InfoHub Logo

Birinshi kitap
ROMAN
BİRİNSHİ TARAÝ

Shyǵysty zertteý áleminiń aspanynan, qazaq handarynyń urpaǵy, orys armıasynyń ofıseri Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov Aqqan juldyzdaı zymyrap óte shyqty. Orystyń Shyǵysty zertteýshileri ony bir aýyzdan daǵdydan tys kóriniske sanap, túrik halyqtarynyń taǵdyry týraly asa zor, asa qajetti jańalyqtar ashýdy kútken edi. Biraq, Shoqannyń mezgilsiz qazaǵa ushyraýy bul úmitti úzdi. Ol 30 jasqa da tolmaı, ókpe aýrýynan qaıtys boldy.

Akademık N. I. Veselovskıı

QUSMURYNNYŃ QYRQASYNDA QARA SHAŃYRAQ

Bul romannyń oqıǵasy qazirgi Qostanaı oblysyndaǵy Qusmuryn atalatyn kóldiń, kúngeı jaq qyrqasynda 1847 jyldyq jazynda bastaldy.

«Aınalasyna at shaýyp jete almaıdy» deıtin, zemlemerlerdiń ólsheýinde «ańǵarynyń aýmaǵy alpys kılometr» desetin, batysynan kelip quıylǵan Obaǵan ózeni, shyǵysyn jyryp Tobyl ózeni quıatyn bul kóldiń nelikten Qusmuryn atalýyn «bilemin» deıtin adamdar tómendegishe baıandaıdy.

— Osy mańaıdyń, — deıdi olar, — taýy, ormany joq, ushy-qıyry joq, jap-jalpaq keń dalasy kólge taıana buırattana bastaıdy da, ańǵarǵa jaqyndaı qyrqalanyp ketedi. Qyrqanyń kúngeıindegi bıik dóń, batys jaq beti «Hanjatqan» atalatyn oıpatqa jaqyndaı, jińishkere berip, temir ustasynyń tósindeı súıirlenip bitedi. Saǵymdy kúnderi alystan qaraǵan adamǵa, osy súıir qonǵaly kele jatqan alyp qustyń tumsyǵyna uqsaıdy. Jurt sol tumsyqty Qusmuryn ataǵan da, kel de solaı atalyp ketken.

Kórgen el, kóldiń ózin de qyzyq qyp sıpattaıdy: «Turqy batystan shyǵysqa qaraı sozylǵan bul kólge, — desedi olar, — bıik qyrqadan qarasań, sýy mol jyly moınyn batysqa qaraı soza, qanat, quıryqtaryn jaıa, aıaqtaryn tarbaıta jýsap jatqan alyp qońyr qazǵa, sýy azaıyp, betine tuz baılanǵan jyly álgindeı túrde jatqan aqqýǵa, qurǵaqshylyq jyly qara batpaǵy men aq taqyry aralasqan shaqta ıt — ala qazǵa uqsaıdy».

Bul sıpattaýdyń durystyǵyn kólge 1949 jyldyń sýy mol jazynda, 1956 jyldyń tuz baılanǵan kúzinde, 1963 jyldyń taqyrshylyǵynda baryp ózim de kórdim.

Qusmuryn dóńiniń teriskeı jaq eńisinen: «Bas», «Orta», «Aıaq» atalyp úsh bulaq aǵady da kólge sarqylady, sýlary tushshy, jyralary tereń keledi, ol jyralarǵa boıy alasa, denesi qıqy-shoıqy, butaqtary qalyn, qaıyn, ósedi.

Qusmurynnyń batys jaǵyndaǵy kók oıpat «Hanjatqan» atalady.

— Olaı deý sebebi, — deıdi biletin adamdar, — ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda Sibir ákimderimen janjaldasqan, Orynbor ákimderimen kelisýde dámesi bolǵan Kenesary Qasymov Kókshetaýdaǵy mekeninen irgesin sógedi de, sońyna ergen eldi bastap Qusmuryn oıpatyna qonystaıdy. Sol kezde osy mańaıdy mekendeıtin, ımandyq daǵýasyn qurǵan Maral Qurmanulynyń «ǵazavat» atalatyn din soǵysy júrip jatady. Orynbor ákimderimen de kelise almaǵan Kenesary, ǵazavatqa qosylyp, kóterilis ulǵaıyp ketý qaýpi týǵan soń, Sibirden de, Orynbordan da ásker shyǵyp ǵazavatshylardy eki jaqtan da qyspaqqa aldy da, olar Torǵaı, Yrǵyz jaǵyna aýady. Sol kúnderden bastap Kenesary mekendegen oryn «Hanjatqan» atalady.

Kenesarydan áli de qaýip kútken patsha úkimeti 1834 jyldyń, kúzinde Qusmurynnyń dóńine áskerlik bekinis ornatady, sol mańaıdaǵy qazaq elin bıleıtin dýan (okrýg) ashyp, atyn «Amanqaraǵaı» qoıady, dýannyń aǵa sultany Shyńǵys Ýálıhanov bolady.

Keler jyly Kenesarynyń Túrkistan jaqqa aýyp ketken habary estiledi. Sol kezde «orynborlyq» jáne «sibirlik» atalatyn qazaqtardyń jer shegi anyqtalyp, Obaǵan ózeniniń batysy — Orynbor ákimshiligine, shyǵysy — Sibir ákimshiligine qaraıdy. Amanqaraǵaı Orynbor ólkesine kirgen soń, Shyńǵys ol aradan qystaýyn Obaǵan ózeniniń orta tusyna jaqyn jerdegi «Kúntımes» atalatyn qalyń ormanǵa aýdarady. Dýannyń aty Qusmuryn bolady.

Qystaýyn «Kúntımeske» salǵan Shyńǵys, jaz aılarynda, Qusmuryn qyrqasynyń úsh bulaǵyna shaǵyndap egispen aınalysatyn, aqsaq-toqsaq, aryq-turaq maldardy kútetin azyn-aýlaq qarashysyn qaldyryp, ózge maldary men qarashylary «Orda» atalatyn aq aýylymen Ulytaý jaqtaǵy «Qalmaqkól», «Salqynkóldi», keıde odan ári Qulaaıǵyr, nemese Keńgir ózenderin jaılap qaıtady.

«Orda» nemese «Aq» atalatyn aýyl da bir qaýym úı ishi «Abylaı han ordasy» atalatyn úıde Shyńǵys pen báıbishesi Zeınep, jáne erekshe jaqsy kórer birer balalarym turady, oń jaq qatarda ózge balalarymen, olardy kútýshiler turatyn «balahana», sol jaq qatarda qonaǵy tyıylmaıtyn «meımanhana», oǵan taıaý — «ashana», «bala-shaǵa» taıaý, Ýáliniń týǵan inisi — Shepeniń úıi. Bul úıdiń bári de jaz aılarynda kirshiksiz aq kıgizderin jaýyp, alystan qaraǵanda aıdynda júzgen aqqýlardaı kórinedi. Qońyrqaıy — ashana ǵana. Úılerdiń arasy alshaq tigilip, aýmaǵy úlken aýyldaı oryn alady.

«Qarashy» atalatyn qońsy aýyl qyryq rýdan quralǵan kedeıler. Olar ordaǵa atpen qatynasarlyqtaı jyraǵyraq jerde otyrady. Mal ataýly sonyń mańynda. Qymyz sol aýyldan ordaǵa túıemen tasylady, mal da sonda jıylyp, meımanhanaǵa eti ǵana jetkiziledi. Qonaqtar attaryn alystaǵy baǵanǵa qaldyrady da, ózderi ordaǵa shubyryp jaıaý keledi. Qarashy aýyl qashan da bolsa aq aýyldan alysyraq otyrady.

Romannyń oqıǵasy bastalǵan 1847 jyldyń kókteminde Shyńǵys alystaǵy jaılaýǵa mezgilinde keshpeı, aq aýylyn Qusmurynnyń Bas bulaǵyna, qarashy aýylyn Aıaq bulaǵyna qondyryp, ordalyq úılerine aq emes, qońyr kıgiz japtyryp, bıylǵy jazda sol aradan qozǵalmaıtyn qalǵanyn ańǵartty.

Shyńǵys otyratyn kıgiz úıdi, mańaıdaǵy el «Abylaı hannyń ordasy» dep kósher, qonar aldynda habarlanyp, orda úıin jyqpaı eshqaısysy jyqpaıdy, orda kóshiniń aldyna basqa kósh túspeıtin, kóldeneń kósh kezdesse, toqyrap turyp orda kóshin ótkizip jiberetin, kósh jolynda toqyrap jerlerde, irgeles bolyp qalǵandar eń kemi qoıyn soıyp, áıtpese taıyn nemese bıesin jetektep ákep erýlik ettiń. Jaılaýǵa jetkende orda shańyraǵyn kótermeı, eshkim de kótermeıtin. Jaılaýǵa ornyqqanda, sol mańaıǵa qonǵan rýlar ózara kezektesip, biri — «óz sybaǵań» dep, biri — «arýaqtyń sybaǵysy» dep, kógendi qoı, qosaqty jylqylardy tirkeýli túıelerdi lek-legimen ákelip jatatyn, árbir «sybaǵaǵa» sabaly qymyzdar qosylatyn. Endi bireýleri Shyńǵysty qonaqqa shaqyrsa, qasyna jaqsy-jaısańdaryn erte júrip, bir aýyl «sáskelik», bir aýyl «tústik», bir aýyl «keshtik» dep kól-kósir qonaǵasy beretin.

1847 jyldyń kókteminde, tóńirektegi aýyldar óıtken joq. Ordanyń bul jazda Qusmuryn qyrqasyna qonyp, qozǵalmaýyn bile-tura jaılaýǵa qaraı alasapyran kezden-aq jyljıtyn aýyldardyń eshqaısysy ordaǵa qaraılamaı basa-kóktep kete bardy. Orda qasynda, onyń, kóleńkesi sıaqtanyp Aıaq bulaqta qozǵalmaıtyn qarashy aýyl ǵana qaldy.

Buǵan deıin Qusmuryn qyrqasyn jaılap kórmegen orda aýyldyń bıyl búıtýine túsingender de, túsinbegender de boldy.

Túsinbeýshilerdiń qaıran qalǵany: barlyq belgilerine qaraǵanda bıyl juttyń jyly. Ádettegi jyldarda, bul mańaıdyń qysynyń qary qalyn, bolady. Ótken qysta óıtpeı, qyrbyq qana qar jaýdy da, kóktem týa kilegeılenip jerge sińip ketti. Ádettegi jyldarda bul mańaıdyń kóktemi de, kúzi de jańbyrly bolady. Ótken kúz óıtpeı, ala jazdaı jerge aspannan tamshy túspeı, topyraq qurǵap, jeldi kúnderi shańnan boran soǵatyn boldy. Ádettegi jyldardyń jazy bultty, samaldy kelip, kóbine qońyrjaı bop turatyn. Bıylǵy kóktem týa kún shyǵa bere shaqyraıyp aldy da, maldyń da, jannyń da mazasyn ketiretin ystyq ańyzaq únemi soqty da turdy. Qardyń azdyǵynan, jańbyrdyń joqtyǵynan, kók ataýly kóktemde bas tarta berip semip qaldy da, jer taqyrlanyp, maldyń tisine syzdyq bolar nár tabylmady. Osy qurǵaqshylyqtyń saldarynan, sýly jyldary Qusmuryn kóline batys jaǵynan quıylyp, shyǵysynan aqtaryla shyǵyp ketetin Obaǵan ózeni arnasynda úzdik-úzdik qana jyltyrap, shuqyrǵa tolǵan sýdaǵy balyqtardy jurt shelekpen ilip aldy. Sýy tabandap qalǵan kóldiń beti adam qaraǵysyz ala-aıran bop, borsyǵan sorǵan, topyraǵy tóńirekti múńkitip jiberdi. Sol mańaıdyń «ómirinde sýalmapty» deıtin shalqar, tushshy kólderi: Qoıbaǵar, Jasylbaǵar, Timtýir de bıyl tartylyp, jaltyry mal da, adam da jetpeıtin alysqa ketti. Taqyrshylyq qysa bastaǵan soń mańaıdyń aýyldary alystaǵy jaılaýlaryna bıyl jyldaǵydan erte kóshti, «onda taqyrshylyq bar» degenmen bir jylǵa túbiri de azyq bolarlyq baıalysh, ızen, jýsan, shı sıaqty shópteri, tobylǵy, qaraǵan, erkek, qoıan súıek sıaqty butalary bar. Ocyndaı taqyrshylyqta, Shyńǵys saýyn bıeler men soıystyq qoılaryn ǵana Qusmurynda qaldyrdy da, ózge maldaryn Orynborlyq qazaqtardyń Tobyl boıyndaǵy dýana Ahmet Jantýrınniń járdemimen juty joq Jaıyq boıyna aıdatty.

Onyń bıyl nege búıtýi oqyrman kópshilikke túsinikti bolý úshin, ordasynyń tigilý tarıhyn qysqasha baıandaı keteıik.

Shejireshiler ordanyń arǵy negizin, monǵol Shyńǵys hannyń ordasyna aparyp jalǵastyrady. Ol Shyńǵysty dáripteýshiler: «adamnan emes, kún nurynan jaralǵan eken degen ertegi taratyp, ekinshi atyn «Kúnshýaq» qoıyp ketken.

— Kúnshýaq kótergen ordanyń qara shańyraǵy, — dedi shejireshiler, — ol ólgennen keıin úshke bólinip. Edil boıynda «Altyn orda» atalǵany úlken uly — Joshy Samarqanda «Kókorda», atalǵany ortanshy balasy. — Shaǵataıǵa, Pekınde «Aq orda» atanǵany kishi balasy — Tólege berilgen eken. Biz sıpattaǵaly otyrǵan Shyńǵys Ýáliuly Joshyǵa jatady. Joshy ólgensin, «Altyn orda»: Qyrym, Astrahan, Qazannyń hany, Joshy urpaǵy — Jánibek, qazaqsha Áz-Jánibek. Bizdiń Shyńǵys sonyń urpaǵy. Odan keıingi atalary — on jetinshi ǵasyrda qazaqtar han bolǵan eńsegeı boıly Er-Esimge odan, on segizinshi ǵasyrda qazaqtyń orta júzine han bolǵan Abylaıǵa, odan, Abylaıdyń ornyna han bolǵan Ýálige soǵady.

— Ýáliniń Shyńǵysy otyrǵan shańyraqtyń «qara» atalatyn sebebi, — deıdi ertegishiler, — monǵol Shyńǵys hannan beri bul ordanyń qańqasy men kıgizi san ret jańǵyrǵanmen, shańyraǵyn esh ýaqytta ózgermeı, alǵashqy túnde qalyp qoıǵan. Tutas emennen ıilip jasalǵan bul shańyraq, jaqsy kútip jyl saıyn jylqynyń maıymen bylaı bergendikten, pálen ǵasyr boıyna ys shalǵandyqpen, aǵashy jyldan jylǵa jyltyraı túsip, óńi qap-qara tún, temirdeı qataıyp qalǵan, «qara shańyraq» atalýy sondyqtan.

Bul shańyraqtyń bergi Shyńǵystyń qolyna qaıdan túsýin de oqyrmandarǵa qysqasha baıandaı keteıik. Ol úshin, arǵy tarıhty qoıa turyp, oqıǵany Abylaıdan bastaıyq.

Abylaıdyń ákesi — Ábilfaıyz on segizinshi ǵasyrdyń basynda Buhara qalasynda handyq qurady. Sol kezde qalany Iran shahy — Nádir jaýlap alady da, Ábilfaıyzdy da, tuqymyn da túgel qyrady. Abylaı ol kezde jeti-segizdegi bala eken, aty — Ábilmansur eken. Osy balany Ábilfaıyzdyń bir quly jemis baýynyń, qalyń ishindegi tandyrǵa tyǵyp, apattan aman alyp qalady.

— Qara Buhardyń aınalasynda, — deıdi ertegishiler, — bıiktiginen adam órlep óte almaıtyn, aýmaǵyna at shaptyrsa jete almaıtyn, shot shaba almaıtyn, balta kese almaıtyn, súımen tese almaıtyn, tastan qalanǵan, qyryq qaqpaly qorǵany bar eken. Eger qalany jaý qamap, qaqpadan turǵyndar qasha almasa, jer astymen zytý úshin jasalǵan, jan sezbeıtin jetpis úńgir bar eken.

Ábilmansurdy jasyrǵan qul, jaý jalyny báseńdegen bir sátte, balany ertip úńgirlerdiń birimen dalaǵa shyǵady.

Endi qaıda barý kerek?

Quldyń esine, Túrkistan qalasynda turyp, qazaq dalasyna handyq quratyn Ábilmámbet túsedi. Ol Ábilfaıyzdyń nemere týysy.

Qul Ábilmansurdy soǵan aparady. Qatal han jetim qalǵan jas týysyn jaqyn kórip kútýdiń ornyna, qasyndaǵy qulyna qosyp, tabanyn tasqa tildirip, qoıyn jaıaý baqtyrady.

Eresek bolyp esin bile bastaǵan shaqta Ábilmansur aǵasynyń jalshysy bolýǵa namystanady da:

«Óz qorlyǵyńnan jat qorlyǵy jaqsy» degen, budan da betimizben qańǵyryp, jattyń malyn baǵaıyq dep, qulyn ertip kete barady.

Olar Shymkent pen Tashkent arasyndaǵy Qazyǵurt taýyn mekendegen, Úısin rýynan shyqqan ataqty bı Tólege kezdesedi de, túıelerin baǵady. «Jetkinshekke «Atyn, kim?» degende «Sabalaq» deıdi, qasyndaǵy «quldyq balasymyn» deıdi, basqa jónin aıtpaıdy.

Túıe baǵatyn Sabalaq er jetip, symbatty sulý jigit bolady. Ol tańerteń maldan kelgende aıran ishedi eken. Tólenin, báıbishesi ony jaqsy kórip, kishirek bir tegesh aırandy arnap uıytady eken. Bir sátte, báıbishesi Tólege: — «Osy Sabalaq arýaqty adam sıaqty, óıtkeni tańerteń kelip sálem bergende, sen selk ete túsesiń», — deıdi Tóle:

«Joq, óıtpeımin», — dep talasady. «Endeshe, — deıdi báıbishesi, Sabalaq kelerde, men tizeńe tebenniń ushyn ǵana iliktirip qoıaıyn. Sabalaq sálem bergende seskenseń teben ushyp ketedi, áıtpese, ornynan qozǵalmaıdy». Báıbishe osylaı istegende, teben ushyp ketedi. Tóle Sabalaqtan seskenetinin sonda ǵana biledi de, ataq-abyroıyna ıe bolyp júrgen bireý bolmaǵan dep, tez qutylý qamyn oılaıdy, biraq qalaı? Osy jaıdy aqyldasqanda:

— Men oǵan, — deıdi báıbishe, — endi kelgende tushshy aıran emes, sary sýly ashshy irkit bereıin, soǵan qorlanady da bizden ketedi.

Báıbishe sóıtken kezde, sary sýy betinde kólkip, byjyldap turǵan irkitti. Sabalaq saýsaǵymen bulǵap — bulǵap juta salady da, shyǵyp júre beredi. Tóle: — Bul neniń belgisi?» — degende, báıbishe: — «Túbinde bılegen elińdi osylaı sapyryp byt-shytyn shyǵararmyn», — degeni, ol endi osy ketkennen oralmaıdy», — deıdi. Sol rasqa shyǵady.

Birjola ketken Sabalaqtyń qaıda barýy kerek?

1823 jyly Qarataý men Syrdarıa boıyn jaılaǵan qazaq elin, Alataýdyń (Tán-SHan) teriskeı shyǵysynda quıylǵan, Jońǵar atalǵan qalmaq handyǵynyń qatty jalaýy, sodan qashqan qazaqtar Arqa atalatyn jonǵa, odan ári — Sibirge aýyp ketkeni, elsiz qulazyp jatatyn sol eldegilerge turaqtaǵany, tarıhı materıaldardan málim. Ábilmansurdyń estýinshe, Túrkistan hany — Ábilmámbettiń Arqa men Sibirdegi qazaqtardy bıleýge qoly jetpeıdi, ol elderdi: Qaz daýysty Qazybek, Shaqshaq — Jánibek, Qara kereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı sıaqty rý basylaryn bıleıdi.

Qazyǵurttan qozǵalǵan Ábilmansur «qul ákesin» ertedi de, sol jaqqa jeń tartady. Osy betinde ol asa aýyr qylmys jasaıdy. Jolda, «Han» taýyna túnegen shaqta «qul ákesin» óltiredi!

— Nege? — degen suraýǵa:

— Ol kezdegi quldyń bir qulaǵy kesik bolady eken, — dep jaýap beredi ertegishiler, — Ábilmansurǵa «áke quldyń» da qulaǵy solaı eken. Sondaı quldy Abylaıdyń endi ertkisi kelmeıdi.

Arqaǵa aýǵan Ábilmansur Esil ózenine keledi de, keıin Qyzyljar qalasy ornaǵan tusyn mekendegen. Qaraýyl rýynan shyqqan Dáýletkeldi deıtin baıǵa jylqyshy bolady, oǵan da «Atym — Sabalaq, elimizdiń hanynyń balasyn óltirip qashyp júrgen jigitpin» — deıdi.

Ábilmansur jylqy baǵa bastaǵan shaqta, sol mańaıdaǵy qazaq elin Jońǵar qalmaqtary taǵy shaýyp, qatty qyrǵynǵa ushyratady, kóp mal men jandy alyp ketedi.

Qapyda urylǵan qazaqtardy joǵaryda atalǵan bıler bastap jaýdy qýady da, Balqash kóliniń mańyna jetip, qatty soǵys bolady, sonda jaýǵa «Abylaılap» shapqan bireý erekshe erlik kórsetedi. Jaý jeńiledi. Kiriptar bolǵan mal-jandy qazaqtar aıyryp alady.

Esin jıǵan el «abylaılaǵan kim?» dep surastyrsa, Dáýletkeldiniń jylqyshysy — Sabalaq!.. Onyń shyn mán-jaıy sonda ǵana anyqtalady. Onyń arǵy atasy «Qan isher» atalǵan Abylaı han eken, Ábilmansur jaýǵa shapqanda sonyń esimin uran qylǵan eken.

«Sabalaqtyń» kim ekenin bilgen, qylyǵyna rıza bolǵan qazaqtar, ony boz bıeniń sútine shomyldyryp, boz aıǵyrdy qurmaldyqqa shalyp, Býrabaı kelinin, jelkesindegi «Han» atalyp ketken shalqar kóldiń jaǵasynda, boz kıgizge salyp han kóteredi. Kókshetaý ólkesin mekendeıtin Atyǵaı jáne Qaraýyl rýlary Abylaıǵa alty qyz berip, alty aq otaý tigip, aldyna alpys túıe, alty júz jylqy, alty myń qoı salyp beripti-mis. Abylaıdyń nemeresi — Kenesaryǵa Arystanbaı aqyn:

Keneke, jaqyn kórseń qarashyńmyn,

Alys kórseń ańdysqan alashyńmyn.

Atańa alty qatyn alyp bergen,

Atyǵaı, Qaraýyldyq balasymyn, —

degen óleńdi sondyqtan aıtqan eken desedi. Sodan keıin kel «Han» atalyp, Ábilmansur — «Abylaı han» atalyp ketedi.

Abylaı eldiń aýzynda da, tarıhı derekterde de óte aqyldy bolǵan. Áýeli Kókshetaýda han kóterilgen ol, mańaıdaǵy qazaq rýlarynyń birinen soń birin baǵyndyra kep, aqyry «Uly» jáne «Orta» atalǵan júzderdi túgelimen qaramaǵyna alǵan. Bular búkil qazaq halqynyń tórtten úshi. Birde — Rossıaǵa, birde — Qytaıǵa baǵyndym dep ant bergenmen, Abylaı ózine qarasty eldi kózi tirisinde táýelsiz ǵyp ustaǵan.

Han bolǵannan keıin, Abylaı: «týǵan jerime baryp, ata-babalaryma zırat etip qaıtam», dep kóp nókermen, áýeli — Túrkistanǵa, odan — Samarqan men Buharǵa baryp, ol jaqtyń ákimderinen syı-sıapatqa birneshe qyz, qymbatty kóp múlikter alyp qaıtqan.

Qara — Buharda ata-babasynan qalǵan qara shańyraq. Abylaı Kókshetaýdaǵy mekenine sol joly ákeldi, — deıdi shejireshiler, — óle-ólgenshe ordasyna tikken eken.

Abylaı 1781 jyly eledi. Onyń on bes áıeli, otyz uly, qyryq qyzy bolǵan desedi; solardyń biri — qaraqalpaq halqynyń begi — Shýaqpaıdyń Saǵyndyǵy degen kisiniń Saıman esimdi qyzy eken. Odan: Esim, Ádil, Shyńǵys, Ýáli-bes ul týady.

Kóp uldarynyń ishinen Abylaıdyń handyǵyna ekeýi taqqa talasqan: biri — qalmaq áıelinen týǵan — Qasym, ekinshisi — Ýáli. Qasym jas kúninen buzyq, barymtashy, qanisher bolǵan, Ýáli — momyn eken, sondyqtan, el Ýálini qalap han kóteredi. Bul kezde, Abylaıǵa baǵynyshty eldiń birazy Rossıaǵa, birazy Qoqanǵa... degen sıaqty bytyrap, Ýáliniń qaramaǵynda buryn «Aqmola gýbernıasy» atalǵan ólkeniń qazaqtary ǵana qalady. Bul — Abylaı bılegen qazaqtardyń onnan birindeı ǵana. Degenmen, qara shańyraqqa ıe bolǵan Ýálini qazaqtar syılaıdy. Kórshiles orys úkimeti ony «han» dep tanıdy.

Ýáliniń tórt áıeli bolǵan, solardyń kishisi — Aıǵanym. Ýáli ony elýden asqan shaǵynda qyzdaı alǵan. Shejireshiler bul jaıdy bylaısha baıandaıdy.

— Handyq qurǵan Ýáli, ákesiniń Býrabaı taýyndaǵy mekeni — Qyzylaǵashta turyp jatady. Bala-shaǵalary esip jatady. Jasy egde tartqan kezinde, ol Esil ózeniniń boıyna barady da, eldiń daý-sharyn bitiredi. Sol elde Málim esimdi qoja turady eken, ózi Abylaıǵa qyz bergen qaıyn atasy eken. Esil boıyna barǵan Ýáli sol Málimniń balasy — Sarǵaldaq qojanyń úıine túsedi.

Sarǵaldaq Qara — Buharda otyz jyl oqyp, on eki pándi támám qylǵan, bul elde teńdesi joq ǵulama eken, onyń ústine qarańǵy jurt ony — «ǵaıypty boljaıtyn áýlıe» dep, «sıqyrly oqýmen aspannan perini túsirip, jerden jyndy býatyn» dep dáripteıdi eken; mańaıdaǵy eldiń ári ımamy, ári emshisi, jurttyń qaıyr-sadaqasy, zeket-ushyry túgelimen soniki bop, aqyrynda ataqty baıdyń birine aınalǵan eken.

Ýáli eldiń daý-sharyn Sarǵaldaqtyń úıinde jatyp bitiredi. Orta Azıada týyp, ıslam dininiń tárbıesinde ósken Sarǵaldaq, áıelderiniń, kelinderiniń, erjetken qyzdarynyń betine páránji jappaǵanmen, jeke úıde, bógde erkekke kórsetpeı ustaıdy eken. Ol Ýálige de sóıtedi.

Ýáliniń qasynda — atshy, saıatshy, óleńshi, dombyrashy, qýaqy sıaqty ónerli nókerleri bolady, solardyń bireýi: «Ońasha úıge qamalǵan áıelder qandaı eken?» — dep syǵalap júrgende, bir jas óspirim qyz kózine erekshe shalynady: bıik, taldyrmash boıly, arshyǵan jumyrtqadaı appaq óńdi, úlken qara kózdi, ortasy kóterińkileý qyr muryndy, keń mańdaıly, qoıý qara qasty, qaıqy kirpikti, burymdaryn kóbeıte órgen, túregep tarqatqanda denesin tizesine deıin jaýyp ketetin buıra qara shashty qyz!..

Qyzdyń symbaty men sulýlyǵyna qaıran qalǵan jigit, kórgen-bilgenin Ýálige habarlaıdy. Kóńili eleńdeı qalǵan Ýáli, jigitine qyzdyń aty-jónin, qylyq-minezderin baqylaı túsýdi tapsyrady. Jigit surastyrsa, qyz Sarǵaldaqtyń ezbekten alǵan toqalynan týǵan eken; aty — Aıǵanym, jasy — on altyda, musylmansha oqýy bar.

Sodan keıin Aıǵanymǵa ólerdeı qyzyqqan Ýáli, Sarǵaldaqqa:

— Súıek jańǵyrtaıyq, qyzyn maǵan kishilikke bersin! — dep bedeldi bireýdi jumsaıdy.

Qyzdyń qunsyz shaǵy. Kimniń maly kóp bolsa, kim bedeldi bolsa, qalyn maldy tógip berip, qalaǵan qyzyn ala beretin shaq. Osy «zańnan» Sarǵaldaq shyǵa almaıdy, ári «jıeni» sanalatyn, ári eldiń hany bolyp júrgen Ýáliniń jibergen elshisine «bolsyn» dep rızashylyq bildiredi.

Ol kezdiń qyzynan yqtıarlyǵy, ıa emestigi suralmaıdy da. Islam dininiń sharıǵaty boıynsha, tek neke qıylar aldynda ǵana kúıeý men qalyńdyq arasyna «kýádir» júrip, eki jaqtyń da rızashylyǵyn estigen bolady. Eger bir jaq, kóbinese, qalyńdyq úndemese, «rızashylyqtyń belgisi» dep neke qıyla beredi. «Rıza emespin» deıtin musylman áıelderin, ásirese, qazaq áıelderin sovettik dáýirge deıin eshkim estigen emes. Olaı deýdiń arty janjal, sondyqtan áıelder aýyzdaryn eriksiz jumady da, únderin eriksiz óshiredi.

Aıǵanym da sóıtedi. Biraq ol, kelgen kýádirler arqyly, kári kúıeýine tilegin joldaıdy.

— Býrabaı taýynyń tóńireginde, — deıdi ol, — Ýáliniń bir emes, úsh áıeli, olardan áldeneshe balasy bar kórinedi. Meni ol qatyndaryna aparyp qońsy qondyrmasyn, kúndes

qatyndary men ógeı balalardan japa shektirmesin, men dese, mekenin osy jaqqa aýystyrsyn.

Jas jáne sulý qalyńdyqtyn, ótinishin Ýáli qabyldady da, nekesin qıdyrǵannan keıin, ózge qatyndary men balalaryn Býrabaıdaǵy mekenine qaldyryp, ózi Esilge jaqyn jerdegi Syrymbet taýyna kóship kep, qonys salady. Bul, shamasy — 1805 jyldyń deńgeıi. Ýáli ol jyly alpys jasta eken.

Aqyldy Aıǵanym bosaǵasyn attaǵannan bastap-aq Ýáli bılep ketedi.

— Sodan bastap, — deıdi biletinder, — eldiń basqarý tizgini Ýálide emes, Aıǵanymda boldy.

Ýáli 1819 jyly óledi. Odan keıin Rossıa patshalyǵy Aıǵanymdy «han» dep tanıdy. Aıǵanym Ýáliden: «Ábden, Mámke, Shepek, Shyńǵys, Qanǵoja, Áljan esimdi alty ul, Raqıa, Nurılá atty eki qyz týady. Ákesi ólgende olardyń bári jas. Ýáli úlken áıelderinen týǵan eresek uldarynyń eshqaısysyna handyqty ósıet qylmaıdy.

Aıǵanymǵa ósek-aıań kóp ergen, «jigitshilik qurdy» degen ataǵy kóp jaıylǵan adam. Solaı deı tura, el ony erin syılamady» demeıdi.

Ýáli ólgende Aıǵanym qara jamylyp, jylyn bergenshe aza tutqan. Qara jamylǵan Aıǵanym, mańyndaǵy tóre tuqymynyń jas qatyndary men boıjetken qyzdaryn: tań ata, tús bola, kún bata jınap alady eken de, ózi bastap, kún saıyn olarǵa úsh mezgil joqtaý aıtqyzady eken, sonda daýsy ózgelerden órleı asyp otyratyn ǵajap ánshi eken, «sol daýysty tyńdaǵan jurt qatty áserlenip, eńirep otyrady eken» deıdi.

Ýáliniń jyly tolǵanda, Aıǵanym oǵan baǵynyshty eldiń bárin jınap myń qoı, júz jylqy soıyp ulan-baıtaq as beredi.

Jalpy shyǵys eliniń, olardyń ishinde — qazaqtyń tarıhynda, bı áıelder bolǵanmen, han bolǵany estilmeıdi. Onyń ústine, Abylaı qurastyrǵan handyqtyń halqy azaıyp, bedeli tómendep kele jatqan ýaqyt, sondyqtan Rossıa patshasy «han» degenmen, Ýáliniń qaramaǵynda bolǵan el, Aıǵanymdy «han» dep tanymaǵan. «Aldymen Myryq buzar shyryǵyńdy» degendeı, Rossıaǵa qarsy kóterilgen shaqta, Aıǵanymdy óz qaınysy — Kenesary Qasymov shaýyp, orys áskeriniń kúzetindegi hansha janyn áreń aman alyp qalǵan da, tigerge tuıaq qoımaı, bar jylqysyn aıdap ketken. Odan keıin Ýáliniń týǵan aǵasy — Shyńǵystyń1 Sartaıy «handyq meniń enshim» dep talasyp kórgen de, ol nıetine jete almaǵan soń, talan-tarajǵa kirisip, aqyry, patsha úkimeti ony Sibirge jer aýdarǵan. Odan keıin Ýáliniń úlken áıelinen týǵan Ábáıdilda — «ákemniń, taǵy meniki» dep janjaldasyp, ol da «It jekkenge» jer aýdarylǵan. Aıǵanymǵa áli jetpesin baıqaǵan rýlar «bet-betimen túıe aıdap» degendeı, bólshek-bólshek bolyp ketip, biriniń malyn biri barymtalap, elde talan-taraj ulǵaıǵan. Baǵynyshty qazaq rýlaryn patsha úkimeti syrttan ǵana baqylap, ishki iritkilerin túzesýge aralaspaǵan.

Handyq osyndaı jaǵdaıda júrgen shaqta Sibirge patsha saraıynan ataqty reformıs — Speranskıı namestnık2 kelip, qazaq elimen biraz tanysqannan keıin patshaǵa: «qazaq handyǵynyń tozyǵy jetip bolǵan, endi ony jamap-jasqaǵannan is shyqpaıdy, odan da «handyq» atalatyn dárejeni joıý kerek te, Sibirdegi qazaqtardy dýanǵa (okrýg) bólip, predsedateldigine «aǵa sultan» degen atpen bedeldi qazaqtardy otyrǵyzý kerek, olardyń tizgini Sibirdiń general-gýbernatorlarynda bolý kerek» degen hat jibergen. Birinshi Aleksandr bul pikirdi durys dep tapqan da. Speranskııge sibirlik qazaqtardy basqarýdyń ýaqytsha erejesin jasatqan.

