qaıta-qaıta shyǵyp, shańytqan qyraýly arqasyn súrtip, tanaýyna qatqan súńgisin alyp, soqtalanǵan jal-quıryǵyn taraqtaıdy. Jyly qoralardaǵy áteshter qanatyn qaǵyp shaqyrǵan tańnyń bir kezderinde baryp sýaryp, qarǵa jem tógip, ústine qalyń jabý jaýyp, jyly búrkep, moınynan erkelete qaǵyp, ózi de uıyqtaýǵa ketedi.

Sol jyldyń jazynda alys saparǵa shyǵyp, uly báıgege tústi. Aldynan kelgen Qulager ózine qaraı lap qoıǵan kómbedegi adamdardan úrkip, jonǵa ala qashty. Ushqyr qarabedeýmen qýǵan Aqan ysqyryp shaqyrsa da, basyndaǵy adamǵa boı bermeı, laǵyp kete berdi. Iesi sol joly qatty ashýlandy. Tula boıy dirildegen Qulager qamshynyń astyna alar ma eken dep, kózi alaıyp úreılenip turdy. Biraq, ıesi tıgen joq. «Áı, qanatym-aı, súıte me eken, adamnan úrikkeniń ne, munsha kisi-úıik bolarmysyń, men seni solaı úıretip pe em» dep keıip, artynsha umytyp ketti. Ol kezde munyń besti shyqqan kezi edi. Sol jıynda álgi minezi úshin «Úrkekker» atandy. Bul — qalyń jurttan sońǵy úrkýi edi. Sodan keıin adam balasynan úrikpeıtin boldy.

Qulager óz atyn jaqsy biledi. Sebebi, ıesinen talaı ret estip, osy meniń atym bolar-aý dep jobalaıdy, aqyry daǵdylanyp ketip edi. Ózin qyzdaı erkeletetin Aqan buǵan ne bir jaqsy attardy qoımady: «Kertaılaǵym, Úrkekkerim, Qulagerim, Mańmańkerim, Qýraıkerim, Dúldúlim, Qanatym, Pyraǵym», — dep shaqyrsa, Qulager erkelep kep ıegin artady.

Ánshi ıesi buǵan arnap, ne bir táýir ánder shyǵarmady. «Mańmańgerge» salyp baıaýlata tamyljytqanda, bul da án yrǵaǵyna qaraı ıesin terbetip, quıryǵy bulańdap, yrǵala basady.

Iesi er-turmanyn ábzeldep, munymen qyzdy aýyldy kóp aralaýshy edi. Aqan tanıtyn qyzdardy bul da jazbaı tanıdy. Olar da Qulagerdi kórgende qýanysyp, moınynan qushaqtap, ıesi qusap, mańdaıynan ıiskeıtin. Ne bir jaqsy tumar úki bolsa osynyń kekiline baılady. Aqandy qyz ataýly ólip-óship jaqsy kórse de, kóbinese joly bolmaıtyn sıaqty. Qulager ony qabaǵynan tanıdy. Qansha keıip, qaıǵyryp júrse de, ashýly ıesi muny bir uryp kórgen emes. Jas kúninde jegen bıshikten keıin taıaqty umytqaly qashan. Iesiniń qolyndaǵy qamshy selteń ete qalsa, qorqyp ala qashatyn Qulager keıin oǵan úırenip alǵan. Qol qamshyny ıesi tek sándik úshin ustaıtyn sıaqty. Onyń tilegin taqym qaǵysynan-aq ańǵarady.

Mine, adam degen qandaı meıirimdi! Jylqy balasyna budan asqan dos joq!

Endeshe qazir ne boldy? Shekesine soqqy qaıdan tıdi? Álgi bir jat adam janasa bergende boldy bir kádik!..

— Joq, adam balasy óıtpeıdi!

Múmkin, najaǵaı túsken shyǵar. Munyń shekesine tıgen jaı oǵy bolar. Ana jyly Jylandy jaǵynda júrip, kóz aldynda ólgen bir bıeni kórgeni bar. Aspan jarylardaı bop shatyr-gútir ete qalǵanda, aıdaı álem jap-jaryq bolyp ketip, álde bir nárse satyr etip túskende, jaýyn astynda búrisken qyzyl bıe murttaı ushqan. Baýyryna tyǵylǵan qulynyna eshteme darymaı, esi shyqqan jas mal aıdalaǵa bezip, shapqylap kete barǵan.

Biraq, búgin aspan shaıdaı ashyq emes pe edi? Qaıdaǵy jaı oǵy? Ne de bolsa adam emes. Eki aıǵyr talassa ortasyna shybyn-shirkeı bop túsip, kókke qarǵyǵan bolat tuıaqtan qaımyqpaı, basyn ajalǵa tigip aıyratyn adam balasy tap mundaı qatygezdikti jasamaıdy. Zulymdyq adam balasynyń qolynan kelmeıdi. Ol tek meıirimdilikke jaratylǵan!..»

Qulager osynyń bárin bir sátte oılap ótti. Qandy kóziniń aldynda bar tirligi, qyzyqty shaqtary úzik-úzik bop lezde óte shyqty.

Talyp jatqan Móńke de esin jıyp, aqsaı basyp kelip, Qulagerdiń ústine qulyndaı túsken. Jolda bir aýylda Aqan tiktirip bergen aq zont kóılegin dar aıyryp, Qulagerdiń shekesine basyp, bozdap otyr.

Qulagerdiń tynysy tarylyp, demi taýsylyp, qoryldap, qyryldaı bastady. Qap-qara bult tónip seldete ótken qatty jaýyn kózine uıyǵan qandy shaıyp, qarańǵy aspanǵa sońǵy ret qarady. Aqanyn izdep sońǵy ret kisinegisi keldi. Biraq erni ǵana jybyrlap, dybysy shyqpady. Tula boıy siresip, tartylyp bara jatyr.

Osy kezde shapqylaǵan at dúbiri emis-emis estilgendeı boldy da, ile «Qaraǵym! Qanatym!» degen ıesiniń dirildegen daýsy dál qulaǵynyń túbinen shyqty. Aqtyq ret yshqynyp, basyn kóterip alǵan Qulager sary attan domalaı túsip tizerlep otyra ketken Aqannyń qushaǵyna jaǵyn tósedi. Iesiniń ústi de shylqyldaǵan sý eken. Aǵyl-tegil bop aqqan kóz jasyna malyp alǵandaı. «Aıdalada jalǵyz qaldyrmaı, jettiń be, úlgerdiń be? Meniń qazam endi jetken shyǵar, rızamyn saǵan, baqyl bol!» dep kisinegendeı boldy. Biraq taǵy da úni shyqpaı, erni jybyrlaǵan kúıi kózi jumylmaı qaldy. Oqys tuıaq serpip, qınala kerilgen Qulagerdiń ashyq qalǵan kózinde móltildegen jas tógilmeı tunyp tur. Aqannyń kózinen bir tamshy jas álgi kólge úzilip túskendeı jan bitkendeı dir etti. Aqan ah uryp, on jyl serik bolǵan aıaýly dosynyń jansyz kózin japty.

9

Tún tastaı qarańǵy. Qapyryq. Kókparǵa tartqan qara tekeniń júnindeı sabalaq bult Ereımen aspanyn qalyń búrkep, jaýmaı, siresip tur. Aıy-kúni jetken býaz bıelerdeı qarny salbyraǵan bulttar asqa tikken úsh júz úıdiń ústinen basyp, tónip alǵan. Aspan men jerdiń arasy quryq boıyndaı ǵana. Tynysy tarylyp tur.

