InfoHub Logo

A.N.Keldegýlova (Arnaıy jáne áleýmettik pedagogıka kafedrasynyń aǵa  oqytýshysy, M. Qozybaev atyndaǵy SQMÝ, Petropavl qalasy)

 

Iasıdın Altynaı Qaldybaıqyzy (DF – 17 q tobynyń stýdenti, M. Qozybaev atyndaǵy SQMÝ, Petropavl qalasy)                 

Aqyl-oı kemistigi bar balalardyń árbir psıhıkalyq úrdisiniń qalyptasýy erekshe. Bul saýatty oqytý kezeńinde kórinedi: balalar áripterdi baıaý este saqtaıdy, syzba boıynsha uqsas grafemalardy aralastyrady, dybysty áriptermen jetkilikti túrde ara qatynasta ustaıdy, uzaq ýaqyt árippen oqýdan býynǵa aýysa almaıdy, sózderdiń dybystyq quramyn burmalaıdy, oqylǵan sózdiń zatpen, áreketpen, belgimen araqatynasynda qıyndyqtardy sezinedi.

Oqý tehnıkasyna qoıylatyn baǵdarlamalyq talaptardyń kúrdelenýine qaraı birqatar jańa qıyndyqtar týyndaıdy. Aqyl-oı kemistigi bar balalar slog beınelerin óte baıaý jınaıdy. Bul dybystar men áripterdiń jetkilikti túrde tez araqatynasymen ǵana emes, olardyń aralasýymen, bir dybysty basqalarmen biriktirýdegi qıyndyqtarmen ǵana emes, balalardyń jalpylanǵan býyndyq beıneni túsinbeıtindisimen jáne árbir býyndy jeke-jeke mehanıkalyq úıretýge tyrysýymen baılanysty.

Aqyl-oı kemistigi bar balalarǵa tán stereotıptilik, qandaı da bir is-áreket tásiline baılanystylyq olarǵa analıtıkalyq oqý tásilderinen sıntetıkalyq oqýǵa (býynnan tutas sózderge) kóshken kezde kedergi keltiredi. Nátıjesinde oqýshylar slog boıynsha oqı bastaǵan soń, áreń bir sózben oqýǵa aýysady. Kerisinshe, birinshi sózdi birden oqyp, tez oqýǵa tyrysady jáne kelesi, biraq ádette qatelesedi.

Oqýdaǵy júgirýdi damytý aqyl-oıy buzylǵan balalardyń kórý órisi shekteýli. Olar ádette olardyń kózqarasy baǵyttalǵan hat (slog) ǵana kóredi. Sonymen qatar, mundaı balalar uzaq ýaqyt boıy aqyl – oıdyń buzylýymen baılanysty maǵynalyq túsinikterdi paıdalana almaıdy.

Aqyl-oı kemistigi bar balalarda mátindi uǵynýdaǵy qıyndyqtarǵa, sóıleý qorynyń kedeıligine, maǵynalyq oıdyń túzilýiniń baıaýlaýyna jáne kórý órisiniń tar bolýyna baılanysty oqý qarqyny normatıvtik damıtyn balalarǵa qaraǵanda shamamen eki ese baıaý.

Tanymdyq is-árekettiń damymaýy, sóıleýdiń keıinirek damýy, onyń sapaly ózindik ereksheligi, sondaı-aq psıhologıalyq erekshelikteri aqyl-oı kemistigi bar balanyń oqýdy meńgerýge daıyndyǵynyń jetkiliksizdigine negizdeledi. Aqyl-oı kemistigi bar balalardyń oqý daǵdysyn qalyptastyrý prosesi belgili bir erekshelikterge ıe. Aqyl-oı kemistigi bar bala oqýdy jaqsy damyp kele jatqan balaǵa qaraǵanda edáýir uzaǵyraq meńgeredi. Aqyl-oı kemistigi bar balalarda oqýǵa oqytý ýaqyt boıynsha sozylyp, satylar arasyndaǵy aralyq uzarady. Eger jappaı mektep oqýshylarynyń oqý daǵdysyn qalyptastyrý sonshalyqty jyldam ótetin bolsa, jeke satylardy anyqtaý qıyn bolsa, onda aqyl-oı kemistigi bar balanyń oqý daǵdysyn qalyptastyrý prosesinde árbir saty ońaı kórinetin bolyp tabylady.

D. B. Elkonın óziniń alǵashqy kezeńinde oqý tehnıkasyn qalyptastyrý kezeńinde: "grafıkalyq model boıynsha sózderdiń dybystyq formasyn qaıta qurý prosesi" dep sıpattady [34]. Bul bala áripti kórýge, áripti ajyratýǵa, qandaı áripti anyqtaýǵa, odan ári kórýge, ajyratýǵa jáne kelesi áripti anyqtaýǵa tıis degendi bildiredi. Eger ekinshi áripterdi taný ýaqyty aldyńǵysyn umytqan ýaqyttan artyq bolmasa, bala býyndy tanı alady. Bul kezeńder aqyl-oı kemistigi bar bala uzaq ýaqyt ótedi.