Speranskıı jasaǵan ereje boıynsha, «Sibirlik» atalatyn qazaqtar: Qusmuryn, Kókshetaý, Aqmola, Baıan, Qarqaraly, Kókbekti atalatyn alty dýanǵa bólinedi, ár dýan birneshe bolysqa bólinedi dýandy basqaratyndar — «aǵa sultan», bolysty basqaratyndar — «kishi sultan» atalady. Olardyń, bári de qazaq bolady. Dýandar baǵynatyn general — gýbernatorlyqtyń Ombydaǵy keńsesinde, «sovetnık» atalatyn aqylshy qazaq otyrady. Patsha bul jospardy 1822 jyly bekitti de, sultandar iske kiristi. Aǵa sultandyqqa kimderdi qoıý máselesin shesher aldynda, Batys Sibirdiń general-gýbernatory knáz Speranskıı qazaq aýyldaryn aralaýǵa shyǵady, qasyna tilmásh qyp Ombynyń jataǵy — Kóshenniń Turlybek deıtin jas jigiti, ári pysyq balasyn ertedi. Osy saparynda Speranskıı birinshi ret Syrymbet taýyndaǵy Aıǵanymǵa soǵady.

Jasy sol kezde otyzdan jańa ǵana asqan «shubar tós ańqýdyń» symbaty da, sulýlyǵy da, aqyly da knázǵa qatty unap, ony Kókshetaý dýanynyń aǵa sultandyǵyna belgileıdi.

Aıǵanym knázǵa unaýyn paıdalanady da, «qazaqtar qystaý sala bilmeıdi, áli kúnge deıin qysqy saqyldaǵan sary aıazda kıgiz úıde otyrady, solarǵa úlgi kórsetkim ketedi» dep ótinish aıtady. Speranskıı ol oıyn maquldaıdy da, arnaýly ınjener jiberip, «han ordasynyń» josparyn jasatady. Jospar boıynsha eki órkeshti Syrymbet taýynyń salasyna jergilikti qaraǵaıdan qıyp salǵan ordanyń asa keń-keń bólmesi bolýǵa tıisti, bórenelerdiń arasy túıeniń shýdasymen tyǵyndaýly, tóbesi qańyltyrmen jabýly úıdiń ishi-syrty aq qozynyń júninen basylǵan kıgizben qaptalýy kerek, ordanyń eki jaǵyna «otaýlar» atalǵan kishirek aǵash úıler, buıym saraılary, malǵa qora-qopsylar jasalýy kerek, sol mańaıdaǵy keń alańǵa bıik, ishi keń meshit pen medirese ornaýy kerek.

Speranskıı bul jospardy bekitti de, oryndaýyn Kókshetaý qalasyndaǵy áskerı bólimge tapsyrdy. Josparlanǵan orda bir jyldyń ishinde daıar boldy. Keler jyly Ombyda aǵa sultandardy: Kókshetaýdan — Aıǵanym, Aqmoladan — Qudaımendeniń, Qońyrquljasy, Qarqaralydan — Táýkeniń Qusbegi, Baıannan — Táteniń Qanqojasy, Kókbektiden — Ábileniń Abylaıy bas qosyp, general-gýbernatorǵa qazaqtan aqylshy (sovetnık) taǵaıyndady. Speranskııdiń oıy — Aıǵanym edi. Ony «qatyn» dep, basqa aǵa sultandar unatqan joq. Ózgeleriniń ishinen, orys tilin biletin pysyq, aqyldy bolmady. Bul jaǵynan Speranskııge qatty unaǵan adam Kóshenniń Turlybegi edi. Han tuqymdarynan aǵa sultandar: «qara qazaq» kórip ony unatpaǵanmen, qaharly Speranskıı: «sol bolsyn» degende qarsy shyǵa alǵan joq. Budan olar — «orysty bilmeı ońbaıdy ekenbiz, eń bolmasa balalarymyzdy oqytaıyq» — degen ishteı qorytyndyǵa keledi.

«Ata balaǵa synshy», — deıdi qazaq. Aıǵanym da ózinen týǵan balalarǵa synaı qaraıtyn. Ýálige qosylǵannyń keler jylynda ul týyp, atyn — Abylaı qoıǵan, biraq, han Abylaıdy biletin, arýaǵyn pir tutatyn kelinderi ol esimdi ataýǵa bata almaı, «Áben» dep ketken.

Qazaqta «bala anaǵa aıan, ataǵa kúmán» degen naqyl bar. Jurt «pálen, túgen» dep ósek qylǵanmen, Ábenniń Ýálige násil ekendigine Aıǵanymnyń eshbir kúdigi joq.

Áben de ákesindeı solbyraıǵan iri deneli bireý bolatyn túri bar. Minezi de sol sıaqty ynjyqtaý. Ákesi ólgende on úsh jasqa shyqqan ony, janazaǵa jınalǵandar «yrymyn jasap, osyny han kóterip qoısaq qaıtedi», dedi endi bireýler — «boıyna qaramaı, oıyna qara! Oıy — áli kúnge deıin kór-bala, bul el basqaryp ońbas», dep qarsy shyqty.

Aıǵanymnyń 1810 jyly týǵan ekinshi ulyna — «Ábilmámbet» degen at qoıyldy. Ony jurt «Mámke» dep ketti. Mámke er jete Kenesaryǵa qosyldy da, joryqta qaza tapty.

Úshinshi uly — Shegen. Shalaǵaı týyp, qyryq kúndeı tymaqqa sap kerege basynda ilýli turýynan ba, álde tabıǵatynan ba, tipti kishkentaı deneli bolyp ósti. Qazaqtyń uǵymynda boıy kishkene adam: qý, zalym, aılaker keledi. Shegen de solaı ósti, sondyqtan jurt ony «Shytyrlaq shepe» atady da, keıin «shytyrlaǵysh» túsip qap, «Shepe» ǵana bolyp ketti. Ol kishkene kúninen sotqar, tóbeleskish, beıpil sózdi boldy.

Aıǵanymnyń tórtinshi uly — Shyńǵys 1815 jyly týdy. Onyń táýir kisi bolýynan jurt kishkene shaǵynan-aq dámelendi.

— Qylyǵy da, oıyny da, júris-turysy da, sózi de adam bolar balaǵa uqsaıdy, — desti olar, — túbinde qara shańyraqqa osy ıe bolmaǵan da.

Aıǵanymnyń úmitinshe, bul ordanyń endigi ıesi — Shyńǵys. Sony kórip ólse armany joq. «Tek, aman-esen er jetken de qulynshaǵym!» dep tilep qoıady ol. Sondaı tilekte júrgen Aıǵanymǵa Speranskıı aldaǵy jylda, sol kezdegi patshanyń inisi, İ-Nıkolaıdyń Sibirge sapar shegýin habarlady.

Speranskııdiń estýinshe Rossıanyń patshasy — İ-Aleksandr, keıingi jyldarda syrqattanyp, memlekettik isterge salǵyrt qarap ketken. Perzenti joq onyń taǵyna, patshalyq semálardyń tártibi boıynsha, birinshi inisi-Konstantın otyrýǵa tıisti. Biraq, ol memleket bastyǵy bolýǵa jaramdy adam emes. Jaramdysy — ekinshi inisi — Nıkolaı.

Taqqa otyrýǵa haqy bar árbir (hanzada), taj kıerden buryn baǵynyshty eliniń keı ólkesin aralap kórýi, Rossıa patshalarynyń ómirinde ádetke aınalǵan. Osy ádetke Romanovtar da baǵynyp, Rossıanyń biraz ólkelerin, olardyń ishinde — Sibirdi aralaǵan....

Nıkolaıdyń Sibirge bettep sapar shegýin, «taqqa otyrardyń aldyndaǵy saıasat» dep túsingen Speranskıı, ony múmkin qadyrynsha jaqsy qarsy alýdyń jabdyǵyn jasady. Ol úshin qazaq dýandarynyń aǵa sultandaryna arnaýly hat jazyp, Nıkolaı qyzyq kórýge turarlyq kıgiz úıler jasatýdy buıyrdy. Nıkolaı kelerde ol úıler Ertis ózeniniń tabıǵaty sulý jaǵasyna tigiledi de, sol jerge jasalyp, naslednıkke qazaqtyń saltanatty ǵurpy, oıyn-saýyǵy kórsetiledi.

Bul habardy alǵan Aıǵanym sheberlerdi jınap aqyldasty. Olar kıgizdi shylǵı aq qozynyń júninen bastyrý kerek keregeni, ýyqty, shańyraqty ár tústi boıaýmen áshekeıleý kerek, úzikter, túndiktiń etekteri men óńirleri qyzyl shuǵamen oıýlaný kerek, úıdiń ishi-syrtyna arnaýly jabylǵan kilem baýlary tartylý kerek, kerege ishine kilem tústi shıler qurylý kerek...

Sheberler osy uıǵaryndymen iske kiristi. Jasalatyn úıdiń ishin áshekeıleıtin jasaý -jıhazdy Aıǵanym ýaıymdamady, sebebi — «orda» atalýy pálen ǵasyrǵa sozylǵan bul úıge osy tuqymǵa túsken kelinshek ataýly kilem, altyn men kúmisten jasalǵan ydystar sıaqty bas múlikterin syılaıdy eken. Osy jasaý-jıhazdar jınala kele kóbeıip ketip, keıingi kezde kútýi qıynǵa aınalǵan kórinedi. Bul múlikter bir túgil birneshe kıiz úıdiń ishin toltyrady.

Nıkolaıǵa arnap jasalǵan kıgiz úı der kezinde bitti. Jurt «bundaı saltanatty kıgiz úıdi kórmek túgil, estigen de joqpyz» dep qaıran qalysty.

Dýan basylar Nıkolaıǵa arnap jasatqan úılerin bir-birine kórsetpeýge tyrysqan edi, biraq olar, bir-birine astyrtyn kisi jiberip, kimniń qalaı jasaýynan habar alyp jatty. Aıǵanym jumsaǵan jansyzdardyń aıtýynsha, jasyryn jasalǵan úılerde, onyń úıinen asary joq.

Nıkolaıǵa arnalyp jasalǵan úıler. Ertis ózeniniń Ombyǵa jaqyn jerdegi toǵaıy tamasha bir qoınaýyna alyp,oǵan tigildi. Bári de aıdynda qalqyǵan aqqýlardaı appaq shańqaı úıler. Báriniń de ózgelerge uqsamaıtyn ádemi ózgeshelikteri bar. Solardyń ishinde kópshiliktiń kózine bir úı erekshe tústi. Ol — eki aq úıdi birine-birin jalǵastyra, bireýin -aýyz, bireýin-tórgi úı ǵyp tigilýinde ǵana emes, (olaısha tigilgen taǵy bir úıler de bar), keregeleriniń bir qospasyna áınek, bir qospasyna aına ornatyp, segiz qanat úıdi, ádettegi ondaı úıden áldeqaıda keńitip jiberýinde onymen de qoımaı, shańyraǵyna kúmbez ornatyp, onyń ushar basyna aı ornatyp, syrttan qaraǵan kisige qospaq kıgiz úıdiń meshit sıaqty kórinýinde boldy. Bul úıdi Qyzyljardyń mıllıoner baıy, pervyı-geldy saýdager Pyshqantaıdyń Maımaǵy jasatqan edi.

— Mine, qaıda, úı!.. Mine, qaıda, baılyq!.. Bundaı úıdi jasatý tek, aqshanyń ǵana qolynan keledi! — desti halaıyq.

Nıkolaıdy kútip alýǵa jınalǵan jurttyń estýinshe, naslednık Ertistiń aq úıler tigilgen jaǵasyna kememen kelip toqtaıdy. Kemeden qyrǵa shyǵý úshin, sol araǵa arnaýly kópir jasalyp, onyń ústine kilemder jabylady, kıgiz úıge baratyn jolyna da kilemder tóselip, bergi jaǵy jalpaıa jaıylǵan kilem jolynyń ár úıge barar tus-tusynda tarmaqtanyp ketedi, olarǵa da kilem tóseledi. Úılerdiń ishine de kilemder jaıylady. Qymbatty jasaý-jıhazdar jınalǵan.

Tigilgen úılerdiń ishinde eń úlkeni de, kórnektisi de. Maımaqtiki bolǵanmen, jasaý jaǵynan eshbir úı Aıǵanym úıimen talasa almady. Eń aldymen onyń esik aldyna jaıǵan kilemi jurttyń kózin súrindirdi.

— Bul kilemdi, — desedi biletinder, — tasy órge domalap, juldyzy ońynan týyp, tumsyǵymen qus tistep, dáýirlep turǵan shaǵynda Abylaı han Buhara — Sháripke arnaýly kisiler jiberip, ondaǵy túrikpen sheberlerine túrli túske boıaǵan shym jibekten toqytqan eken. Sonda aıtqany — «uzyn turqy da, kóldeneńi de keń meshittiń ishine molynan jetetin bolsyn».

— Osylaı toqylǵan kilemniń, — dep jalǵastyrdy sózin kilemdi sıpattaýshylar, — ajary totynyń qanatyndaı myń qulpyryp, qarasa kózdi taldyrady eken, bir ózi bir túıege júk eken, bes-alty jigit zorǵa kóteredi eken.

Bul sózdiń rastyǵyn, qurmetti oqyrmandar men ózim 1921 jyldyń kókteminde kórdim. Sol kóktemde «aq bandy» degen shyǵyp. ózgelermen qatar Syrymbet taýyndaǵy «han ordasyn» da talaǵan. Sol isti zerttep qaıtýǵa jergilikti úkimet meni jiberdi. Barsam ordanyń murageri, — Shyńǵystyń kishi uly, jasy qartań tartqan Qoqysh (Nurmuhammet) eken. Kedeı sharýaly ol jaılaýǵa shyǵýǵa kúshi bolmaı, qysqy aǵash úıinde otyryp qapty. Bandylar onyń úıin osyndaı jaǵdaıda talaıdy jáne bilmeı talamaıdy baıaǵy Abylaı zamanynan bul tuqymǵa kelin bolyp túskender kilem, ishik, qundyz, altyn ıa kúmis nemese qundy tastar sıaqty qymbat múlikterin ordaǵa, syıǵa tartady eken, solar jınala kep, áldeneshe túıege teń bolarlyq qorǵa aınalǵan. Qapyda basqan qalyń bandy, bul múlikterdi qotara talap áketken. Joǵaryda atalǵan kilemdi bandylar bir-birine qımaı, basshylary on eki bólshekke kesken. Bizdiń qolymyzǵa sol on ekiniń bir ǵana bólshegi tústi, sonyń ózi qarsy eki qulash eken, túsi — totynyń qanatyndaı qulpyrady!..

Bundaı úlken jáne kórikti kilem Nıkolaıǵa arnap úı tikkenderdiń bireýinde de bolmaǵan.

Aıǵanym Nıkolaıǵa arnap tiktirgen úıdiń ishindegi jıhazdar da erekshe edi. «Abylaıǵa, Ýálige orystyń, qytaıdyń patshalary, qalmaqtyń, qoqannyń handary, Buhardyń ámiri, sol elderdiń ataqty bekteri, taǵy taǵylar syılapty-mys», degen qymbatty múlikterde qısap bolmaıtyn. Máselen, 1759 jyly, Abylaı «Rossıaǵa baǵynam» dep Peterborǵa týysy Jolbarysty jibergende, «sol kezdiń patshasy — Elızaveta Petrovna Abylaıǵa altyn shtoppen (parcha) tystaǵan, jaǵasyna qundyz kireýke salǵan bularǵyn ishik jibergen». Han bolǵan Abylaı týǵan jeri-Buharǵa barǵanda, onyń ámiri, — «Indıanyń patshasy syılap edi» dep, «júz jylqyǵa turarlyq judyryqtaı jaqut tasyn bergen». «Qytaıdyń patshasy-«altyn tabaqqa salyp, alpys kárlen kese jibergen»; «Qalmaqtyń hany Galdan-Seren Abylaıǵa Hocheche esimdi qaryndasyn syıǵa berip, «enshisi» dep bir nar áreń kótererlik jıhazdardy artqan. Kórshiles handardyń birine «Alty qyrly almas» atalatyn, jan-jaǵy jaıdyń oǵyndaı jaltyldaıtyn, o jaǵynan qaraǵanda, bul jaǵynan kún kórinetin, kólemi qos judyryqtaı, túsi móldir sýdaı tas bergen. Solar sıaqty eshqaıdan tabylmaıtyn erekshe qymbat múlikter qısapsyz kóp bolǵan.

Aıǵanym naslednıkke tiktirgen úıdiń ishine osylardyń kóbin qoıdyrdy. Kóriniske en, qymbaty — Aıǵanymnyń ózi. Jasy otyzǵa kirgen, alty balanyń anasy bolǵanmen, Aıǵanymnyń symbatty denesi tolyqqanmen jalpıyp semirmeı, arǵymaqtyń semizinen jaraǵan bedeýdeı jup-juqa bop erekshe sulýlanyp ketken.

«El qulaǵy — elý». Aıǵanymnyń Ombyda bulaısha bezenýine qazaqtyń Sibirdegi alty dýanynda estimegen jan qalǵan joq. Buny árkimder ár túrli saqqa júgirtip jatyr. Bireýler:

— Speranskıı men Aıǵanym kóńildes eken. Ony patshaǵa bezengen túrde kórsetkisi kelýi sodan, — desedi endi bireýleri:

— Bir elderdiń ádetinde, erekshe syıly qonaqtyń qoınyna jas, sulý áıel salady eken, Speranskıı de patshaǵa sondaı qurmet kórsetkeli júrmesin! — desedi.

Aıǵanymdy kórgender de, kórmegender de, bezengen qalpynda bir kórgisi keledi, al Speranskııdiń buıryǵy: — «Patsha Ertisti boılap kememen kelgende ǵana Aıǵanymdy jańa adamǵa kórsetý, oǵan deıin jan adamǵa kórsetpeý».

Aıǵanymnyń paradtyq kıimi tómendegideı bolyp shyqty, basynda altynnan áshekeılep jasaǵan, ón-boıyn túrli-tústi qymbat tastarmen bezegen, mańdaıyna — úlkendigi sıyrdyń tobyǵyndaı jasyl jaqut ornatqan — taj, odan betine túsirgen juqa, seldir aq jibek shadyra ústinde oryssha — parcha, qazaqsha — úsh top atalatyn, qyzǵylt tústi maýyty, onyń órnekteri altynnan; mánerli shym jibekten tigilgen kóılegi — jerge súıretilgen qos etek, aıaǵyndaǵy oıýly, kesteli, bıik ókshe etigi, tek, qadam basqanda ǵana kózge túsedi uzyn, jýan burymdary ekige óriledi de, ushyna jalpaqtyǵy alaqandaı, úzbeleri kóp, qymbat tastarmen bezengen altyn sholpy taǵylady, saýsaqtary men bilekteri de qymbat júzikter men saqınalarǵa toly.

Osylaısha bezengen Aıǵanymdy Speranskıı men tańdaýly chınovnıkteri jasyryn kórgen shaqta, bári de esten tanǵandaı bop, ishteı ǵashyq bolmaǵany joq. Speranskıı erekshe qýanyshta. Onyń shamalaýynsha bundaı ári jas, ári symbatty, ári sulý, ári osynsha malynyp kıingen shyǵys áıelin, naslednık kitaptan ǵana oqymasa, túsinde ǵana kórmese, óńinde kórmegen bolý kerek. Soǵan qudaı ońdap, naslednıktiń kózi túse qalsa...

Ar jaǵynda Speranskıı neshe túrli ádemi qıalǵa ketedi... Aıǵanymnyń óz oıy da solaı...

Kópshilik te, ákimder de kútken kún taıanyp qaldy. Ombyǵa qazaq-orys lınıasy arqyly keletin naslednıkti qarsy alýǵa, Speranskıı jáne tańdaýly birer chınovnıkter ketti, Ol topqa qazaqtan eshkim qosylǵan joq. Speranskıı Aıǵanymdy da qosam ba dep oılap turdy da, óziniń arnap tigilgen ordasyndaǵy saltanatynda kórisýdi maqul kórdi.

Kememen keletin naslednıkti aǵa sultandar ǵana qarsy alyp, kishi sultandar kútý qyzmetinde ǵana júrýge, ózge qazaqtar toı bastalǵansha kórinbeýge uıǵarylǵan. Aǵa sultandardyń sany — altaý, olarǵa berilgen nusqaý: «kópir ústinde úsh-úshten eki jarylyp, qoldaryńdy qýsyryp, tómen qarap turasyńdar. Naslednık tanysýdy tilese ǵana bastaryńdy kóteresińder, áıtpese, sol tuqyrǵan qalyptaryńda qalasyńdar, ózi til qatyp, ulyqsat etpeı esh qaısyń til qatpaısyńdar».

Naslednık mingen keme kelip toqtaǵanda, aǵa sultandar berilgen nusqaýdyń sheńberinde edi. Olardy ańǵarýǵa naslednıktiń múmkindigi de bolmaı qaldy, keme kórine, daýy jer-kókti solqyldata oınaǵan áskerlik orkestr tóńirekti azan-qazan ǵyp jiberdi jáne qarýly kúzetshiler ersili-qarsy sabylyp, qaptap ketti. Mýzykanyń mundaı zor únin estimegen qazaq sultandary esterinen tanyp, kútip turǵan qurmetti qonaqtarynyń qastarynan qalaı ótip ketkenin ańǵarmaı da qaldy.

Omby ákimderiniń de, sultandardyń da oıy: «Naslednık bul arada eń kemi-birer kún bolar» edi. Olaı bolmaı shyqty. Naslednıkpen birge kelgen Speranskıı-abyr-sabyr arasynda sultandarǵa til qatyp:

— Kıgiz úılerdi kórsetip, sizdermen tanystyrýǵa ǵana ákeldim, úılerdiń bárine emes, ózi tańdaǵan bireýine ǵana kirip shyǵady, sol arada sendermen de tildestirip qalarmyn, jaqyn tusta erip otyryńdar, — dedi.

Mańaıyn ústi-basy jarqyraǵan chınder, qarýly áskerler qorshaǵan Nıkolaıdyń kózi kıgiz úılerden — Maımaqtikine tústi de, ishine bas suǵyp qana shyqty. Sultandar esik aldynda tur edi. Speranskııdiń olardy tanystyrǵysy kelgen birer sózine Nıkolaı kóńilin burmas pa edi, qaıter edi, eger ıilip, qol qýsyryp turǵan sultandardan Aıǵanymǵa kózi túse qalmasa.

Nıkolaıdyń mana qaramaı ketýin, mensinbeýine joryǵan Aıǵanymnyń ulttyq ta, aǵa sultandyq ta, áıeldik te, namysy ottaı laýlap, bul qyzý, bylaı da sulý betin tipti qulpyrta túsken. Óziniń túr-tulǵasyn bıik baǵalaıtyn Aıǵanym, «Nıkolaı Maımaqtyń úıinen shyqqanda álgi qylyǵyn qaıtalar» dep sekemdendi de, áıeldiń erkekti arbarlyq barlyq qylyqtaryn jasady da, naslednık esikten shyǵa bergende bet perdesin keıin serpip jiberip, úlken qara kózin tóńkere bir qarap qap, uzyn kirpikterin tómen túsire, basyn taǵy ıe qoıdy. Bylaı da «áıel jandy» dep esepteletin Nıkolaı, qıalynda ǵana jasap júrgen mynadaı sulýdy kózi shalǵanda, túlki kórgen búrkitteı tóne qaldy. Sol qalpyn kóz qıyǵymen ańǵarǵan Aıǵanym, eltigen erkekti yrqyna jyldam arbap alǵysy kelip, boıyn tikeıte jazdy da, jeńil ǵana jymıǵan keskinmen, óz ordasyna shaqyrǵan qımyl kórsetti.

«Bilemin» deýshilerdiń aıtýynsha, evropa patshalarynyń ishindegi eń pańy da, eń tákappary da Romanovtar, olardyń ishinde-birinshi Nıkolaı. Onyń ákesi-Pavel esersoq, daraqy, kúlegesh adam bolǵan ǵoı. Al, balasy kishkene kúninen zalym, qatal, baısaldy, qý bolǵan. Sondyqtan da, taqqa otyrǵan kezinde «shoqparly Nıkolaı» atanǵan. Bul minezderiniń ústine Nıkolaı, «qara halyq» atalatyndardy kózine de ilmeıtin arıstokrat, otar elderge mensinbeı qaraıtyn baryp turǵan-kolonızator. Onyń uǵymynda qaısaqtar-etti shıki jeıtin, qatyndy ortaq alatyn, ústine adamdyq túrde kıim de ile bilmeıtin, tamaq ta ishe bilmeıtin, baryp turǵan — taǵylar...

Qorshaǵan sultandarǵa, ásirese Aıǵanymǵa qarasa, kórgeni estigeninen múldem basqasha. Ásirese — Aıǵanym. Onyń jarq etken shyraıly keskini bult arasynan shyǵa kelgen kún sıaqtanyp, jalt etken kózi ashyq aspanda jaltyldaǵan Sholpan sıaqtanyp ketti. «Mássaǵan shyǵys! — degen oı kep ketti, shyǵys ertegilerin kóp oqyǵan Nıkolaıǵa, — sıpattaıtyn sulýlary shyndyǵynda da bar eken ǵoı!».

Nıkolaıdyń erkektik sezim bılegen sekýndtarda boıynan qashqan aqyly, Aıǵanym keskini jáne qol qımylymen ordasyna qaraı jón siltegende ǵana basyna oraldy, óziniń «jer qudaıy-patsha» ekeni esine sonda ǵana túsip, Aıǵanymnyń otty kózinen qorǵasyndaı erip ketken denesi sý sepkendeı sonda ǵana qataıa qaldy da, arıstokrattyǵy da, kolonızatorlyǵy da ustap, endi túlki emes, arbaǵysh aıdahar kezikkendeı jalt burylyp, keme jaqqa betteı berdi. Aıǵanym da, basqalary da turyp qap, sońyna tek birge júrgen nókerleri ǵana erdi. Basyn qazdyń aıǵyryndaı qaqyraıta ketip bara jatqan Nıkolaıdan jábirli kózin almaǵan Aıǵanym, bir nársege qatty ókindi, onysy-orys tilin bilmeýi edi.

— Eger bilsem, — dep keıidi ol ishinen, — patshanyń balasy bolmaq túgil, qudaıdyń balasy bolsa da til qatar edi. Tilge kelse, jeńge de keler me edi, qaıter edi!.. Aıǵanym Ombyǵa on jasar Shyńǵysty erte kelgen edi.

Aıǵanym Ombyǵa on jasar Shyńǵysty erte kelgen edi, sondaǵy oıy — «patshalardyń, patshasy» dep túsinetin orys patshasy Nıkolaıǵa mańdaıynan sıpatý. «Qudaı ońdap, qudaı jaqsylyqqa qol jetse, — dep oılady Aıǵanym, — balamnyń baǵy ushqany!».

Aıǵanym ol armanyna jete almady. Ertis jaǵasyna baryp úı tikkenshe qulyndaı oınaqtap asyr salyp júrgen Shyńǵys, «hanzada keledi» degen kúnniń aldynda kenetten aýyryp, tula boıy ot bolyp janyp ketti. Aýzynan jalyn atqan, janyn qoıarǵa jer tappaı alasurǵan balany, jurt óledi eken dep qoryqty. Aıǵanymda da es joq. Záresi ushqan onyń kóńiline medeý bolǵan nárse — Ombydan kelgen dárigerdiń:

— Osy mańaıdaǵy sazda masa kóp, solar shaqqan da, balań bezgek bolǵan, dárimen jazamyz, — deýi.

Dári ishkenmen ol túni dóńbekship damyl kórmegen bala, ertegige qatty terledi de, solǵyn tartyp qalǵýǵa aınaldy.

— Bul nesi?! — dep úreılengenderge:

— Jazylýǵa bet alǵany, — dep jaýap berdi dáriger.

Hanzada kelgende qalyń uıqydaǵy Shyńǵys, aǵyl-tegil terdiń ústinde edi. Aıǵanymnyń sonda da oıatqysy kelgenmen, «aýrýyn qaıtalatyp alasyń» dep dáriger ulyqsat bermedi. «Endeshe, — dep oılady Aıǵanym, — hanzada qudaı ońdap ordaǵa basyn suqsa, maqsatyma jetermin».

Endi, mine, Aıǵanym ol maqsatyna da jete almady, hanzada ordasyna bas suqpaq túgil, anadaıdan qaraǵan da joq.

Aıǵanym bulaı bolýdy, mańdaıy taıqyǵan han tuqymynyń kezekti súrinýine jorydy.

Joǵaryda aıtqandaı, ózinen týǵan alty uldyń ishinde, «han ordasyn osy ustar» dep dámelengeni, Shyńǵys bolatyn. Bul tek qana dáme emes, ar jaǵynda súıener tiregi de edi.

Osy Shyńǵys týarda, Ýáliniń úıine, Aıǵanymnyń atasy — Piráli ıshan kelip jatty. Sarǵaldaq «áýlıe» ol kezde ólip, jurt «onyń barlyq qasıeti Pirálige aýdy, oqýy ákesindeı bolmaǵanmen, bul da ǵaıypty boljaıtyn sáýegeı, bul da aspannan peri túsirip, jerden jyndy qýatyn ǵylymyn biledi, bunyń da «alǵysy — alǵaıdy, qarǵysy — atady» deıtin. Sarǵaldaqtyń alǵashqy áıelinen týǵan Piráli, jasy Aıǵanymnan áldeqaıda úlken, saqal-shashy býryldanyp qalǵan qart ta. Ózge dinshilder sıaqty Ýáli de, Aıǵanym da Pirálini pir tutatyn.

Piráli kelip jatqanda Aıǵanym ul tapty. Ýáli qaınaǵasynan sábıdiń atyn qoıýdy ótindi. Piráli jıenine at qoıardan buryn, áke-shesheniń de, bylaıǵy jurttyń da kóńilin bólerlik sóz aıtty.

— Tús kórdim, — dedi ol, — túsimde áýlıe atam aıan berip, osy balanyń týaryn aıtty da, atyn «Shyńǵys qoı, balam!» dedi. «Nege áýlıe ata?» dep em, «handardyń áýeli de Shyńǵys, aqyry da Shyńǵys, sońǵy Shyńǵys — osy jıen bolar», — dedi.

Piráliniń sáýegeıligine senetin jurt ta, Ýáli men Aıǵanym da bul sózge nandy. «Sońǵy Shyńǵys osy» dep sengen áke-sheshe de, basqalar da, náresteni kishkene kúninen qadyr tutty. Ýáli ólerde qasynda otyrǵandar:

— Han aǵa, bizge aıtar ne ósıetiń bar? — dep edi.

— «Óliniń tilin tiri almaıdy», degendeı, — dedi ál ústinde jatqan Ýáli sózderin demige áreń aıtyp, — ne aıtaıyn senderge? Qudaı kókeılerińe ne salsa sony isteı berersińder. Jalǵyz ǵana aıtarym: arǵy atamyz — Kúnshýaqtan qalyp, handardyń birinen soń birine mura bolyp kele jatqan qara shańyraqtyń endigi ıesi — Shyǵajan3 bolar.

Ýáli ólgennen keıin, qara shańyraq tigilgen joq. Erinen keıin «han» atalǵan Aıǵanym, «erkekke ǵana táýendi» dep sanaıtyn, «kıeli» dep senetin qara shańyraqty qatyn basymen ústine tigýge júreksindi. Biraq ol qara shańyraqty qasterlep, qaqpasy qulyptaýly saraıǵa saqtatty da, burynǵy ádetpen jyl saıynǵy kóktemde kún kózine shyǵaryp qurǵatyp, tazalatyp, maılatyp, erekshe kúttirdi. Oıy: amanshylyq bolyp Shyńǵys er jetse, úılense, baǵy ushyp ákim bolsa, ózine táýeldi úı tige qalsa, qara shańyraqty soǵan kótertý.

Aqyldy Aıǵanym «ákim» dep orys patshasynyń qyzmetkerin ǵana túsinedi, «handyq» degenniń ótken dáýren ekenin jaqsy biledi. Shyńǵysty da «aq patshanyń qyzmetkeri bolady» dep dámelenedi.

Sondaı dámede júrgende, Nıkolaıdy qarsy alar shaqta balasynyń aýyryp qalýy, Aıǵanymdy qatty qaıǵyǵa túsirdi. Nıkolaıdyń Shyńǵysqa bata berýinen kúderin úzgendeı bolǵan Aıǵanym: «Semeı jaqqa ketken ol, qaıta» osy araǵa taǵy toqyraýy múmkin» degen sózben taǵy da úmittendi. Speranskıı, jınalǵan qazaqtarǵa «tarqamańdar, oralýdy kútińder!» dep ketken.

Ol úmiti oryndalmady. Semeıge deıin parohodpen baryp Nıkolaı, odan ári Barnaýl, Tomsk, Túmen arqyly Peterborǵa atpen ketti. Nıkolaıdyń oralmaýyna ókingen sultandar, jalynyshty Speranskııdiń, ózin odan kem kútken naslednıkke kórsetpek bolǵan syı-sıapattaryn, biraz ún soǵan kórsetti.

Óziniń aǵa sultandyq ómiri qysqa dep túsingen, qyzyǵyp ornyn basar dep Shyńǵystan dámelengen Aıǵanym, Speranskııdiń jyly ushyraýyn paıdalanyp, maqsatyna qalaı jetý jaıyn aqyldasty.

— Bir ǵana aqyl bar, — dedi Speranskıı — ol — balańdy orys oqýyna berý. Biz ázirge qazaqtyń handarynan shyqqan bedeldi adamdaryna súıenip kelemiz. Biraq, turaqtap súıenish emes olar. Bizge, oryssha saýaty bar adamdar ǵana súıenish bola alady. Maqsatymyz — aldaǵy az jylda sondaılardy daıarlaý. Odan keıin saýatsyz adamnyń qajeti bolmaıdy. Osy jaıda, bilgilikti, bedeldi adamdarǵa aıtyp kelemiz, olardan ázirge tyńdaǵany joq. Osy izgi sózdi siz bastap, balańyzdy Ombydaǵy orys oqýyna birinshi bop berińiz.

— Qandaı oqýǵa?

— Ombyda ofıserler daıarlaıtyn shkola bar, onyń shyǵystyq bólimi bar, musylmansha da, oryssha da oqytady soǵan ornalastyramyz, odan orystyń úlken ákimi bop shyǵýy múmkin.

— Maqul, — dedi Aıǵanym.