Pań Nurmaǵanbettiń on eki qanat aq úıiniń mańynda da qara bulttaı torlaǵan qalyń jurt. Báıgeden attar kele esin jıǵan jurt jolda qulap jatqan Qulager jaıyn shabandoz balalardan estigen. Aýyzdan-aýyzǵa taraǵan sýyq habar Qusaq kóliniń arǵy qyrqasyndaǵy momyn, marǵaý, jalshylarǵa deıin jaı oǵyndaı jetken. Qazaq dalasynda buryn-sońdy mundaı sumdyqty kórmegen, estimegen jurt jaǵasyn ustap, aqynǵa janashyr jandar Kók ózekke jetip, atynyń basyn qushaqtap, únsiz kúrsingen Aqandy jubata almaı, birazy keıin oralǵan. Keshki astaryna da qaramaı, baı úıiniń mańyn toryp, úıdiń ishinde kújildegen shonjarlardyń aýjaıyn ańdyp, sóz syńaılaryn baǵyp júr.

Keshki namazdaryn oqyp, Nurmaǵanbet úıine jınalǵan úsh júzdiń myqtylary baǵana keıinge qaldyrǵan kúres pen at jarystyń bas báıgesin bólisý jaıyna tirelgen. Báıgege arnaıy bólgen adamdar ózara biraz kerildesip otyryp, aqyry bir sheshimge keldi: «Eki túıe balýannyń kúresi ıt jyǵys. Báıge Álipqalı men Jasaǵanǵa qyldaı bólinsin».

Endi at báıgesine kelgende qarny aldynda salbyraǵan mesqaryn bireý qyryldaı otyryp sóıledi:

— Men túk túsinbeımin. Aldymen kelgen attarǵa esh talas joq. Osyny keıinge qaldyryp júrgen kim? Bireý talasyp otyr ma? Birinshi kelgen Qulaıkók, odan soń ala at...

— Kóre almaǵan bireýdiń búligi de... Kim ózi bas báıgeni keıinge qaldyryp júrgen?! — dep kıiz úıdiń oń jaǵynda qos jastyqqa shyntaqtap jatyp, qymyz simirgen Batyrash murtyn jalady, — Kózime tússe, kórer em áýselesin. Bas báıgeni aldymen kelgen Qulaıkók almaǵanda ákesiniń basyna berem dep júr me?

— Men edim ony aıtqan, — dedi daýsy sańq etip, oıazdan keıinirek otyrǵan Saqqulaq. İshtegiler úrpıise qaldy. Qısaıyp otyrǵan Batyrash sýyrsha qaqshıyp, basyn kóterip aldy. Syrtta qulaq túrgen bireýlerdiń «Ýap, bárkeldi», «Osylaı bolsa kerek edi ádil bı!» degen únderi shyqty. Ulpadaı mamyqty baýyryna basyp, aıaǵyn keregege qaraı jiberip, ashshy sýdy simirip masaıǵan oıaz ǵana basyn kótergen joq. Tilmash arqyly sózderin ańǵaryp, yzaly otyrǵan Anna Ivanovna Saqqulaqqa kózin tóńkere qarady.

— Aıaǵy synǵan Álipqalı men Jasaǵan bas báıgeni bóliskende, aıdalada mert bolǵan Qulager men Qulaıkók te bólisetin shyǵar, — dep Saqqulaq oqty kózin qadady.

Úsh júzdiń shonjarlary jamyrasa, dý etti.

— Oı, Sáke, qaıdaǵy Qulagerdi aıtyp otyrsyz. Kózińizben kórmegen atty mert boldy deısiz. Múmkin, súrinip ólgen shyǵar.

— Qaıdaǵy bir daýdy bastaǵanyńyz ne?

— Qyzyq ekensiz ózińiz. Onsha da munsha júrip jolda qalǵan attyń jyryn jyrlaǵandy kórgenim osy.

— Munysy nesi?

— Kóz aldymyzda ótken Qulaıkók almaǵanda...

— Joq nárseni kóńirsitkenińiz qalaı? — Óler at óldi. Onyń joǵyn joqtaıtyn ne bar?

Saqqulaq ózine jabyla túsken moıyndarynda medaldary jarqyraǵan bolystarǵa til qata almaı, basyn tómen salyp, oılanyp qaldy.

Jalǵyzsyraǵan Saqqulaqty esik jaqtan baqylaǵan Jaıyq qart kirip keldi osy kezde. Shıdem shekpeniniń etegin kise belbeýine qaıyryp alǵan. Esikten attaı bere, tamaǵyn sheship, alyp, ishindegi taqıasyn kıdi de, bir tizerlep otyra ketti.

— Aldıar, taqsyrlar. Keshý ótinem basa-kóktep kirgenime. Qulagerdi joqtaıtyn men barmyn, men az deseńder osy úıdiń syrtynda turǵan jurt bar! — dep shasyrqana sóılegende, bir aýyz til qatpaı, pańdanyp yńyrana túsip otyrǵan Nurmaǵanbettiń kózi sharasynan shyqty.

— Mynaýyń kim edi? Qaıdan shyqqan neme?! — dep súzegen buqasha kózildiriginiń ústinen qarady.

— Áı, Nurmaǵanbet, — dedi Jaıyq qart endi qaharlana túsip, — Mynaýyń kim deısiń. Budan sypaıyraq sóz aýzyńa túspedi me?! Tórt-bes kúnnen beri toıyńa kelgen kóp tobyryńa as daıyndap, otyńmen kirip, kúlińmen shyǵyp júrgen kóp jalshylarynyń biri bolsam da, keshegi Saǵynaı ákeńmen tustas emes pe em. Bilgiń kelse aıtaıyn, atym Jaıyq, sibirińe eki ret aıdalǵan qazaqpyn. Rýym kereı. Naǵashy jurtym qaraýyl. Sol qaraýyldyń daýyn daýlaı keldim. Maǵan Qulagerdiń báıgesi kerek joq, quny kerek.

— Iá, quny kerek!

— Kim óltirdi, taýyp bersin, — dep syrttan kijingen bireýler aıqaı saldy.

Shonjarlar oıaz jaqqa qarap edi, ol murty ezýine túsip qolyndaǵy keseni shalqalap tóńkerdi. Jaıbaraqat etpelegen kúıi etke qolyn salyp, ýystap asap jatyr. Sózde, daýda sharýasy joq.

Moldas qurap, shaqshasyn qaǵa bergen Batyrash kekete sóıledi:

— «Kereı qaıda barasyń, Syrdyń boıyn jaǵalap» degendeı, kóship-qonyp júrip Saryarqany panalap ediń. Kirme kereıler, endi jalshylaryńdy bulaı dikildetesińder, múldem azyp-tozaıyn degen ekensińder. Qaıda baryp kún kórer ekensińder endi.

— Bizdiń qamymyzdy oılamaı-aq qoı, — dedi bosaǵa jaqtan bireý.

— Áı, Batyrash, sondaı qyńyr sózdiń ne keregi bar. Báıgeńdi alasyń, saǵan qarsy turǵan kim bar?! — dep edi Nurmaǵanbet.

— Kóldeneń sózge qýystanǵan ǵana qyshynyp kirispeı me? Túbinde bir kákir bolǵan soń shyjalaqtaıdy da! — dep Jaıyq Batyrashqa burylyp edi, anaý kózi shatynap, aıqaı saldy:

— Áı, aljyǵan shal, men seniń kereıiń emespin. Qazir saqalyńnan súıretip, baqyrǵan tekeshe tepkiletermin.

— Oh, kórgensiz! Qulagerdi óltirtken sen jaýyz! Sensiń! Jaýyz!

Batyrash ornynan atyp turdy.

— Ne deıt, myna ıt. Ne deıt? Al men! Sen nemdi qylasyń. Jigitter! Jınalyńdar! Oıbaı, myna kereılerdiń shańyn qaǵyńdar! Jaman ıtine basyndyryp qoıǵandary ma, — dep umtyla bergende, basqalary etegine jarmasty.

Ý da shý.

— Otyr ármen, elirmeı! — dep sovetnık Kúshenuly aıǵaı salǵanda, Batyrash basyla berdi. Endi esik jaqta syrttan antalaǵandar shýlap ketti.

— Álipqalı keldi!

— Álipqalı!