Aqyl-oı kemistigi bar balalardyń oqýdy meńgerýi osy daǵdyny qalyptastyrýdyń barlyq kezeńderinde mańyzdy sapaly ózindik ereksheligimen sıpattalady. Aqyl-esi kem balalar úshin áripterdi meńgerý qıyn. Bul kórý qabyldaýynyń ereksheligimen, áripterdi ajyratý jáne este saqtaý qıyndyqtarymen, tıisti dybystardyń akýstıkalyq beıneleriniń anyq emestigimen baılanysty. Ásirese aqyl-oı kemistigi bar balalarda dybystardy býynǵa qosý prosesin qıyndatady. Olarda slog týraly jalpylama túsinik qıyn qalyptasady. Normatıvtik damýy bar balalarda oqý daǵdylaryn meńgerý barysynda oqylatyn kórý beıneleriniń tıisti estý jáne kınestetıkalyq kórinistermen ózara árekettesýi tez jetildiriledi. Bul sózderdi tez tanýǵa, oqý jyldamdyǵyn arttyrýǵa yqpal etedi. Aqyl-oı kemistigi bar balalarda kórý, kınestetıkalyq jáne estý beıneleriniń ózara árekettesýi kúrdeli jáne baıaý qalyptasady jáne normatıvtik damýy bar balalarda baıqalatyn joǵary deńgeıge jetpeıdi.Balalardyń osy kategorıasynda jáne oqylatyn nárseni túsiný úrdisi qıyndaýda.

T. G. Ramzaeva: "jalpy túrdegi uǵyný oqylǵandy túsiný retinde anyqtalýy múmkin. Alaıda, Ádistemede bul termın eki maǵynada qoldanylady:

1) oqý prosesin (oqý tehnıkasyn) meńgerýge qatysty;

2) keń maǵynada oqýǵa qatysty".

Birinshi maǵynada sanalyq týraly aıtqan kezde, bala qajetti operasıalardy qanshalyqty sanaly túrde oryndaǵanyn, onyń ishinde baspa belgilerin dybystandyrý qalyptasqanyn: daýysty taýyp, olardy slogtarmen-birigýmen baılanystyryp, únsizderdi biriktirýden tys kórip, olardy qandaı slogqa-birigýge tıis ekenin túsinedi.

Ekinshi maǵynada sanaly oqý termıni oqý prosesiniń ártúrli deńgeılerinde Ádistemede jumys isteıdi.

Birinshi deńgeı-oqý daǵdysynyń qalyptasýynyń analıtıkalyq kezeńimen jıi sáıkes keletin, tikeleı nemese tasymaldy maǵynada qoldanylǵan sózderdiń kóp bóligin túsinýdi; jekelegen sóılemderdi jáne olardyń ózara baılanysyn túsinýdi; mátinniń jekelegen bólikteriniń maǵynasyn, olardyń ishki baılanysyn jáne ózara sharttylyǵyn túsinýdi jáne aqyrynda búkil mátinniń jalpy maǵynasyn túsinýdi kózdeıdi.

Mátinniń sanaly túrde qabyldanýynyń ekinshi deńgeıi birinshi bolyp negizdeledi jáne shyǵarma mátininiń astyn túsiný, ıaǵnı onyń ıdeıalyq baǵytyn, beıneli júıesin, kórkem quraldaryn, sondaı-aq avtordyń pozısıasyn jáne oqylatyn adamǵa óziniń kózqarasyn túsiný.Indıvıd óziniń oqyrman múddelerin túsinip, olardy qanaǵattandyra alatyn qabiletteri bar, basqasha aıtqanda, óz múmkindikterine baǵdar jasaı otyryp, oqý sheńberin sanaly túrde anyqtaıtyn sanaly oqýdyń úshinshi deńgeıi týraly aıtýǵa bolady. Osylaısha, qazirgi zamanǵy Ádistemede oqýdyń sana-sezimin boljaıdy:

• mátinniń árbir tildik birliginiń mánin túsiný;
• shyǵarmanyń ıdeıalyq baǵytyn, onyń beıneli júıesin, beıneleý-mánerli quraldaryn, ıaǵnı avtordyń pozısıasyn jáne oqylǵan adamǵa óziniń kózqarasyn túsiný;
• ózin oqyrman retinde seziný.

Oqýshylar úshin sanaly oqýdyń tolyqqandy daǵdysyn meńgerý barlyq pánder boıynsha mektepte tabysty oqytýdyń mańyzdy sharty bolyp tabylady; sonymen qatar oqý-sabaqtan tys ýaqytta aqparat alýdyń negizgi tásilderiniń biri, oqýshylarǵa jan-jaqty áser etý arnalarynyń biri. Qyzmettiń erekshe túri retinde oqý oqýshylardyń aqyl-oı, estetıkalyq jáne sóıleý damýy úshin óte úlken múmkindik beredi.Sonymen qatar oqý daǵdylarynyń erekshelikteri arasynda ózara baılanys bar: baıaý oqý qarqyny oqylǵan oqylǵan oqylǵan oqylymnyń sanaly bolýyna áser etedi, jetkiliksiz qalyptaspaǵan júgirtpeýshilik pen uǵynýshylyq oqý kezinde balanyń az sóıleýge, maılanǵan jáne durys sóıleýine áser etedi.Aqyl-oı kemistigi bar (zıatkerlik buzylystary bar) bilim alýshylarǵa bilim berýdiń úlgilik beıimdelgen negizgi jalpy bilim berý baǵdarlamasynda pánderdi ıgerýdiń josparlanǵan nátıjeleri sıpattalǵan.