SHARASYZ SHYŃǴYS

Shyńǵystyń erkine salsa, sheshesinen qalmaǵanda bolar edi. «Qala» degenniń ne ekenin ol Ombyda kórdi. Bunda Syrymbet tóńiregindeı erkindik joq: úıleri tyǵyz, kósheleri tar, ári shań, adamdary tyrashtanǵan tákappar sıaqty, meımandostyǵy joq sıaqty; «mal» degennen kórgeni jegin attarmen, qaladan erte ketip, kesh oralatyn, — azdaǵan saýyn sıyrlar; sıregirek shoshqa ushyraıdy, buryn ony kórmegen, «aram» dep estigen bala Shyńǵys olarǵa jırene qaraıdy; olardan basqa janýary: taýyq, qaz, úırek sıaqty, azyn-aýlaq qustar!..

Syrymbettiń keń ólkesinen tar qalaǵa kelip turǵysy kelmegen Shyńǵys «qalmaımyn» dep qıqańdaǵan bolatyn. Aıǵanym áýeli «qalasyń!» dep jekirip, oǵan kónbegesin attanar aldynda páýeske qasyna jylap kelgen Shyńǵysty shapalaqpen jaqqa tartyp qap, ıterip jiberdi de, ózi júrip ketti.

Shyńǵys ofıserlik shkolanyń azıalyq bólimindegi eskadronǵa jazyldy. Buryn orystyń tilinen de, oqýynan da habarsyz ol birer jyldar jattyǵyp, aldaǵy oqýshylardyń qataryna kirdi. Osy beti oqı berse ofıser bolatyn, odan ári mańdaıyna jazǵanyn kóretin Shyńǵys, shkolaǵa túspeı turyp-aq bolashaǵyna bóget bolarlyq bir oqıǵaǵa ilikken edi. Óıtýine aıypty adam — sheshesi.

Ana jyly Nıkolaıdy qarsy alý jabdyǵymen Ombyǵa kelip, ózge aǵa sultandarmen qatar, Ertis jaǵasyna úı tikkende, Aıǵanym basqa sultandardan góri Baıan aýla dýanynan kelgen aǵa sultan — Kúshiktiń Shormanymen jaqynyraq júrip, ekeýi quda túsedi kúıeý — Aıǵanymnyń uly Shyńǵys, qyz — Shormandiki, aty — Zeınep.

Qudalyq jáıin baıandardan buryn oqyrmandarǵa Shormandy qysqasha tanystyra keteıik: Baıan aýla tóńiregin mekendeıtin Qarjas rýynan shyqqan onyń ákesi-Kúshik sharýa baqqan, dáýleti orta, momyn adam eken. Shorman sodan pysyq bolyp týady da, mańaıdaǵy rýlardyń bárine ataqty bı bolǵan Shońnyń qasyna bala jasynan eredi. Bir sátte, el ishindegi iri daýdyń birine, on úsh jastaǵy Shorman toqtaýly bılik aıtyp, sodan «Bala -SHorman», «Bı-SHorman» atalyp ketedi.

Kenesary kóterilisi bastalǵanda, Shorman jigit jasynda eken. Qarjas rýynan Kenesaryǵa Taıjan, Seıten deıtin aǵaıyndy baılar qosylady. Ata jaǵynan olar Shormanǵa jaqyn bolady. Biraq Shorman Rossıany jaqtaıdy da, Taıjan men Seıten qolynyń ústinen patsha áskerin qapyda túsirip, arpalysta kóp adam óledi, solardyń ishinde Taıjan men Seıten de bolady. Olardyń qoldaǵy bar múlikterin patsha áskeri talap bala-shaǵa, qatyn-qalashyn alyp ketedi. Olardyń taǵdyry ne bolǵany, kúni búginge deıin málimsiz.

— Taıjan men Seıtende, — desedi jurt, — úsh myń jylqy bar eken, ıeleri atylǵanda, ol jylqylar, Túmen jaǵyndaǵy «Qyzaq» deıtin jerde jaıylymda eken. Ieleri atylǵan, ıemdener urpaǵy quryǵan qalyń jylqyny «Qarjastyń maly» dep, Shorman aıdatyp alady da, ózi menshiktenip ketedi. Oǵan deıin dóńgelek qana dáýleti bar Shorman, úsh myń jylqy qolyna birden ilikken soń, Súıindik, Qarjas rýlarynyń iri baılarynyń biri bolady. Kenesary qolyn Baıan aýladan alysqa qýyp tastaýda eńbegi erekshe bolǵan Shormanǵa, patsha úkimeti «Iasaýl» atty áskerlik chın beredi.

— Baılyǵynyń, bıliginiń, ápeserliginiń ústine, — desedi, İİİormandy bilemiz deıtinder,-ol aqyldy da, qý da, qysyq ta, ótimdi de adam bolǵan.

«Dáýleti» de, «kisiligi» de sondaı bolǵan Shorman, symbatty bıik deneli, keskindi sulý jigit edi. Onyń ústine, tebindegeli ustara tıgizbegen qap-qara tústi shoqsha saqalynan qıaǵy uzyn qalyn, murty, bylaı da sulý Shormandy tipti ádemilep jibergen. Sol jyly jasy jıyrma jetige shyqqan Shormannyń qyzyl shyraıly betinde, eshbir ájimniń belgisi joq.

Jasy ol jyly otyz beske shyqqanmen, Aıǵanymnyń symbat-ajary da, gúli kemeldengen túrde ekenin joǵaryda aıttyq. Sondyqtan, olardyń bir-birine úıirligin ósekshiler jamandyqqa» joryp, «baı tapty», «qatyn tapty» sıaqty qańqýǵa aınaldyryp jiberdi.

Osy qańqý molyǵa bastaǵan shaqta, «Shorman men Aıǵanym quda bolypty» degen qaýeset estile qaldy. «Bul qalaı?! — dep qaıran qalysty jurt: — Burynǵy qańqý rac bolǵanda, búıtpese kerek edi ǵoı bular? Qańqýdyń ras bolmaǵany ma, sonda?!»

Jalǵan qańqýdy osymen doǵaryp, Aıǵanym men Shormannyń nelikten quda bolý sebebine kesheıik. «Altyn kórse perishte joldan taıady» degendeı, symbaty men sulýlyǵy kórgenderdi tań qaldyratyn Aıǵanymǵa, alǵashqy kezikkennen-aq Shorman da qyzyǵa qarap qaldy. Ondaı jastyń talaıyn kórgen Aıǵanym, Shormannyń ishine sezim úıirilgenin túsindi.

Túsine tura ol joly da, keler kezdesýlerde de, Aıǵanym sezimge sezimmen jaýap bermeýge tyrysty. Jastaıynan kisige jáne «anaý-mynaý» emes hanǵa áıel bolǵan ol, óziniń qoǵam ishindegi ornyn, Ýálige nekesi qıylǵannan-aq áli de «hannyń áıeli», «áýlıeniń qyzy» degen ataq-abyroıyna kir keltirmeýge bekindi. Sonda ol, «kúnásiz perishte» emes, «basy pendeniń biri» ekenin bilmegen joq. Biraq, osy pendeshiligin» eshkimge sezdirmeý jolyna tústi. Ol joly — «ataǵy bar» deıtin myrzany da, shorany da mańyna jolatpaý jolatsa boldy, «men súıttim» degendi maqtanysh kórip, muqym jurtqa jaıady da jiberedi.

Ajar — kórkine talaı kózder qadala qaraǵan, bárine de bıtarap qalpynan ózgermeı daǵdylanǵan Aıǵanymnyń kózi Shormanǵa da ózgermedi. «Qaraǵanymdy qutqarmaımyn» dep oılaıtyn jáne buǵan deıin solaı da bolyp kele jatqan Shorman, Aıǵanymnyń myna qylyǵyna qaıran qaldy. «It qoryǵan jerge esh» degendeı, «qaıtsem de qutqarmaımyn!» degen namysqa kirdi ol. Onyń Aıǵanymǵa ózge sultandardan góri jampańdaı berýi sodan edi.

Al, Aıǵanym she?

Shormanǵa basynda «baı» dep, «qaradan shyqqan han» dep, «aqyldy» dep juǵysqan ol, onyń ózine qumarlanýyn kózqarasynan da, basqa qylyqtarynan da baıqaı júre, symbatty, sulý jas jigitke ishteı qyzyǵa júre, mashyqtanǵan jolynan taımaýǵa tyrysty da, osy betinde bir sátte qyljaqtaǵysy kelgen Shormanǵa, kóńili eleńdeıtin bir sóz aıtyp qaldy:

— Qalaı? — dedi Shorman.

— Qyz alysyp, qyz berisemiz.

— Maqul,-dedi Shorman, — sonda qyzdy kimnen kim alady?

— Mende qyz joq,-dedi Aıǵanym, — qudaı ondaı jynysty maǵan bermedi. Al, sende she?

— Mende bar, biraq, kishkentaı.

— Onyń ne oqasy bar? Qazaq balalaryn besikte de atastyra beredi.

Manadan beri bul sózdi oıyn sıaqty kórip otyrǵan Shorman, endi shyndyq mán bergendeı:

— Oılanaıyn, hansha. Qabyrǵama jáne aǵaıyn-týǵanmen aqyldasaıyn, — dedi.

— Maqul, — dedi Aıǵanym.

Aıǵanymnyń bundaı usynys jasaýyna tómendegideı sebep boldy: han ordasyna kelin bolyp túskeli, onyń baıqaǵany,-arǵy-bergi handardan taraǵan, «tóre» atalatyn adamdar, tek bir emshekti sormasa bolǵany, birimen-biri quda bolyp, qyz alysa beredi. Sóıtip, bir aýylda otyratyn atalas tóreles, birine-biri quda bop, kúıeý men qalyńdyq bop, naǵashy men jıen bolyp, bytysyp jatady. Buǵan biri qazaq arasynda týyp-ósken Aıǵanymnyń uǵymynda-ersilik. «Qara» atalatyn qazaqtar, jeti atadan bergi jerde qyz alyspaıdy.

Tórelerdiń taǵy bir ádeti — ózderi qara qazaqtan qyz alady da, qyzyn olarǵa óte sırek beredi. Aıǵanymnyń baıqaýynsha qara qazaqtyń qyzynan týǵan balalar, ádette: deneli, kórikti keledi, tóre qyzynan týǵan balalar ondaılar sırek kezdesedi, olardyń kópshiligi: alasa, taldyrmash boıly, keskinderi ajarsyz, júdeý bas, túrli syrqatqa urynǵysh, jalqaý, tentek keledi. Oǵan qısa, bir aqynnyń jyrynda:

Qatyn alma tóreden,

Qatyn alsań tóreden:

Erkegi bolar jaý jandy,

Urǵashysy-er jandy.

Tóreden týǵan erkekter:

Eki úıdi bir jerge qondyrmas,

Atta jal, túıede qom turmas,

Jaýyqqan jaqqa bet bursa,

Ólip tynbaı boldyrmas, —

degen sóz bar. Qazaqta «tórege ergen erin arqalaıdy» degen maqal da bar. Ar jaǵyn qoıa turǵanda, Aıǵanymnyń óz tusyndaǵy Abylaı urpaqtary bir-birimen jaýdaı qyrqysty.

Ár qatynnan týǵan balalar bir-birimen óshpesteı óshpendilikte. Bulaısha qastasý, tóre ataýlynyń bárinde bar. Mysaly — Qarqaraly dýanyndaǵy Baraq hany uly Bókeıdiń: Táýke, Esim, Sultanǵazy deıtin balalary, Aıǵanymmen tustas: Qusbek, Jamantaı degen nemereleri atysyp-shabysýdan kóz ashqan emes.

Tórelerdiń osyndaı jaıyn biletin Aıǵanym, shamasy kelse óziniń balalaryn tóreniń emes, qaranyń qyzyna úılendirmek edi. Shormanǵa «quda bolaıyq» dep Usynys Jasaýy sondyqtan.

«Qabyrǵama, týystarymmen aqyldasam» degenmen, Aıǵanymnyń aýzynan qudalyq sóz shyqqanda-aq, Shorman ishteı birden-aq kóne ketken edi, ondaǵy sebebi: «Qara qazaqtan shyqqan birinshi hanmyn» degen uǵymdaǵy ol, urpaǵyna hannyń qanyn aralastyrý úshin, sóıtip, «qara súıektikten» «aq súıektikke» aýysý úshin, han tuqymdarymen quda bolýdy arman etetin. Biraq, onyń oıy, — uldaryna han tuqymynan qyz áperý edi. Aıǵanym ol oıyn buzyp, qyz surap qaldy.

— Oqasy bolmas, — degen oıǵa keldi Shorman, — búgin qyz bersem, erteń qyz alarmyn, sóıtip qat-qabat bolyp kete bararmyz.

«Aıǵanym men Shorman quda bolýǵa keliskennen keıip, alǵashqy toıdy Omby qalasynda jasap, sol mańaıdaǵy qala, dalanyń bilgilikti adamdaryn da, Ombyǵa kelip jat qan ulyly-kishili sultandardy da, Ombynyń ákimderin túgel shaqyrypty» deıdi. Toıǵa arnap tigilgen úı men berilgen qonaqasyda qısap bolmasa kerek. «Shyńǵystyń kórimdiginiń ózine aıǵyr-úıir jylqy beripti-mys».

Bul qurmetine rıza bolǵan Aıǵanym, Shormandy kelesi kúzge mekeni-Syrymbetke qonaqqa shaqyryp ketedi.

Aıǵanym aıta qalǵandaı baı bolmaǵan kisi. Sondyqtan, mekenine bara Atyǵaı men Qarýyl rýlarynyń ataqty baılary men bılerin shaqyryp alady, qudalyq jaıyn baıandaı kelip:

— Shorman Qarjas pen Súıindiktiń sorpaǵa shyǵarym ertip, jer qaıysqan qolmen keledi, quda — meniki, orda — seniki, qalaı qarsy alasyń? — depti.

— Qalaı oılasań solaı qarsy alaıyq, — depti Atyǵaı men Qaraýyl.

— Onda, — depti Aıǵanym, — soıystyq mal senderdiki bolsyn, jasaý-jıhazdy myń kisi bolsa da jetkizem, jatar orynǵa myń, kisi bolsa da syıǵyzam.

Shorman Syrymbetke qazaq saltymen emes, qala saltymen: páýeskelerge-úsh attan, tarantastarǵa — par attan tústerin birkelki ǵyp jektirip, saımandaryn baı-kópestershe sándep, attarynyń sıraǵyna aq jibek orap kelipti. Bundaı arbalardyń sany elý shaqty eken,-deıdi, olarǵa júz shaqty salt ergen.

— Sonshama adam, — desedi biletinder, — Aıǵanymnyń aǵashtan qıdyrǵan ordasy men otaýlaryna keń syıǵan.

Abylaı tuqymynan qyz uzatylsa, jıhazdary jańadan jasalady eken. Al, kelin tússe, jaqsy múlikteri ordaǵa tartylady eken. Qurala-qurala ondaı múlikter kóbeıip ketip, «orda» degen, tek qana kıgiz úı bolǵan shaqta, jaılaýǵa kósherde teń-teń ǵyp, Syrymbet taýynyń «qoıma» atalatyn úńgirlerine tastap, basyna kúzet qoıyp ketedi eken. Orda aǵashtan jasalǵannan keıin, múlikter alǵashqy jylda berik saraılarda saqtalyp, keler jylda Aıǵanym-«jaılaýdan qystaýym tıysh» dep aǵash ordadan keshpeı qoıatyn daǵdy shyǵarǵan eken. Múlikter jyl saıyn kóktemde — bir, kúz-bir jaıylyp keptiriledi eken sonda neler ǵajap buıymdarǵa, kórgenderdiń kózi súrinedi eken.

Shormandy qarsy alǵanda, Aıǵanym osy múlikterdiń bárin de shyǵartyp, aǵash úılerge jaıdyryp tastady. Solardy kórgen Shorman jáne ol ertip kelgen serikteri:

— Qara qazaq mal jıdym dep maqtanady, solardan eń «myń qyrǵany» myna múlikterdiń jartysyna turmaıdy, — desipti.

Oǵan deıin qazaq «atty arbaǵa jegý» degendi bilmeı, jaqyn túgil alys jolǵa da salt júredi eken. «Páýeske» deıtin, bylǵarymen japqan, ishi bylqyldaq júriske jumsaq arba bar, ony tóreler ǵana minedi degendi, bul elde qalaǵa qatynasy bar biren-saran ǵana adam bilmese, bylaıǵy jurt kórmek túgil, estimegen.

— Shorman, — desedi kótere sóılegender, — Aıǵanymǵa qudalyqqa júz ásem salt attymen parlap tarantasqa jekken otyz tarantaspen, árqaısysyna úsh attan jekken bes páýeskemen kelgen. Páýeskege shoqtyǵyna sozǵan qol jetpeıtin bir tústi bıik, sulý, jaraǵan arǵymaqtar jegilip, jilinshikterin aq jibekpen orap tastaǵan. Atqa jekken saımandardyń baǵasyna pul jetpeıdi.

Syrymbette birneshe kún kútilgen qonaqtar qaıtýǵa yńǵaılanǵanda, Aıǵanym Shormanǵa qalyń mal jaıyn eskertken eken:

— Bundaı qudalyqtarda júzdegen jylqy, myńdaǵan qoı, ondaǵan túıe atalady, bergin, kelse alarym sol, — dep qaljyńdaıdy da, namysyna shapqan Atyǵaı, Qaraýyl:

— Suraǵanyńdy beremiz, — degen soń:

— Aıtqanym — qaljyńym, — deıdi Shorman, — shynyna kóshsem, janǵa jan qosyp otyrǵanda, qudaǵıymnyń janyn aýyrtarlyq eshteńesin almaımyn.

— Sonda da, — desedi Aıǵanym jaǵy, — «quda» degen ataǵyń bar, jáne óziń Shormansyń, qur qaıtýyń uıat bolar. Osy úıde qymbat múlikter jeterlik ekenin kórip otyrsyn.

Jorǵa men júırikterdiń talaı sańlaǵy tabylady bul elden, solardan elge kórseterlik birneshe tańdaýlysyn al.

— Maqul, — deıdi Shorman, — qur qol ketpeıin. Onda aıtatynym bir ǵana nárse.

— Ne? — dep shýlasady Aıǵanym jaǵy.

Aıǵanymnyń Shyńǵys atalatyn qaıyninisi, onyń: Sartaı, Tortaı, Táni esimdi balalary bolǵanyn, Sartaı jer aýyp ketkenin etken taraýdan bilemiz. Sartaı tentek bolǵanmen, Tortaı men Táni jýas ta. Ózi júz qarshyǵa, lashyn, qys — búrkit salatyn, qusbegi de. Elge ol «momyn tóre» atanyp, jaǵymdy bolǵan. Sartaıdyń jer aýýyna Aıǵanymnyń da qatynasy bolǵanyn — bile tura, ol «aǵam óz qylmysynan kúıdi, oǵan jeńgemdi aıyptamaımyn» dep Aıǵanymmen arazdaspaǵan, jubyn aıyrmaǵan. Syrymbet taýynyń jel betin mekendegen Táni, Aıǵanymnyń qudalaryn úıine shaqyryp, aıta qalarlyqtaı syılaǵan. Sonda, Shormannyń kózi, Tániniń otaýynda tuǵyrda otyrǵan lashynǵa túsken. Surastyrsa, «Kóksúńgi» ataǵy elge jaıylǵan, «qaz ben úırekti bıdaıyqtaı qyrady» degen ataǵy dúıim elge taraǵan alǵyr lashyn osy bolyp shyqqan. Lashynǵa qatty qyzyqqanmen, qonaqqa shaqyryp otyrǵan úıdiń qusyn suraýǵa Shorman uıalǵan.

Endi, ishine Tánini qosa, Aıǵanymǵa jaqtastar, «qalaýyńdy al!» dep shýlaǵan soń:

— Qısańdar, sol lashyndy berińder! Odan basqa qalarym joq, — degen Shorman.

Táni alǵyr qusyn qımaı, «basqa qalaǵanyńdy túgel bereıin, buny qolqalama! — dep qıqańdaǵanda, Atyǵaı Qaraýyldyń, ıgi jaqsysy jalynyp-jalpaıyp áreń áperedi, Shorman oǵan qatty rıza bolyp qaıtady.

Shorman Aıǵanymdy qonaqqa shaqyryp ketti. «Aldaǵy jylda baramyn» dep ýáde qyldy ol. Biraq, ýádesine jete almady.

Kókshetaý dýanyndaǵy eń iri feodaldyń bireýi, Atyǵaıdyń Andaǵul rýynan shyqqan qara — toqanyń Zilǵarasy edi. Onyń nemere inisi — Baıtoqanyń Shopany, sol mańaıdyń: on myń qoı, bes myń jylqy, bes júz túıe aıdaǵan eń iri baıy eken. Shopan momyn, Zilǵara tentek bolǵan.

Esil ózeniniń qazirgi Soltústik Qazaqstanǵa qaraıtyn boıynda shamasy — júz kılometrdeı jer, sol bir shaqta, Zilǵara men Shopannyń menshigi eken. Olardyń árqaısysy úsh-tórtten áıel alǵan, qyzdary da, uldary da kóp bolǵan. Mysaly Zilǵarada on tórt ul boldy desedi.

«Rossıaǵa baǵyndyń» dep, osy eki baıdy Kenesarynyń ákesi Qasym shabady da, sodan qastasqan Zilǵara, orys áskerine basshy bolyp, K,asymdy da, Kenesaryny da Arqadan aıdap tynady, sol qyzmeti úshin patsha úkimeti oǵan horýnjıı chınin jáne dvorán ataǵyn beredi. Sondaǵy gramotasy, Qyzyljardyń qazirgi mýzeıinde saqtaýly.

Han tuqymyna óshikken Zilǵara, Ýáli ólgennen keıin, handyq joıylyp, dýan qurylǵannan keıin, Kókshetaý dýany aǵa sultandyq qyzmetine talasady. Ol kezde han tuqymdaryna arqa súıeıtin Speranskıı, eldiń tilegine qaramastan Aıǵanymdy taǵaıyndaıdy.

Biraq Zilǵara jaǵy tynbaıdy. Ótinish hatty patshanyń atyna tópeı beredi. Sóıtip júrgende Speranskıı óziniń ornyna Vılámınov keledi. Ol kezde Batys Sibirdiń general-gýbernatorlyǵynda da, sibirlik qazaq dýandarynyń qarmasynda da, jalǵyz Aıǵanymnyń ústinen emes, dýandardaǵy aǵa sultandardyń ústinen de aryzdar etip jatady. Solardy teksertip, kóp materıaldar rastalǵannan keıin, Vılámınov han tuqymynan bolyp kele jatqan aǵa sultandardy birtindep ózgertip, oryndaryna rýlarynyń bedeldilerin otyrǵyzý sharasyna kirisedi, aldymen oqqa ustaǵany — Aıǵanym.

Shorman quda túsip ketkenniń keler jylynda, Vılámınov Aıǵanymdy aǵa sultandyqtan bosatady da, ornyna Zilǵarany bekitedi. Osyny aza tutqan Aıǵanym, kishireıgen kúninde Shormannyń úıine qonaqqa barýdy namys kóredi.

Qyzmetsiz Aıǵanym úıinde turyp jatady. Jolaýshylardyń atymen doǵarady. Oqýdaǵy Shyńǵysty saǵynǵan shaqta, ara-tura úıine aldyryp maýqyn basady.

Bala kezinde Shyńǵystyq boıy sharǵa bolýshy edi. Sondaı balalardyń keıbiri, eresek bola, bıiktep te ketedi. Biraq, ondaı balalardy «býylyp esti» deıdi.

Shyńǵys sóıtti. Oqýynyń alǵashqy tórt jylynda ol kelmegen edi. «Barsam balanyń kóńili buzylyp úıge qaıtam der, aman bolsa, kórý eshqaıda qashpas, alańsyz oqysyn», -dep, sálem-saýqatyn kisiden jiberetin, Aıǵanymnyń ózi Ombyǵa barmaıtyn. Shyńǵys úıine shkolanyń tórt klasyn bitirgen jyly on tórt jasynda keldi. Saǵynyp kórgen balasyn úshinshi jazda kelgeninde, Aıǵanym tipti tanymaı qaldy. Ol jas mólsherinen uzaryp, soraıyp ketken, jáne bala shaǵyndaǵy qýańdyǵy ózgerip, beti ózgerip, ajarly jetkinshek bolǵan. Áskerlik shkola formasyndaǵy kıimderi de asa jarasymdy.

Bilim jaǵynan da ósken. Ofıserlik shkolanyń Azıalyq bólimine túsken ol, úıden ketkendegi musylmansha bilimin áldeqaıda tereńdetip, «qurannan maǵyna aıyrarlyq» halge jetken. Azıalyq bólimniń negizgi oqýy tatar, shaǵataı, arab tilderinde júrgenmen, oryssha sabaq ta oqylatyn. Shyńǵys orystyń tili men jazýyna da tóselip alypty.

Shyńǵys ta sheshesin tanymaı qaldy: onyń burynǵy symbatty sulý denesi qazir jalpaıa semirip, jýandyǵyna eki qushaq áreń jetetin halge kelgen. Sodan burynǵy suńǵaq denesi alasarǵan sıaqtanyp, úrgen qýyqtaı domalanyp qalǵan. Burynǵy sıdam, tolyq bilegi de maılanyp, tómengi jaǵy salqyldap salbyrap ketken. Burynǵy salaly sulý saýsaqtary da eteıip, býyn-býyndarynyń arasy bultıa tompaıyp ketken. Burynǵy ashań beti jalpaıyp, tómenge sarqylǵan qalyń maı ıekke jete bólshektengen de, ar jaǵyndaǵy salbyraǵan jalpaq buǵaq keýdesine tirelip, basty keıin qaraı kekjıtip tastaǵan. Burynǵy jan-jaǵy jaıpaq úlken qara kezinin, tóńiregine de tompaıǵan maı úıelep, jartastardyń qyspaǵyna qamalǵan kólshikteı kishireıip qalǵan. Buryn atylar jebedeı súırelip, qaz-qatar tizilip turatyn kirpikter tereń sýdan basy qyltıǵan quraqtaı ǵana kórinedi. Buryn qabaǵyna qalyńdaı, ımıe bitken qasy, astynan kergen maıdan sıreı jalpaıyp, jartastyń, jigine bitken kóde sıaqtanady. Betke bitken maıdyń qamaýynda qalǵan burynǵy sulý qyr muryn, tolqyndar arasynda qalyqtaǵan kishkene qaıyqtaı. Burynǵy ádemi basty astynan baǵanadaı tirep turatyn jumyr, óreli moıyn qazir myqyraıyp, maılary semiz qartadaı qabattasyp ketken... Qysqasy, burynǵy sulý symbat pen aıta qalarlyq ajardan, sarqylǵan kóldiń eleýsiz shuqanaǵy sıaqtanyp, juqa erindi, búrme ádemi aýzy ǵana qalǵan. Ol da jabyq kezinde ǵana ádemi eken. Eger ashylsa, jaǵynda buryn jipke tizgen merýertteı jaltyldaıtyn tister joq: qatarlary sıregen, qalǵandary sarǵaıǵan! Qandaı semirgende de ajaryn saqtaıtyn adamdar bolady ǵoı? Aıǵanymda ajar qalmaı, burynǵy qońyr, ádemi keskini shala pisken etteı, qaramyqtana bozaryp, óńi ájimdenip ketipti!..

Sheshesiniń burynǵy sulý symbatyna qaıran qalatyn, odan týǵanyna qatty maqtanatyn, ár kezde qyzyǵa qaraıtyn Shyńǵys, myna qalpyn kórgende shoshyp ketti. Jasy qyryqqa jańa ǵana jetken sheshesiniń syr-symbaty bulaısha buzylýyn, Shyńǵys onyń tek qana qımylsyz toq turmysta semirýinen dep oılaǵan joq, basyna túsken aýyrtpalyqtardyń janshýynan dep jorydy.

Aıǵanymnyń júregi de qysylady, oqtyn-oqtyn demi tarylyp, talyqsyp qalatyn bolypty. Ombyǵa barǵysy kelgenmen, keıingi jyldarda ol osy sarqytynan qoryp, úıinen shyǵa almaıdy eken.

Keıbir qysylǵanda «ólip ketem be?» dep, Shyńǵysyn kóre almaı ketem be?» — dep te qorqatyn Aıǵanym, balasynyń, aman, abyroıly kelýine qatty qýanǵandyqtan, basylýdan jeńilip, syrqatynan aıyǵyp ketkendeı boldy.

Balasynyń jaqsy adam bolýyna kúdigi qalmaǵan Aıǵanymnyń endigi tilegi-osy balasynyn, úılengenin kórý.

Bul armanyna qazir-aq jeter edi, «on úshte otaý ıesi» degendeı, on tórt jastaǵy Shyńǵysyn úılendire salar edi, (sol jasta úılenetinder qazaq aýyldarynda tolyp jatyr), átteń — kelininiń jastyǵy. Ol bıyl toǵyzdan onǵa ǵana qaraıdy!.. Islam sharıǵatynda, qyzdy toǵyz jasynan bastap kúıeýge berýge bolady. «Qazaq ta musylman» degenimen, onyń ǵurpynda, bul jastaǵy qyzdy kúıeýge berý joq. «Bórikpen urǵanda jyǵylmasa bolady» degenmen, otaý ıesi» bolmaı, ıaǵnı on úsh jasqa shyqpaı, eshbir qazaq kúıeýge qyz bermeıdi. Sondyqtan, Aıǵanymnyń endigi armany — Shorman qyzy Zeıneptiń on úsh jasqa tolýy boldy.

Biraq, Aıǵanymǵa bul armanyna jete almaý qaýpi týyp qaldy. Shyńǵys úıine kelip ketkennen eki jyl keıin, kóktemde, Shormannyń arnaýly jibergen adamy kelip:

— Balań buzylyp júr deıdi, páterge turǵan Sattardyń qyzyn alatyn bolypty deıdi, — degen sýyq habar aıtty.

Myna habar Aıǵanymnyń qulaǵyna ystyq qorǵasyndaı quıylyp, alǵash estigende talyp qaldy. Esin jıa qaıta suraǵanda:

— Oıyn sóz bolsa, at qınap ádeıi kelem be? Shoraǵań meni jibere me? Ras sez kórinedi bul. «Búlinbeı turǵan ýaqytta bul páleni joısyn, Aıǵanym, áıtpese, turysatyn jerin aıtsyn!» dep jiberdi qudań, — dedi, kelýshi.

Endi ılanbaýǵa amal neshik!

Ári ákimdikten aırylyp, ári denesi aýyrlap, ári syrqattanyp, sońǵy jyldarda júristen múldem qalǵan Aıǵanym, qasyna bes-alty ǵana joldas ertip, úsh par at jekken páýeskeniń keń ishine kútýshisi Kúnkeni ǵana otyrǵyzyp, bojysyn atshysy Tutqyshtyń, Baltamberine ustatyp, eritken birer kisisin par at jektirgen taran-tasqa otyrǵyzyp, Ombyǵa bet qoıdy. Oıy, burys bolsa da jolda qudasy Shormanǵa soǵyp, áńgimeniń egjeı-tegjeıin óz aýzynan esitý, sodan ári ne isteýdi aqyldasý.

Estýinshe, Shorman «Nıazdyń Qarakóli» atalatyn tusty jaılap otyr. Oǵan Syrymbetten Býrabaı taýyn basa júrý kerek.

Aıǵanym buǵan deıin el aralaı qalsa, Ýáliniń tiri shaǵy túgil, jesir kúninde de, kezikken aýyldar «jatyp jastyq ıilip tósek bolyp», kóp jerde arnaýly úı tigip, han kótere kútip alatyn-dy. Myna betinde olaı bolmady. Habarsyz otyrýynan ba, álde «handyǵynan túsip qapty» dep estýinen be, keıbir aýyldyń «ıeleri» — «ýaqytymyz joq edi, anaý edi, mynaý edi...» dep úılerine túsirmedi, túsirgenderi «toqty-torym» sıaqtylardy soıyp, burynǵy qulynnan, taıdan tartatyn tabaqtaryn kórsetken joq.

Jolshybaıǵy elderdiń myna qalpynan shoshyǵan Aıǵanym, «Shormannyń úıi qalaı qarsy alar eken?» degen qaýipte boldy.

Aıǵanymnyń Qarakólge bettep shyǵýynan Shorman habardar edi. Onyń qudalyq kóńiline kúdigi joq-ty, jaqsy qarsy alýǵa nıet etti de, «qapy qalmaıyq» dep, Aıǵanym keler joldyń bir kúndik shamasyna, ár jerde, júırik attar mingizgen tosqaýyldar qoıdy.

— Arǵy túptegi at, habarlana salysymen, beri qaraı shapsyn. Ol beri qaraı, odan bergi de beri qaraı shaýyp... degendeı, habaryn tez jetkizińder! — dep tapsyrdy Shorman.

Tosqaýyldar ketkennen keıin, Shorman Qarakóldiń mal tuıaǵy tımegen, shóbi jelpildep ósip turǵan bir jaǵasyna aq úıler tikkizip, ishin sándi túrde jınatty, sol mańǵa jeli qaqtyryp, aıǵyr úıirli saýyn bıe baılatty. Sybaǵasyna únemi qulyn men taı soıýdy uıǵardy. Solaı kútingen Shorman, Qarjas pen Súıindiktiń mańaıdaǵy baı aýyldaryna:

— «Sultandyqtan tústi» degenmen, Abylaıdyń qara shańyraǵyna ıe bolyp otyrǵan adam, ósekshi jurt «pálen-túgen» degenmen, han tósegin qasıettep ustap otyrǵan kisi, bul meniń ǵana qonaǵym emes, Qarjas, Súıindiktiń ortaq qonaǵy, qudaǵı — meniki bolǵanmen, báıbishe — jurttiki; «qapy qaldyq» demeńder, kútinip otyryńdar, — dep habar aıtty. Olardyń bári de kútinýge kiristi.

Aıǵanymdy jaqsy qarsy alýǵa jınalǵanda, Shorman «tóre kúıeýden aırylam» dep ýaıymdamaıdy, oǵan, qazir quny arzandaǵan tóreniń «buty bir-aq tıyn». Shormannyń shymbaıyna batatyn nárse — namys. Áýeli — Ombyda, odan keıin — Kókshetaýda jer kúńirentken toı jasap atastyrǵan qyzyn, tóreniń qalada qańǵyryp júrgen bir «shikirási» almaı ketse, «baǵym da, malym da ósip boldy» dep esepteıtin oǵan, el aldynda budan artyq ólim bar ma?..

Boıyn osy namys kerneı bastaǵan Shorman, áýelgide «Ombyǵa baryp, Shyńǵysty raıynan qaıtarsam qaıtedi?» dep bir jelikti de, taǵy «tilimdi alsa jaqsy, áıtpese, betim qaıtar» dep taısaldy. Ombydaǵy oqýǵa túskeli, Shorman Shyńǵysty talaı kórdi. Bastapqy kezde óz qarajatyna oqytpaq bolyp, «sybaǵań» dep jaz — qoıyn, qytaıyn jiberip turdy. Ózi jolyqqanda kıim-keshegińe» dep, «basqa rashodyńa» dep aqsha da tastap ketti. Alǵash ol syılyqtardy jaqsy qabyldaıtyn Shyńǵys, sońǵy birer jyldary «qajeti joq» dep almady. Endi baıqasa, onysy — Sattardyń qyzymen áýligýiniń saldary eken.