Eki jaǵynda súıengen eki jigiti bar, bir aıaǵyn qalyń kıgizben qaptap, shandyp, orap tastaǵan eńgezerdeı, óń joq, tús joq Álipqalı kirgende, arýaq tirilip kelgendeı kórindi. Jigitterge boı bermeı, tórt taǵandap úıden shyǵyp, osylaı qaraı súıretilgen, ashýly, yzaly balýandy eshkim toqtata almaı, aqyry qoltyqtap jetkizgen. Bir aıaǵymen aqsańdap ádettenbegen jigit, synyq aıaǵy jerge ańdaýsyz tıip qalǵanda yńyrana shalqalap, appaq azýlaryn qashyrlata shaınaıdy. Qalyń qabaǵy túıilgen jalpaq bet Álipqalıdyń óńinde bir qasyq qan joq. Kúnge kúıgen kenepteı. Torsyqtaı shekesinen saýlaǵan monshaqtaı ter kúzgi qý japyraqtan sorǵalaǵan jaýyndaı betin jýyp ketken. Qantalaǵan kózin otyrǵandarǵa qadap:

— Batyrash qaıda, Batyrash, ákeńniń! — dep arystandaı aqyryp, aınala tinte qarap turdy da keregege jabysyp, japalaqsha jarbaıyp úni shyqpaǵan Batyrashty kórdi. Úı ishindegi shonjarlar ne derin bilmeı qalshıyp, sasyp qalǵan.

Eki qolyn jaıyp, ýyqtaı saýsaqtaryn búrkittiń tuıaǵynsha búristirip:

— Býyndyryp, óltireıin! — dep eki qoltyǵyndaǵy eki jigitti eki jaqqa serpip jiberip atylǵan Álipqalı kıiz aıaǵymen jer soqqanda, jan daýsymen aıǵaı salyp, etpetinen tústi. Dóńbekteı denesi siresip, talyp qaldy.

Túıeshi jigittiń ojar qylyǵynan ózi de úreılenip otyrǵan Saǵynǵalı esin jıyp:

— Alyp ketińder. Oh, ónegesiz, ulaǵatsyz neme! Tárbıesiz ósken qara qul! Áketińder! — dedi shińgirlep.

— Apyr-aı, synyǵy ashylyp ketpese ıgi edi, qudaı-aı , — dep basynan demegen Jaıyq pen birneshe jigit qoldasyp, Álipqalıdy arystaı ǵyp kóterip shyqty.

Osynsha opyr-topyrǵa mán bermegen oıaz taǵy bir keseni tóńkere salyp, orystyń bir eski óleńin yńyldap, áıelin qoltyqtap, teńsele basyp shyǵa berdi. Anna Ivanovna mas kúıeýine qarsylaspaı únsiz erdi.

Bul kezde keshten beri astyrtyn daıyndap qoıǵan Batyrashtyń bir top jigiti, soıyldaryn súıretip, dúrsildetip, Nurmaǵanbet úıiniń syrtyn qorshap alǵan. Esik jaqtan belgi kútken Batyrash endi esin jıyp, beti qabaryp, bujyrlary jybyrlap, ornynan atyp turdy. Artynda jatqan qońyr jelbegeıin ashýlana kıip, aıǵaı saldy:

— Áı, Nurmaǵanbet, áı, kereıler! Bul ne basynǵandaryń. Qaraýyldyń jaman tyshqaǵyna bola kóringennen sóz estirttiń. Eregissem at túgili adam óltirem. Al qolymdy qaǵyp kór. Qazir ısi qýandyqty qaptatyp, oshaǵyńdy oırandamasam, Batyrash atym jerge kirsin. Qaısyń barsyń qýandyqqa kóldeneń turar! Saǵynaıdyń azasyna shaqyrǵan eken desem, jaman mástektiń ólimine quran oqyǵaly jınalǵan eken ǵoı. Endigi jaýym, kereı — sensiń!

Syrttaǵy jigitter de, soıyldarymen jer soǵyp, dúrsildetip, lap qoıǵaly tur.

— Toqta, Batyrash, — dep taǵy da araǵa Kúshenuly Turlybek tústi. Óziniń qursary kereıine tıgizgen aıpara sózge namystansa da, sezdirmeı, jymysqy qýlyǵyna basty, — Oıpyrm-aı, sen de bir túımedeıdi túıedeı ǵyp áketedi ekensiń. Senimen talasqan kim bar, batyreke-aý. Sonsha tuldanatyn ne boldy.

— Baıqap sóıle, Tureke, endi sen túgili aq patshanyń ózi kelse de aıanarym joq.

Osy sóz Turlybekke demesin boldy.

— Batyrash, Batyrash, sózińdi qaıtyp al. Aq patshada ne sharýań bar. Ol saǵan qýandyq ta, kereı de emes. Baıqa, baıqa, arystan aıǵa shaýyp mert bolypty... Bir jolǵa oıazdyń qulaǵyna shaldyrmaı-aq qoıaıyn, — degende Batyrash ańdamaı jaza basqanyna ókinip, sabasyna túse berdi.

Osydan soń kózildirigin sheship, demimen shynysyn býlady da, qaltasynan kól-kósir shaıy oramal alyp, bappen súrtti. Sodan soń Nurmaǵanbet mańǵazdana otyryp, daýysy estiler-estilmesten sóılep ketti:

— Aǵaıyndar, kóńil jyqpas týystar. Qýanyshqa da, qaıǵyǵa da ortaq dostar. Áli qoshtasar kún alda. Ákeıdiń asy — toı. Toıǵa kelgen jarandar aýnańdar-qýnańdar. Áli on shaqty kún jatasyńdar. Oıyn da, dýman da alda. Jelinbegen, ishilmegen sybaǵa da alda. Oıda joq jerde álgi bir Aqan degenniń, qańǵyp kelgen Aqannyń qańǵyryp ólgen atyna kún túgili, bir ýys jún berer jaıym joq. Qaraýyldyń esýas shaıqysyn munda eshkim shaqyrǵan joq. Óz aıaǵymen keldi, óz aıaǵymen ketedi. Oǵan kereı de, basqa da kináli emes. El kezgen jyn-peri, sal-serilerdiń ólimi de sol ker atyndaı bolatyn ádeti. Tek túsine almaǵanym — soǵan Sákeńniń janynyń ashı qalǵany. Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq, ádil bıde ázil joq deýshi edi. Sákeńniń jaı ásheıin ázili, qaljyńy bolar. Ózimiz ǵoı, keıin uǵynysa jatarmyz. Al, qazir ákeıdiń atyna quran oqyp, dámge bata qaıyraıyq. Endi Aqan-maqan, Qulager-sulager degendi aýyzǵa almaıyq. Ketsin ármen, shaqyrýsyz shaıtan-sapalaq.

Basyna sálde salǵan ımam jótkirinip alyp, yńyrana túsip qurandy maqamdaı bastap edi, Saqqulaq tizerlep otyrdy da, júginip shúılige túsip, «tura tur» degen belgi berdi. Asty atqarý mindetin moınyna alyp, bas daıashy bolǵan Saqqulaq toı jaıly, kelesi kúnniń qyzyq oıyndary jaıly birdeme aıtar dep, ımam da, jurt ta únsiz qarasty.

— Ýaı, jámıǵat, qazaqtyń jaqsy men jaısańy! Úsh júzdiń balasynyń basy birigip otyrsyńdar. Mundaı jıyn bola bermes, endi basymyz bulaı qosylǵansha kim bar, kim joq. Men ertemen ketetin shyǵarmyn bul aradan, toı basqaryp júrip, endi qalǵan jaǵynda jazyqsyz jandardyń kóz jasyn arqalap, jaırańdap júrer jaıym joq. Saqalym aǵarǵanda ádildikten taıar, jańylar jaıym joq. Osy kúnge deıin aıdaǵan malym da, alǵan abyroıym da, elge Saqqulaq atanǵan atym da — ádil jolym. Oǵan bastaýshy jalǵyz júregim, ony aıtar til men jaq. Sol júrek qartaıǵansha, sol til men jaq saýdyrap túskenshe Saqqulaq atanyp qalmaq. Jańa Nurmaǵanbet sózin tyńdadyńdar. Endi meni tyńdańdar. Ketip bara jatqan ese qaıyrǵym kelip, aıtysqa túsip otyrǵanym joq. Tek qana sózdiń yńǵaıyna qaraı, kesim aıtaıyn dep otyrmyn. Saǵynaı asyn estigen keler urpaq «apyrmaı, jón-joba biletin qazaqtyń bir aqsaqaly bolmaǵany ma» dep keıimesin. Aıtpaı ketsem, o dúnıede qudaı aldynda jaýapker, urpaq aldynda aıypker bolarmyn. Tyńdańdar endi, — dep sózdi áriden, túptep tartýǵa yńǵaılanǵan Saqqulaqtyń sóz saptasynan qaımyǵyp, Nurmaǵanbet pańdyǵyn umytyp, túlki bulańǵa saldy:

— Sáke, ony keıin-aq aıtpaısyz ba? Úlken tilek ústinde, uly arýaqtardyń aty atalyp otyrǵan asta, usaq-túıek áńgimeni qaıtemiz.