Bilim berýdiń AOBB-ny meńgerýdiń pándik nátıjeleri bilim alýshylardyń ıgergen bilimderi men iskerlikterin, árbir pán salasyna tán, olardy qoldanýǵa daıyndyǵyn qamtıdy. Jeńil aqyl-oı kemistigi bar (zıatkerlik buzylystary bar) bilim alýshylardyń pándik nátıjeleri bilim alýshyny kelesi synypqa aýystyrý týraly sheshim qabyldaý kezinde negizgi ólshem bolyp tabylmaıdy, biraq qorytyndy jetistikterdi baǵalaý kezinde quramdastardyń biri retinde qarastyrylady.AOOP pándik nátıjelerdi meńgerýdiń eki deńgeıin anyqtaıdy: eń az jáne jetkilikti.

Bastaýysh synyptardaǵy oqý sońynda oqý boıynsha pándik nátıjelerdi meńgerýdiń eń tómengi jáne jetkilikti deńgeıi (4 synyp).

Eń tómengi deńgeı:

- mátinniń daýystap jáne durys oqylýy;

- suraqtar boıynsha oqylǵan mátinniń mazmunyn qaıta baıandaý;

- batyrlar men oqıǵalardy baǵalaý boıynsha ujymdyq jumysqa qatysý;

- 5-7 qysqa óleńderdi mánerlep oqý.

Jetkilikti deńgeı:

- aldyn ala taldaýdan keıin mátindi daýysty daýyspen jáne sóıleý qarqynymen daýystap (semantıkasy men qurylymy boıynsha kúrdeli ― slog boıynsha) daýystap oqý;

- oqylǵan mátin boıynsha muǵalimniń suraqtaryna jaýaptar;

- aldyn ala taldaýdan keıin mátinniń negizgi oıyn anyqtaý;

- muǵalimniń tapsyrmalaryn oryndaýmen únsiz Mátin oqý;

- shyǵarmanyń basty jumys isteıtin tulǵalaryn anyqtaý;

- olardyń áreketterin qarapaıym baǵalaý;

- aýyzsha mánerliliktiń keıbir quraldaryn paıdalana otyryp, rólder boıynsha dıalogtardy Oqý (aldyn ala taldaýdan keıin);

- muǵalimniń suraqtaryna, sýret josparyna nemese ılústrasıaǵa súıenip bólikter boıynsha mátindi qaıta jazý;

- 7-8 óleńderdi mánerlep oqý.

V. Ia. Vasılevskaıa óz zertteýlerinde bylaı dep atap ótedi: "balalar qubylystardyń sebepti táýeldiligin, olardyń rettiligin qıyn anyqtaıdy; eresekterdiń kómeginsiz áreket etýshi tulǵalardyń qylyqtarynyń sebepterin, shyǵarmanyń negizgi oıyn túsinýge múmkindigi joq. Ásirese, bul kemshilikter jumysta sıpattalatyn naqty faktiler men bolyp jatqan oqıǵanyń ishki maǵynasy arasynda sáıkessizdik baıqalǵanda baıqalady. Tipti balalarda bar tájirıbe de shyǵarmanyń mazmunyn durys meńgerýge kómektesedi. Syrtqy uqsas sátterdiń sáıkes kelýine baılanysty (mátin ataýy, keıipkerlerdiń birdeı attary jáne t.b.) kezdeısoq asosıasıalar belsendiriledi".

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Gorobes S.V. Peterbýrgskıı perıod tvorchestva Aleksandra Zılotı / S.V. Gorobes // Vestnık Sankt-Peterbýrgskogo gosýdarstvennogo ýnıversıteta kúltýry ı ıskýsstv, 2014. № 4 (21).

2. Gorobes S.V. Nekotorye stranısy bıografıı Aleksandra Zılotı: na osnove arhıvnyh materıalov / S. V. Gorobes // Vestnık Sankt-Peterbýrgskogo gosýdarstvennogo ýnıversıteta kúltýry ı ıskýsstv, 2016. № 4 (29).

3. Izotova S.A. A.I. Zılotı ı ego rol v resepsıı tvorchestva I. S. Baha: Avtoref. dıs. ... kand. ıskýsstvovedenıa / S.A. Izotova. Saratov, 2015.

4. Malseva E.G. Aleksandr Ilıch Zılotı: pıanıs, pedagog, organızator konsertnoı jıznı: Avtoref. dıs.kand. ıskýsstvovedenıa / E.G. Malseva. Rostov-na-Doný, 2014.

---