Shormannyń estýinshe, Shyńǵys sheshesinen qorqady da, syılaıdy da. Onyń oıy — Shyńǵysty raıynan sheshesi arqyly qaıtarmaq.

Kútingen Shorman, Aıǵanymdy qozy-kósh jerden qarsy alýǵa jınaldy. Qasyna rý basylary, nókerlerimen birge jasy sol jyly on ekiden on úshke shyqqan qyzy — Zeınepti ertip aldy.

Zeınep týǵan kezde, Shormannyń sheshesi Mamyq tiri eken. Shorman atqa minip ataqty adam bolǵannan keıik, bir jaǵynǵan jurt Mamyqty «Mamań» dep ketken. Shormandy jurt dene jaǵynan ákesine kelgenmen, ajary men aqyly sheshesine tartqan desedi. Jastaı jesir qalǵan Mamyq, jalǵyz balasy — Shormannyń aqylshysy eken. Onyń ataǵy shyǵýyna alǵash sheshesi sebep bolǵan desedi.

Shorman 1797 jyly týǵan. On úsh jasynda bılik aıtyp ataǵy shyǵa bastaǵan ony, «qyzyq kórem» dep sheshesi on tórt jasynda úılendirip, bir baıdyń boı jetip otyrǵan qyzyn ápergen. Aty-Topan eken.

Keler jyly áıeli ul taýyp, atyn Musa qoıady. Odan keıin týǵan uldyń aty-Isa bolady. Zeınep sodan keıin, 1820 jyly týady.

Zeınepti jurt sheshesi — Topanǵa tartqan edi deıdi. Ol — betinde qany oınaǵan, qyzyl-shyraıly sulý kisi eken.

Qyzdan alǵashqy kórgen birinshi nemeresi bolǵandyqtan, Zeınepti Mamyq týa sala baýyryna salady da, shyn emirengen emsheginen sút shyǵyp, aýyzdanǵan kúninen ózi asyraıdy. Tili shyǵa «Shormannyń emes, Kúshiktiń balasymyn» dep úıretedi ájesi. «Kenjem» dep erkek-shorasha kıindirgen Zeınepke ájesi-SHormandy «aǵań» dep, áıelin — «jeńgeń» dep, ekeýin de erkekshe boqtatyp daǵdylandyrdy. Tabıǵatynan ba, daldańdaýynan ba, — Zeıneptiń tili «r» árpin «ı» ǵyp, «s» árpin «sh» ǵyp sóıleıtin sholjań bolady. Ózin «ulmyn» dep túsingen Zeınep, kishkene kúninen taıǵa, qunanǵa, atqa minip úırenedi. Ol aýylda at minýdi mise tutpaı, maldardy, ásirese-jylqylardy baǵysatyn boldy.

Kishkene kúninen bula bolyp, únemi at ústinde júrgendikten be, álde, iri deneli tuqymyna tartqandyqtan ba, — Zeınep boıshań bolyp esti. Onyń jasyn bilmeıtin adam, on eki-on úshte emes, on bes, on altyda derlik edi.

Ákesiniń Aıǵanymmen quda bolǵanyn, atastyrǵan adamynyń aty — Shyńǵys ekenin, onyń han tuqymy ekenin, Ombyda oryssha oqyp júrgenin Zeınep estıtin. Kúıeýi «tolqyp júr» degen sózdi áke-sheshesi, týystary jasyrǵanmen, sybyrlaǵysh jurt estirtken biraq, balalyq sanasy boıynan ketpegen Zeınep, ósekke mán bermeı, nemquraıdy qaraıtyn.

Sóıtip júrgende, qulaǵyna «qaıyn eneń kele jatyr» degen habar shalyndy. Nege ekenin ózi de bilmeıdi, Zeınep sasyp qaldy. Qasqyr qamaǵan kıikteı, qaıda bararyn bilmeı qalǵan Zeıneptiń qorǵalar jalǵyz túp-«shıi»-ájesi edi, ol soryna qaraı, ótken jyly opat bolǵan. Mamyq ólgennen keıin de Zeınep týǵan áke-sheshesine jolamaı, ájesiniń «úlken úıdegi» tóseginde jatyp, sol úıde turatyn. Onyń qasynda ájesiniń kútýshisi -Bútikeı ǵana bolatyn. Ájesi bar kezdegi rahatyn saǵynǵan Zeınep, onyń tósegine san ret jasyn tókken...

Ózin áli de «ulmyn» dep júretin Zeıneptiń «qaıyn eneń kele jatyr» degen habar tóbesinen jııdeı urdy. Óziniń «ul» emes, «qyz» ekenin ol sonda ǵana túsindi. Endi ne isteý kerek?

Zeınepti bul tuıyqtan aǵasy-Musa alyp shyqqandaı boldy. Onyń jasy on beste edi. Oqý jasyna jetken ony ákesi Ombydaǵy soǵys shkolyna aparyp bermek bolǵanda Mamyq báıbishe:

— Tasta, qarshadaıynan ysqaıaq qyp úıden alysqa qýmaı! — dep qarsy turǵan.

— Endeshe, jaqyn jerdegi Baıan aýlaǵa aparyp oqytaıyq, — degende, Mamyq bosańsyp:

— Qaıda? Qandaı oqý? — dep suraǵan.

— Baıan aýlada musylmansha da, oryssha da jaqsy bilip shyǵady — degen soń, Mamyq kóngen. Musa Baıan aýladaǵy orys shkolasyna on bir jasynda túsken.

Arqa men Sibirdiń qońyrjaı, qurǵaq, taza aýasy sebep boldy ma, álde dáýletti úıde týyp, erkin ósýinen be, Musa bıik, balýan deneli, sulý keskindi jetkinshek boldy.

Aqyldy da, oqýǵa tutyndy da bolyp ósken Musa« ájesiniń yqpalymen Zeınepti «atamnyń balasy» dep, — «jasy kishi bolsa da, joly úlken aǵa» dep qadyr tutatyn. Birge týǵanyn biletin Zeınep Musany da jaqsy kóretin. «Jaqyndasa — tistesip, alystasa — kisinesip» degendeı, ekeýi juǵysa ketse shaıyrǵaldasyp qalatyn. Sonda aldymen Zeınep soqtyǵyp, Musany boqtaıtyn da, sabaıtyn da. Janyna taıaq batyp bara jatqanda ǵana Zeınepti baýyryna qysyp, aıaq-qolyn bosatpaıtyn, dármensiz Zeınep balaǵattap tilin ótkize almaǵanda betine túkiretin. Tentek Zeınep erkeligin kóteretin aǵasy Baıan aýlaǵa oqýǵa ketkende saǵynyp, jıi baryp júretin ákesinen qalmaıtyn.

«Aıǵanym kele jatyr» degen habar estilgende, Musa Baıan aýladaǵy shkolany «jaqsy oqydy» degen kýálikpen aıaqtap, endigi oıy — Ombydaǵy soǵys shkolyna túsý bolyp, týǵan úıine kelip jatyr edi.

Bul habardan Zeıneptiń sasqalaqtaýyn tek Musa ǵana túsindi. Túsingenmen amal neshik? Zeınepti Shyńǵysqa atastyrǵanyn ol áldeqashan estigen, biraq balalyq sanasy mán bergizbegen. Mine, oıynshyq sıaqty kóringen sol oqıǵa endi shynǵa aınaldy. «Shyn» bolǵanda, ázirge uzatylaıyn dep jatqan Zeınep joq sıaqty, qaıyn enesinin, kelýimen Zeıneptiń «uldysy» bitip, endi Shyńǵysqa — «qalyńdyq» Aıǵanymǵa «kelin» atalatyn sıaqty. «Shyńǵys Zeınepti almaıdy-mys» degen ósek, Musanyń qulaǵyna áli shalynǵan joq.

Basqa qyzdar sıaqty, «qalyńdyq», «kelin» bolý, qaryndasy Zeıneptiń de attap óte almaıtyn taǵdyry ekenin endi ǵana aıqyn túsingen Musa, áli «emshek taby — aýzynan besik taby — arqasynan ketken joq» dep, sábı dep túsinetin qaryndasyn uıaltpaý qamyn qarastyrdy. Bul jóninde ótinish aıtar adamy, — sheshesi Topan. Ol beıpil tildiliginiń ústine, balalaryna asa qatal kisi edi. Bastyǵy Musa ǵyp, ol ózinen týǵan balalaryn kishkene kúnine «bir shybyqpen aıdap» qabaǵynyń qaǵýyna baǵyndyryp ósirgen. Aıtqanyn oryndamasa, sileıtip soıady da salady, sondyqtan, balalary aldynda qurdaı jorǵalaıdy. Tek, erekshe ustaıtyny — Zeınep. Syılasatyn qaıyn enesi tıtteıinen baýyryna sap «bala» qylǵannan keıin, Zeıneptiń oǵash qylyqtary kóp bola tura, Topan ony betke qaqpaıtyn, tilin de, qolyn de tıgizbeıtin. Mamyq ólgennen keıin de osy ádetin ózgertpegen. Soǵan sáıkes, Zeınep te oǵash qylyqtar jasamaıtyn bolǵan. Biraq, Aıǵanym kele jatqan habary estilgenshe, «uldyǵyn» ózgertpeı, erkek-shorasha kıinip júre bergen.

Aıǵanym habary estile, Topan jaqyn abysyndarynyń jastaý jaǵyna:

— Anaý sholjań qyzǵa aıtyńdar, «qaıyn eneń kele jatyr» deńder. Endi ol «ulmyn» deýin qoısyn. Qyzdyń aty — qyz. Ózi jáne dardaı bop erjetip qaldy. Tósi de shyǵyp keledi. Etjeńdi bala. Endi sıraqtaryn sıdıtyp, bóksesin bultıtyp shalbar kıýi jaraspaıdy. Qyz sánimen kıinsin. Shashyn endi jaz-jalbaǵaıdyń, qys — tymaqtyń ishine túıýin qoısyn da, burymdap, qyz sıaqty órsin, — dedi.

Bul sózdi aıtyp barǵan jeńgelerin Zeınep sybaı boqtady da úıinen aıdap shyqty. Sony aıtyp kelgen jeńgelerine:

— Oqasy joq, — dedi Topan. — Qyzsha kıinbese de, qyz ekenine qulaǵy ǵana bersin. Kúıeýdiń, basqa qyz qutylmaǵan quryǵynan ol da qutylyp qaıda barar deısiń.

Jeńgelerin qýyp shyqqan Zeınep, qorqynyshtan ba, yzadan ba denesi qatty qyzyp aýyryp qaldy. Nege aýrý sebebin Zeınep eshkimge aıtqan joq, Musadan basqa adam jaıyna túsingen de joq? Sol syrqatyn meńdetpeý týraly Musa sheshesine qyńqyldap edi, ol ejelgi daǵdysymen, balasyn betinen qaýyp tastady.

— Nemene, aıtyp turǵanyń? — dedi ol, — qyz ekenin qudaıdan jasyrmaǵanda, adamnan jasyramysyń? Qyz bolyp jaralǵan soń baıǵa barmaı qaıtýshy edi? Sol da ýaıym bolyp pa? Túbinde aıtylmaı qoımaıtyn nárse bolǵasyn, nemenesi bar onyń, aıtpaıtyn? Aıtqan kisiniń qulaǵyn kesseń, menikin kes! Áıtpese, basty qatyrma!

Shorman Aıǵanymdy qalyn, nókermen tústik jerden qarsy aldy da, qoshemetpen ákelip, Qarakóldiń jaǵasyna daıarlatqan aq úıine túsirdi. Onyń oıy, buryn kelmegen qurmetti qudaǵıyna erekshe syılar kórsetip, kútinip otyrǵandardyń bárinen dám tatyryp, asyqpaı attandyrý edi. sóılese kele olaı bolmaı shyqty. Shyńǵys pen Zeınep jaıyn Aıǵanymnyń bul arada kóptirgisi kelmedi. Qudasymen ekeýi ońasha sóıleskende:

— Sondaı bir qańqýdy meniń qulaǵym shaldy, — dedi Aıǵanym, — biraq, men muny, dostyń emes, dushpandardyń taratqan ósegi me dep oılaımyn. Men biletin bala bolsa. Shyǵajan buny istemeıdi. Jastyqta «áýligý» degen de bolatynyn bilesiń Shormanǵa qaısyń jelikpediń jas kúnińde? Shyǵajannyń da sóıtýi múmkin. Ol jer — ushyq sıaqty nárse bolmaýshy ma edi, táıiri, «tifý» dep úshkirse ketip qalatyn? Qańqý ras bolǵan kúnde de, sóıtýden qalmaıdy jáne ózgege úshkirtpeımin, ezim úshkirem, myqty bolsa shydap kórsin!.. Degenmen bul ushyqty asqyndyrmaý kerek. Ombyǵa tez jetý kerek.

Aıǵanym Qarakól jaǵasynda eki-úsh kún túnedi de, qasyna: Shormandy, Musany, Zeınepti ertip jáne Shorman ertken biraz adamdy alyp Ombyǵa júrip ketti.

Ol jáıda eshkim eshteńe demegenmen, Zeınep qaıda, nege bararyn bilmeı attanǵan joq. Shyńǵystyń tolqyp júrgen habaryn jurttan buryn estigen Shorman basynda bul ósekti ózge túgil, óziniń áıeli — Topannan da jasyryp, anyǵyna jetý úshin Ombyǵa astyrtyn kisi jiberdi. Ol «anyq eken» dep kelgen soń Shyńǵysqa baryp sóılesýge, tóre tuqymyn «qısaıǵan jaǵynan túzelmeıdi» degen uǵymda júretin ol betin sheshesi arqyly qaıyrmaq boldy. Aıǵanymnyń Shormanǵa ne aıtqanyn joǵaryda baıandadyq.

Eri qanshama jasyrǵysy kelgenmen, ol estigen esekti Topan da estigen, biraq ol «ózi aıtqansha syr bermeımin» dep, bul jáıda jumǵan aýzyn ashpaıtyn. Aıǵanymnyń kele jatý habary estilgenshe Shorman eshteńe deı qoımaǵan soń Topan:

— Áý, Bala-bı-aý, osy sen ne istep júrsiń? — dep bastap, Shyńǵys jaıynda estigen-bilgenin alaqanyna qondyryp bergen.

— Jel aıtqan ba, jyn aıtqan ba, — sózderiniń bári ras!

Ústinen túsken Shorman, endi bultara almaı:

— Ázirge osylaı bolyp tur, báıbishe! — dep bastap, bar syryn aqtardy.

Ońasha syrlasqan Aıǵanym men Shorman Ombyǵa Zeınepti ala ketýdi uıǵardy. Sondaǵy sheshimderi: Shyńǵys kónse-kóndi, kónbese nekelerin eriksiz qıdyryp tastaý.

Bul sheshimdi Topan da maquldap:

— Apar! — degen erine, — on úshte otaý ıesi bolǵan jalǵyz bul emes. Talaılar budan jasynda da úıge ıe bolyp ketken.

— Endeshe, qyzyńdy jolǵa ázirle, — degen Shorman.

Eriniń bul buıryǵyn oryndaýǵa kiriserde, Topan qatty júreksindi. «Tentek shirkin, — dep oılady ol, — burynǵy qalpyna baǵyp, aıtqanǵa kónbese qaıtem?»

Ol Zeınepke taǵy da jeńgelerin jumsady. Budan birneshe kún buryn ǵana olardyń betinen alyp qýyp jibergen Zeınep sózge kelmeı kóne ketti.

Óıtken sebebi: áke-sheshesi bolyp, týystary bolyp jasyrǵan ósekti ol da áldeqashan estigen edi. Shyńǵysqa atastyrǵanyn, Zeınep alǵashynda-aq estigen. Biraq, balalyǵy ma, erkeligi me, Aıǵanym aýlyna kelgenshe mán bermeı, bireý-mireý batyldyq qyp tuspaldasa, betinen alyp boqtap tastaıtyn.

Esi kirip, ózinin, ul emes, qyz ekenin, túbinde kúıeýge barmaı qoımaıtynyn túsingen shaqta, «kúıeýiń» deıtin Shyńǵysty ol kórýge arman etetin, s.óıte tura, ákesi bertinirek Ombyǵa alyp barmaq bolǵanda, «Shyńǵysqa kezdestirýdiń áreketi bolar» dep, «kúıeýdi kór soń uldyǵymnan aırylyp, qalyńdyq bolyp ketermin» dep barmaǵan.

Endi, mine, «sol kúıeý tolqyp júr» degen sózdi estigen de Zeınep namystan jarylyp ele jazdady. Onyń uǵymynda aıaǵyn tik basqan adamdardan ákesi — Shormannan aqyldy da, ataqty da, bedeldi de, baı da kisi joq. Sondaı adamnyń qyzy bola tura, áldeqaıdaǵy tóre — symaq bireý almaı ketse, tiri júrgennen ólgeni jaqsy emes pe?

İshi osyndaı yzaǵa toly Zeınepke, jeńgeleri Ombyǵa ákesimen birge attaný tilegin bildirgende:

— Baram! — dedi.

Bul sózdi estigende, ákesi de sheshesi de qýandy. Endigi másele, — Zeıneptiń Ombyǵa qandaı kıimmen barýynda qaldy. Zeınep sol kúnge deıin erkek-shora kıiminde júredi. Sondaǵy kıimderi qundyz qoldansa qyz bolyp ketetindeı, bórikti únemi aq buıradan jasatyp, keıbir seri jigitteı, tóbesin bir tústi jasyl paıymen tystatatyn belin qynaǵan qamzoldy jarqyraǵan jibek pen barqyttan emes, aq botanyń túbitinen toqylǵan órmekten; shalbardy da sodan, keıbir erkek balalardyń saltymen balaǵyna elideı qundyz ustatyp, batsaıydan yzǵan baýyna shoqtan jasalǵan shashaǵyn tizesine túsire salbyrap jiberetin; kóılekti de ul balalarsha bir tústi, qońyrǵa atalastan tiktirip, etegin shalbarlanyp alatyn kúnderi ylǵı aq eltiriden jasalǵan qamzolsha ishik kıetin sýyq kúnderi kıetin ishiginiń ishi-kúzen, nemese syrtyn shymqaı qara qulyndardyń terisimen tystatatyn; tutasymen qoldansa, bundaı terilerdiń ekeý-úsheýi balaǵa mol jarǵaq shyǵady; Zeınepke keregi jeńderiniń qyrqa jotasynda, eki óńiriniń keýde jaq ústinde, qyr arqasynda qulynnyń jelkildegen jaly bolýǵa kerek, olaı jasaý úshin bala demeı, úlken demeı, bes qulynnyń terisi kerek; osy sándi qýǵan Zeınep te, shaǵyn denesine jarǵaq-ishikti, bes qulynnyń terisinen oıyp jatatyn «ájesiniń balasy» degenmen, «kóp uldyń ortasyndaǵy jalǵyz qyzym» dep jaqsy kóretin Shorman da qap-qara qulyndardyń terilerin Ombyǵa aparyp, qara kómirdeı ǵyp boıatyp ákeletin bul sıaqty shymqaı qara qulyn jarǵaq, ózge jurtta kezdespeıtin. Zeınep jaz oıýlap kestelegen «shońqaıma» atalatyn qyzyl ala etikti, qys qonyshy tizesinen keletin saptama etikti kıetin.

Osylaısha kıinetin Zeıneptiń ústine, qyzdyń etegi tizeden keletin kóılegi, ájesi ólgennen keıin ǵana ilindi, sheshesi — Topan áýeli «kıseıshi» degen sózdi jumsaq aıtyp júrdi de, Zeınep tilin ala qoımaǵan soń, belgili qataldyǵyna basyp:

— Tasta ári, bókseńdi bultıtpaı!.. Sen qaı bir aryq qyzsyń, shalbar deneńe jabysa ketetin?.. Sendeı semiz qyzǵa, tyltıǵan shalbar jarasýshy ma edi?.. Kóptiń kózinde quıryqty tusaqtaı bolyp jaıqańdamaı, jasyr ármen ári, jaratqannyń ózi kórsetýdi buıyrmaǵan músheńdi! — dep aqyrdy. Moıyp qalǵan Zeınep áli de kóngisi kelmeı bultalaqtaı bastaǵanda, Topan onyń jeńgelerine:

— Quryqqa qashan kelýshi edi, qulynnyń ózi? Zorlyqpen kıgizbeýshi me edi, noqtany? Qaramańdar qıqańyna!.. Bas salyp kıgizińder! — dedi.

Endi, mine, Zeınep ákesine erip Ombyǵa baratyn bolǵan soń, soǵan arnap tiktirip, sandyqqa salyp qoıǵan asyl kıimder men monshaqtaryn Topan túgelimen aqtartty da, qyzyn eń sándilerimen bezendirýge kiristi. Olardyń ishinde: qytaıdyń, qoqannyń, orystyń... degen sıaqty neler asyl matalardyń bárinen tiktirgen kıimder bolýshy edi, jáne olardy orystyń noǵaıdyń, qazaqtyń ataqty sheberlerine tiktirgen. Bir júıelerin Zeınep ústine kıgende bylaı da sulý jas qyz, totydaı qulpyrdy da ketti.

Zeınep symbatty da, kórikti de qyz bolatyn. Onyń túr-tulǵasy qazaqtyń aýyz ádebıetindegi:

Ne degen sulý ediń jurttan asqan,

Qan men sút aq júzińde aralasqan, —

Keń mańdaı, qyr muryndy, súıir ıek, —

Qalam qas, oımaq aýyz, uzyn kirpik, —

Moıyny ıirilgen aqqý — syndy,

Kúmisteı aq buǵaǵy tartty kúndi, —

Qara kóziń súzilip,

Qypsha beliń úzilip,

Aýzyńdaǵy otyz tis,

Merýertteı tizilip, —

Betinde jarasady sarsha meńi, —

Keń ıyq, jumyr bilek, súırik saýsaq,

Túserdeı kózi kórgen ony qaýsap, —

Ne degen saltanatty kóshiń sulý

Aq úıdiń jabyǵyndaı tósiń sulý!..

degendeı, symbat pen keskin bitkenniń qazaqy maǵynasyndaǵy eń sulýy edi. Onyń ústine, jaraǵan semiz qunajyndaı sylana bitken tolyqsha denesi, boıshań turqyn tipti ádemilendirip jibergen. «Ǵaqylyn, kámıl, buıyn, zıfa, kim báhitine ýsásiń?» dep tatarlar aıtqandaı, óleń joldarynda sıpattalatyn kórkemdikterden terilip jasalǵandaı edi.

Zeıneptiń myna túr-tulǵasyn kórgender:

— Átteń, tiliniń azdap sholjyńdyǵy, áıtpese, urǵashy ataýlyda budan sulý da, symbatty da qyz bolmaýǵa tıisti! Bul tek, anaý Ombyda oqyp jatqan tóreniń mańdaıyna bitken jan!-desetin.

— Shirkin, osy túr-tulǵasymen erkek-shoralarsha emes, qyzdarsha kıinse, tipti de qulpyryp keter edi! — dep arman etetin aýyl adamdary.

Mine, olar osy armanyna jetti. «Zeınep qyzsha kıinip jatyr» — deıdi, — degen habardy estigende, jan-jaqtaǵy aýyldardan «attyly, jaıaýly» degender qaptap ketti. Biraq, yrymshyl Topan, «kózderi tıedi» dep Zeınepti úıinen shyǵarmady.

Úıge kire almaǵan jurt, syǵalamaq bolyp kıgizdi tesýge aınalǵan soń:

— Úıdi búldiredi, qýyńdar! — dedi Topan jigitterine.

Salt minip qamshylaı qýǵan jigitterden, jınalǵan halyq amalsyz qashty. Sonda, shýlasyp aıtqandary:

— Bilemiz, nege sándep jatqandaryńdy! Maılap ótkizbeksińder ǵoı, qyzdaryńdy! Ótse — sóz senderdiki. Áıtpese, kórermiz!

Olaı deıtinderi, Shyńǵystyń tolqýy týraly ósekti bul mańaıda estimegen jan joq-ty.

İzyń-shýdan mezi bolǵanda, jolaýshylar jónep ketti.

Shormannyń el basqarý isine kiriskennen bergi bir ádeti jolaýshy shyǵa qalsa, aldyńǵy jaǵyna kún buryn shapqyn jiberip, qonar, tústener tustaryna úı tikkizip, at baılatyp, bıe saýdyryp, soıystyq ázirletip... degendeı, kerekti jabdyqty kún buryn daıarlatatyn. «Bir kisi taqqa minse, qyryq kisi atqa minedi» degendeı, qasyna ergen nókerleri kóp bolatyn. Jurt soǵan mólsherlep ázirlik jasaıtyn. Al, keıde, Ombyǵa baryp jatar bolsa, nemese úıine kóp qonaq keler bolsa, ishimdikke sabalaǵan qymyzdy, soıystyqqa úıirlegen taılar men qunajyn baıtaldardy aldyratyn. El qydyrǵan shaqtarynda, sybaǵasyna qulynnan basqany jemeıtin. Qaıda, qaı ýaqytta kerek ekenin biletin shabarmandar, kimderge qansha salyq túsýin kún buryn habarlap, olar merzimdi kezinde jetkizip turatyn. Jetkizbegender jazaǵa ushyrap, beri salǵanda aıyp tartatyn, ári salǵanda, — «pále jabylyp» ne abaqtyǵa túsetin, ne aıdaýǵa ketetin.

Shorman burynǵy saparlarynda, sýyt júrse birer kúnde jetetin Ombyǵa asyqpaı, jaılap júrip birer jumada áreń jetetin. Bul joly qudaǵıynyń syrqatyn syltaý ǵyp tez jetti. Jolshybaı Aıǵanymmen aqyl qosqanda, Shorman Ombydaǵy baı aǵaıyny — Kúderiniń úıine, Aıǵanym «Áltı dýanynyń ahony» ataǵyn alǵan ımam, — Ǵabdir-rahımnyń4 úıine túspek boldy. Aıǵanym ol úıdi eki sebepten qalaıdy: biri — Ábdiraqym áke jaǵynan jáne olardy orystyń, noǵaıdyń, qazaqtyń ataqty sheberlerine tiktirgen. Bir júıelerin Zeınep ústine kıgende bylaı da sulý jas qyz, totydaı qulpyrdy da ketti.

Zeınep symbatty da, kórikti de qyz bolatyn. Onyń túr-tulǵasy qazaqtyń aýyz ádebıetindegi:

Ne degen sulý ediń jurttan asqan,

Qan men sút aq júzińde aralasqan, —

degendeı,

Keń mańdaı, qyr muryndy, súıir ıek, —

degendeı,

Qalam qas, oımaq aýyz, uzyn kirpik, —

degendeı,

Moıyny ıirilgen aqqý-syndy,

Kúmisteı ak, búǵaǵy tartty kúndi, —

degendeı,

Qara kóziń súzilip,

Qypsha beliń úzilip,

Aýzyńdaǵy otyz tis,

Merýertteı tizilip, —

degendeı,

Betinde jarasady sarsha meqi, —

Keń ıyq, jumyr bilek, súırik saýsaq,

Túserdeı kózi kórgen ony, qaýsap, —

degendeı,

Ne degen saltanatty kóshiń sulý;

Aq úıdiń jabyǵyndaı tósiń sulý!..

degendeı, symbat pen keskin bitkenniń qazaqy maǵynasyndaǵy eń sulýy edi. Onyń ústine, jaraǵan semiz qunajyndaı sylana bitken tolyqsha denesi, boıshań turqyn tipti ádemilendirip jibergen «Ǵaqylyn, kámıl, buıyn, zıfa, kim báhitine ýsásiń?» dep tatarlar aıtqandaı, óleń joldarynda sıpattalatyn kórkemdikterden terilip jasalǵandaı edi. Zeıneptiń myna túr-tulǵasyn kórgender:

— Átteń, tilinin, azdap sholjyńdyǵy, áıtpese, urǵashy ataýlyda budan sulý da, symbatty da qyz bolmaýǵa tıisti! Bul, tek, anaý Ombyda oqyp jatqan tóreniń mańdaıyna bitken jan! — desetin.

— Shirkin, osy túr-tulǵasymen erkek-shoralarsha emes, qyzdarsha kıinse, tipti de qulpyryp keter edi! — dep arman etetin aýyl adamdary. Mine, olar, osy armanyna jetti. «Zeınep qyzsha kıinip jatyr» — deıdi, — degen habardy estigende, jan-jaqtaǵy aýyldardan «attyly, jaıaýly» degender qaptap ketti. Biraq, yrymshyl Topan, «kózderi tıedi» dep Zeınepti úıinen shyǵarmady.

Úıge kire almaǵan jurt, syǵalamaq bolyp kıgizdi tesýgs aınalǵan soń:

— Úıdi búldiredi, kýyńdar! — dedi Topan jigitterine.

Salt minip qamshylaı qýǵan jigitterden, jınalǵan halyq amalsyz qashty. Sonda, shýlasyp aıtqandary:

— Bilemiz, nege sándep jatqandaryńdy! Maılap ótkizbeksińder ǵoı, qyzdaryńdy! Ótse — sóz senderdikti. Áıtpese, kórermiz!

Olaı deıtinderi, Shyńǵystyn, tolqýy týraly ósekti búl mańaıda estimegen jan joq-ty.

Yzyń-shýdan mezi bolǵanda, jolaýshylar jónep ketti.

Shormannyn, el basqarý isine kiriskennen bergi bir ádeti jolaýshy shyǵa qalsa, aldyńǵy jaǵyna kún buryn shapqyn jiberip, qonar, tústener tustaryna úı tikkizip, at baılatyp, bıe saýdyryp, soıystyq ázirletip... degendeı, kerekti jabdyqty kún buryn daıarlatatyn. «Bir kisi taqqa minse, qyryq kisi atqa minedi» degendeı, qasyna ergen nókerleri kóp bolatyn. Jurt soǵan mólsherlep ázirlik jasaıtyn. Al, keıde, Ombyǵa baryp jatar bolsa, nemese úıine kóp qonaq keler bolsa, ishimdikke sabalaǵan qymyzdy, soıystyqqa úıirlegen taılar men qunajyn baıtaldardy aldyratyn. El qydyrǵan shaqtarynda, sybaǵasyna qulynnan basqany jemeıtin. Qaıda qaı ýaqytta kerek ekenin biletin shabarmandar, kimderge qansha salyq túsýin kún buryn habarlap, olar merzimdi kezinde jetkizip turatyn. Jetkizbegender jazaǵa ushyrap, beri salǵanda aıyp tartatyn, ári salǵanda, — «pále jabylyp» ne abaqtyǵa túsetin, ne aıdaýǵa ketetin.

Shorman burynǵy saparlarynda, sýyt júrse birer kúnde jetetin Ombyǵa asyqpaı, jaılap júrip birer jumada áreń jetetin. Bul joly qudaǵıynyń syrqatyn syltaý ǵyp tez jetti. Jolshybaı Aıǵanymmen aqyl qosqanda, Shorman Ombydaǵy baı aǵaıyny — Kúderiniń úıine, Aıǵanym «Áltı dýanynyń, ahony» ataǵyn alǵan ımam, — Ǵabdir-rahımnyń úıine túspek boldy. Aıǵanym ol úıdi eki sebepten qalaıdy: biri — Ábdiraqym áke jaǵynan qazaqqa, sheshe jaǵynan Qojaǵa shatys, sondyqtan, Ábdiraqymdy «jıen» kórip, Ombyǵa buryn kelgen joldarynda sonyń úıine túsetin; ekinshisi — soǵys shkolyna oqýǵa túsken Shyńǵysty: «bul qalada odan baı kisi joq, qaraǵaıdan qıdyrtqan úıleri bir oramdy alyp turady, balańnyń ári turýyna úıi jaıly, ári tamaǵy toq bolady, kıim-keshegine de qarasady» dep Seıfsattar Seıfúlmálikov deıtin tatardyn, úıine, páterge qoıǵyzǵan. Onyń aldynda Seıf-sattar Aıǵanymdy joldas-jorasymen úıine shaqyryp,

kól-kósir qonaq etken. Seıfsattardyń: biri — tatar, biri — ózbek, biri — qazaq, biri — uıǵyr — tórt qatyny bar eken. Báriniń de úıleri ońasha, bári de kıim-keshek pen jasaý-jıhazǵa malynyp otyr... Qoranyń ár jerinen jyltyńdap júrgen balalardan hısap joq sıaqty...

Aıǵanymǵa olardyń bárinen Seıfsattardyń ózi unady, eńkekteý qapsaǵaı boıly, qara óńdi, qalyń qabaqty, shúńirek oınaqy kózdi, mońǵoldaý betti, kómirdeı qara murtyn tańqıta qyryp, sol tústi qara saqalyn bashqurttarsha ıeginiń astyna qoıǵan, Seıfsattar jalpaqtaǵysh ta, jylpos ta adam. Tegi «qazaqy bolyp ketken bashqurt» desedi.

Ol Aıǵanymdy bir kórgennen «báıbishe» dep, ishi-baýyryna kire, úıirip áketti. Aıǵanym ony ózimsinip «qara estek»5 dep atady. Seıfsattar oǵan súısinbese renjigen joq.

— Dzaǵynan aqsa ýaıym dzvıe, — dep qoıdy ol bir sátte Aıǵanymǵa keregińdi suraýdan uıalma, ala ber túbinde bir eseptesermiz.

«Keregi ne?» dep sypaıysyǵanmen, aqshaǵa muqtaj Aıǵanym, Ombyda turǵan kúnderinde biraz aqshany alyp ta tastady. Qaıtarda:

— Endi qaıtem? — dep qynjylǵan Aıǵanymǵa:

— Báıbise, oqasy dzoq, — dedi Seıfsattar, — ázirge menen ala berseńizsi, túbinde bir eseptesermiz.

Jaqsy kórgen Seıfsattardy birde «qara estek» dep, birde «tolyq ataýǵa shubalańqy» dep — atyn «Sattar» ǵana qoıyp, dos bop aırylǵan adammen, túbinde kıkiljińge kelem dep oılaǵan ba, Aıǵanym?

Endi, mine, syrt estýinshe «Shyńǵys» osy qara estektiń qyzyn alady-mys!». Bul máselede talaı tolǵanǵan Aıǵanymnyń Seıfsattardy Shormanǵa teńestirgisi kelmeıdi, sondyqtan Shyńǵysty da onyń qyzyna jolatqysy kelmeıdi.