Saqqulaq pan Nurmaǵanbetke moıyn da burǵan joq, sheshilip sóıleı jóneldi.

— Senderge meıli unasyn, meıli unamasyn. Men Aqan jaıyn, Qulager jaıyn sóz qylmaqpyn. Osy uly asta onan basqa ne sóz qaldy, odan basqa ne belgi bar... Osynda Aqan kelgeli «qańǵyrǵan», «qańǵyrǵan» degendi qashan ketkenshe aıtyp, qarǵasha shýlasasyńdar kelip. Bul — qazaq balasy birińdi-biriń muqatardaǵy, aýlyńdy, rýyńdy kemsiterdegi sóziń. Qaı atań qańǵyrmaı, qaı qazaǵyń qydyryp, kóship-qonbaı kún keshipti. Sonaý qyryq san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt, quba qalmaq, qara qalmaqtan beri, on san noǵaıly Ormanbettiń kezinde saharany jaılaǵan qypshaq bolǵaly, otyz eki baýly ózbekten taraǵan túrik qaýymy Syrǵa deıin kelmep pe ediń. Syrdyń boıyn jaǵalap, Qarataýdan quldyraǵan qazaq keń Saryarqany meken ettiń. Bas-basyńa rýdan aıdar taǵyp, jalǵannyń jalpaǵyn jaılasań da, yndynyń tarylyp, aspandaı jer ultaraqtaı kórinip, birińdi kirme dep, birińdi pirge teńeısiń. Úısin, Alshyn, Bolat qojadan taraǵan úsh júzdiń balasy basyńdy qosyp, bir shatyrdyń astynda, bir bıliktiń qolynda otyrsań da ne istemes eń. Bir Bolat qojadan taraǵan Aq qoja qypshaq, qońyrat, Qara qoja arǵyn, naımandy aıtpaǵanda bir arǵynnan taraǵan bes sopynyń balasy túgili, bir Meıram sopydan taraǵan bes ata talasa qalǵanda, ólispeı berispeıtin dala taǵysyndaısyń. Mańdaıyńnan baq, astyńnan taq ketpeıtindeı esiresiń kelip. Jaqynyńdy dostaı syılasań, jat boıynan túńilmeı me? Bir qaýymǵa, bir ýysqa birigip, jumǵan judyryqtaı bola ma dese, dalada shashylǵan maldaı jaıylyp, óz betińshe kúıseısiń. Búginde bir oıaz kelip oqyransa, aıǵyr qaıyrǵan úıirdeı osharylyp, sonyń yǵyna túsip, quıryǵyńdy shabyńa tyǵasyń. On oıaz, qyryq bolysyńa turatyn Aqandaı sańlaǵyń kelse, kóringeniń quzǵyndaı sańǵyp, qarǵadaı shuqısyń. Aqan qol erkesi aqqýyń, kók erkesi suńqaryń emes pe?! Ol qaraýyl da, kereı de emes, úsh júzińe ortaq erke seriń, qazaǵyńnyń atyn tamyljyǵan ánimen aspanǵa shyǵarar bulbulyń emes pe? Onyń shar tarapqa ushqan kóńil qusyndaı, qanatyndaı Qulager qazaq mılláti báıgege qosar dúldúliń emes pe! Aqynyńdy qanatynan qaıyryp, pyraǵyńdy shabysynan aıyryp, dushpanyńdy muqatqandaı jaırań qaǵyp otyrsyń. Óz aıaǵymen keldi, óz aıaǵymen ketsin deısiń, Nurmaǵanbet. Aqan, ánshi, sal-seri qashan aıaǵymen kelip edi. Ol halqynyń ánimen, saltymen, sánimen júrmeýshi me edi. Qashan ol ruqsat surap dalasynda shaqyrýmen, oıazdyń qaǵazymen júrýshi edi. Aqan kelse adam júregimen, adal júregimen keldi. Sol júregi qazir qap-qara bop, ózi de, kóńili de qara jamylyp, aıdalada jalǵyz zarlap otyr. Ol zar Aqannyń ǵana zary emes, ol zarlaǵan, Nurmaǵanbet, seniń zerdesiz pańdyǵyń, Batyrash seniń zulymdyǵyń, Musa, seniń aılań, úsh júzdiń balasy — seniń zaryń, zamanyńnyń muńy, zamana sheri. Erteńgi urpaqqa seniń búgingi baılyǵyń da, baq talas kúnshildigiń de jetpeıdi, aqynnyń zary jetedi. Erteń Saǵynaı asynyń ornynda kúl ǵana, jurtynda tyshqannyń qoryǵy ǵana qalady. Asyńnyń atyn shyǵaratyn da Aqan, Qulager! Qazir sonyń basyna baryp qaıǵysyna kóńil aıtý ornyna, artynan topyraq shashyp otyrsyń. Joq, sender bir kıiz úıge ǵana syıyp otyrǵan, sólkebaı taqqan az shonjarsyńdar. Úsh júzde myń-myń kıiz úı, onyń astynda myń-myń qaýym bar. Ol erteń senderden Qulagerdiń qunyn suraıdy. Jalǵyz qaraýyl dep otyrsyń ǵoı, búkil qaraly aýyl Aqanyn izdeıdi. Ánin joqtaıdy.

Endeshe Qulagerdi óltirip, Aqandy jaralaǵan aıypkerdi tabyńdar. Ony tabý qıyn emes. Atty óltirgen jaýyzdyq — kúnshildiktiń kóleńkesi. Kúnshildik júrgen jerde, birde kórinip, birde kórinbeı júretin onyń máńgi serigi jaýyzdyq. Qulagerdi kim kúndese jaýyzdyq ta sonyń qolynan keldi. Tabyńdar, aıybyn aıamaı moınyna salyńdar. Sonda ǵana Saǵynaı bir aýnap túsedi. Sonda ǵana qazaǵyńnyń arýaǵy rıza. Sonda ǵana búgin at óltirip, erteń kisige de sheńgelin salatyn jaýyzǵa zaýal, basqaǵa úlgi. Budan basqa aıtar bıligim de, kesimim de joq. Sózben shesher ádil bılik tútelenip tozyp barady. Ony da bilem. Eger osy sózim dalada qalsa, sóz tanýdan qalǵan qaýym, saýysqandaı tozǵan qaýym senderden de erteń ketip, qubylaǵa betimdi birjola buram.

Endigi ádildikti o dúnıeden tiledim!

Ornynan búgilmeı tik kóterilgen qapsaǵaı Saqqulaq mańdaıy qasqıyp, aq saqaly jelbirep shyǵa berdi.

Otyrǵandar:

— Myna shal aljıyn degen shyǵar!

— Muny da bir túlen túrtken eken!

— Óler shaǵyndaǵy bir esirigi bolar! — dep oqty kózimen shyǵaryp saldy.

* * *

Izmaılov pen Anna Ivanovnanyń sońynan Pavlodar oıazy Ferafontov ta tysqa shyqqan. Dýyldasa kergilesken kóp jıynnyń qapyryǵynan qutylǵan bular jelpinip túngi dalany kezip, uıqy aldynda serýendep, uzaq júrdi. Masańdaý Izmaılov ta sál táltirekteı basyp:

— Aıaǵym uıyp qalypty, álgi qazaqtar aıaqtaryn baýyryna alyp, mola qara qusynsha tapjylmaı uzaq otyrýǵa qalaı talmaıdy, — dep edi, Ferafontov qýlana kúldi:

— Onyń ózi Petr Akakıevıch, dala tabıǵatyna baılanysty ǵoı. Dala tirshiligi de, sol adamdardyń jaratylysyndaı beıǵam, bir otyrǵan jerinde tym-tyrys múlgı beretin qalǵyǵan tirshilik emes pe? Bular da aıaǵyn keń kósilip, belin jazar ma eken?

— Ózimiz keń kósilsek bolmaı ma, olardyń qamyn oılap shashyńyzdy aǵartyp qaıtesiz? — dep Izmaılov yqylyq atty.

— Árıne, árıne, men ásheıin sózdiń retimen.

— Eger el basqarǵan sizder mundaı oıda bolsańyzdar, bul dala óli kórpesin qalyń qymtyp, uıyqtap ta ketetin shyǵar, — dep Anna Ivanovna qosyldy.

Kesheden beri tym erkinsinip, tilmashyna deıin qasynan qýyp, Aqanmen serýen qurǵan áıeliniń qylyǵy unamaǵan Izmaılov kekesinmen sóıledi:

— Eger uıyqtap ketse, túrtip oıatar siz barsyz ǵoı, Anna Ivanovna. Sizdiń qolyńyzdan aqyndardyń sezimin oıatý da keledi.

Araqtyń qyzýymen óreskel sóılegen kúıeýiniń sózi unamaǵan Anna Ivanovna syqylyqtap kúldi.

— Eger ondaı óner bolsa, men ózimdi baqytty sanar edim. Biraq dala qazaqtary menen góri baqyttyraq eken. Olar meniń sezimimdi burynyraq oıatty ma deımin, — dep kesir sóılep, taǵy kúldi, — Az kún bolsam da, kóp aralasqan sizderden góri osy keń dalanyń kelbetin de jitirek kórgendeımin. Qazaq dalasy tunyp turǵan án eken. Qazaq azamatynyń ón boıy tolyp turǵan óner eken. Munda da baılyq pen qaıyrshylyq, zorlyq-zombylyq pen momyn kónbistik tún men kúndeı qatar ómir súredi eken. Kóne zamannan bergi halyq tarıhy kitapta emes, ár adamnyń aýzymen aıtylyp, jadynda jattalady eken. Jer-sý, taý-tas, ózen-kól qaǵazǵa túspegenmen, árqaısysynyń kózinen kórinedi eken.

Qazaq jurtymen qoıan-qoltyq aralasýdy maqsat etken zerdeli áıeldiń myna kórgendigi, sheshensýi Ferafontovqa da unamady. Biraq, tárbıeli orys qaýymynan shyqqan aqsúıek áıeldiń aldynda sypaıylyǵynan jańylǵan joq. Jaratpaǵan pishinin qaljyńǵa jeńdirip, jeńil ǵana ilip sóıledi:

— Siz ózińiz bóten jurttyń tarıhyn zertteýge beıim ekensiz. Tarıhshy-geograf bolýǵa laıyqsyz. Tegi, osy jaqqa mısıonerlik mindet atqarýyńyzǵa da bolady. Qudaıtaǵala bizge ondaı qabiletti bermegen. Bizdiń mindet malsha jaıylǵan qarańǵy jurtqa jón-josyq úıretip, bir jobaǵa keltirý ǵana ǵoı, — dep kúldi.

— Onda jańaǵy jerde sol mindetterińizdi nege atqarmadyńyzdar? Qazaqtar eki daı bop daýlasyp jatqanda, bir sóz aıtpaı shyǵyp ketkenderiń ne? Ádildik aıtyp, jónsiz ketkenderdi túzeıtin sizder emessizder me?

— O-o, Anna Ivanovna, eger qazaq arasyndaǵy rý talasy, báıge talasy sıaqty usaq-túıekke aralasa bersek, bar ýaqytymyz sonymen keter edi.

— Bir eldiń adamy ekinshi elge kelgende «bar bolǵany jón-joba úıretip, durys jolǵa salyp júrmiz» degendi qalaı shimirikpeı aıtady. Ondaı sózdi qyrǵyzdardyń mıyna quıyńyzdar. Al, maǵan, «bul jerdiń darıadaı keń jeri, ushan-teńiz baılyǵy qyzyqtyrady» dep týrasyn nege aıtpaısyzdar. Sondaı búrkeme, jalǵan sózdiń ne keregi bar. Álde meni nadan dep uǵasyzdar ma?.. Jaraıdy, baıqaımyn, jaýap bergilerińiz kelmeıdi. Men de jaýap kútip suraǵam joq. Al endi sizdińshe usaq-túıek nárse ne?

— Anna Ivanovna, siz keıde balanyń suraǵyn qoıady ekensiz. Bir at ólgen eken dep, sol úshin keıbireýler shashyn julyp baıbalam salady. Iti ólse de qundaıtyn qazaqtardyń odan basqa ermegi de joq. Úı arasyndaǵy usaq daýdan asa almaıtyn kúıki tirshilik.

— Eger sol usaq daýdyń astynda úlken qasiret jatsa qalaı der edińiz. Jalǵyz adamnyń, aqyn, ánshi adamnyń aty mert bolyp, baılardyń degeni bolyp jatsa, ol sizge usaq kórinedi ǵoı. Onyń astarynda ne baryn kórgińiz kelmeıdi.

— Annýshka, qoıshy, qudaı úshin, — dep Izmaılov aralasty. — Álgi bir kompozıtordyń aty bolmasa, sen osynsha taýsylmas eń, keshire gór, tap biz úshin ıt — qusty áńgimeleýdiń qajeti az.

Anna Ivanovna taza aýany qunyǵa jutyp, endi ózimen-ózi sóıleskendeı boldy:

— Eh, shirkin, qyrǵyz-qaısaq ne degen baqytty, ári baqytsyz el edi. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan sıvılızasıalyq qulashy keń Rossıaǵa baǵynǵan mal sıaqty jaıylǵan halyq baqytty da, biraq sizderdeı baqtashylarǵa kezikken olar ne degen baqytsyz, sorlylar edi! — dep yzaly kúlip jiberdi. Eki oıaz budan ári sóz jarystyrǵysy kelmeı, únsiz qaldy...

Qusaq kóliniń qyrqasyna deıin baryp, keıin únsiz oralǵan Anna Ivanovna taǵy da álgi áńgimeni tiriltti.

— Sizder ǵoı, ıt-qus, usaq-súıek deısizder. Meniń esime Sarskoselskıı baqshasyndaǵy bir qyzyq kórinis túsip keledi, — dedi.

— E, odan da sony aıtshy.

— Mynaý alys túkpirde — «Aláskada» jatqan bizge qala tirshiliginen jańalyq aıtyńyzshy, — dep eki oıaz áıeldi ortaǵa ala qolqalady.

— Ekaterına II ómir boıy keshken patshalyq ómirdiń ishinde ıt júgirtip, ań aýlaýdy qyzyq kórgen eken. Neshe túrli asyl ıtterdi ustaǵan. Ár saparǵa shyqqan saıyn ıtteriniń, attarynyń jemine deıin eseptetip, qansha adamdy ertip júrgen. Bir kúni kishkentaı levretkasy Zemıra qaıtys bolady. Patsha qatty qamyǵyp, uzaq tósek tartyp jatyp alypty, — dep bastady Anna Ivanovna.

— Qoıyńyzshy, tap úıtpegen shyǵar, — dep Ferafontov kúlip jiberdi.

— Men sizge ótirik aıtyp, aqy alaıyn degen nıetim joq.

— Ǵafý, aıta berińiz, qyzyq eken.