Osyǵan ishteı bekigen Aıǵanymnyń endigi oılaǵan aılasy áýeli, Ábdiraqymnyń úıine túsip, ne jaıy baryn bilgisi keledi. Eger ras bolsa, «balamdy osynyń úıine turǵyz degen sensiń. Óziń tutatqan órtti óziń sóndir, áıtpese turysar jerińdi aıt» dep Ábdiraqymǵa kúsh kórsetkisi keledi. Alǵash Ombynyń kedeıleý ǵana ımamy bolyp kelgen Ábdiraqym, Aıǵanymnyń jáne Shormannyń kótermeleýimen, sońǵy jyldarda alty dýannyń ahonyna, ıaǵnı resmı ımamyna aınalǵan. Sodan keıin zeket, úshir, pedıasadaqa... degender meılinshe kóp túsip, baıyp ketken. Buryn úkimet salǵan meshittiń qorasyndaǵy medireseni mekendeıtin ol, keıingi jyldary, qaraǵaıdan qıyp segiz bólmeli úı saldyrǵan, saltanatty qora-qopsy jasatqan. Bar baılyqqa qoly ilikken soń, buryn sıdam denelileý ol qazir semirip, «áý-dem» jerdegi meshittiń namazyna, medreseniń sabaǵyna at jektirip baratyn bolǵan. Osyndaı baılyǵynyń qaınar bulaǵy-qazaq dýandary. Dýan basylardyń qazirgi eń kúshtisi — Shorman. Basqalary onyń ishinen shyqpaıdy. Sony jaqsy biletin Aıǵanym, — eger Ábdiraqym egese qalsa, tynysyn Shorman arqyly taryltqysy ári salǵanda, — ahondyqtan túsirtkisi keledi.

Oqıǵa túsinikti bolý úshin, oqyrman kópshilikke Seıfsattardy tolyǵyraq tanystyraıyq:

On toǵyzynshy ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Anglıa ımperıalızmi men Rossıa memleketiniń «Orta» jáne «Shyǵys» atalatyn Azıa ólkelerinde otarshyldyq qylyqtary túıisip qalǵanyn, tarıhı derekterden jaqsy bilemiz. Sol kezde, Indıa túgelimen qandy qushaǵyna orap, janyn shyryldata, súıegin kúırete soryp jatqan Anglıa, endi ýly tilin Tıbetke, Kashmırge, Qashqarıaǵa, Azıaǵa qaraı sozǵany da málim. Bul qımylǵa Rossıa úkimeti mazasyzdandy da, sol ólkelerdiń hal-jaıyn oılap qaıtatyn kisi izdeıdi. Oǵan tegi Ázerbaıjan, ózi únemi Peterbýrgta turatyn jıhangez — Máhdı Rafaılovtyń laıyqty kisi bolmaıdy. Ol Rossıa razvedkasyna tyńshylyq qyzmet atqaratyn, sol maqsatpen Túrkıaǵa, Iran-Indıaǵa talaı ret sapar shekken. Saıası tapsyrmalaryn oıdaǵydaı oryndaýmen qatar, saýdasyn da molaıta túsken pervyı gıldy saýdager ataǵyna ıe bolǵan adam. Qyzmeti solaısha jaǵymdy bolǵandyqtan, patsha úkimeti oǵan «saraı syrtyndaǵy aqylshy» degen laqap at bergen.

Úkimetten kóp buıym jáne qajetti mólsherdegi aqsha alǵan Rafaılov, musylmandar arasynda «Hasan» bolyp júretin shoqyndy tatar — Mamzýrdy ertedi de áldeneshe ylaýmen, Qazan arqyly Ombyǵa keledi. Bul, 1814 jyldyń kóktemi bolsa kerek.

Qashqarıa saparyna bastaıtyn kisi qajet bolǵanda, jergilikti úkimet Seıfsattar Seıfúlmálikovti usynady. Birazdan beri Omby qalasynda turatyn ol áýeli orystyń iri saýdageri — Ganshınge pirkáshik bolyp qyzmet atqarǵan edi de, birtindep óz dúnıesi de quralyp, jeńil-jelpi saýdagerdiń halyna jetken-di. Sodan keıin áldene saýdagerlermen Qashqarıa jáne Tıbet jaǵyna sapar shegip, baılyǵyn molaıtyp qaıtqan.

Qashqarıa men Tıbettiń jolyn, halyqtaryn jaqsy bilýmen qatar, Seıfsattardyń qytaı tilinen de habary bar bolatyn.

Rafaılov bastaǵan, Seıfsattar qostaǵan kerýen Qashqarıaǵa bettep jolǵa shyqty da, qytaı qalasy — Sháýeshek tusynda Tán-SHan taýynan asty. Arǵy eteginen Taklamakan qumyn aınala otyrǵan uıǵyr shaharlary, birinen soń biri tizilip ketti.

Seıfsattardyń oıy,-Rafaılovtyń kerýenin Taklamakan qumynyń soltústik jaǵymen júrgizip otyryp, shyǵysyndaǵy Qumýl (qytaısha — Hamı) qalasyna aparý edi de, odan ári-Altyntaý arqyly Tıbetke ketip, Taklamakannyń ońtústigindegi qalalarǵa qaıtarda soǵý edi. Ol jospary bolmaı qaldy. Kerýen Kýchár (qazaqsha-kósher) qalasyna jetkende, «Bógdehan» atalatyn qytaı ımperatory ólip, sonyń azasynan alty aıǵa deıin qytaıǵa baǵynyshty qalalarǵa syrttan saýdager kirgizbedi, ishtegi saýdagerlerdi shyǵarmady. Rafaılovtyń kerýeni de sol «tártipke» ilikti.

Biraq, kerýen odan zıan ornyna paıda tapty. Ol buǵan deıin Tán-SHan taýynyń arǵy jáne bergi jaǵynda kóship júrgen qalyń qyrǵyzdardyń, aıyldaryn (aýyldaryn) aralap kelgen. Mal sharýashylyǵymen, ásirese qoı sharýashylyǵymen kúń kóretin bazarlary jyraq qyrǵyzda kıim-keshekke óte tapshy eken. Rafaılov sony paıdalanyp, qoldaǵy buıymdaryn qoıǵa aıyrbastaı berdi.

«Sonda, — degen málimet bar, — bir kóılektik kezdemege bir tý qoı, nemese, bir par etikke eki qoı alyp otyrǵan».

Saýdagerler bul qoılardy, maly az, etke tapshy uıǵyr qalalaryna toǵytady da sýsar, bulǵyn, qundyz, tıin sıaqty ańdardyń terisine aıyrbastaıdy. Qashqarıa taýlarynan «Iashka» atalatyn qymbat tastyń túrli tústeri tabylady eken. Rafaılov buıymdaryna olardy da aıyrbastaı beredi.

Alty aıdan keıin kerýen Kýchárden ári qaraı jóneledi. Tıbette olar paıdanyń jańa túrin tabady: «metal» atalatyn kenniń, ásirese «altyn» jáne «kúmis» atalatyn metaldardyń eń kóne otanynyń biri — Tıbet ekeni málim. Tıbet taýy, altyn men kúmistiń dúnıe júzindegi eń baı qordasynyń birinen sanalady.

— Myńdaǵan jyldar boıyna jınala bergen altyn men kúmistiń qory — desedi, biletinder. — Tıbetke Rafaılov kerýeni barǵan shaqta, «tógilip-shashylyp...» degendeı, meılinshe mol jáne arzan bolypty.

Jamby», «taı tuıaq», «qoı tuıaq», «atan tuıaq» atalatyn altyn men kúmistiń jentekterin, Rafaılov kerýeni qorjyndap jıady...

Qymbat qazynalardy, tegin paıdany qýý jolynda kerýen jeti-segiz jyl júrip qalady. Alǵashqy josparlary Tıbetten Kashmırǵa barý bolǵanmen, jerin, elin, úıin salǵan kerýen adamdary, tabysqa qunyqqan Rafaılovtyń kónbeı Taklamakannyń ońtústigin jaǵalap Rossıaǵa betteıdi.

Osy bette, Iarken men Qashqar shaharlarynyń arasynda Rafaılov isinip aýyrady da, az kúnde kúp bop ketip óledi. Bireýler ony «uıyqtap jatqanda qara qurt, jylan sıaqty ýly maqluqtar shaqqan bolar» dep joramaldaıdy.

— Al, rasynda, — degen sóz bar, keıin taraǵan bir málimette, — Seıfsattar men Hasan aqyldasady da, baılyǵyn ıemdenip qalý úshin, apıyn ishýdi jaqsy kóretin Rafıılovqa aldastyryp jylannyń etin beredi, ol sodan óledi.

Bul buǵan deıingi 150 shaqty jyldar boıyna ákimshilik júrgizip kelgen qytaı ımperıasyna qarsy. Jáńgir esimdi qojanyń bastaýymen, uıǵyrlardyń kóterilis jasap, ákimshilikti qolyna alyp turǵan shaǵy eken.

Serikteri Rafaılovtyń máıitin Qashqar shaharyna alyp keledi de, ýaqytsha úkimetke málimdep, «Appaq qoja atalatyn áýlıeniń» qasyna jerleıdi, ústine mazar turǵyzady.

Jáńgirden ulyqsat alǵan kerýen Rossıaǵa bettep, Tán-SHannnyń «Muzart» atalatyn asýynan ári qaraı eńkeıedi. Osy arada kóshpeli qyrǵyzdar kerýenge shabýyl jasap, mal-múlkin talaıdy.

— Sony syltaý ǵyp, — deıdi bireýler, — Seıfsattar men Hasan Rafaılovtyń altyn, kúmis, qymbat tas sıaqty múlikterin jasyrady da, «talap áketti» deıdi.

Talanǵan kerýen bet-betimen qashyp, taýdyń ár qýysyna tyǵylǵanda, Seıfsattar men Hasannyń jóni birge bolady. Biraq bes-alty esekke kóń-qoqyr artyp jaıaýlaǵan Seıfsattar, Rossıanyń shetki qalasy Káhtaǵa jalǵyz keledi. Ondaǵy ákimderge talanǵan jaılaryn aıta kep:

— «Adam basy bir alla boldy» — deıdi ol, — árkim óz basyn saýǵalady. Men de betimmen laǵyp áreń jan saqtadym. Ózgelerdiń aman-jamanyn bilmeımin.

— Sonda, — desedi qaýesetshiler, — Seıfsattar qasyndaǵy Hasandy óltiredi de, taýdyń tasasyna tastap ketedi. Jaýdan aman alyp shyqqan qymbattaryn, jan sezbesteı ǵyp, esekteriniń yńyrshaǵyna jasyrady da Ombyǵa aman jetkizedi.

Seıfsattar urlap ákelgen baılyǵyn Ombyda laq etkizip tóge salmaı, jarq etkizip kórsete qoımaı, shyjymdap eppen ustaıdy. Rafaılov kerýeninen aman kelgen bireýler, «altyn, kúmis, asyl tastar sıaqty múlikter osynyń qolynda edi» degen soń, Ombynyń úkimeti oǵan kúdiktenip, birneshe jyl baqylap ta kóredi, jaýap surap ta baıqaıdy, biraq syryn asha almaıdy.

Rettep tyqqan qymbattaryn eppen ustaǵan Seıfsattar biraz jylda orasan baııdy da, pervyı gıldy saýdager ataǵyna jetedi. Endi ol Orta Azıaǵa, qytaıǵa... degendeı óziniń baı kerýenderin júrgizedi.

Shyńǵysty ol baılyǵy osylaısha shalqyp turǵan shaǵynda páterge turǵyzǵan ondaǵy oıy ári — han tuqymy, ári — bir dýandy bılep turǵan aǵa sultannyń balasy, onyń ústine oryssha oqymaq, oryssha bilgenniń qany jerge tambaı turǵan shaq, endeshe, bul da erteń qazaq dalasyndaǵy ámirshilerdiń bireýi bola ketedi, sondaı adamdy úıinen baýlyp ushyrý kerek.

Baýlyǵysy kelgen bul «qusqa» Seıfsattardyń tastar jemi de qolynda sıaqty onyń tórt áıelinen on shaqty uly, bes-alty qyzy bar. Osy qyzdardyń ishinde ózbekten alǵan úshinshi áıeli Maftýhadan, Shyńǵyspen jasty úrip aýyzǵa salarlyqtaı sulý, sabaqty orys shkolynan oqıtyn, Dil-Afrýz esimdi pysyq ta, ótkir de qyzy bolatyn. «Birge ósip, bite qaınasa, — dep joramaldaǵan Seıfsattar, — Shyńǵys osy qyzǵa qalaı áýlikpes eken?»

Seıfsattardyń úmiti bosqa ketken joq. Páterge turǵan kúnderinen bastap, Shyńǵys Dil -Afrýzge úıir boldy. Sonymen arty jaqsy kórýge aınalyp, Dálápiráz atap ketken qyzdy kórmese, Shyńǵys otyra almaıtyn boldy. «On úshte Maqpal qyzben boldym tanys» degendeı, bulardyń kóńili kishkene kúnderinen qosylyp ketti. Myna mán-jaıdy baıqaǵan qyzdyń sheshesi qyzǵanǵan minez kórseteıin dep edi:

— Shyǵarma, dybysyńdy! — dep buıyrdy Seıfsattar, júre bersin! Qudaı osy juptaryn aıyrmasyn. Áıteýir qosylatyn bolǵan soń jastaıynan úıir bolǵandary jaqsy.

— Qosylaryn qaıdan bilesiń? — degen áıeline

— Qaıda barady, qosylmaǵanda? — dedi eri, — ash tórege azǵantaı azyq pa, meniń dáýletim?

«Sheshesi Qarjas — Shormannyń qyzyn atastyrypty» dep estigen áıeli:

— Ony qaıtedi? — degende:

— Qaıtýshi edi, — dep jaýap berdi eri, — tórt qatynnyń biri óziń qaıtip otyrsyń? Ol da sóıtedi.

Shormannyń qyzyna sheshesiniń quda túskenin biletin Shyńǵystyń ózi de Seıfsattardaı oılaıtyn edi. Onyń jospary: sheshesi qystamasa, Dálápirázdan basqa qatyn almaý, sebebi ony shyn júrekten súıedi; al, eger, qystap alasyń dep jatsa, Dálápirizi kónse, Shormannyń qyzyn toqaldyqqa ala salý. Keıingi kezde, osy jaıda Dil — Afrýzdan syr tartyp kórse, ytyrynyp mańyna jolatar emes. Jolatý ornyna, «bul sózdi qalaı aıttyń?!» dep, aǵyl-tegil jylap, mazasyn ketirdi. Sonda, aqtyq sózi:

— Mynaýyń oıynyń emes, rasyń bolsa, men saǵan ǵana emes, dúnıege de joqpyn.

Bul Dil-Afrýzdyń shyn sózi edi. Orystyń, fransýzdyń tilderin jaqsy biletin, osy tilde talaı romandardy, poemalardy, pesalardy oqyǵan geroınalardy bilgen, solardyń bireýi bola ketý op-ońaı.

Osyndaı syrlaryn ashyp aıtýdyń ústine Dil-Afrýz Shyńǵysqa sońǵy kezde bir jańalyq estirtti, ol — júkti bolyp qalýy edi.

Buryn da «bizdi aıyrar kúsh joq» dep sendiretin edi, Shyńǵys Dil-Afrýzdy. Rasy da edi ol sońǵy sózin estigennen keıin, Shyńǵys bul oıyna bekine tústi.

Sondaı berik oıdaǵy oǵan, «shesheń kele jatyr deıdi degen habar jaıdyń oǵynan kem tıgen joq. Ásirese «Shormannyń úıine soǵyp kele jatyr... Shorman da birge kele jatyr... qalyńdyǵyn da ertip kele jatyr...» degen habar ábden tuıyqqa tireltti.

Sheshesiniń «oqýyn aıaqtaı baram, toı jasaımyn» degen sózin Shyńǵys erte estigen. Onyń keletin ýaqyty bolyp ta qaldy: Biraq Qyzyljarlatyp týra kelse kerek edi ǵoı? Eki-úsh ese burys jolmen kelýi qalaı? Álde Dil-Afrýzben jaqyndyǵyn estip qap, Shormandy erte kelip salmaq salmaq pa?

— Meıli, — dep bekindi Shyńǵys ishteı, — kele bersin! Betimnen qaıtpaımyn. Onda ne isteıdi maǵan? Ákimder «Ombyda qyzmette qal» dep júr: Eregisse, — qalam da qoıam!

Bir keremet saıys bolaryn kútken Shyńǵys, bul haldy janyndaı jaqsy kóretin Diláprazyna shoshytyp almaıtyn túrde jaılap aıtpaq boldy:

«El qulaǵy elý» degendeı, Aıǵanymnyń Ombyǵa bettep nege shyǵýy, Shormanǵa nege soǵýy, qyzy men ony nege ertip kele jatýy Ombyǵa da túgelimen estilgen edi. Osy qaýeset Dil-Afrýzdyń da qulaǵyna shalynyp, onyń haly aıdalada adasqan, kele jatqan surapyl daýyldy kórip, qaıda panalaryn bilmegen jalǵyz qazdyń halyna túsken edi. Aıǵanymnyń, Shormannyń qandaı adam ekendikterinen habary bar da, Shyńǵystyń sheshesin syılaıtynyn da, odan qorqatynyn da biledi. Solar Ombyǵa kele qalǵanda, birine kelin, birine qyz — Zeınepti ertip kelgen de ne hal bolmaq?

Bul suraýdyń jaýabyn Shyńǵystan suraǵaly júrgende, sózdi Shyńǵystyń ózi bastaýy, úrkeıin dep turǵan qoıanǵa «táıt!» deýmen birdeı boldy. Sózin ol alystan oraǵytyp, tuspaldap bastaǵanmen, «sheshem kele jatyr» degen sóz aýzynan shyqqanda, sheginen shyǵara úrlegen qýyqtaı tyrsyldap bolǵan Dil-Afrýz «ah!» dep shyńǵyryp qaldy da, talyqsyp ketti.

Qyzdyń esin jınatý Shyńǵysqa ońaı bolǵan joq. Bul jaıdy áp-sátte úı ishi de estidi. Seıfsattar ol kúnderi saýda-sattyq jumysymen Semeı jaqta júr edi. Úıindegi estıar adamdary — áıelderi. Ózara ıt pen mysyqtaı bop biriniń úıine biri bastaryn suqpaıtyn. Kezikken ýaqyttarynda kekireıip amandaspaıtyn, ishki saraılarynda birine-biriniń oılaıtyndary — qastyq ta, erleriniń qatal qamshysynan qoryqpasa, birin-biri tútip jeýge de ázir de.

Dil-Afrýz ben Shyńǵystyń jaqyndyǵyn Seıfsattarmen barlyq áıeli de biletin, sonda týǵan sheshesi — Maftýhadan basqasy, — bul qyzdyń baqytsyz bolýyna tilektes edi. Olardyń oıyna salsa, — «qyzdy Shyńǵys mazaqtasa eken de, jurtqa áıgi bolǵan shaqta, masqara ǵyp tastap ketse eken!» Sondyqtan Dil-Afrýz talyp qalǵan habaryn estigende, jalǵyz Maftýha ǵana ne isterge bilmeı, bebeý qaǵyp júrgende, ózgeleri «shoq, shoq» desti de, úılerinen shyqpaı otyryp alysty.

Keshke qaraı esin jınaǵanmen, Dil-Afrýz birer kún tósekten turmady, tamshylaǵan sýdan basqa dám de tatpady... Sol kezde Ombyǵa bular kútken qorqynyshty jolaýshylar da jetti...

Aıǵanym aıtylmyshy — Ǵabdúr-rahım ahonnyń úıine tústi. Shorman nókerlerimen Ertistiń ekinshi jaǵasyndaǵy Qırjas aýlyna ketti. Aırylar aldynda Shormanmen ońasha sóılesken Aıǵanym, jolshybaı jurttan jasyryp keńesken bir áńgimesin túıindep qalǵan-dy:

— Eger balam oıymnan shyqsa nemese shyqpaǵan kúnde erkime kóndire alsam, balalardyń nekelerin qıdyryp tastaýǵa kóner me ediń? — degen edi ol.

— Oqasy ne? — dep kóne ketken edi Shorman, — sharıǵat «qyzdy — toǵyzda, uldy — on úshte balıǵ bolady» deıdi. Ekeýi de ol jastan ótti. Nekesin qashan qıdyram deseń de erik sende.

Aıǵanym aıtylmysh — Ǵabdúr-rahım ahonnyń úıinde Ol da Aıǵanymnyń kelýinen habardar bolatyn. Nege kele jatýyn da estigen. Sonda da eshteńeni sezbegensip:

— O-o, báıbishe, hosh keldińiz!.. Hurmetti mehmanym bolyńyz!.. — dep quraq ushty.

Kórmegen jyldary Ábdiraqym da sharlanyp, áýkesi de, qarny da salbyrap, buryn biren-sarandaǵan ǵana aq qyltany bar dóńgelek saqaly men murty ala-jolaqtanyp qalǵan eken. Ol óz denesiniń aýyrlyǵyna qaramaı, begemottaı domalanǵan Aıǵanymdy páýeskeden kóterip túsirdi. Aıaǵy jerge tıe qoltyqtap aldy da, bosaǵasyna deıin demep ákep, ekeýi qatarynan syımaıtyn esikke Aıǵanymdy buryn ótkizdi. Odan ári taǵy qoltyqtap, qurmetti qonaqtaryna arnaǵan saltanatty, keń bólmesine kirgizdi. Ádette, Ǵabdúr-rahımniń úıinde musylman dinindegi adamdar ǵana qonaqtaıtyn jáne jabaıy jurt emes, baılar, myrzalar, bıler, ákimder, din ǵalymdary sıaqty «iri» adamdar ǵana bolatyn. Úı ishin musylmandyq shyǵystyń saltymen jınatatyn Ábdiraqym, qonaqtyń bólmesin de solaısha bezendirgen, sákige tósegen qaly kilemniń ústine kórpeler tósetip, jastyqtar tastaıtyn, qabyrǵalardy túgel jaýyp turatyn qymbat kilemderdiń órnekteri ottaı jaınaıtyn.

Ǵabdúr-rahım Aıǵanymdy-«Áýeli sýsyndar da, sodan keıin dem alyp, májilis qurar» dep oılaǵan edi. Olaı bolmady.

— Haziret, — dedi Aıǵanym, tórge ornyǵa bere — ońasha bir sózder bar edi.

— Áýeli sýsyndap almaımyz ba, báıbishe? — dep surady Ǵabdúr-rahım.

— Keıin. Ózge jurt shyǵa tursyn. Ekeýmiz ońasha qalaıyq.

Ózgeleri «shyq» demeı-aq, sógile bastady.

— Haziret, — dedi, jurttyń arty esikten shyǵyp bolmaı, Aıǵanym qasynan oryn nusqap, — berirek otyr!..

«Bunysy nesi?!» degen keskinmen jýan denesin zorǵa súıretken Ǵabdúr-rahım eńbekteı jyljyp jaqyndady. Aıǵanym, áýeli:-«Sattardyń úıi aman ba?..»-dep bastap, onyń qyzymen óz balasynyń baılanysy barynan «habardar ma, joq pa?» dep syr tartpaq bolyp edi. Ǵabdúr-rahım túsine tura túsinbeı, boıyna darytpady. Ol qýlyǵynan eshteńe shyqpaǵan soń, Aıǵanym «osylaı da osylaı» degen áńgimeni aıta kep, sóziniń aıaǵyn ımamdy aıyptaýǵa tiredi:

— Sol qańǵyrǵan estekpen tanystyrǵan da ózińsiń, balamdy úıine qoıǵyzǵan da ózińsiń, sonda, osyndaı qýlyqtaryń bar eken ǵoı senderdiń? Myna tutandyrǵan órtińdi óz qolyńmen sóndir, qaziret, áıtpese aldymen keskilesetin jaýym sensiń! — dedi.

Ǵábdúr-rahım bultaryp ta, sóz talastyryp ta kórdi. Biraq odan ónetin eshteńe joq sıaqty, egese berse istiń arty jamanǵa aınalyp, taıaqtyń aýyry ózine tıetin sıaqty... Sonda Aıǵanymnyń ımamdy qorqytqan quraly: «birinshiden-qazaqtardyń ústinen júrgizip turǵan aqyndyǵyńnan jurdaı qylam. Oǵan óz kúshim jetpese, qudamnyń kúshi jetedi; ekinshiden — qapersiz kezde órt saldyryp, úı-múıińmen ult-otanyńdy kúıdirtip jiberem!»

— Osyǵan ákel, qolyńdy! — dep Aıǵanym qolyn usynǵanda, kóńiline qaýip uıalaı qalǵan Ǵabdúr-rahım «má» deı almady. Sasqalaqtaǵan Ǵabdúr-rahımniń bar aıtqany:

— Ne isteımiz, báıbishe, sonda?

— İste deıtinim azǵantaı da, ońaı da, — dedi Aıǵanym, — balamdy osynda shaqyrtyp alam da, raıynan qaıtaram. Eger qaıtpasa, osy úıde qamap ustaımyn da, Shormannyń qyzyn aldyram, sen ekeýiniń nekesin qıasyń da tastaısyń.

Ǵabdúr-rahım amalsyzdan kóndi. Bul habar Shormanǵa jetti. «Sáti tússe daıar tursyn» degen oımen, Aıǵanym Zeınepti ımamnyń úıine aldyryp, úlken bólmesiniń birine jasyryp qoıdy. Óıtýge Zeınep tartynǵan joq, sebebi «qaıtsem de qosylam» degen sertke, ol myqtap bekingen-tin.

Imamnyń aınalasy bıik taqtaı sharbaqpen qorshalǵan, qorasynyń alysyraq túkpirinde toqalyna qaraǵaıdan tórt bólme ǵyp saldyrǵan, atyn «otaý» qoıǵan flıgeli bar edi. Shyńǵys sonda shaqyrylatyn boldy. Eger sáti túsip Zeınep pen Shyńǵystyń nekesi qıylsa, Ombydan attanǵansha sonda turatyn boldy.

Sheshesinen shaqyrý habar kelgenin Shyńǵys Dil-Afrýzǵa estirtken joq, «taǵy da aýyrtyp alarmyn» dep qaýiptendi. Óz oıynda: «sertim-sert, aıtqanymnan tanbaımyn!».

Aıǵanym Shyńǵysty osy otaýda kútti. Balasyn «keleli» dep sengen ol, «betin qaıtsem qaıtaram?» degen oıǵa olaı da, bylaı da josparlap baıqady. Solardyń qaısysyna toqyraryn bilmeı sandalyp otyrǵan shaqta, boıy ósip, sulý jigit bolǵan, áskershe ádemi kıingen balasy, otaýdyń shyǵar esigine qarama-qarsy keń bólmege jaırańdap kirip keldi. Sol sátte Aıǵanymnyń basyndaǵy oı-sananyń bári qashyp, boıynda tek qylyshtaı qylpyldaǵan ashýly qaırat ǵana qalǵan edi. Sheshesin kórgende erkeleı kelip ketken Shyńǵys, qushaǵyn jaza «apa!» dep, jyldam adymmen jaqyndap qalǵanda:

— Mássaǵan «apa!» — dep, qulashyn qatty siltegen Aıǵanym jaqtan tartyp kep jiberdi.

Qaharly shapalaq qatty tıdi me, álde buryn bundaı shapalaqty kórmeýinen be? Shyńǵysqa shapalaq tıgen betiniń súıegi kúl-talqan bop qırap qalǵan sıaqtandy; soqqan shaqta jarq etken kóziniń nury sónip qalǵandaı qaraýytyp ketti, mıy da shaıqalǵandaı, teńselip baryp, qasynda turǵan keń dıvanǵa qulap tústi... Ol osy qalpynda uzaq jatar ma edi, qaıter edi, eger, qulaǵyna sheshesiniń:

— Kóter basyńdy — degen ashshy daýysy shańq ete túspese!

Shyńǵys kózin ashsa, qasynda sheshesi emes, ajal tónip tur!.. Onyń qolynda silteýge kótergen, úshi súıir, eki júzdi qanjar!.. «Jarady eken» dep záresi ketip, úreıli qımylmen shegine bergen Shyńǵystyń «apa!» dep baqyryp qalýǵa ǵana shamasy jetti.

Osy ún shyqpaǵanda, boıynda ashýdan basqa eshteńe joq. Aıǵanym jaryp tastar ma edi, qaıter edi? Myna ún onyń sóne qalǵan analyq rahymyn tutata qoıdy. Aldynda úreılene jasqanǵan Shyńǵystyń balasy ekenin Aıǵanym sonda ǵana bildi, denesin úıirip áketken ashýdyń surapyl quıyny basynan sonda ǵana aýdy, aqyl basyna sonda ǵana oraldy... Sonda ǵana ol, batyldyqtan qatyndyq qalpyna kep, qolyndaǵy qanjardy túsirip jiberip, baqyra jylap otyra ketti.

— Oıbaı, oıbaı! — dep baqyrdy ol, kóz jasy betinde sýdaı sorǵalap, — qý-shunaq qudaı!.. Baı qyzyǵyn kórsetpediń, oıbaı!.. Baq qyzyǵyn kórsetpediń, oıbaı!.. Mal qyzyǵyn kórsetpediń, oıbaı! Endi, bala qyzyǵyn da kórsetpeıin dep pe ediń, oıbaı!.. Qý shunaq, qudaı, neńdi aldym búıtetin?!.

Sheshesine jany ashyp ketken Shyńǵys, shapalaq tıgen jaǵynyń dýyldap aýrýyna qaramastan, dıvannan usha túregep:

— Apa!.. Ne boldy, apa, sonsha búlinip? — dep qushaqtaı aldy.

— Búlinbegende qaıteıin, oıbaı! — dedi Aıǵanym, daýsyn da, kóz jasyn da údete túsip, alaqandaryn jaıa, eki qolyn joǵary kóterip, — myna qoldarymdy jaıyp, analyq, aq júregimnen bergen batamdy buzam deısiń...

— Qashan? Qaıda? — degen sóz túsip ketti Shyńǵystyń aýzyna.

— «Qashanyń» ne, «qaıdań» ne? — dedi Aıǵanym balasyna adyraıa qarap. — Aıt, janyń barda, — dedi, qasynda jatqan qanjardy qolyna alyp, — shynyńdy aıt!.. Saýdager estektiń qyzyn alatyn bolǵanyń ras pa?..

Kútpegen kenet suraýdyń, jaýabyn qalaı bererin bilmeı sasqalaqtaǵan Shyńǵys, sheshesin qushaǵynan bosatyp, yqylyq ata kekeshtene sóılep:

— Apa, onyń máni... — deı berip edi.

— Tasta mán-sándi! — dedi Aıǵanym aqyryp. — týra suraýǵa týra jaýap ber! Qatyndyqqa alasyn ba, joq pa, qyzdy?..

— Apa-aý, áýeli tyńdasaıshy!

— Túgi de joq tyńdaıtyn. Men tiride ol qyzdy almaq túgili mańyna da jolamaısyń. Eger tilimdi almasań, myna qanjardy saǵan salam, jetpese — ózime salam.

— Sonda da, apa!.. — dedi Shyńǵys, jyldamdata sóılep, oıyn qysqasha estirtkisi kep, — tyńdashy bir-eki aýyz sózimdi!

— Al, aıta ǵoı, biraq «bir-eki aýyz» ǵana! Shyńǵys sózderin kúldirgi túrde aıtqysy keldi, ol jymıa, jaırańdaı bastaǵysy keldi. Biraq ishki tolqynys ta, bet beınesi de erkine kónbeı, lebi «kúldirgi» emes, «jylarman» sıaqty bop shyqty.

— Apa, — dedi Shyńǵys, sózderin qaljyń túrinde bastaǵysy kep, — biz kóp qatyn alyp úırengen tuqym emespiz be?

— Ar jaǵyn aıta ber! — dedi Aıǵanym jaýap kútkendeı jymıa qarap, az toqyraǵan balasyna, sýyq óńin jylytpaı.

— Maǵan da bolmaı ma, sóıtýge?

— Bolsyn. Biraq, áýeli «qudaı desip, quıryq, baýyr asap», bata oqyp quda bolǵan Shormannyń qyzyn alasyń. Sonymen birer jyl otasyp, qyzyq — qyzmetin kóresiń. Sodan keıin júz qatyn alsań da meıliń. Basqasha bolsa qaıter edi, apa? Qalaı?

— Estektiń qyzynan bastasaq?..

— Nege?

— Áýeli óziń sol qyzdy kórshi, apa! Ne qylam, kórip? Men qatyn qylam ba? Ol bir ǵajap jan, apa... Nesimen?..

— Ajarymen. symbatymen, qylyǵymen...

— Áı, qalaı-qalaı dóńgeletpekshisiń, meni? — dedi Aıǵanym Shyńǵystyń sózin bóle, jekip, — ol bylshyldy qoı sen! Aıtqanym aıtqan: meniń óligimdi attamaı ala almaısyń ol qyzdy...

— Balam bar, apa!.. — dep qaldy Shyńǵys yshqynyp.

— Basyna s.... balańnyń, — dedi Aıǵanym. — «San balam san basynda qaldy» degendeı, týmaǵan bala túgil, týǵan bala da ár jerde qalyp jatady. Bul da sonyń biri bolar...

— Joq, apa... — deı bergen Shyńǵysty Aıǵanym jaqqa taǵy da tartyp qalmaq bolǵanda, balasy buǵyp úlgerin, sheshesiniń qoly jerge tıdi. Sol kezde, álginde taraǵan ashýy boıyna taǵy torlana bastaǵan Aıǵanym:

— «Almaısyń» degen soń, almaısyń! — dep jerdi judyryǵymen úsh túıdi. Sonda, Shyńǵystyń erkektigi ustaı ketip:

— «Alam» degen soń, alam, apa! — dedi.

— Ne deısiń? — dep betin burǵan sheshesiniń túsin baıqasa, mana shapalaqpen soqqan qalpyna kelip, álem-tapyryq bola qalypty. Shyńǵys jasqanyp úlgermeı, qanjarly qolyn bıik kótergen Aıǵanym, — ózime salaıyn da! — dep silteı bergende, qalaısha shap berip ustaı alatynyn Shyńǵystyń ózi de ańǵarmaı qaldy.

Sheshesiniń qoly asa qarýly ekenin, Shyńǵys sonda ǵana bildi. Úshi kıimine ilegip úlgergen qanjardy keıin qaıtarý Shyńǵysqa ete aýyr soqty. Qanjarly qolǵa bir qalyńyn shamasy kelmeýin baıqaǵan ol, eki qolymen ustady. Ańqaıyp qalǵan qoldyń, sonda qaıysar túri joq, ol sheginýdiń ornyna suǵynyp barady. Sóz tyńdaýdyń ornyna jaraly jolbarystaı yńyranyp «jiberer!» deı beredi.

Shyńǵys jantalasty, óıtkeni myna túrimen, myna qımylyna qaraǵanda, sheshesiniń ózin-ózi jaryp tastaýyna kúmán joq. Sheshesine tiliniń de, qolynyń, da kúshi jetpeýin ańǵarǵan Shyńǵystyń tula boıynan muzdaı teri ketti de:

— Apataı-aı, aıtqanyńdy isteıin! — dep jylap berdi. Sonda ǵana siresken qol bosańsyǵandaı bop:

— Ras pa? — dedi Aıǵanym.

— Ras, apajan!

— Atańnyń arýaǵymen ant et, endeshe!..

— At-tam...

— Atyn ata!

— Atam, Abylaıdyń...

— «Arýaǵymen ant ishem!» dep ant ishem...

— «Arýaǵymen» de!..

— Arýaǵymen!..