— Sarǵaıyp júdegen ımperatrısa graf Segúrdy shaqyryp alyp: «Súıikti marqum qanshyqqa joqtaý óleń-epıtafıa jazyńyz» dep buıryq etedi. Buryn bir-eki ret alystan kórgeni bolmasa, ıttiń ómirbaıanyna onsha qanyq emes graf qysylyp, ótirigim shyǵyp qalsa jaza tartarmyn dep úreılenip, amalsyzdan ımperatrısanyń ózinen ıtiniń qasıetin suraıdy. Ekaterına II: «Zemıranyń tuqymy asyl edi. Tom men Ledá degen aǵylshynnyń eki tamasha ıtinen týǵan, jaratylysy bólek qanshyq. Bet-aýzyńdy jalap, aımalaǵanda adamnan da asqan qylyqty, súıkimdi bolatyn. Anda-sanda ashýlanyp, tistep alatyn yzaqorlyǵy da bar edi» dep ıtiniń minezin qaıǵyra otyryp baıandaıdy. Zemıranyń qadir-qasıetine qanǵan graf Segúr kúni-túni qaǵazdan bas almaı, kóp oılanyp, kóp qınalyp. «Epitapihe de Zemire» degen óleń jazypty.

Imperatrısa bul óleńge qatty rıza bolyp, kóńili tolyp, Sarskoselskıı baqshasyna kómgen ıtiniń basyndaǵy qulpy tastyń betine oıǵyzypty...

Ekaterına II taǵy bir ıtine ózi eptıafıa shyǵaryp, óz qolymen bylaı dep jazǵan:

Pod kamnem sım lejıt
Dúshessa Anderson,
Kotoroıý ýkýshen
Iskýsnyı Rojerson, —

dep Anna Ivanovna kúle túsip áńgime etti.

— Rojersony kim boldy eken?

— Ol ımperatrısanyń leıb-dárigeri bolsa kerek. Ár ıtine jeke-jeke dáriger, kútýshi ustaǵan ǵoı. Itterdi jerlegen Sarskoselskıı baǵynda álgi jazýly tastar osy kúnge deıin tur. Imperatrısanyń bul óneri kezinde asa dáriptelip, keıin neshe túrli madaq sózder búkil Rossıanyń saıası jýrnalynda basylǵan... Buǵan qalaı deısizder, ıt-qusty sóz etpeıtin ýez nachalnıkteri, — dep Anna áńgime aıaǵyn bir-aq sylq etkizdi.

Imperatrısa ıtteriniń ólimin taǵy da astaǵy oqıǵaǵa ákep tiregen Anna Ivanovnanyń sózinen soń Ferafontov qarqyldap turyp, raqattana kúldi. Kúlkisinde yza, zil bar. Izmaılov ta qosyla kúlgen boldy. Biraq tez tyıyldy. Osy biz nege kúldik degendeı symdaı tartylǵan denesi, tik, uzyn boıly oıazǵa jatyrqaǵandaı qarady.

Ferafontov kúlkisindegi jaryqshaqty tanyǵan Anna Ivanovna da qosyla, kekete kúldi:

— Vashe blagorodıe, ýez nachalnıgi, siz tym uzaq kúldińiz, tegi ımperatrısanyń qylyǵy dala qazaqtarynyń qylyǵynan da soraqy bop kórindi ǵoı deımin.

— Atamańyz, Anna Ivanovna, — dep kúlkisin kúrt doǵarǵan Ferafontov baısaldana, qaldy, — meniń kúlgenim bizdiń úıde de tap siz sıaqty názik júrekti orys áıeli bar. Buratana halyqtarǵa onyń jany ashyp, eti aýyryp otyrady árqashan. Siz de sondaı, bir qalyptan shyqqandaısyz.

— Óıtkeni biz Rossıany jaqsy kóremiz. Orys halqy óz Otanyn sondyqtan da anaǵa teńeıtin bolsa kerek. Rossıanyń ulylyǵyn basqa jurt ta anasyndaı syılap, túsinse eken deımiz.

— Siz Anna Ivanovna, tym tereńirek kettińiz. Qyrǵyz-qaısaq dalasyna ondaı tereńdik júrmeıdi, mundaǵy tirshiliktiń bári jerdiń bir eli qyrtysynan, ári ketken shóp tamyrynan aspaıdy. Oǵan «Rossıa matýshka» degennen góri, «Rossıa — vlast» degendi uǵyndyrǵan paıdaly. Ári tóte jol.

— Ne degen qatygez adamsyzdar, — dep Anna Ivanovna myrs etip, ernin shúıire kúldi. — Jerin jerlep, sýyn sýlap otyryp, osyndaı sózderdi aıtýǵa qalaı uıalmaısyzdar.

— Annýshka, Annýshka, — dep taǵy da yqylyq atyp Izmaılov qosyldy, — biz munda jer, sý taba almaı kelgen joqpyz. Uly Rossıanyń bolashaǵy úshin eńbek etip júrgen jandarmyz.

— Solaı, solaı. Rossıanyń shekarasyn keńitip, kolonıasyn kóbeıtý úshin júrmin deńizder. Ol túsinikti. Biraq sol úshin orys halqynyń qasıetin qurban etýge bola ma?

— Ol qandaı qasıet, Annýshka?

— Sizder bilmeısizder, nemese bilgilerińiz kelmeıdi. Qazaq jerinde az bolsam da meniń baıqaǵanym jergilikti halyq «sary orystyń bári orys» dep, orys áıeliniń bárin «mátúshke» ıaǵnı «matýshka» nemese «marja» deıtin kórinedi.

— Marjasy ne?

— Ol Marıa degen attan shyqqan. Orys áıelderiniń báriniń aty Marıa dep uqqan.

— Aıttym ǵoı, bul qyrǵyzdar óte saýatsyz, qarańǵy jabaıy halyq.

— Joq, ol jabaıylyqtan emes, — dep Anna Ivanovna ile arashalaı tústi, — Ol pikirdiń bári álgi aıtqan «sary orystyń bári orys» degen pikirden shyqqan. Orys ákimderiniń bárin murty tikireıgen, shegir kóz noıys, qatygez, jaýyz dep baǵalaıdy eken.

— Ákim adam qaı halyqqa da jaqpaıtyny ejelden belgili. Al, endi, osy qyrǵyz-qaısaqtaryn orystyń qaı jaqsysyn biledi eken, ony ańǵardyńyz ba? — dep Ferafontov óz suraǵyna ózi jaýap berdi — Eshqaısysyn bilmeıdi. Mine, qarańǵylyq qaıda!

— Nege bilmesin, biledi. Orystyń Pýshkınin de, Krylovyn da biledi. Tipti Evgenıı Onegınniń Tatánasyn da óleńge qosady. Qazaq dalasynda aıdaýda júrgen Dostoevskııdi de, qazaq fólkloryn jınaýshy Potanın, Radlovtardy da qadir tutady eken.

— E, olar da jańaǵy ózińniń aıtqan kolonıalyq saıasat úshin eńbek etip júrgender emes pe? Olardy da qadirleıdi deńiz.

— Meıli, halyqtyń ádet-saltynyń, ǵurpynyń tarıhyn zertteýshi ǵalymdardy jabaıy adamdaryńyz da baǵalaı biledi. Dos bop kelip, qushaq jaıa aralassań, qazaq jurty — jeriniń betindegi baılyq qana emes, jeriniń astyndaǵy qazynasyn da aıamaıtyn jomart halyq. Tek oǵan orys adamyn jekkórinishti etýge qaqymyz joq. Men sizderdeı bolsam, ózimniń orystyǵyma uıalǵan bolar edim!

— Oho, siz ózińiz demokrat ekensiz. Buratana halyqtarǵa ondaı demokratıańyz júrmeıdi. Ony báribir olar túsinbeıdi de! — dep Ferafontov nyǵarlaı, qyzbalana sóıledi.

— Siz nege túsindirmeısiz.

— Neni túsindirýim kerek, qalaı?

Sóz aıaǵy aıtysqa aınaldy.

— Vashe blagorodıe, siz ǵoı menimen sypaıy, tárbıeli tilmen sóılesesiz. Al, qazaq áıelderimen, tipti erlerimen solaı sóılesip kórdińiz be?

— Qarańǵy halyq sypaıylyqty túsinbeıdi, aıýdy úıretetin taıaq qana, al siz oqyǵan, tárbıeli jerden shyqqan adamsyz ǵoı, nege ózińizdi maldarmen qatar qoıasyz, ǵafý etińiz, Anna Ivanovna!

— Men qarańǵy halyqty siz úırete me desem, siz olardan úırenip júr ekensiz ǵoı. Áıtpese sypaıylyq sizdiń tarapyńyzdan bolsa kerek edi. Bilimdiligińiz, mádenıettiligińiz qaıda, orys adamynyń aksúıektik qasıeti qaıda?! Siz qarańǵy halyq túk túsinbeıtin keshshe dedińiz. Sizben «Vashe blagorodıe» dep qana sóılesedi. Al «tamyr» dep atap kórdi me?

Eki oıaz da oqys kúlip jiberdi.

— Annýshka, eger olar meni «tamyr» dese, taban aýzynda aıaq-qolyna buǵaý taǵyp, Sibirge aıdatar em. Ondaı qorlyǵyn Aqmolanyń mujyǵy ǵana kóteredi. «Balyqshyny balyqshy alystan tanıdy» dep bir-birine qoıǵan attarynyń usqynyn qarashy. «Áı, tamyr», «Áı, znakym» deıdi.

— Petá, sen sol sózderdiń ne ekenin aldymen bildiń be?

— Bilgim de kelmeıdi.

— Endeshe men aıtaıyn, «znakym» degeni «znakomyı», ózimizdiń tanys adam, bóten emes, jat emes degeni. Al tamyr degeni koren degeni. Ony árıne, mujyqtarǵa ǵana aıtady.

— Meıli, solarǵa-aq aıtsyn. Jer jyrtyp, egin egýdi úıretken mujyqtardy-aq týysqan desin. Biz olarǵa egin egip, tamyr bola almadyq.

— Árıne, bola almaısyzdar, sizderdiń ekkenińiz basqa egin ǵoı.

— Ol qandaı egin taǵy da.

— Shovınızm egini, dushpandyq, jaýlyq egin, kolonızasıa egini. Sondyqtan da sizderdi orys «ulyǵy», «ulyqtar» deıdi. Iaǵnı, ulyǵan qasqyrlar, jyrtqyshtar degeni.

Eki oıaz da túrshigip qatty jótkirindi.

Áıeliniń tym erkin, ashyq sóılegen saıası qate sózderinen titirkenip ketken Izmaılov, sóz tórkinin jumsartqysy keldi.

— Mılaıa Annýshka, osy sózderiń etımologıasyn qaıdan estip júrsiń, kim úıretti?

— Eshkim úıretken joq. Suraǵan soń Aqan aıtty. Keshegi aty ólgen Aqan. Oqyǵany az bolsa da, túsinigi baı, ne degen zerdeli adam?

— Báse, ózi de aty ólse ólgendeı eken ǵoı, — dep Ferafontov temekisin tutatty. Anna Ivanovnadan keshirim suramaı, sypaıylyqty da umytyp, temekisin yzylana soryp, aýzy-murnynan tútindi býdaqtata shyǵarady.

— Bizde Baıjanov Musa degen Pavlodar ýezinen shyǵyp búkil Semıpalatınsk gýbernıasyna ylań salyp, búldirip júrgen sotqar bar. Oryssha biletinine qarap, kótermelep, starshına saılap edik, burynǵydan beter qutyrdy. Búkirdi qor ǵana túzeıdi degen ras eken. Qazir qashyp júr. Bul aqyn degenniń bári býntar.

— Eger, býntar bolmasa aqyn da bolmas edi. Bir qyzyǵy Aqan da oryssha jaqsy sóıleıdi, logıkasy qandaı!.. — dep Anna Ivanovna yzaly oıazdardyń tánin aýyrtyp, odan saıyn shymshyp aldy.

— Sóıletermiz áli. Olarǵa oryssha úıretpek túgili, qasyńa jaqyn jýytýdyń ózi kúná.

Bular taǵy da únsiz uzaq júrip, kıiz úılerine qaraı bettedi. Árqaısysy ózinshe oıda keledi. Tynyshtyqty Ferefontov buzdy. Bul joly Izmaılovqa kúle qarap, qorqyta sóıledi:

— Petr Akakıevıch, siz sosıal-demokratıalyq pikirdegi adammen qalaı qoryqpaı birge turasyz, tańym bar. Keıin ózińiz de osy pikirdiń tutqynynda qala kórmeńiz áıteýir. Anna Ivanovna, siz asa kórikti áıelsiz, sizdiń eńseńiz erińizdiń aldynda tym bıik, tegi Petr Akakıevıchti Peterbýrgke qaıta alyp ketersiz myna túrińizben. Árıne, departamentke emes, jasyryn uıymdardyń birine. Myna pikirińizben qyrǵyz dalasynda orys ofıserin ustap turý Rossıa patshalyǵyna onsha qolaıly bolmas.

Izmaılov shyn úreılenip:

— Annýshkanyń ásheıin bizge ońashada jasaǵan nazy, erkeligi ǵoı, — dep yrjalaqtady.

Anna Ivanova da kúlgen boldy.

— Vashe blagodorıe, eger Rossıa patshalyǵy orys ofıseriniń áıelderiniń pikirine ǵana nazar aýdarsa, siz de onsha senimdi adam bolmaǵanyńyz ǵoı: álginde ǵana «bizdiń úıde de buratana halyqqa jany ashıtyn názik júrekti orys áıeli bar» degenińizden tanbaıtyn shyǵarsyz, — dep aldyn ala qarǵasha salyp, orap tastady.

Ferefonovtyń denesi mup-muzdaı bop, túrshigip ketti. Anna Ivanovna eki oıazdy qoltyqtap ustap terbele sóılep kele jatqan. Qolyna juqa qara bıalaı kıgen, jeńi uzyn qara kóılekti áıel, bilegine oralǵan qara jylandaı sezildi.

— Áńgime bizdiń úıdegi áıeldiń júregi týraly ǵana edi. Sizdiń sózińiz de tym názik, pikirińiz de tym aıqynyraq sekildi eken, Anna Ivanovna. Bir semáda eki pikir, eki oı bolý — Uly Rossıa ımperıasynyń sory ǵoı, — dedi.

Anna da qolyn tartyp alyp, shamyrqana tústi.

— Eki pikirli, eki Rossıanyń baryn da umytpańyz, Vashe blagorodıe! Rossıaǵa qaı pikirdiń sor ekenin bolashaq kórseter. Uly Rossıanyń taǵdyry orys semásynan bastalmaq! — dep Anna Ivanovna qarańǵyda Ferafontovqa jıirkene qaraǵandaı boldy, — Petá, endi úıge baraıyqshy, uıqym kele bastady.

— Al erteńge deıin saý-salamat bolyńyz. Jaqsy jatyp, jaı turyńyz. Qyrǵyz-qaısaqtyń meńireý dalasynda, alysta júrip ózara aıtylǵan qajetsiz áńgimelerge ǵafý etińiz, — dep Ferafontovqa qolyn usynǵan Izmaılov qolaısyzdyqty jýyp-shaıǵysy kelip, qoshtasty.

Anna Ivanovnanyń óńi qashyp, syrttan júdep kelgen boıy, salýly tósekke sheshinip, salqyn atlas kórpeniń astyna kirip ketti. Kúıeýimen sóılesken joq.