Qanjarly qolyn jerge túsirgen Aıǵanym, oń qolmen omyraýyna tyqty da, bylǵarymen qaptaǵan, úlkendigi bir nárseni sýyryp aldy. Ne ekenin Shyńǵys bile qoıdy: «Áýlıe atam Mekeden ákelgen, Medınede paıǵambarymnyń zıratyna shyraqshy bolyp turǵan ımam syılapty, atam syılady» deıtin bul qurandy Aıǵanym tumar ǵyp ishki tós qaltasynan tastamaıtyn.

— Má, betin ash ta, súı, myna «Kálam -shárıfti!..» — deıdi Aıǵanym.

Ózinshe — dindar Shyńǵys, quran ustap, ant ishýge qoryqqandaı irkilip edi:

— Má, al! — dedi Aıǵanym, zildi daýyspen túıile qarap, — súı!

Shyńǵys qurandy sheshesiniń buıryǵymen áreń súıdi.

— Boldy! — dedi Aıǵanym jadyrap, — myqty bolsań, ári, — arýaǵyńnan sadaǵa keteıin, — han — atamnyń ári, — eki dúnıeniń sárýary — paıǵambar salla allahú ǵalaıhú ýássálámniń arýaǵyn attap kór!

Shyńǵys úndemedi. Ol sheshesinen ishteı de, syrttaı da múldem jeńilip boldy. Endigi onyń haly, — ertegilerde aıtatyn ajdaha orap alǵan arystandaı.

Aýyzsha «bitti» degenmen, ishtegi kúdigi áli de oınaq sala jatqan. Aıǵanym «sáti túsip turǵanda tujyryp tastaıyn» degen oımen:

— Áý, kim barsyńdar? — dep dybys berdi syrtqa.

Men barmyn» der kisisi. sol úıdiń shyǵar esiginiń syrtqy bosaǵasynda daıar edi, ol -kútýshisi Kúnikeı. Shyńǵys úıge kirgennen keıin, sol arada turýdy Aıǵanym mana tapsyrǵan. Sol buıryqty oryndaǵan ol, Shyńǵys úıge kire, syrtqy bosaǵaǵa jabysyp, úı ishinde ne halder bolyp jatqanyn túgel esitip turǵan. Sheshe men balanyń arasynda jatqan oqıǵaǵa jany ezile aýyrǵanmen, qolynan egiler dármen joq.

Sondaı qınalyp turǵan Kúnikeı, Aıǵanymnyń: «Áý, barsyńdar?» — degen daýsyn estigende, jylannyń arbaýyna ilikken boz torǵaıdyń áldeqalaı bosanyp ketken inine túsip, úıge:

— Áý, aldıar! — dep júgirip kirdi.

— Shaqyr, ımamdy!.. — dedi Aıǵanym oǵan, — ákeldir, qalyńdyqty!.. Kýádirler de kelsin!.. Bylaıǵy jurt topyrlamasyn!..

Kúnikeı «maqul!» dedi de júgire jóneldi.

Daıarlap qoıǵan ımam men kýádirlerdiń tez kelýine Aıǵanym kúdiktengen joq. Al, Zeınepti áli bet perdesi jyrtylmaǵan jas qalyńdyqqa sanap, «tez kele qoımas, kelse de ımenip zorǵa keler» degen oıda edi.

Oıy aqtalmady. Imamnyń boıjetken qyzyn qasyna ertken Zeınep ózgelerden buryn kirdi, sebebi-onyń keýdesin aýylda kernegen ar-namys, jolshybaı da, Ombyǵa kelgeli de kúsheıe túsken-di. Ol Ombyǵa kelgen soń-aq, syr aıtatyn kisilerine:

— Sol tereńi, áýeli, kózime kórsetińdershi, — dep ótingen.

— Maqul,-— desken analar.

— Biraq, men ony kóreıin de, ol meni kórmeıtin bolsyn, — degen Zeınep.

— Ol da bolsyn, — desken syrlastary.

Olar qaıda, qalaı kórsetýdiń aılasyn izdegende tabyla ketti: Shyńǵys shkolanyń atty áskerlik bóliminde oqyǵan. Orys tilindegi ásker oqýynyń ózgesine erkin bolmaǵanmen, at oıynyna kelgende pálen júz oqýshylardyń bireýi de oǵan teńdespeıtin. Kishkene kúninen áýeli taıǵa, onan qunanǵa minip daǵdylanǵan Shyńǵys, «atqa shabar» jasqa ilikken soń, jýas jylqy túgil, tarpań, asaý, alyp-qashpa attardyń qulaǵynda oınaıtyn. Jeti-segiz jastan keıin, ol báıge attardyń basyna minip, talaı ret jarysqa da túsken. Oqýǵa sonshalyq tájirıbemen kelgen ol. Birden-aq ásker atyna jabysa ketip, at oıyndaryn kórgenderdiń kózin súrindirdi.

Shkoladan qazaq-orystarǵa beriletin — ýrádnık chıninde shyqty. Keıingi jyldary onyń boıshań, symbatty jigit bolǵanyn joǵaryda aıtqanbyz. Sol denesine ýrádnık formaly kıim, ásirese, baýy ıyǵyna asylǵan sol jambasyndaǵy qylysh tipti jarasyp ketti.

Ol kezdegi halqy az ǵana Ombyǵa, at qulaǵynda oınaıtyn Shyńǵys tanymal bop qalǵan, onyń atqa ornyqtylyǵyna, ıkemdiligine el qyzyǵa qaraıtyn edi. Sony biletin Shyńǵys, keıde aıańy — ásem, jelisi — jeńil, shabysy — ekpindi attyń júristerin kórsetpek bolyp, kóshelerde ádeıi júretin.

Shyńǵysty Zeınepke kórsetpek bolǵandar, onyń at ónerin kórsetetin kóshelerin ańdytty. Ony bilmegen Shyńǵys qalyńdyǵyna kórinýge ádeıi kelgendeı, mashyqty oramdaryna atyn oınatyp júrip aldy. Sonda keskin-keıpin de, kıim-keshegin de, atty oınatýyn da erkin kórgen Zeınep, oǵan qatty qyzyqty.

— Bundaı kúıeýi bar qyzda ne arman bar eken?! — dedi de «osyǵan qosylmaı qoımaımyn!» dep ishteı ant etti.

«Eger ol kónbese she?» degen suraý ústinde oıy tolqı bastap edi:

— Qoı, óıtpes, — dep bekindi Zeınep, — eger óıte qalsa, ne oǵan, ne maǵan ajal bolar!

Osy oımen «eger kezdese qalsa, oǵan da, ózime de salarmyn!» dep, qıma bel jeńsiz qamzolynyń syrtynan býynatyn altyndy kemer belbeýin, onyń İshinen býynyp, pikir kezdigin ilip aldy.

Shyńǵys otyrǵan úıge, Zeınep osyndaı kıiminde kirdi.

Shyńǵys sheshesimen ońashalanǵan shaqta, sózderin tyńdaýǵa qoıǵan Kúnikeıge:

— Jaqsylyq habar bolsa, ol úıden qoldaryńdy joǵary kótere kel, apa, — dep tapsyrǵan edi Zeınep, — jamanshylyq bolsa jáı kel.

Tolqyǵan júregi keýdesine syımaǵan Zeınep, demin áreń alyp, Shyńǵys kirgen úıge terezeden telmire qarap otyrdy, kótergen eki qolyn bulǵaı, beri qaraı júgirgen Kúnikeıdi kórdi. Ol qora ishinen qalaı atyp shyqqanyn ańǵarmaı da qaldy.

— Bar, qalqam, tez bar!-dedi Kúnikeı jaqyndaı bere, entige sóılep, — ońdady qudaı! Bergi sol jaq bólmede otyr, tez jet!

Qýanysh qýǵan Zeınep, dalpyldaı júgirip, nusqaǵan bólmege kirip kelse, basy tómen salbyraǵan Shyńǵys, kúreń barqytpen qaptaǵan keń dıvanda jalǵyz otyr eken. Ol da bar» degen Aıǵanymnyń qaıda ketkeni belgisiz. Esinep esikten kire bere, «o, tóıem!» dep qushaǵyn keń ashady da, talaı ret tabysqan áıeldeı, Shyńǵysty bas saldy. Onymen de qoımaı, qushaǵyna qatty qysqan qaltyraǵan ottaı ystyq lebimen qaryp, eki betinen kezek-kezek sholpyldatyp súıdi. Shyńǵysta qımyl joq.

— Qudaıdyń jazǵany ony shyǵaı, tóıem! — dedi ol aımalap, — kóneshin oshyǵan. Jaman jaı bolmashpyn, tóıem!..

Shyńǵysty Zeınep sol qatty qysqan qushaǵynan biraz bosatpas pa edi, qaıter edi, eger syrtqy esikten kýádirlerin ertken Ábdiraqym, ishki bólmeniń esiginen Aıǵanym kire bermese. Olardyń tyqyryna jalt qaraǵan Zeınep uıalǵan bop, ornynan túregeldi de, betin úıdiń burysh tyǵyla aýdara qoıdy.

— Á, qudaı bergenińe táýba, — dedi, mana. Zeıneptiń úıge qaraı júgirip kele jatqanyn kórip, ishki bólmege kire berip, balasyna «hudanyń buıryǵy, shyraǵym!.. Eki arýaq, bir qudaı qosqam jaryń osy!» Atańa atasy teń, óńi ózińe teń. Ýyz qalpyndaǵy bala! Qandaı jigit bolsa da «jarym» deýge sıarlyq. «Endi týlama» dep, kórshi bólmege boı tasa qylǵan, onyń esiginen syǵalap, sharasyz Shyńǵystyń sulyq qalpynan qozǵalmaýyń, úndemeýin, Zeıneptiń ony órshelene baýraýyn kórip turǵan Aıǵanym, túk te kórmegensigen daýyspen, — qandaı jarasymdy, balalardyń birine-biriniń meıiri!.. Haziret! — dedi ol Ábdiraqymǵa qarap, Shyńǵysqa bildirmeı, kózin qysyp qoıyp, — «eki dosty aıyrǵan obal, eki jasty qosqan — subap» deısizder ǵoı. Balalardyń subabyn alyp «ejep-qabylyn» oqı ǵoı!

«Ejep-qabyl» da oqyldy. Kýádirler de qyzmetin atqardy. Nekeniń sýyn qalyńdyq ta, kúıeý de, kýádirler de ishti. Shyńǵys arbalǵan adamdaı, neke qıardyń «iste» degen tártipterin oryndaı beredi, jaınańdaǵan Zeınep, jetekshil taılaqtaı jortady.

Nekeleri qıylǵan jastarǵa sol flıgel ońasha tıdi. Kútý jabdyqtaryna aralasy bar áıelden basqa adam úıge aıaǵyn attaǵan joq.

Shormannyń yqtıaryna salsa, qudaǵıy men kúıeýin eline ala ketip, ulan-asyr toı jasamaq edi. Oǵan Aıǵanym rızalasqan da edi. Sol bir kúnderi olardyń qulaǵyna: «Sáttardyń Shyńǵys alam dep júrgen qyzy, odan kúder úzgen soń, Omby ózeniniń Ertiske quıatyn múıisindegi bıik jarqabaqtan qarǵyp sýǵa ketipti» degen habar shalyndy.

Surastyrsa — ras.

Bul habarǵa Aıǵanym men Shorman eki túrli qarady: Aıǵanym, eń aldymen, myna habar qulaǵyna shalynsa, balasy búliner dep qoryqty. Ekinshiden, estýinshe Seıfsattar úıine kelipti-mys, qyzynyń elimin Shyńǵystan kóredi-mys, «jetse — mal, jetpese — bas» dep, daýlasýǵa bel baılapty-mys, onyń arty jaqsylyqqa soqpaýy múmkin, baı neme, aqshanyń kúshimen Shyńǵysty mertiktirýi, shamasynan kelse, kózin de joıýy múmkin. Endeshe, qamaýda otyrǵan Shyńǵysty, bir túnde ún-túnsiz eline ala qashyp, joq bolý. Sodan keıin izdeı bersin.

Shormannyń aıtqany basqasha boldy.

— Qyzy ólmek túgili órem qapsyn, — dedi ol, — uryn óltirgen eshkim joq, qorqatyn. Sýǵa ketken ózi. Kim biledi, nege ketkenin? Meniń kúıeýimmen «oınap-kúlipti» deýleri sóz emes, «Qymyzdy kim ishpeıdi, qyzben kim oınamaıdy» degendeı oınap-kúlgen qyz-bozbala sýǵa kete berse, dúnıede jan qalmas. Kete bersin. «Ólgenniń janyn urady. tirisi nesin quraıdy» degendeı, odan eshkimniń eshteńesi de qurymaıdy. Ápsáttar atqa mingenmen ne isteıdi bizge? Qyzynyń kúıeýimmen jaqyndyǵyn nemen dáleldeıdi. Ol barǵan sot ornyna biz de bara alamyz. Ol júginetin zańǵa biz de júginemiz. Bireýdiń qyzy sýǵa ketti eken dep, men merekemdi doǵara almaımyn. Jasaımyn degen toıymdy jasaımyn.

Súıdep júrgen Shorman, oıda joqta qazaǵa ushyrap qaldy: bir kúni uıqydan oıansa, on, jaq urty qyshıdy; ýqalaǵanǵa basylmaǵan soń, aına alyp qarasa, barmaqtyń basyndaı qap-qara súıel shyqqan; sol súıel ilezde ulǵaıyp ketti... Baqsy da, dáriger de ony joıýdyń aılasyn tanı almady... aqyry, sol súıel, bir jumanyń ishinde Shormandy alyp tyndy...

Dos jaǵy bul qazany, — «allanyń ajaly» dep sanady, dushpan jaǵy — «Sáttar qyzynyń obaly jibermeý» dep sanady.

Al, Shyńǵys she?

Dil-Afrýzdyń sýǵa ketýi, onyń, qulaǵyna sol kúni-aq shalyndy, «sóıtti» degen habardy qyzmetker bolyp júrgen tatar áıeli qulaǵyna sybyrlap qoıdy.

Alǵash estigende, «qoıshy!» dep shoshyp ketken ol, keıin pálendeı qynjyla qoıǵan joq. Oǵan sebep, jasy bıyl on altydan on jetige ǵana shyqqan, eski aýyldaǵy kóp qatyn alǵysh handar men baılardyń, «bala — belde, qatyn — jolda» degen uǵymy, onyń da boıyna sińgen. Óz ómirinde birinshi súıgeni — Dil-Afrýz bolǵanmen, ákesi jeti qatyn alǵan, atasy jıyrma úsh qatyn alǵan ol, buny «birinshim» dep túsinip, arǵy jaǵyn qalaı kóbeıtýdi de oılap qoıatyn. Biraq bunysy Dil-Afrýzge sezdirmeı, mahabbat kúılerin shertken shaqta, «barym — ózińsiń» dep, «ómirlik jarym — sensiń!» dep ózeýreıtin. Názik jandy Dil-Afrýz ol sózine nanatyn.

«Qatyn óldi, qamshynyń saby syndy» deıdi qazaq. Baıdyń qatyny ólse tósegi jańǵyrady, jarlynyń qatyny ólse basy qańǵyrady» deıdi. Shyńǵys tósegin, alǵashqysy ólmeı jatyp-aq jańǵyrtqan adam, sondyqtan áýeli tatý dos, keıin súıikti jar bolǵan Dil-Afrýzben ótkizgen tátti kúnderi eske túskende júregi syzdaı qalǵanmen, onyń ólimin «qamshynyń saby synýǵa» sanady da, alǵash tutana bastaǵan sıaqty qaıǵy órti, birer kúnnen keıin báseńdeı berýge aınaldy.

Óıtpeýine Zeınep jibermeıdi. İlki jolyǵysýdan-aq baýrap alǵan Shyńǵysty «tóıem» dep erkeletken ystyq qushaǵynan bosatpaı, baýyryna basqan saıyn qyzdyra, kúıdire tústi.

Dil-Afrýzdyń ólimin ol Shyńǵyspen qatar estidi. Shyńǵysqa sybyrlaǵan áıel oǵan da sybyrlady. Shyńǵys alǵash estigende qaıǵyrsa, Zeınep qýandy.

— Ýh... bir páleden qutylǵan ekem! — degen sózin ol estirte aıtty.

— Buny Shyńǵys estidi me? — dep surady ol sybyrlaǵan áıelden.

— Bilmedim, — dedi áıel óp-ótirik, — kim aıtady oǵan? Menimshe, bilmegen bolý kerek.

Shyńǵystyń bilgenin Zeınep qas-qabaǵynan aıyrdy. Onysyn sezbegensip, «basyna oraldy ma» degen bultty tez ydyratqysy keldi, sol maqsatpen erkeligin de, erkeletýin de údete tústi...

Sondaı kúnderi, ákesi — Shorman qaıtys boldy.

Bul kezde Baıan aýlaǵa qaraıtyn Qarjas pen Súıindiktiń «ıgi jaqsy» atalatyndary Ombyda túgel edi. Olar aqyldasty da Shormandy tez mekenine aparyp jerlemek boldy. Óıtkeni ystyq mezgilde, semiz máıit jynyǵyp ketedi.

Sonda, Zeınep qaıtý kerek?

Bul suraýdyń týatyn sebebi: qyzynyń namysyn jáne qunyn joqtaǵan Seıfsattar, «jaýym» dep sanaǵan Shyńǵysty bir ǵana máselede utqan, onysy — «Ombyda, qyzmette qalady-mys» dep júrgen Shyńǵysty Soǵystyq joryqqa jibertý jáne ózgege emes, óz aǵasy — Kenesaryǵa qarsy. Kenesarynyń Kókshetaýdan Torǵaı jaqqa aýyp ketken qalyń qoly, bul kezde Qusmuryn kóliniń mańyna torlanyp, sol arany mekendeıtin Maral ıshannyń batasymen mańaıdaǵy eldi ǵazaýatqa kótergen. Osydan patsha úkimetiniń aldyna, qazaq dalasyna kóterilis órti jaıylyp ketý qaýpi týyp, batysta-Orynbordan, shyǵysta -Ombydan jazalaýshy otrádtar jiberilmek bolǵan. Omby áskerin (bizge ótken taraýdan málim) Shamyraı basqarmaq. Oǵan járdemshi qazaq qajet bolǵanda, oblystyq basqarmanyń sovetnıgi-Turlybek Kóshenov, Batys Sibirdiń general-gýbernatory Vılámınovqa Shyńǵysty usyndy. Oǵan eki sebep boldy: biri, — «eger Shyńǵys Ombyda qalsa, óz ornymdy alar» dep qaýiptenýi edi, ekinshisi — Seıf-Sattardyń ótinishin oryndaý. Sol tilegin oryndaǵany úshin Seıfsattar Turlybekke jarty dorba altyn, Vılámınovqa bir dorba altyn ótkizdi degen qaýeset bar.

Shyńǵystyń joryqqa ketýine baılanysty, Zeıneptiń qaıda bolýy, ózinen ózi sheshilip qaldy. Aıǵanymnyń yqtıaryna salsa, kelinin Syrymbetke ala ketý edi. Óıtýge, búkil Qarjas bolyp, ásirese, Shormannyń Musasy bolyp namys qyldy.

— Shyńǵys Ombyda qalsa nemese Syrymbetine barsa bir sári, — dedi Musa, — óıtpeı, joryqqa attanǵaly otyr. Odan qashan oralary málimsiz. Onyń ústine qazaly bolyp otyrmyn. Qaraly qaryndasymdy qarshadaı qalpynda qaıyn jurtyna qalaı jiberem? Jesir qatyn bolyp qalaı otyrady, onda? Óıte almaımyn. Qaryndasymdy aýylyma alyp qaıtam. Shyńǵys joryqtan oralǵan shaǵynda keledi de, jesirin alyp qaıtady.

Másele osylaı sheshildi.

Shamyraıdyń jazalaý otrády qatty qarsylyq kórsetip, qyrqysa qan tókken Kenesary qolyn eki jyldan astam ýaqytta áreń jeńip, Syrdarıa boıyna qaraı syryp saldy da, ári qaraı qýýdy Jaıyq boıynyń atty qazaq-orystary mindetine alyp, Shamyraı oǵan kómekshi Shyńǵys keıin oraldy.

Omby olardy jaqsy qabyldady. Shamyraı — polkovnık dárejesin, Shyńǵys — podpolkovnık dárejesin aldy. Sonymen qatar Qusmuryn tóńiregindegi qazaq eliniń kóterilý qaýpi áli de bitpegendikten, Orynbordaǵy ákimder, jańadan Qusmuryn atalatyn qazaq dýanyn ashý týraly, Qusmuryn kóliniń jaǵasyna áskerlik bekinis salyp, ony Shamyraıǵa basqartý týraly, onyń aǵa sultany etip Shyńǵysty taǵaıyndaý týraly patshaǵa usynys joldady. Usynys bekilip kelgenge deıin, Shamyraıǵa da, Shyńǵysqa da dem alýǵa ulyqsat etti.

Shamyraıdyń qaıda dem alaryn ózi biledi. Al, Shyńǵys jaqynyraq jerdegi áıeli — Zeınepke emes, alystaǵy sheshesi — Aıǵanymǵa barmaq boldy. Nege?

Ákesi kishkene kezinde ólip, qyzyǵyn kórmegen Shyńǵys, ósý tárbıesinde, ózin sheshesine ótelmeıtin mólsherde boryshtymyn dep sanaýshy edi. Onyń barlyq tarıhy jaqsy jaǵymen de, jaman jaǵymen de Shyńǵystyń alaqanynda. Basy qyryqtan jańa shyqqan sheshesiniń nelikten tez qartaıýyn da ol joramaldaıdy.

«Sózde qańqý jaman, aýrýda shanshý jaman» degendeı, Shyńǵystyń oıynsha, sheshesin jegideı jep, saýlyǵyn taýysyp bara jatqan nárse — qańqý.

«Baısyz qatyn, baýsyz oımaq» degendeı, erinen jasynda qalýynan ba, álde rasy solaı ma? Aıǵanym baıǵusqa: orystan, qazaqtan, basqadan... ataqty, ataqsyzdan, jaman, jaqsydan, jas, káriden tańylmaıtyn erkek bolmaıdy. Ósekshiler ol qańqýlardy talaı saqqa júgirtip, kórkem ádebıet tilimen aıtqanda anekdottardyń, ár qıly pesalardyń san alýan túrlerin týǵyzyp, el arasyndaǵy qýlar, olardan san alýan spektáklder, konsertter jasaıdy. Bunyń bári Aıǵanymǵa da, onyń balalaryna da estilip júredi, shet-pushpaǵy, qıa jaılap, shet qonyp júrgen Shyńǵysqa da jetedi. Sheshesiniń jasyna jetpeı qartaıýyn, Shyńǵys osy mazaqtarǵa shydamaý dep jorıdy.

Zeınepti Shyńǵysqa qosýǵa kelgende, repeteısiz semizdikten de, júreginiń talmaýynan da azap kórgen Aıǵanym elge syrqaty údep, ázer jetken, qazir tósekten bas kótere almaıtyn halde jatqanyn-SHyńǵys Kenesary joryǵynan qaıtyp, Ombyǵa kele estidi. Aıtýshylar Aıǵanymnyń halyn óte aýyr sıpattady. Bireýler-«uzaqqa barar ma eken?» degen qaýipti aıtty. Sondyqtan «kózin kórip qalaıyn, baquldyq alyp qalaıyn» degen oımen, Shyńǵys Syrymbetke tete jolmen, asyǵys júrip ketti.

Bul barǵan shaqta, Syrymbet tóńireginde birtalaı jańalyqtar bolyp qalǵan edi. Eń aldymen, Kókshetaý dýanyna sońǵy jyldary aǵa sultan bolyp kelgen Zilǵara ótken jyly qyzmetinen alynǵan, oǵan sebep — Álibek atty balasynyń sotqar, barymtashyl, ury bolyp, mańaıdaǵy elge kún kórsetpeýi bolǵan.

Bul jaıda Ombyǵa, Peterborǵa jazǵan aryzdardy úkimet tekserip, kóbi shyńǵa shyqqan soń, «elge qıanaty etken buzyq balańdy tıa almadyń» degen aıyppen Zilǵarany aǵa sultandyqtan alǵan.

El basqarýshylardyń bul qyzmetke endigi laıyqtaǵany-Abylaıdyń Shyńǵys esimdi ulynan týǵan Táni bolǵan, úkimet ony bekitken.

Tánini jurt: salmaqty, aqyldy, tıyshty adam dep, ári «han tuqymy» dep kótergen edi. Ony tuǵyrdan tússe de eldiń aqylynan qalmaǵan Aıǵanym da qoldaǵan edi. Ózgelerge solaı bolǵan Táni, Aıǵanymǵa qıǵash keldi. Buǵan deıin Aıǵanymnyń tóńiregine úıirilip, onyń qadirli qaıyn-inilerinen sanalatyn Táni, tyrnaǵyn jasyryp júretin mysyq eken. Ol Aıǵanymnyń ana jyly inisi — Sartaıdy ıtjekkenge aıdatyp jiberýine syrttaı rızalasqan» men, ish pikirin ishinde saqtap, qoınyna jasyryn jınaǵan tastarymen, jeńgesin qalaı urýdyń sátin kútedi eken.

Endi úkimet qolyna tıgennen keıin, Táni Aıǵanymnan ósh alý jabdyqtaryna kiristi, sondaǵy birinshi batyl isi — Baltamberdini óltirý. Arǵy negizi — Ýaqtyń Qaraman rýynan shyqqan onyń ákesi, — Tuńǵatar, Ýáliniń ómirlik jylqyshysy bolatyn. Ol da alpamsadaı deneli, qarýly bireý edi, al, Baltamber odan oza týyp, bıiktigi atan túıedeı, jaýyryny men shúıdesi dónen buqadaı, bulshyq etteri qatty daýyl shaıqaǵan kóldiń betinde týlap jatqan tolqyndaı jáne tastaı qap-qatty, tula boıy siresken sińir saýsaqtary aryq balanyń bilegindeı, jilinshikteri býradaı boldy. Basy da adamzattyń zory jalpy jobasy úrgen qaryndaı derlik ol basqa bitken qalqan qulaqtar-taban qarys kózderi pil sıaqty -syǵyr, muryny-tary túıetin kelideı jalpıǵan aýzyn tóńirektegen erinderi bir-bir kesek et, túbittengeli ustara tıgizbegen qara buıra qalyq saqaly, betiniń murnynan basqa jerin túgel jaýyp, tósine ósken túgimen tutasyp ketken. Kúsh jaǵyna kelgende qandaı asaý, iri jylqylardy quıryǵynan tartyp toqtatady, kekilinen alǵan asaýlardy tartyp qalǵanda etbetinen túsiredi. Sondaı kúshin kóre tura, eshbir balýan onymen ustasýǵa batqan emes. Saltynda ol meılinshe salaq: denesi ómirinde sý kórgen emes, sondyqtan, terisine jabysqan qalyń kir, shaqat ónerdiń balshyǵyndaı tilimdenip, jarylyp júredi desedi; aıaq-qoly qatparlanǵan kús, qoltyqtary — qolańsa, jarty shaqsha nasybaıdy qalyń ernine bir-aq atyp, ezýinen aǵyp taýsylady, kıim kıisi de ózgeshe, qandaı úskirik aıazdarda, jalańash etine tozyńqy túıe jún shekpendi, aıaǵyna qońyltaıaq jamaýly etikti, basyna teri kıip, bıalaısyz jumys isteı beredi, jaz denesine, júnin syrtyna aınaldyrǵan keń teri shalbardan basqa kıim ilmeıdi, as ishýi de óreskel: bir otyrǵanda, bir tabaq maıdy jep, bir shelek qymyzdy iship júre beredi, biraq, qomaǵaı emes, bir toıǵan asy, sol kúnge qorek; minez jaǵynan da qyzyq: ursysý, janjaldasý, shúıirkelesý degendi bilmeıdi, anaý-mynaýǵa ashýlanbaıdy. Al, ashýlana qalsa, uryspaı, urmaı tek, qolynyń bulshyq etinen bir qysyp qoıady, ol, — soıylmen soqqannan qatty batady. Sonysyn biletinder, alystan til qatpasa, mańyna jaqyndamaıdy.

Osy Baltamber qartaıyp, ólgen ákesimen birge jylqy baǵyp júrdi de, bertinde Ýáli úıinin, bıesin saýýǵa aýysty. Jelisine jıyrma-otyzdan kem qulyn baılamaıtyn bul úıdiń saýyny kelgen bıelerin ózge jelilerde bes-alty bıe saýylyp bolǵansha, Baltamber túgeldep shyǵady. Buryn sabaǵa quıyp túıemen ákeletin sútti, Baltamber sabasymen jaıaý arqalap ákeledi. Kúndiz bıe saýsa, túnde saýyn bıelerdi baǵyp keledi: ózgelerdiń jylqylaryn qasqyr jep jatqanda, ol bir taıynyń ta tańyn tartqyzbaıdy. Qaıda júrip tynyǵatynyn eshkim bilmeıdi. Osyndaı eńbegine qarap Ýáliniń úıi, ásirese, Aıǵanym Baltamberdi qatty syılaıdy.

Ósekshilerde «ımam» joq. Olar Aıǵanymnyń osy syılaýyn «jaqyndyǵyna» jorydy da, Ýáliniń tiri kezinde bastaǵan qańqýyn, ol óle zoraıtyp áketti. Jurttyń sodan keıingi aıtatyny: «Baltamber Aıǵanymnyń saýynshysy emes, baıy».

Jyl saıyn keń jaıyla bergen osy qańqý, Abylaı tuqymynyń namysyna tıdi. Kim kóringen, «hansha solaı eken ǵoı» dep betterine basty. Baltamberden qutylmaq bolǵan olar, Aıǵanymǵa áýeli — juqalap, artynan birtindep qalyńdatyp aıtyp edi, báıbishe: «ottamasyn!» degennen basqany aıtpady, Baltamberge janasýyn azaıtýdyń ornyna kóbeıtip, aǵa sultan kezinde páýeskege jegilgen par attarmen jolǵa shyqsa, bojaǵy ǵyp alyp júrdi, sultandyqtan túskende, bireýler qonaqqa shaqyrsa da sóıtti. Qonaq azaıǵan shaqta, taýdyń, ormannyń ishinde serýendeýdi shyǵarǵan Aıǵanym qasyna kóbinese Baltamberdi ertti. Denesi aýyrlap, serýendeýdi doǵarǵanda, «Baltamberge arqasyn sıpatady eken» degen, «Baltamber shomyldyrady eken» degen ósek jaıylady. «Osyǵan osynsha baılanysyp qalǵan nesi bar?» degende, bireýler: — «jalshymen júrýin eleýsiz kóredi» dep, bireýler: — «jastyǵyna, iriligine, balýandyǵyna qyzyǵady» dep jaýap beristi. Qalaıda bertinirek «júrisin doǵardy» deıtin Aıǵanymnyń mańyna jaqyn júretin adamy — Baltamber bolýy ras.

Táni aǵa sultan bolǵan kezde, bul Baltamber jaıyndaǵy ósek meılinshe órbip, Abylaı tuqymdarynyń da, onyń da dińkesine meılinshe tıip bolǵan edi. Olar Baltamberdi talaı ret óltirmekshi bolyp ta ázirlengen. Biraq, retin taba almaǵan. Qol kúshimen óltirýge, jerde júz kisiniń, at ústinde myń kisiniń áli kelmes edi, olardy jerde — judyryqpen, atta-soıylmen jaıpap shyǵar edi.

Sol ádisti Táni tapty. Sol kezde, Syrymbettiń kúngeı batysyndaǵy «Iman» atalatyn taýǵa, tatarlardan «qazaq-orys» ataǵyn alyp, ásker bolǵan bir stanısa ornaǵan edi. Solardan zorlyqshyl, kim kóringenge qylysh pen myltyq jumsaǵysh-Salah esimdi atamanmen Táni tamyr bolǵan. Bir kúni Táni Salahqa Baltamber jaıyn aıtqanda:

— Ony joıý ońaı, — dedi Salah.

— Qalaı?

— Pıstolet degen myltyqty bilemisiń?

— Qandaı ol?

— Mine! — dep Salah kishkene myltyqty qoınynan sýyrdy da kórsetti.

— Bu da kisi óltire ala ma? — dedi Táni, myltyqty qorashsynyp.

— Órem qaptyrady. Osymen qapyda atsa, til tartpaı óledi.

Salah atý ádisin kórsetti de, myltyǵyn Tánige berdi. Endi, sony kim atý kerek?

Tániniń oılap tapqany Shepe. Jasy qazir jıyrmadan asqan ol sheshesi-Aıǵanym men Baltamber týraly ósekti estip, uıattan jerge kire almaı júrgen. Bul jaıda Táni ekeýi aqyldas ta. «Qarnyna pyshaq salam!..», «baltamen basyn shabam» dep julqynǵan Shepeni, «toqta, sátin keltirip, jaıyn el kózinen kórsetpeı tabaıyq» dep Táni toqtata beretin.

Mine, endi sáti tústi. Pıstoletti kórgende Shepe qýanyp ketti. Olardyń ýádesi túnde saýyn bıelerdi baǵýǵa ketken Baltamberdi Shepe izdep barady da, jolaýshylap kele jatqan bolyp, «seni óltireıin be?» deıdi. Óltire almaıtynyn biletin Baltamber, «qalaı?» deıdi, qaljyń kerip. «Káne, sen, anadaı jerde, tósińdi ashyp turshy!» deıdi Shepe. «Onda ne isteısiń?» deıdi Baltamber. «Tur. Sodan keıin kóresiń». «Myltyǵy bar» dep oılamaǵan Baltamber, «al, turdym» dep tósin ashyp qarsy qaraı qalǵanda, jeńiniń ishine jasyrǵan myltyqpen Shepe basyp kep salady. Oq keýdesinen tıedi de, arqasynan shyǵyp ketedi. Ne bolǵanyn bile almaı qalǵan Baltamber, júregi shanyshqan sıaqtanǵan soń alaqanymen keýdesin ustaı beredi, biraq jyǵylmaıdy. Sony kórgen Shepe basynan kózdep taǵy atqanda, oq mıyna kirip, Baltamber táltirektep baryp jyǵylady.

Baltamberge oq tıip jyǵylsa, ony áldeqaıda tyǵýǵa jasyrynǵan top jetip keledi. Ólik Syrymbet taýynyń etegindegi «Qyly» kóliniń tereń qazylǵan qorysyna tyǵylady.

Erteńine — Baltamber joq. Kelesi kúni de joq!.. Ol qaıda? Baltamberdiń tóre tuqymynan qasy kóbin biletin Aıǵanym,-«taýyp berińder!» dep álek salady. «Túrtki kórgen soń eline ketken bolar» degenmen, jansyz jiberip, Baltamberdiń týǵan elinen de bildiredi, onda da joq. Endi qaıda?!

Adal qyzmetshisiniń joǵalýy da Aıǵanymǵa ońaı soqpaıdy, qatty qaıǵyrǵan Aıǵanymnyń burynǵy álsiz saýlyǵy endi tipti tómendep, buryn tysqa kirip-shyǵýǵa jaraıtyn ol, tósek tartyp jatyp alady...

Shyńǵys úıine kelgende sheshesi osyndaı halde edi. Ol sheshesin tanymaı qaldy. Tósek tartyp qımylsyz jatýyna biraz ýaqyt etkendikten, buryn semiz bolǵanmen jınaqy júretin denesi alqam-salqam bosap, meńgerip ala almastyq halǵa kelgen; úlpershegi bitýden be, syrqattan ba, júregi álsiz soǵyp, keıde toqtap qala jazdaıtyn bolǵan, sodan ba, álde basqa sebepten be, ara-tura alqymynan áldene keptele qalyp, dem ala almaı jantalasady eken; ókpe men júrektiń álsizdiginen be, basqa sebebi de bar ma, — terleýden kóz ashpaı, dymqos tósek-orny men ishki kıim-keshegin kúnine áldeneshe ret aýystyrady eken.

Sheshesiniń bul aýyr halyn kórgen Shyńǵys, basyn qushaqtap jylap aldy. Aıǵanym jylaǵan joq. Sondaǵy oıy, ózin «áne-mine degen haldemin» dep túsinetin ol kúshi barynda tili barynda, arman ǵyp jatqan bir isin aıtyp úlgerýge tyrysty. Onysy-kóziniń tirisinde, qolynan qosqan kelini — Zeınepti, osy ordanyń tabaldyryǵynan attatyp, bosaǵasyna otyrǵyzý edi.

— Sodan basqa armanym joq, — dep aıaqtady Aıǵanym balasyna entige, úze aıtqan qysqasha sózderin.

Shyńǵys qarsy sóz aıtpady jáne aıtqysy da kelmedi. Aıtý, oǵan — osy úıdiń ishinde kórinbeı otyrǵan ajalǵa,-«al, anamnyń janyn ala qoı!» deý sıaqtandy. Onyń ústine, Dil-Afrýzdan kúderin úzgen Shyńǵys, óshige qaraǵanmen, sol óshpendilik keýdesinde ketkenmen, Kenesaryny qýǵan eki jylda, Zeınep týraly biraz tolǵanyp ta qalǵan. «Onda ne jazyq bar? — degen oı ketpeı qoıǵan Shyńǵystyń basynan-Áıel bolǵan soń, er kerek. Sonda, tańdaǵany — men bolsam, aıyby ne?». Al, tańdaý jaıyn oılap kórse, «súıem» degen sózi ras sıaqty; «al tili» deýge, jol kórip jortyp qalǵan qasabaly qatyn emes, qyzyl gúli

Jańa ashylǵan jas qyz gúlin ózgege emes, ózine tóktirip, birinshi balyn ózine sorǵyzdy; sońyn ústine, tiliniń sholjyńdyǵy demese, ne ajarynda, ne symbatynda eshkimnen kemdigi joq. Al, syryna qarasa, tipti ádemi sıaqty. Qaýyshqan sátinen bastap, qoshtasqan sátine deıin, sol ádemiligine bógýden tynys tappady Shyńǵys. Ǵashyqtyń tilin qarshadaıynan qaıda júrip úırengenin kim bilsin, — syr shertken kezinde aıtqan sezderi baldaı sorǵalaıdy, ásirese qoshtasardaǵy sózderi.

Zeıneptiń tompaq, kómirdeı qap-qara kózderi úlken, kirpikteri uzyn, qaıqy edi. Sol kózderinde irkilgen jastaryn kirpigi bólshektep, ár qylǵa oralǵan tamshylar tómen tambastan móltildeı qalǵan shaqta:

— Tóıem, — degen edi, eki qolyn keýdesine aıqastyra qýsyryp, basyn tómen ıgen Zeınep Shyńǵysqa, — kimdik bolsań da eıik ózinde seniń, men ól-ólgenshe sendikpin. Sen maǵan joq kúni, men dúnıaǵa joqpyn.

Ońasha jalǵasqan Zeınep, sol qalpynda quldyq uryp otyryp qalǵan, Shyńǵys shyǵyp ketken. Bosaǵadan attaı, Shyńǵystyń basyna «ólem» — degeni me bul?» degen oı oralǵan. Sol oı basynan shyqpaı qoıǵan. «Juǵysqan áıelimniń bári elý, ıaǵnı — ózin-ózi óltirý, taǵdyrdyń pesheneme jazǵany bolǵany ma?» degen oı da arylmaı qoıǵan odan. Qat-qabat qatynasyp jatqan jurttan estýinshe, Shyńǵystan júkti bolyp qalǵan Zeınep on, bosaǵasynda qyz taýyp, onysy birer aıdan keıin ólgen. Sodan keıin jurt ony «Shyńǵystyń qalyńdyǵy» demeı, «qatyny» dep atap ketken. Taǵy bir habar,-SHorman ólgennen keıin, ornyna on alty jasar balasy-Musa aǵa sultan bolǵan. Onyń jasy az bolǵanmen, jaratylysy bıik ekenin, ıaǵnı-aqyldy, namysty, sheshen, alǵyr jigit qalǵanyn, Shyńǵys ana jyly kórgen.

Shyńǵysqa qoshtasarda ol da oıyn aıtyp kep:

— Myna saparǵa úkimettiń jumsaýymen ketip barasyń, men qaraly qaryndasymdy aýylyma áketip baram. Aman oralýyńa tilektespin. Ombydaǵy jaıyńa qanyqpyn. Jastyqta árkimde de bolady deıtin, olaısha alaburtý. Sondyqtan sókpeımin seni. Endi, mine, Zeınep pen ekeýińniń nekeleriń qıylyp qaldy. Senderdi áýeli qosqan — qudaı, ekinshi — áke-shesheleriń. Endi qudaı aldynda da, adam aldynda da burylar jer joq. Meniń qaryndasym burylmaıdy, qashan oralsań da tosady seni. Al, sen burylam deseń, qorqytqanym emes, arty jaqsylyqqa soqpaıdy. Onda, boldyrǵan jerde qalamyz,-degen.

Elge kele estýinshe, baqyt jaǵynan da, dáýlet jaǵynan da Musa ákesinen asyp túspese, kem qalyp jatqan joq. Ákesiniń jylyn berip, qaryndasynyń basynan qarasyn túsirgennen keıin uzatý jabdyǵynan kirisken. Qazir ol jabdyq túgelimen ázirlenip bolǵan: «ishine jasaý-jıhaz lyq tolǵan eki aq úımen, kóliktik jıyrma bes túıemen, saýyndyq júz jylqymen, soıystyq myń qoımen attandyrady, degen laqap el ishinde kúndeı kúrkirep, jerdi dirildetedi. Osy jaıdy estip jatqan Aıǵanym, Shyńǵysy Zeınepti alyp qaıtýǵa rızalasqannan keıin, dos-jarandaryn shaqyrtyp ap, kúıeýdi qaınyna attandyrý jabdyǵyn aqyldasty.

— Kem barmaý kerek, — dedi olar, — tolyq barý kerek. Osy mańdaǵy Kereı men Ýaqtyń, Atyǵaı men Qaraýyldyń, Qanjyǵaly men Kúrleýittiń, tańdaýly adamdaryn qosshylyqqa ertý kerek. Jolshybaıǵy elden qonaǵasy men baspana tilep timiskilenbeı, qonar, tústener jerinde tigetin shatyrlaryńdy ala júrý kerek. Ony qazaq-orystyń áskerlerin bastaıtyn Opanas taýyp beredi, jolshybaı qymyzyn iship otyratyn birer aıǵyrdyń úıirindeı saýyndy aıdata júrý kerek, saýynnyń jelisin, toqpaǵyn, noqtasyn, kónegin, sabasyn, aıaqqabyn... degen sıaqty jabdyqtaryn arta ketý kerek. Soıystyqqa birer qysyraqtyń úıirin ala ketý kerek; jolshybaı shaqyrǵan aýylǵa barý kerek te, shaqyrmaǵandaryna túspeý kerek; keı jerde myrzalyq qyp, qonaǵasyny jolshybaıǵy eldiń myrza — shoralaryna ózi berip otyrý kerek, sóz bastaıtyn shesheni, qol bastaıtyn kósemi, ánshisi, kúıshisi balýany, qulyqshysy... degendeı. Kelseń — kel, saıma-saı adamdary ere júrý kerek!.. Han tuqymy bolǵandyqtan osylaı barý kerek qalyńdyq alýǵa!.. El-jurt bolyp kóteremiz buny...

Shyńǵys buǵan rızalasty. Onyń endigi alańy-syrqat sheshesi. Myna qalpyna qaraǵanda, uzaq jasamaýy múmkin, jolaýshylarynyń oralýyna jetpeýi múmkin. Shyńǵys eline de, sheshesine de osy jaıdy eskertip edi jurt:

— Ózi qalap jatyr ǵoı, bul saparǵa shyǵýynda «Attan» degen soń attan. Ajaly kelse ara tura almaspyz, kelmese,-baltalasań da ólmes. Táýekel dep tartyp ket. Óle qalsa, yrym -jyrymyn aıtarlyqtaı jasarmyz. Ajalǵa sabyr berse, aınalyp ta úlgerip, kezin de kórersiń, bermese — duǵa oqyrsyń. «Asaryn asap, Jasaryn jasap» degendeı dúnıe qyzyǵyn kórgen adam. Ólse, aldy — ózine, arty-balalaryna jaryq bolsyn! — dedi.

— Toqtalma,-degendi sheshesi de aıtty. — Kórisý, kórispeýdi ajal biler dám biler. Kórise qalsaq quba-qup. Kórise — almasaq, — baqul bol. Men baqulmyn. Buryn renjitseń de, endi renjitken joqsyń. Tilimdi aldyń, aq sútimdi keshtim!

Qaınyna attanǵan Shyńǵys, birer aı jol shegip, yrǵalǵan-jyrǵalǵan túrde úıine kep túskende, haly taýsylǵan Aıǵanymnyń kirpigi ǵana qımyldap jatyr edi.

Aıǵanym ómiriniń sońǵy tórt-bes jyldarynda sopylyqqa boı uryp alǵan edi. Túrkilik oqýǵa erkin, taǵat-ǵıbadattyq saýaty tolyq Aıǵanym, osy jyldardyń ishinde uıqy, tamaq, dáret sıaqty tabıǵattyq tilekterin oryndaýdan basqa shaqta, ordanyń ózi turatyn bólmesiniń saltqysyn ishinen jaýyp alatyn da, jaınamaz ústinen túspeıtin.

— Sonda, ne oqı beresiz? — degenderge:

— Náfil she? — dep jaýap beretin. Onyń ne ekenin bilmeıtinder túsindirýdi surasa.

— Qyzǵa namaz oqý toǵyz jastan paryz ulǵa — on úshten. Sodan keıin oqylmaǵan namazdardyń bári — qazaǵa, ıaǵnı óteýge tıisti mindetke jatady. «Láfil» degenimiz — sol. Ótelmegen náfilim kóp, ómir jetkenshe ótep ketýge tyrysam, — deıtin. Keıingi kezderde denesin bıleı almaıtyn halǵa jetken ol, namazdaryn túregep oqýǵa jaramaǵan soń, otyryp oqı beretin. Qalyń qazysy aldyn tirep, sájdaǵa basyn jetkizbeıtin halinde, basyn temen shulǵyp qana yrymyn jasaıtyn.

Qulshylyqqa sonshalyq berilip alǵan Aıǵanym, bir sátte Mekege — hajylyqqa barýdy da nıet etip, sol jolǵa túsken basqalarǵa erip attanǵan, biraq bylaı shyǵa entikpe syrqaty qatty ustap, ári júrýge jaramaı úıine qaıtqan. Syrqat qalpyna qaramaı, orazany sońǵy merzimine deıin tutyp, alǵashqy kúnderinen-aq talyqsı bergen soń, tilin alatyn kisileri, aýzyn zorlap ashtyrǵan.

Ýáliniń aýlynda kóp jyl boıyna Aıǵanymnyń nemere inisi-Piráli ımam bolyp turǵanyn etken taraýlardan bilemiz. Jesir qalǵan Aıǵanym kóptiń kózinde esekke tańyla bergen soń, ózin «sáýegeımin» dep sanaıtyn Piráli apasyna munda tura almaspyn» degen de, týǵan mekenine kóship ketken. Onyń ornyna, «Orynbor mańyndaǵy Qarǵalynyń «Dárrá ál-fúnýnin bitirdim» dep kelgen Ǵalıasqar esimdi tatar moldasy turǵan. Syrymbet taýynyń salasyna, Aıǵanymǵa arnalyp salynǵan ordanyń meshitindegi ımam osy da. Syrqaty mendeı bastaǵan, ólim qorqynyshy ulǵaıa bastaǵan Aıǵanym, Ǵalıasqardyń ǵalymdyǵyna shek keltirmeýmen qatar, óle qalǵan shaǵynda, ımandy basyna onyń aıtýyn olqysynyp, arnaýly kisi jiberip Pirálini shaqyrtqan. Alǵashynda «buryn izdegen joq edi ǵoı, endi nege kerek bop qalyppyn» dep pálesinip kelmeı qalǵan Piráli, shaqyrýshy ekinshi ret kelgen soń shydamaı barǵan. Birazdan beri kórmegen apasynyń aýyr jaǵdaıyn baıqaǵan soń, ne olaı, ne bulaı bolýyn kútip, baquldyq alǵannan keıin de qasynda bolǵan. Onyń endigi armany — «áne-mine» dep ál ústinde jatqan apasynyń, kelinshegin alyp kelýge attanǵan balasyn, kóziniń tirisinde kórýi.

Shyńǵystyń Zeınepti alyp kele jatqan habary Aıǵanymnyń aýyr halyn jeńildetkendeı bolyp, sońǵy kúnderi sózden doǵarylǵan ol tilge keldi de, mańaıyna úıirilgenderge kelindi qarsy alý jabdyqtaryn aıta bastady.

— Qudaı ońdady! — dep qýanysty jan ashyrlary, — ar jaǵyn alla biler, kelini men balasynyń toıyn kózinen ótkerse boldy.

Aıǵanym: — «Janymdaı jaqsy kórip ketken kelinim edi, mańdaıynan bir ıiskesem boldy, ar jaǵynda armanym joq», — degen edi.

Aıǵanymnyń bul qylyqtary — boı jasaý ǵana bolyp shyqty. Bylaısha typ-tyń jatqan ol, «kelip qaldy, kelin balań!» dep áldekim bólmesine shúıinshi surap bas suǵa bergende, kózin tóńkere kep ashyp, qaıta qatty jumdy da, demin yshqyna aldy...

Bul, — Aıǵanymnyń aqtyq demi eken.

ESENEIDİŃ ERTEGİSİ

Osyndaı kúızelýshilikke ushyraǵan el: «osy dýannyń aǵa sultany Shyńǵys», dep esitip, «mynany toqtatsyn» degen ótinishpen kisilerin jiberedi. Olarǵa Shyńǵystyń aıtqan qysqasha jaýaby: «Bara kórermin». «Kórgenshe órtenip, kómirimiz ben kúlimiz ǵana qalmaı ma» degen shaǵymǵa, Shyńǵys: «Amalym neshikten», — basqa jaýap qaıtarmady.

Sońǵy jeti-segiz jylyn áýeli — Ombyda, odan keıin — joryqta ótkizgen Shyńǵys, qazaqsha ádetterdiń kóbinen alystap, el kezinde «tik-baqaı» atanǵan edi. Sodan ba, álde úkimettiń tapsyrmasy solaı boldy ma, sheshesin qolynan jerleskennen keıin, jaqyndaryna ol Qusmurynǵa júrer nıetin bildire bastady. Sonda, Qusmurynda ózimen birge turýǵa erte ketkisi kelgeni eki-aq adam birge týǵan aǵasy — Shepe, ekinshisi — tólengiti — Aba. Shepeniń azanmen qoıǵan aty — Shahımardan, sodan — Shegen bop, sodan — Shepe bop ketken. Minezi shálkes urysqaq, tóbeleskek adam bolǵandyqtan, jurt ony syrtynan «Shytyrlaq Shepe», nemese «Shypyldaq Shepe» deıtin. Shyńǵys Shepeniń shaldyr minezderin de, sotqarlyq qylyqtaryn da jaqsy biledi. Onyń Baltamberdini óltirýi de qulaǵyna shalynǵan. Solaryn bile tura ertetin sebebi, qazaqtyń «inisi sodyrly bolsa, aǵasy qadirli bolady» degen jaman maqalyn teris aýdaryp: «Aǵam sodyrly bolsa, men qadirli bolarmyn» degendik edi.

Abanyń azanmen qoıǵan aty — Abaq. Bala shaǵynan Shepege atqosshy bolǵan ol, meılinshe pysyq, qý, qaljyńbas, syqaqqoı, úlken demeı, kishi demeı, kim kóringenmen jalbańdap oınaı beretin, mazaqtaǵysy kelgen kisiniń qyr sońynan qalmaıtyn jigit te. Jasy Shepemen shamalas. Buryn bilmeıtin Shyńǵys, ony áneýgúni Zeınepti alyp qaıtýǵa attanǵanda erte ketken. Sonda, boıyndaǵy enerlerin kórip, unatyp qalǵan. Endi, Qusmurynǵa Shepeni ala ketetin bolǵan soń, Abany da ertpek boldy. Ol kóne ketti.

Shyńǵystyń erkine salsa, Zeınepti de ala ketpek edi. Aýylda týyp-ósken, ádet-ǵurpy boıyna sińgen Zeınep, qaıyn enesiniń beti jasyrynbaı jatyp, kúıeýimen kete barýǵa arlandy. Jáne ol Ombyda az tún tanys bolǵanda, Aıǵanymdy súıip úlgergen edi. Ońasha kezdesken kúnderdiń bireýinde, Aıǵanymnyń: «Seniń aldyńda al dep tileımin táńiriden. Eger sol tilegim qabyl bola qalsa, solqyldatyp joqtap berersiń, qulynshaǵym!» degeni esinde. Ákesi Shorman ólgennen keıin qarshadaıynan basyna qara salyp joqtaǵan. Sol eldiń bir aqyny shyǵaryp bergen uzaq jyrdy aıaǵynan tik turǵyzyp, tyńdaýshylaryn tan, qaldyrǵan ol, qaıyn enesiniń joqtaýyna otyrýǵa irkilgen joq. Ol han tuqymynyń kelinderin de qazaq ǵurpyna baǵyndyryp, «erteń, «tús», «kesh» atalatyn mezgilderdiń bárinde de jınap, daýystaryn qosyp joqtaý aıtqyzdy. Ózi bárin:

Úzigin ájem borlatqan,

Shańyraǵyn syrlatqan,

Kelinde sorly men ekem,

Kelmeı jatyp zarlatqan,

degen óleńmen bastap, ar jaǵyn aqyn shyǵaryp bergen jyrǵa jalǵastyryp áketti. Buǵan rıza bolǵan jurt:

— Shirkin, kelin bolsa, Zeınepteı bolsyn! — Hansha aýzynan tastamaıtyn edi muny, únemi maqtaı beretin edi, «Shyńǵysqa eriksiz aldyrdy», desip edi, úmitin aqtady! — desti.

Shyńǵys Qusmurynǵa sheshesiniń qyrqyn bere attanatyn boldy. Sol kezde, onyń semályq ómirinde jańalyq sezilip qaldy: Zeınep sol kezde qatty aýyrdy, ol ishken asyn qusa beretin, tósekten basyn kótermeı jatyp alatyn boldy. Tájirıbeli áıelder, Zeıneptiń bul halyn talǵaqqa jorydy. Ony qandyrý úshin ne kerek ekeni de málim bop qaldy, Zeınep búrkittiń mıyna jerikti. Jáne qoldaǵy búrkittiń emes, taǵy búrkittiń!.. Ony qaıdan tabý kerek?

Aqyry ol da tabyldy. Ýáliniń Býrabaı taýyndaǵy Qyzylaǵashta turatyn, báıbishesinen týǵan Bikán esimdi uly, Aıǵanymmen jaqyn júretin edi. «Aıǵanym nashar jatyr» degen habarmen, Syrymbet taýyna keldi de, baquldasyp úlgerdi, sodan keıin qolynan jerlesti. Jaqsy kóretin ógeı sheshesiniń qyrqyn tosyp jatqanda, qulaǵyna taǵy búrkittiń mıyna jerigeni, ondaı búrkit tabylmaı jatqany shalyndy. Bikán búrkitshi adam edi. Ózi salatyn búrkitti ol, Kókshetaýdaǵy Oqjetpes shyńynyń ushar basyna ózi shyǵyp alatyn. Ol shyńǵa odan basqa adam shyǵa almaıtyn. «Shyǵamyn» degen bireýler qulap ólgen. Sodan keıin ol shyńǵa órleýge Bikánnen basqa adam bata almaǵan. Al, Bikánniń bir emes, birneshe ret shyǵyp búrkit alýyn, dinshil jurt,-«atasy Abylaıdyń arýaǵy kóteredi» desetin. «Oq jetpes» atap alǵan búrkitti Bikán shyńnan jyl saıyn emes, anda-sanda ǵana, qoldaǵy búrkiti qartaıyp sháý bola bastaǵan shaqta ǵana alatyn. Basqa jerdiń búrkitiń Bikán qolyna da ustamaıtyn. Sebebi, olar, kúshtilik jaǵynan da, qyraǵylyq, alǵyrlyq jaǵynan da «Oqjetpeske» . teńespeıtin. Ózge ańdy bylaı qoıǵanda, qulaq estir jerde, qasqyrǵa «Oqjetpesten» basqa túsetin búrkit joq. Ertegishilerdiń aıtýynsha, osy tuqymdy búrkit, Oqjetpestiń Abylaı osy mańda han kóterilip, qystaýyn Býrabaıdyń yǵyndaǵy Qyzylaǵashqa salǵan jyly paıda bolǵan.

— Sondyqtan, — desedi olar, — Abylaı tuqymynan basqanyn, qolyna túspeıdi, záýi-saıtan túse qalsa, bundaı qyraǵy da, alǵyr da bolmaıdy. Abylaı tuqymynan da báriniń emes, bireýiniń ǵana qolyna túsedi. Jáne bir ǵajaby: Oqjetpes shyńyn jalǵyz uıa-basar ǵana mekendeıdi, sháýlisi qaıda ekenin eshkim bilmeıdi. Jobalaýshylar «Oral taýyna baryp qaryǵady, balapandary Oraldyń aq ıyǵy sıaqty aq shubar bolýy sodan» desedi. «Oqjetpes» tuqymdy búrkit jyl saıyn emes, úsh-tórt jylda bir-aq jumyrtqa salady. Ádette, bir ǵana jumyrtqa salady, ekeý bolsa bireýin shaǵyp tastaıdy. Bul tuqymdy búrkit, Bikánniń baǵyp júrgen maly sıaqty. Qaı jyly jumyrtqalaǵan, qaı jyly jumyrtqalamaǵanyn syrtynan-aq biledi. Jumyrtqalaǵan jyly «Oqjetpes» shyńynyń basynan ushyp-qonyp júredi, jumyrtqalamaıtyn jyly jaz boıy kórinbeı, áldeqaıda ketedi de, kúz oralady. Ertegishilerdiń aıtýynsha, Abylaı tuqymynan ustaýǵa jaraıtyn ul týmasa, bul búrkit, bul aradan ketedi. Sondyqtan, Abylaıdan órbigen urpaqtyń, nemese — ul urpaqty ardaqtaýshylardyń kóńilinen, «ketip qala ma» degen qaýip ketpeıdi Ol qaýip sońǵy jyldarda kúsheıip barady, óıtkeni Abylaıdyń qara shańyraǵyna baǵynýshylar jyldan jyl azaıyp barady, osy betimen kete berse, bul shańyraqqa az jylda ıe tabylmaı, áldeqaıda shirip qalýy múmkin.

Osy qaýip Bikánniń basynda da bolýshy edi. Bylaıǵy jurttyń, kózinde «búrkit salýdan basqany bilmeıdi» deıtin, qaq-soqta jumysy joq ol, ishteı han tuqymynyń aınymas eri bolatyn da, onyń jaqsylyǵyna qýanyp, jamandyǵyna kóshetin. Biraq, qaısysy bolsa da syrtyna bildirmeı, momaqansyp júre beretin. Aıǵanymnyń azasyn saqtap, Syrymbettegi ordada jatqan kúnderinde, «jas kelin taǵy búrkittiń mıyna jeripti», degen habardy Bikánniń qulaǵy shaldy. Bul habarǵa qatty qýandy ol. Talǵaq áıeldiń ár nársege jerýin biledi ol, solardyń ishinde, mysaly qasqyrdyń etine jerigen áıelden qabaǵan, qomaǵaı bala týady; jylanǵa jerigennen-jalańdaǵan, jylpos, jymysqy týady; búrkitke jerigennen — barlaǵysh, bıiktegish boldyrmaıtyn qyraǵy týady.

— Búrkittiń jáne taǵy búrkittiń mıyna jerigen jas kelinnen ul týsa, qyraǵy, alǵyr bolar ma? — dep dámelendi Bikán, — bizdiń tuqymnyń eńsesi túsken týyn bolashaq ta sol kóterer me?

Bul dámesiniń sáti de túsip turǵan sıaqty. Balapanyn alǵanyna eki-úsh jyldan aspaǵan «Oqjetpes» bıylǵy jazda Oqjetpes shyńynan ketpeı, sol mańaıda qalyqtap júr. Qoıan, qozy, laq sıaqty jemderdi uıasyna tasýyna qaraǵanda, bıyl da jumyrtqalaǵan. Endi, mine, Zeıneptiń jerik bolýyn estigennen keıin; «Qaıtkende de ne uıa basardyń óziniń, áıtpese, balapanynyń mıyn jegizýim kerek», dep bekindi. Ol «Úıime baryp, amandyǵyn bilip, Aıǵanymnyń qyrqyna deıin oralam», degen syltaýmen júrip ketti. Aýlyna barǵanda: «Amandyq bile keldimnen» basqany aıtpady, Oqjetpestiń qıasyna bararyn eshkimge bildirmedi. Bala jasynan daǵdylanǵan ol, qıa tastarǵa meılinshe órlegish edi. Ózge adam arqanǵa asylyp áreń shyǵatyn, nemese mańaılaı almaıtyn shyńdarǵa, jylandaı jabysa órmelep júre beretin. Jylan da órmeleı almaıtyn jyltyr tastardan da taımaı, aıaǵy, qoly iligetin kedergiler tabatyn. Bireýlerdin, eteginde turyp tóbesine qaraýǵa basy aınalatyn qıa shyńdaryna órlegende, Bikánniń basy aınalmaq túgil, esine de kelmeıtin. Búrkittiń balapanyn alar joly, ol shıden toqyǵan besik, qoıdyń jabaǵysyn ala baratyn. Balapandy solarǵa qalyń orap, syrtynan qyl arqanmen shandıtyn da, tasy joq tustan temen qaraı domalatyp jiberetin. Bóleýli balapannyń denesine zaqym túspeıtin. Sodan keıin shyqqan bıigińde ósetin arshaǵa uzyn qyl arqańdy tuzaqtaı baılap, tuzaqty aǵytyp alý úshin, túıinsheginen ekinshi arqandy baılap tómen túsetin.

«Shyńǵa shyqqysh» degenmen, Bikán burynǵy retterde, kóterilerde de, tómenderde de qatty qınalatyn edi. Bul joly, ózinshe: «Arýaq qoldady ma», álde, táýekelshil ynta kóterdi me, shyńnyń jıǵan júkteı tekshelengen tastarynyń birinen soń birine arqardaı yrǵyp, tóbesine ilezde kóterildi. Tilegine qaraı, uıada balapan bar eken jáne jalǵyz eken, ózi qońyr ala qanattary úrpıip ósip apty jynysyn da Bikán bir qaraǵannan bile qoıdy: urǵashy bolsa, urtyndaǵy qıaǵy qyzǵylt keledi, erkek bolsa — sarǵylt keledi. Mynaniki sarǵylt, soǵan qarap, «á, kelin ul tabady eken», — dep yrym etti Bikán.

Tuıaqtary men tumsyǵy múıizdene qataıyp, qanattary jebelene uzaryp, ushatyn kezi taıanyp qalǵan bala-búrkit, umtylǵan Bikánǵa shar-shur etken bala-búrkit tumsyǵymen de, tuıaqtarymen de, qanattarymen qaırat qyp mańaılatpaǵan soń, Bikán ústine tordy jaba sap, matap aldy. Sóıtip, denesin jabaǵyǵa oraý áreketine kiriskende, bala-búrkittiń bir aıaǵy shekpenniń etegine ilegip qap, búrgen tuıaqtaryn jaza almaıtyn bolǵan soń, jabysqan jerin Bikán jyrtyp jiberdi. Sodan keıin ǵana kúsh alyp, bala-búrkitti áýeli qoıdyń jabaǵysyna, odan keıin shıge bólep jatqanda, bir nárse zý ete tústi. Jalt qarasa-ústine taıanyp kep, aspanǵa qaıqaıa kóterilgen búrkit!.. Óziniń úlkendigi surapyl tarbaıta jaıǵan qanattarynyń bir-biri sala qulashtan uzyn derlik, jalpy kólemi iri taıdyń týlaǵyndaı!.. Túıilgen shaǵynda tipti jaqyn kep qalýyna qaraǵanda, eger Bikánniń qımyl jasaǵan boıy eki kesek tastyń arasyna jasyrynyp turmasa, sypyra jóneletin de jaıy bar sıaqty, óıtpeýi — tasqa soǵylatyndyǵyn abaılaýy sıaqty.

Túıilgen búrkit, árıne, myna balapannyń sheshesi. Ol qaıqaıa bıiktegen qalpymen kete barmaı, joǵarydan taǵy toryp, reti kelse taǵy da túspekshi. Sony oılaǵan Bikán bólegen balapandy temen qaraı domalatty da, jipke asylyp túserden buryn, uıa basar shabýyl jasasa qorǵanbaq bop, tasqa tósele tarmaqtanyp ósken arshanyń sala qulash jýan, jasań butaǵyn syndyryp qolyna aldy. Solaısha temen salbyrap kele jatqanda, búrkit bir emes, eki ret túıilip, ekeýinde de jartasqa jaqyndaı bere qaıta kóterildi. Sodan keıin «bolmas!» degen oıǵa kelgendeı, bıikke shyrqap, ala-shabyr bult arasyna joq boldy.

Qaınaǵasy bólegen balapandy alyp kelgende, Zeıneptiń qýanyshynda shek bolǵan joq.

— Átteń, kelinniń jerýi, — dep buldady Bikán ákelgen balapanyn, — áıtpegende, baptap ósiretin-aq búrkit!.. Kúıin keltirse bul túlki, qasqyryn, bylaı tursyn, aıý men buǵyny da alar edi!...

Zeıneptiń jerigi qana, ıaǵnı búrkit mıyn jegennen keıin syrqatynan aıyǵa, Shyńǵys qasyna Shepe men Abany ertti de Syrymbetten Qusmurynǵa týra bettep júrip ketti. Jany ashıtyn bireýler oǵan: «Shepen, — shyrysh buzǵysh tentek, Aban, — keskekte abalaǵan ıt, bul ekeýin ertip ne marqadar tabasyn? Ertseń elge uıytqy bolarlyq bireýlerdi ertpeımisiń áıtpese, soqa — qara basyn, tarta bermeımisiń?» — dep edi, Shyńǵys olardy tyńdaǵan joq. Onyń oıynsha negizgi arqa tireri, — Qusmuryn kóliniń jaǵasyna ornap jatqan áskerı bekinis. Onyń nachalnıgi — dosy Shamyraı. Joryqtas bolǵanda kórgeni — «shash al» dese «bas alatyn» qahar. Ol, ásirese qazaqqa qatal. Shyńǵysqa sonysy kerek. Qazaqtyń «el — súńgi muz aqyryn ustasań, túsip ketedi, qatty ustasań synyp ketedi» degen máteli onyń uǵymynda berik saqtalǵan. Shyńǵystyń oıynsha «synsa syna bersin, túspese bolady». Sondyqtan áneýgúni Ombydan az ýaqytqa ajyrasqan shaqta:

— Dýan bekilgen habaryn menen buryn estiseń, sen bara berersiń, — degen Shyńǵys. — Qorǵanysyńnyń irgesin qalaı berersiń!.. Obaǵan ózeniniń ón boıyn úkimet seni men meniń qaramaǵyma berdi ǵoı. Ol ólkeniń jeri, sýy bizdiki, sondyqtan qonystaǵan aýyldardy kóshirý kerek. Ar jaǵynda qalaı paıdalanýdy aqyldasarmyz.

Shamyraıdyń Obaǵan boıyn mekendegen aýyldardy bara sala bóri tıgen qoıdaı byt-shyt qylǵan habary, Aıǵanymnyń qulaǵyna da shalynǵan edi, sondyqtan kúshi, esi bar kúnderdiń bireýinde, Baltamber ólimine baılanysy baryn bilmeıtin Tánini shaqyryp, Qusmuryn dýany ashylýyn, Shyńǵystyń oǵan aǵa sultan bolyp bekigen habaryn aıta kep:

— Qaınyna ketken balamnyń oralýyna jeter-jetpesimdi bilmeı jatyrmyn, — deı kelip, — eger jetpesem, saǵan tapsyryp ketetin eki sózim bar, — degen edi.

— Biri, — degen ol, — atalaryńnyń qara shańyraǵy saraıda qańsyp bosqa jatyr. Baıaǵyda, «Kúnshýaq atalaryn, kótergen shańyraq» degen soń, «handardyń áýeli de Shyńǵys, aqyry da Shyńǵys» degenge, Shyǵajanǵa arnap saqtatyp qoıyp edim. Shyǵajan Qusmurynǵa ketkende, sol arýaqty qara shańyraqty ala attansyn da, ózi tigetin úıdiń tóbesine kótersin.

— Aıtaıyn, — degen edi Táni, qara shańyraqty Shyńǵystan qyzǵana otyra. — Ekinshi tapsyratynyńdy aıt.

Jigit kezinde saldaý bolyp, basynan tastamaıtyn oryssha qatpaǵynyń tóbesine úki taǵýyna qarap, Aıǵanym Tánini «Úkilim» dep atap ketken edi. Sol daǵdysymen:

— «El aǵasyz bolmaıdy, ton jaǵasyz bolmaıdy», degendi bilesiń ǵoı, Úkilim, — degen edi, Aıǵanym.

— Estigen sóz ǵoı, Jeńeshe.

— Sen Qusmuryn dýanyna qaı rýlar qaraıtynyn bilemisiń, Úkilim?

— Shamalaımyn. Negizinde Kereı men Ýaq qoı olar.

— Jer kelemin bilemisiń?