Uıqysy shaıdaı ashylyp, ne isterin bilmegen oıaz, endi kóńilin hatpen jubatqysy keldi. Peterbýrgtegi bir joldasyna jazǵan búkteýli hatyn alyp, qaıtalap oqydy da, sońǵy abzasyn jazdy:

«Qymbatty dosym, taǵy da aıtam. Semıpalatınsk ýezine kelýińdi dostyq kóńilmen qoldaımyn, tileımin. Qyrǵyz-qaısaqtar, varvar, kisi óltirgish týzemnıkter degen qurǵaq ańyz eken. Búgin bir úlken toıda qyrǵyzdar ájeptáýir daýlasty. Rý daýy. Árıne, biz oǵan aralasqan joqpyz. Bir-birimen talasyp, jaraqattanǵan qasqyrlardy nemese basqa tirshilikti umytyp oınaq salǵan qyrǵaýyldardy soǵyp alý qandaı ońaı bolsa, rý talasymen ózdi-ózi qyrqysqan qyrǵyzdardy da jeke-jeke uryp alý qıyn emes. Bir sózben, qyrǵyz-qaısaq syrttan kelgen ákimge pálendeı jamandyǵy joq, jaýlyqty syrttan emes, ishten izdeıtin, usaq daý-damaı, rý talasynan aspaıtyn beıǵam, momyn halyq. Bul jaqtyń negizgi tamaǵy et. Etti qolymen ýystap, kósip jeıdi. Qasyq, aıyr degendi bilmeıdi. Bul jaqtyń baılyǵy da sondaı, qasyqtap almaısyń, kúrekpen kúreısiń. Kóp uzamaı qyrǵyz-qaısaq jeri umytylyp, Rossıa shekarasyna qosylyp ketetinine de shek joq. Mal sıaqty beıbereket jaıylǵan halyq. Qashan moınyna buǵalyq salǵansha tabyndap jaıylǵan jylqylarsha esh qaýip oılamaıdy. Saıasattan da beıhabar. Bar ýaıym — bul jaqta áıel qaýymyn tabý qıyn. Jabaıy halyqtyń óte qyzǵanshaq keletinin bilesiń ǵoı. Jabaıy áıelder de erkegine asa senimdi, soqyr sezimmen kózsiz berilgen haıýandar. Sıvılızasıalyq eldegi keńdik, shirkin, qaıdan bolsyn.

Bolashaq Rossıa jeriniń alǵashqy qarlyǵashtarynyń biri bolýyńa tilektespin».

10

Saqqulaq Ereımenniń qyrqasyna kóterile berip atynan tústi de, qasyndaǵy balaǵa shylbyryn ustatyp, Qusaq kóline qarap turyp qaldy.

Jypyrlaǵan kıiz úılerdiń mańynda tiri jan kórinbeıdi. Bastary salbyraǵan biren-saran attar ǵana ár beldeýge baılanǵan. Kúnde qymyz iship, et jep, kóshede sapyrylysyp jatatyn úsh júzdiń azamaty ár úıde jasyryn syr urlap, áldeneden buǵyp qalǵandaı. Saýyq-saıranynan aıyrylǵan jurt búgin ǵana Saǵynaıdy jerlegen, qara jamylǵan qaıǵyly elge uqsaıdy.

Tek Qusaq kólinen anda-sanda gúrs etip myltyq atylsa, buryn mundaı sumdyqty estimegen marǵaý qustar aspanǵa tik kóterilip, qaıda bararyn bilmeı shyrq aınalyp uzaq júredi de, kóldiń ekinshi jaq basyndaǵy jaltyrǵa quldılaıdy. Qus atyp jaıbaraqat júrgender — eki oıaz. Qastarynda Nurmaǵanbet. Keshe elden qaıyq aldyrǵan.

Saqqulaq alysta beldeýlegen Kók ózekke qarady. Búgin Aqannyń qasynda bolyp qaıtqan. Seri qaıǵysyna jany kúızelgen kóp aqyndar, Jaıyq bastaǵan biraz shaldar sonda eken. Bári únsiz. Qulagerdiń basyn qushaqtap egilgen Aqandy qorshaı otyrypty. Aqan aldynda qazylǵan or.

— Qulager qulynyńnan kerim ediń, naǵashym suraǵanda bermep ediń, — dep Aqan baıaý yńyldap joqtaý aıtqan shermende bir únmen esken jeldeı gýildep, zarlap otyr, — Shynymen ólgeniń be, Qulagerim, salbyrap saptyaıaqtaı tómengi erniń.

Qaıǵyly serige eshkim basý aıta alǵan joq. Arasynda ah uryp, ýhlep, teńsele túsip uzaq zarlaǵanda, jurt kózinen jas tamshylap, únsiz tyńdaı berdi.

Jibekteı kúltelengen quıryq, jalyń,
Qapyda elip kettiń janýarym,
Óldi dep, janýarym, estigende
Shyqpady ýaqyt jetpeı shybyn janym.
Qulager aınalaıyn shabysyńnan,
Ataǵyń elge shyqqan dabysyńnan,
Bilip em ólerińdi, Qulagerim,
Shyńǵyrǵan túsimdegi daýysyńnan...

Álden ýaqytta jasty kózin kótergen Aqan jurtqa qarap:

— Al, aǵaıyn, týmalar, Qulagerdiń qaıǵysymen bolyp kóńil burmady dep sókpeńizder. Qaıteıin, qasymda qalǵan jalǵyz serigim, kóńil jubatar qýanyshym edi, muny da qoımady. Elim-jurtym dep júrgende, qaskóıler qurǵan sýyq qaqpanǵa túse beretin ne jazyppyn. Syrymbet salasynda da tartyp edim sazamdy, kindigimniń qany tamǵan Qaratal qoınynda da kórdim kóresimdi. Endi mine aıdalada Ereımen baýraıynda synyp túsken qanatymdy qaldyryp baramyn. Qudaıtaǵala qara myltyǵyn oqtap, elimniń ár jaýyzyna bir-birden ustatyp qoıǵan eken, ne shara! — dep, daýsy dirildep toqtady.

On shaqty jigit astyna arqan salyp Qulagerdi tereń jambyǵa túsire bergende, kózinen jas sorǵalaǵan Aqan:

— Apyr-aı, abaılańdarshy, bir jerin mertiktirip almańdarshy, — dep, taǵy da egiledi...

Saqqulaqtyń qazir de kóz aldynda Aqan. Qulaǵynda Aqan úni. Top aqynnyń aldynda Qulagerdiń er-toqymyn arqalap, kún batysqa jaıaý tartqan Aqannyń japan túzde ańyratyp zarlap bara jatqan ashshy kúıikten tógilgen, tula boıy shym-shymdap shymyrlatqan «Qulager» áni, aqyn zary.

Qulager, toptan ozǵan júırigim-aı,
Qulpyrǵan ara qundyz quıryǵyń-aı,
Túbine Ereımenniń aıdap kelgen,
Qudaıdyń o dúnıa, qaraı qoıshy buıryǵyn-aı.
Bári baı-aı, kerim-aı-aı,
Baı-baı, beý darıǵa-a-aı!

Saǵynaı asyn tastap, Aqannyń sońyna ergen bar aqyn, ánshi «Qulagerge» qosyla kúńirenip, ymyrtta qubylany betke alyp uzap barady.

* * *

Arada tórt-bes kún órtti. Teristikten qatty jel turǵan. Ánshi-kúıshisinen aırylyp, balaǵynan jel úrlegen Saǵynaı asy da ulyǵan esiz daladaı azynap tur. Túndikteri jalp-jalp etken syqyrlaýyq úıleriniń ústinen jelmen birge qara daýyl, daýylmen lese jóńkilgen eki ıini salbyraǵan usqynsyz qarasabalaq bulttar kep, tópelep jaýyp ketti.

Artynsha-aq, aýyl ústinen ýlap-shýlap, attandaǵan ún basty. Mańdaılarynan qan sorǵalaǵan úsh-tórt attyly quıyndatyp kep Saǵynaıdy qaıta tiriltkendeı aıǵaı-súreń salyp, qotańǵa úreımen jetken:

— Barymta, barymta!

— Attan, attan!

— Myń qarly jylqyny sypyryp-sıyryp aıdap ketti!

— Qoldy boldy, qaıran mal!

Úıden júgire shyqqan kereı shonjarlary:

— Kim, kim?!

— Qashan?! — dep kózderi shatynady.

— Qaraýyldar!

— Qaraýyl!

— Attan, Attan!

— Shap jaýǵa, qonyńdar atqa!

— Atqa, Atqa!

Gagra. Peredelkıno.

Ianvar — aprel, 1970 jyl.

---