Táni ony biletin edi: «Qusmuryn» atalatyn dýan ashylatyn bolǵannan keıin, Ombydaǵy qazaq dýandaryn basqaratyn mekemeden Tánige arnaýly ınspektor kelgen de, buǵan deıin Kókshetaýǵa baǵynyp kelgen, endi jańadan ashylǵan Qusmuryn dýanyna qaraıtyn jer mólsherin kartadan kórsetken. Soǵan qaraǵanda, jańa dýannyń ońtústik shegi, Qyzyljar túbinen bastalady da, Esil ózenin boılaı júrip otyryp, osy ózenniń «Kóldeneń» atalatyn burysynan, Qusmuryn kóline qaraı, jazyq dalamen týra tartady. Kólge jete, sol kóldiń batysynan quıylyp, shyǵysynan soltústikke qaraı aǵatyn Obaǵan ózenin boılaıdy da, onyń Tobylǵa quıatyn jerinen, qazaq-orys stansıalaryn aralaı shyǵysqa bettep, Qyzyljar qalasyna tireledi.

Aǵa sultan bolǵannan keıin, Táni bul ólkelerdi aralap túsken. Sonda kórgen-bilgenin aıtqannan keıin:

— Jaqsy aǵańnyń barynda da, odan keıin de aralaǵan jerlerim edi, — dedi Aıǵanym aýyr kúrsinip. — Bárin de biledi ekensiń. Endi manaǵy «el aǵasyz bolmaıdy» degen sózge qaıta oralaıyn. Qazaqta: «Aspandaı — Arǵyn, juldyzdaı — Qypshaq qoıdaı — Kereı qozydaı — Ýaq» degen sóz baryn da bilesiń?

— Estigem.

— Sol «qoıdaı Kereıdiń» teń jartysyna jaqyny — Qusmuryn dýanynda. Ol: Kereı, Balta, Kóshebe, Sıban bolyp tórt ataǵa bólinedi...

— Jeńeshe, keregi ne solardyń?-dedi ar jaǵyn tyńdaǵysy kelmegen Táni.

— Keregi sol rýlardy kimder basqaratynyn bilemisiń, Úkilim?

— Kimder?

— Baltany Tólemis pen Isa bıleıdi, Kósheben-Tabaı men Baıdaly, Taryshyny — Toqsan men Turlybek...

— Sıbandy she? — dedi Táni asyǵyp.

— Eseneı men Ósip...

— Á-á, — deı saldy Táni nemquraıdy daýyspen

— Asyqpa, Úkilim! Tyńda! — dedi Aıǵanym, — keleli keńesime endi ǵana keldim. Sonda aıtaıyn degenim: Kereıdiń ár rýynda óz aǵasy bolǵanmen, Kereı ataýlynyń baıy da, batyry da, bedeldisi de Estemestiń Eseneıi. Ony Kereı ǵana emes, Ýaq ta, az rýlar — Qanjyǵaly men Kúrleýit te bedel tutady. Ózi-han tuqymynyń jaýy. Seniń bala kezińde «orysqa baǵyndyń» dep, Qasym tóre sol aradaǵy Kereı men Ýaqty qapyda shapqan da, orasan kóp mal-janyn alyp ketken. Kereıdiń urany — «Oshybaı», Ýaqtyń urany — «Jaýbasar». «Sıbannyń arǵy túbi Ýaq eken, Kereıge jıen eken» degen sóz bar. Eseneı sony paıdalanyp, Kereıge barsa — «Oshybaılap», Ýaqqa barsa-«Jaýbasarlap» uran shaqyrǵan da, jınalǵan qalyn, qoldy ózi bastap, Qasymdy qýǵan, «Qaqtyń qara sýy» atalatyn kólge jetken, sol arada qyrǵyn soǵys bolyp, kóp adam ólgen. Qasym jaǵy jeńilip, Aqtaý, Ortaý jaǵyna qashqan...

Bul soǵysty estigen Táni:

— Ie, sodan keıin ne bopty? — dep edi:

— Sonymen, uzyn sezdiń qysqasy — Eseneı han tuqymyna sodan beri ósh. Aıtqanynan qaıtpaıtyn, oıdaǵysyn oryndamaı tynbaıtyn, jaýyna meılinshe meıirimsiz kisi. Jáne bir minezi: «ómirinde kúlmek túgil, ezý tartpaǵan adam» deıdi.

— Sol Eseneıdi nege kep atap kettiń, jeńeshe? — dedi Táni.

— Atap otyrǵan sebebim, — dedi Aıǵanym, — Shyǵajan erteń Qusmurynǵa baryp qyzmet atqarǵanda, eń aldymen súıener adamy sol — Eseneı bolý kerek. «Syıynǵanyńnan súıengenin, kúshti bolsyn» degendeı, sondaı bir myqty súıenishi bolmasa, eldi basqara almaıdy.

— Maqul, aıtaıyn, jeńeshe, — dedi Táni.

Aıǵanymnyń janazasyna ǵana Shyńǵysqa, Táni jeńgesiniń tapsyrǵanyn túgel jetkizdi.

— Kórermiz, — dedi de qoıdy Shyńǵys.

Ol Qusmurynǵa attanǵanda, sheshesiniń bir ósıetin tyńdaǵan joq,-qara shańyraqty ózimen birge alǵan joq, shańyraqta senetin jáne Aıǵanymnyń «alyp ketsin» degenin biletin jurt.

— Apyraı, joly bolsa ıgi edi, myna Shyńǵystyń! Han ordasynyń bar yrysy osy shańyraqta» desetin edi, bul yrysty tastap ketti-aý, mynaý! — desti.

Shyńǵys Qusmurynnan sheshesiniń ósıetin oryndaý nıetimen, ıaǵnı «aýyly jolynda otyr» degen Eseneıge reti kelse, kóńilin taba ketý maqsatymen attandy. Ol armanyna jeter-jetpesin baıandaýdan buryn, oqyrman kópshilikke qysqasha túrde Eseneıdi tanystyra keteıik.

Ol Kereı rýynyń Sıban deıtin taıpasyna jatady. tabandy jurt «túbi Ýaq eken, Kereıge jıen eken» dep te aıtady. Bireýler Sıbandy kishkene kúninde Ýaqtaǵy naǵashysy alyp ketip, Kereıge jigit bolǵan soń kelgen eken deıdi. Qalaı da Sıban Kereıden taraǵan rýlardyń «súbelileriniń biri bolǵan».

Qusmurynǵa attanǵanda, Shyńǵystyń oıyna sheshesiniń ósıeti tústi de, Eseneıdi «Qusmuryn kóliniń shyǵysynan quıatyn Qundyzdy ózenin jaılap otyr» dep estip, joldan kóre ketkisi keldi.

Shyńǵys sol qalpymen bara tursyn, biz oqyrmandarǵa Eseneıdi qysqasha tanystyra keteıik.

Sıbannan Erimsary, Qortyq, Kúngene, Shoqmatar týǵan, Eseneı Qortyqqa jatady. Qortyqtan Qoshqarbaı týady. Odan: Toqpambet, Seıit týady. Seıitten Estemes týady. Ol Eseneıdiń uly atasy.

Seıit ólgende, Estemes jas eken. Onyń aýyr dáýletin aıyny talap alady. Qorlyq kórgen Estemes, Qaraýyl rýyndaǵy naǵashysy — Ájimbaı batyrdyń aýlyna kóship ketedi. Ájimbaı — jylqysy kep baı adam eken. Estemestiki ol jas kúninen jylqy baqtyrady da, jigit bolǵan soń, bilindiredi. Sodan 1789 jyly Eseneı týady.

Ájimbaı Eseneıge de jylqy baqtyrady. Ákesiniń de jylqyshy bolýyn qorlyq kórgen Eseneı, bir kúni jylqy qaıtaryp júrse, patsha úkimetiniń Arqaǵa qaraı top tartqan ubaq-shubaq saltty, arbaly áskeri kele jatady. Olar Eseneı qosynyń mańyna kelip at shaldyrady. Sonda bir arǵymaq bıe qulyndaıdy da, júriske ere almaıtyn jas qulyndy, ásker bastyǵy Eseneıge tastap ketedi.

Biraq Eseneı qulyndy «orystan alyp qaldym» demeıdi.

— Kúndiz jylqy jýsaıtyn shaqta, — deıdi ol eline, — dalada myzǵyp almaq bop, atymdy qańtaryp, shylbyryn belime qystyryp shalqamnan jattym. Sonda, naǵashymnyń qorlyǵy esime taǵy, túsip, kózime jas alyp jatsam, qalǵyp ketippin. Tús kórdim. Túsimde qasyma aqsaqaldy bir adam kep: «Eı, beıshara!... Nazalanba. Tur. Atyńa min de kúnbatysqa qaraı shaba ber. Sonda. bir saıda qýraıdyń basyna emgen, kúreń tústi, urǵashy jas qulyn kez keler. Sol seniń yrysyń bolar» dedi. Qarttyń «al, tur!» degen daýysyna oıanyp ketsem, órgen jylqylar alystap ketken. Qan taraǵan atym júrgisi kelgendeı osqyrynyp, jer tarpyp tur eken. Mine sala shaptym. Birtalaı jer júrip, «Bókensaı» atalatyn jerge jetsem, qýraı emgen kúreń qulyn tur!.. Atymnan qarǵyp túsip umtylsam qashpaıdy!.. Qushaqtaı aldym!.. Shujyqtaı semiz, urǵashy qulyn!..

Eseneı bul qulyndy áýeli eshkimge aıtpaıdy. Qulyn qunajynynda aıǵyrdan shyǵyp, dónejininde qulyndaıdy. Qulyny da kúreń bolady... Denesi iri, músheleri sulý arǵymaq qunajyn men qulynǵa Ájimbaıdyń kózi túsedi de, «bul qaıdan?» dep suraıdy, Eseneı ertegisin aıtady. Oǵan Ájimbaı nanady. Sodan keıin jurt ta biledi... Birde «qýraı emgen», birde «qýraı kúreń» atalǵan arǵymaq sany, az jylda aıǵyr úıirine jetedi.

Aqyrda sany júzden asqan «qýraı kúreńnen» qalyń berip qatyn alady da, jylqysy tipti molaıǵan shaqta, naǵashysy-Ájimbaı batyrdyń ulyqsatymen, eli Sıbanǵa kóshedi. Aldyn shala aıtqanda, «qýraı emgenniń» sany, eń kóbeıgende bes myńǵa jetken. Eseneı tusyndaǵy sibirlik qazaqtardyń at aıdaıtyn bazary-Samara eken deıdi. Eseneı aýlynan ol qala, myń shaqyrymdaı jáne Oral taýynan ótedi. Samaraǵa at aıdaǵan qazaq baılarynan, orystyń kýpesteri, Eseneıdiń arǵymaqtaryna baǵany ózge qarabaıyrdan eki-úsh ese artyq tóleıdi eken. Eseneı atty Samaraǵa júzden kem aıdatpaǵan. «Bir jyly bes júzdeı at aıdatypty» degen sóz bar.

Eseneıdiń en dáýleti shalqyp turǵan shaqta, Kereı, Ýaqty Kenesary da shapqan, sonda «qýraı emgen» de aıdaýǵa ilegip, Eseneı bastap qýǵan Kereı Ýaq malyn aıyryp qalǵan.

Kenesarymen soǵysyp jeńgennen keıin, Eseneı qolyna túsken onyń adamdaryn, Presnogorkovka atalatyn patsha úkimetiniń áskerine ákep tapsyrǵan. Bul qazaq-orystardyń lınıalyq áskeriniń shtaby turǵan. Sondyqtan da qazaqtar ony kúni búginge deıin — Ystap» deıdi, onysy — «shtab» degeni.

Eseneıdiń qylyǵyna súısingen patsha úkimeti. oǵan Horýnjıı chınin bergen. Sodan keıin, el ishinde Eseneıdiń bóleli tipti kóterilgen. Ombyda alty dýannyń ústinen sovetnık bolǵan Turlybek Kóshenov, Eseneımen bóle eken. «Eseneıdiń úkimet aldynda erekshe qadirli bolýyna Turlybek te sebepker» desedi aıtýshylar.

«El qulaǵy elý» degendeı, Shyńǵystyń Syrymbettegi úıinen qashan shyqqanyn, jolda asyqpaı júrip, qaıda kóship, qaıda tústenip kele jatqanyn Eseneı estip otyrdy. Eseneı Kenesaryǵa kim jaý bolsa, sony dosym dep sanaımyn edi, kim dos bolsa sony qasym dep sanaıtyn edi. Kenesaryny Qusmuryn tóńireginen qýyp, Yrǵyzǵa aıdap tastaıtyn orys áskerin Shyńǵystyń bastaýy, Eseneıdiń biligi otyrǵan nársesi. Sondyqtan «tóre» ataýlyǵa ishteı qas shashylǵanymen, Shyńǵystyń bul qylyǵyn tórelerdiń ejelgi kúndestigi men ala aýyzdyǵyna joryǵanmen, «arqar» urandy han tuqymynyń qastyǵy da, dostyǵy da ýaqytsha ekendigin bilgenmen, ishteı Shyńǵysty da jek kórgenmen, dýanǵa bastyq bolyp kele jatqan adamdy, «bir kúnime kerek bolar» dedi de, jolynan taıyp ketýge múmkindigi bola týra, kútip jiberý maqsatymen, jaılap otyrǵan qundyzdy jaǵasynan qozǵalmady.

Eseneıdiń qonaqqa arnap jasatqan segiz qanat aq úıi bolýshy edi. Uly jıyndardyń kezinde bolmasa, bul úıi kúımede artýly turatyn. «Sol úıdi tigińder!» dep buıryq berip Eseneı. Úı Qundyzynyń tamasha bir kógalyna tigildi.

Orys bazarlaryna qatynasy kóp bolǵan Eseneı, «tósenish», «jamyltqysh», «jastanysh» deıtinderdiń en, táýirlerine jınatatyn. Ydys-aıaqtary da mol, kórnekti bolatyn. Qonaq úıdi solarmen bezendirdi.

Bul mańaıdaǵy qazaqtardyń eń jylqylysy sanalatyn Eseneı, maqtanysh kórip, bir sátte, alty aıǵyrdyń terisinen saba jasatqan edi de, el ony «taıjúzgen» atap ketken. Bul sabaǵa qymyz jyl táýliginiń, eki-aq mezgilinde bireýi — kóktemde, bıe baılanǵanda, bireýi-kúzde ne aǵytylǵanda. Osy eki mezgilde, «taıjúzgen» toltyryp, kóktemdegisin «qymyz — muryndyq», kúzgisin atap, Eseneı tóńiregindegi elderdi shaqyryp shashaq etetin qymyz — muryndyqqa qysqy soǵymdardyń semiz bireýin terisine búrgizip tastap, kóktem týa, jeńil ǵana súrletip, qymyzǵa qosa beretin sirge-móldireterge arnaýly tý bıe soıatyn.

— Sonda — deıdi, bul májilisterdi kórgen adamdar, — bir tolǵan «taıjúzgen» bes júz úıli Kóshebe — Sıbandy túgel qandyratyn edi.

Shyńǵysqa tigilgen qonaq úıge, Eseneı osy sabany da qoıǵyzyp,-«tóre kelgende ınep tursyn» degen ámir berdi. Ony ınetý qıyn jumys emes júzden astam qulyn baılanatyn jelini aınalǵan, emshekteri kere-qarys arǵymaq bıelerdi eki-úsh ret jebeı saýsa, «taıjúzgen» bir-eki-aq kúnde lyq tolyp jatyr. Eseneı «taıjúzgendi» Shyńǵys kelerden bir kún buryn toltyrtty da, «qymyzdyń ólip turǵany jaqsy» dep, túni boıy pistirdi. «Taıjúzgenniń» turasy ot ornyndaı, sabynyń jýandyǵy kishi-girim ashady, qalbaǵaıyn kúmispen áshekeılegen pispegin. tek, ataqty Toǵanas balýan ǵana jeke pisken, «odan basqa jigittiń pisýge áli kelmegen» desedi. Toǵanas joq kezde «taıjúzgendi» sý úshin, keregege kergen qyl arqanǵa qalbaǵaıynan qazyq — baý shalyp baılaıtyn bolǵan da, jigitter eki-ekiden kezektesip, arqanmen pisetin bolǵan.

— Sonda, — desedi kórgender, — gúmpildeı pisilgen «taıjúzgenniń» daýsy, aıdyn kólde túnde áýpildegem daýylpazdyń únine uqsap, jerdi silkindiredi eken.

Shyńǵys keler aldynda, «taıjúzgen» túni boıy gúmpildep jatty. Shyńǵysqa qurmet kórsetkisi kelgen Eseneı, Sıbannyń ǵana emes, sol mańaıdy jaılaǵan Ýaq, Qanjyǵaly, Kúrleýit rýlarynyń «ıgi-jaqsy» atalatyndarynan tańdaýlylary «tóremen tabaqtas, bolsyn» dep jınatty da:

— Qara qazaq emes, qaıda bolsa sonda jata ketetin; orys tóreleriniń úlgisin kórip qalada ósken adam, onyń ústine, han tuqymynyń tyrashtanǵan pan, keletinin de bilemin. As ishken, keńes qurǵan kezde ǵana bolmasa, ezge ýaqytta topyrlamańdar, qasyndaǵy nókerlerimen ońasha jatyp tursyn, — dep, olardy arnaýly jeke úıge túsirdi. Eseneıdiń bundaı daıarlyǵyn kórgender:

— Han tuqymyna qasqyrdan úrikken jylqydaı qaraýshy edi, munysy qalaı, kúrt túsip?! — dep qaıran qalysty.

— Ólmesin jaqsy biletin adam ǵoı, bir esebi bar shyǵar, — desti bireýler. Endi bireýler:

— «Áliptiń artyn kút» degendeı, aqyry nege soǵaryn kúteıik, — desti.

Qonaq úıine túsirgen Shyńǵysty Eseneıdiń ǵana qarsy aldy da, ózi úıinen shyqpaı otyryp qaldy. Sondaǵy oıy — «Jasym úlken. Ózi kelip berer, májilisine sodan keıin aralasarmyn» degendik edi.

Shyńǵys Eseneıdiń, oıynan shyqty da, qonaq úıge túsip ýaqyt jaılanǵannan keıin, «Esekeńe sálem berip shyqsam» degen nıetin bildirdi.

— Bolsyn, — desti kútýshiler.

Pále, osy sálemdesýden bastaldy.

Eseneıdiń alǵashqy qatyny — Qanikeı, bizge ótken taraýlardan belgili, ataqty Zilǵaranyń qyzy bolatyn. Odan týǵan eki ul, — Amanjol men Myqı, bala shaqtarynda sheshekten ólgen, sodan keıin Qanikeı qursaq kótermeı qoıǵan. Bir jaǵynan bala tilegen, ekinshiden -jas ıisti bolǵysy kelgen Eseneı toqal alaıyn dese, aıýdaı aqyrǵan on tórt aǵa-inisi bar Qanikeı, solardy tireý kórip, miz baqtyrmaǵan.

Sóıtip júrgende, ótken jazda bir oqıǵa boldy sonaý — alystaǵy Baıanaýlda turatyn, Qypshaqtyń Kúreýit rýynan shyqqan, ataqty Nıazdyń nemeresi, Artyqbaı esimdi baı, jerinde taqyrshylyq bolǵan soń jylqylaryn Oral taýynyń bıyl da «betegeli» dep estigen etegine shataspaq bolyp aıdatty. Ol osy betinde Obaǵannyń Tobylǵa quıatyn saǵasyn kúzektep otyrǵan Eseneı aýlynyń tusyna kep qondy da, Eseneıdi qonaqqa shaqyrdy.

Artyqbaıdyń «jan» degende on besten on altyǵa qaraǵan, Ulpan esimdi jalǵyz ǵana qyzy bar edi. Jasynan erke ósken ol qyz, erkek-shorasha kıinetin, tentek er baladaı sóıleıtin, jurt onyń qyz ekenin daýsynan jáne arqasyna jibergen eki burym uzyn shashynan ǵana aıyratyn. Ol óte symbatty da, sulý qyz bolatyn.

Eseneıdi qonaqqa shaqyrǵan Artyqbaı, qasyna bir pysyq jigitin qosty da, osy Ulpandy jiberdi. Sálem berip úıine kirgen Ulpannyń qyz ekenin, Eseneı alǵashqy úninen-aq tanydy da, kári qasqyrdyń kózi, pisken aq marqadaı symbatty sulý qyzǵa túse ketti. Ar jaǵyndaǵy oıy — bassalyp jeı qoıý. Biraq, ol nıetin ishine ǵana túıdi de, syrtyna syr bildirgen joq.

Eseneı shaqyrýdy qabyl ap, erteń túste joldas-jorasymen barýǵa ýáde etti.

Onyń sybaǵasy toqty-torym, taı-qulyn emes, tý bıe ekenin Artyqbaı biledi. Jaqynda jaıylǵan jylqylarynan «eń semiz bıeni alyp kel» dep, qasyna jigit qosyp Ulpandy jiberdi.

Kishkene kúninen mal arasynda, ásirese jylqy arasynda ósken, jasynan jylmıǵan júırik pen jyljyǵan jorǵalardyń talaıyn minip taqymy bekigen, attyń qulaǵynda oınaıtyn Ulpan, qalyń jylqynyń ishinen bir semiz baıtalǵa buǵalyqty ózi tastap, qasyndaǵy nókerleri asaý bıeni súıretkendeı, Artyqbaıdyń jappasyna alyp keldi.

Jalshy-jalaýgerleri birge erip kele jatqan Artyqbaı jeriniń tóńireginde basqa da birtalaı qos bar edi. Solardyń ıtteri, asaý bıeni aıqaı-shýmen ákele jatqandardyń aldynan úrip shyǵa keldi, sonda, beıpil sóılep úırengen Ulpan:

— Aý, úrmeńder, ıtter!.. Aýylda Eseneı jatyr!-dep aıqaı saldy.

Bir qosqa ońasha túsirgen Eseneı bul kezde qalǵyp jatyr edi. Jas qyzdyń ótkir daýsy qulaǵyna sap ete qalǵanda, ol oıanyp ketti de, manaǵy qyzyǵýdyń ústine, «myna qyz basyndy-aý, ári atymdy atap, ári ıtterdi meniń atymmen qorqytyp!..» ashýlana qaldy da:

— Qap, sen qyzdy ma?!. — dep kijindi ishinen.

Osy ashýy boıynan taramaǵan Eseneı, túnde úıine qaıtyp, erteńine ertemen qosyn artqaly jatqan Artyqbaıǵa:-«Qyzyn maǵan kishilikke qaldyryp ketsin!» dep kisi saldy.

Kútpegen habardan záresi ketken Artyqbaı kóshe jónelýge qaımyǵyp, «sózden toqtatam ba» degen oımen, pysyq adamnyń bireýin Eseneıge jiberdi. Sonda aıtqany:

— O ne qylǵany, Esekeńniń? Basynǵany ma? Óıtetin men de qul-qutannyń biri emespin, Kúrleýittiń qyryq myń jylqy bitken Nıazynyń nemeresimen ataqty qaz daýysty Qazybektiń jıenimin. Kisiligim kem bolǵanmen, dáýletim ózimen qatarlas. Kóp balamnyń biri emes, qynjylsam da bere salatyn. Kózimniń qarashyǵyndaı jalǵyz qyzym. Jurtqa er jetken sıaqtanǵanmen, ezime jas baladaı. Ne jazyǵym bar, qarshadaı balamdy jylatyp tartyp alarlyq? Kútýimde de, qonaǵasymda da kemdik joq sıaqty. Endeshe, nege búıtedi?!.. Qoı, búıtpesin Eseneı! Qaıtsyn, raıynan! Aǵaıynnan alysta eken dep, alamandyq jasamasyn. «Ittiń ıesi bolsa, túlkiniń táńirisi bar» degen. Meni de izdeıtin el tabylady. Aǵaıyndy atystyrmasyn. Qoısyn, bul qomaǵaılyǵyn!

Elshi adam Artyqbaıdyń sózderin Eseneıge túgel jáne dál jetkizdi. Eseneıdiń bir minezi, eregesimpazdyǵynda edi. Artyqbaıdyń sózderin ol «kúsh kórsetý» dep oılady da, elshige qysqa ǵana jaýap berdi:

— Ekiniń biri ne aıtqanymdy oryndasyn, áıtpese jylqysyn keıin aıdap qaıtsyn.

Bul sózdi estigen Artyqbaı ne isterge bilmeı qatty sasty. Aqyldasqan bireýleri:

— Eseneı aıtqanynan qaıtpaıtyn kisi. Tańdaýyn ózine bergen eken, sonyń bireýin, amal joq qalaısyń. Tegi qaıǵyrsań da qyzyńdy bermeı bolmas. «Qasqyrdyń ulyǵany-jeımin degeni», qyzyńa qarap ulyǵan eken, Eseneı, endi jemeı tynbaıdy. «Keıin qaıtsyn» degeni jaı sóz. Qaıtarmaıdy keıin. Nanbasań, keıin attap kórshi, qyzyńdy tartyp alsyn! — dedi.

Artyqbaıdyń ne isterge bilmeı sandalǵan halyn kórgen Ulpan, ákesine kisi saldy, sonda aıtqany:

— Qalyńǵa satylatyn qyz kimge qatyn bolmaýshy edi? Men de oshaqqa tas bolmaımyn. Ákemdi men asyramaımyn, maly asyraıdy, meni Eseneıge bersin de, malyn maqsatty jerine aıdap ótsin.

Artyqbaı amalsyzdan kónedi de, Ulpandy Eseneıge qaldyryp, ózi ilgeri kóshedi. Kósher aldynda ákesimen kórisken Ulpan:

Alyp qaldy-aý, Eseneı,

Naıza ushy, myltyq kúshimen.

Qor boldy-aý, qaıran jas kúnim,

Ákemnen úlken kisimen,

Kegimdi oıdan ketirmen,

Kárimin demeı kópirgen,

Kúnderdiń kúni bolǵanda,

Shańyraǵyn qý bastyń

Ortasyna túsirem —

dep jylapty. Ulpan osy sertine jetken adam.

Eseneıdiń Ulpandy alýy aıdaı álemge áıgi bolǵan edi. Bul oqıǵany Syrymbet taýyn tóńirektegen el de, olardyń ishinde — Aba da estigen.

Shyńǵystyń áıel qumar jigit ekenin Aba Zeınepti alýǵa bara jatqan saparynda-aq ańǵarǵan. Jolshybaı ol, talaı qyz-kelinshekpen Shyńǵystyń arasynda jeńgetaı bolyp úlgergen. Shyńǵys Syrymbette de sol ádetin tastamaı, birer júrisin Zeınep te ańǵaryp qap, aralarynda janjal da týǵan. Syrymbetten Qusmurynǵa attanǵan saparlarynda, Shyńǵys Abaǵa jolshybaı jigitshilik qur jaıyn eskertken.

— Ol bolyp jatyr ǵoı, — degen Aba.

Bir sátte Aba Shyńǵysqa Ulpan jaıly estigen — bilgenin aıtyp bergen.

— Ózim kórmegenmen, — dep aıaqtaǵan Aba Ulpan týraly sózin, — kórgenderdiń aıtýynsha, Eseneıdiń sol toqaly «keskin bitkenniń kóriktisi» deıdi, «adamzattyń perishtesi deıdi..

Osy áńgimeni qyzyǵa tyńdaǵan Shyńǵys Ulpanǵa syrtynan qumartyp, týra jolynan azdap qıǵashtyǵy bar Eseneıdiń úıine, oǵan sálem berý úshin emes, Ulpandy kórý úshin túsken.

Shyńǵysqa arnalyp tigilgen qonaq úı, Eseneıdiń óz úıinen atpen qatynasatyn jyraǵyraq jerde eken. Sýsyndap jaılanǵannan keıin tysqa shyqqan Shyńǵys Abaǵa Ulpandy kóre almaý qaýpin aıtyp edi:

— Ýaıym emes nárseni ýaıymdaǵanyń, ne qylǵanyń?! — dedi Aba. — Kóremiz degen soń, kóremiz.

— Qalaı?

— Qonaq bolyp otyrǵan joqpysyń Eseneıdiń úıine? Osy eldiń aqsaqaly emes pe ol? Ári — baıy, ári — batyry. Soǵan sálem berýdi syltaý ǵyp barmaımyz ba, birazdan keıin úıine? Toqalyn da kórmeımiz be, sonda?

Bular sálemdese barsa úıde Eseneı meni Ulpan ǵana bar eken. Eseneıdiń tizginin qolyna myqtap ustaý úshin, Ulpan osy bosaǵadan aıaǵyn attaı, ishi-baýyryna kirip alǵan da, jylǵa jetpeı qyz týyp bergen. Perzenti joq Eseneı, Ulpandy endi tipti qadirlep, burynǵydan beter erkeletken. Buryn da «attyǵa — jol, jaıaýǵa sóz bermeıdi» deıtin Ulpan, endi tipti ótkirlenip, úlken demeı, kishi demeı, boıdaǵy minin qaza beretin. Sonysynan jasqanyp, kóp adam onyń ústine kire de qoımaıtyn. Ulpanǵa úılengennen keıin, Eseneı burynǵy el qydyrǵyshtyǵyn da, ań qumarlyǵyn da azaıtyp, shaqyrǵandardan ilýde bireýine ǵana qonaqqa baratyn, sonda Ulpandy qasynan qaldyrmaıtyn, ol barmaıtyn jerge aıaǵyn attamaıtyn, aldyna sóz kele qalsa, biren -sarany ǵana bolmasa kóbiniń bıligin Ulpan aıtatyn.

Eseneıdiń mol dáýletine kirgen Ulpan, úıinde de, túzinde de meılinshe malynyp kıinetin. «Kóńilin kıimmen aýlaıyn» dep oılaǵan Eseneı, qalaı sándenem dese de qolyn qaqpaıtyn. Ózgesin bylaı qoıǵanda, basynan tastamaı kıip júretin jalǵyz sáýkelesiniń ózi, baǵa biletin adamdardyń aıtýynsha aıǵyr úıir jylqyǵa turatyn.

Bylaı da ádemi kıinetin Ulpan, «Shyńǵys kele jatyr deıdi» degen habardy estigen soń, tipti malynyp eń asyldaryn boıyna túgel syıǵyzýǵa tyrysty. Onyń uzyn appaq saýsaqtary, asyl tastar qondyrǵan altyn júzikterge lyq toldy. Kelinshek bolsa da jýan, uzyn burymdaryn qamzol syrtynan salbyratyp jiberetin ol, búgin burymyna alaqany jalpaq, úzbeleri kóp, bárine de merýert, marjan, káýker, jaqut sıaqty asyl tastar qondyrǵan altyn sholpysyn qosa órdi. Qulaqtaryna da jaltyldaǵy erekshe syrǵalaryn saldy. Bul qylyqtaryn ishteı Unatpaǵanmen, Eseneı syr bildirgen joq. Qonaq úıin, óz úıinen jyraǵyraq jerge tiktirýi Ulpannyń boıyn Shyńǵystan aýlaqqa salýy edi.

Tóre tuqymynyń qara qazaqqa kishireıgisi kelmeıtin ádeti bolatyn. Bir esepten kelmes te, sálemdespes te. «Kelse keler, kelmese qonaǵasysyn isher de attanar, men de kishireıip barmaspyn» dep oılap qoıǵan edi Eseneı. Ulpannyń ásemdenýin kórnen keıin, ol Shyńǵystyń kelmeýine tilektes boldy. Kelerin estigende: — «meıli, — dep toqyratty kóńilin — azar bolsa, kezin satar. Onymen ne bitiredi?».

Eseneı qatelesti.

Shyńǵys týraly tolyp jatqan qyzǵylyqty keńester estigen, sondyqtan kórýge qumartatyn Ulpannyń bylaısha da qandy keskini, «kele jatyr» degen ún qulaǵyna tıgende, mazdaǵan ottaı qulpyra jalyndap júre berdi. Ol ózine-ózi ıe bola almaı bezgek adamdaı qaltyraı bastady. Onysyn Eseneıge sezdirmeýge tyrysty. Eger erimen aralary jaqyn bolsa, sezip te qalýy múmkin edi. Qazir alshaq otyr. Eseneı tórge taman ılegen taı terisinen jasalǵan, tórt búkteýli jumsaq bóstektiń ústinde otyr; Ulpan oń bosaǵaǵa qurylǵan aq jibek masahananyń ishinde tórt búktegen baǵsaıy kórpeniń ústinde otyr. Aralarynyń alshaqtyǵymen qatar, Eseneıdiń kózi de azdap kómeskilene bastaǵan qulaǵy da azdap múkistene bastaǵan shaq.

Shyńǵystyń úıge kirýi, shalshyq tústin, kezi edi. Eńsegeıi bıik aq úıdiń túndigi kún jaq buryshynan ken, túrilgen. Sondyqtan úı ishi meılinshe jaryq.

Osy úıge basyn suǵa bergen Shyńǵystyq kezi, eń aldymen, aq shymyldyqtyń ishinde, keskini qyzǵylt gúldeı qulpyryp otyrǵan Ulpandy shalyp qaldy. Sol nurǵa eltigen ol, tikken kózin tez aýdara almas pa edi, qaıter edi, — eger myna qalpyn ańǵarǵan Aba, kóńilin bólý úshin, Eseneıge qattyraq daýyspen sálem berip qalmasa?.. Sol daýys qana Shyńǵystyń aıyrylǵan esin boıyna qaıtaryp, ol da sasqalaqtaǵan únmen, oń qolyn keýdesine basyp, Eseneıge «assalaýmálıkem!» dedi. Shyńǵystyń Ulpanǵa qadala qaraýyn ańǵaryp qalǵan Eseneı, Shyńǵystyń sálemine jaýap bermesten, aldyna kelip usynǵan qolyn ǵana aldy.

Sózdi neden bastaryn bilmeı, Eseneıge bir, Ulpanǵa bir jaltaqtaǵan Shyńǵysqa qaramastan:

— As ákelińder!-dedi Eseneı, qonaqtarǵa ere kirgen jigitine.

Ondaıdaǵy as — qymyz ǵana. Qymyz aýyz tıgennen keıin, bedireıip qarap otyrýǵa yńǵaısyzdanǵan Shyńǵys, az sózben jol jaıyn aıtty. Oǵan «a-a-a» dedi de qoıdy Eseneı. Odan ári de ún qatyspaǵan soń, melshıip otyra berýdi yńǵaısyz kórgen Shyńǵys:

— Asyǵystaý kele jatyr em, Eseke. Sizge sálem berip qana shyǵaıyn dep em. Ulyqsat bolsa qonaq úıime baraıyn, — dedi.

— Bar! — deı saldy Eseneı salqyn únmen.

Qonaqtar tura jóneldi. Eseneı qatýlanǵan keskinmen tómen tuqyrǵan basyn kótergen joq. Qumartyp úlgergen Shyńǵys, esikten shyǵarda Ulpanǵa taǵy bir qadala qarady. Ol manaǵy jalyndaǵan qalpynda eken. Toǵysyp qalǵan kóz qarasynan Shyńǵysqa ańǵartpaq bolǵany:

— Budan soń kórisemiz be, joq pa? Qosh sulý jigit!

Shyńǵys ta osy oı da ketti.

Ulpan men Shyńǵystyń kózderi arbasýdan ishinde qyzǵanysh tutana qalǵan Eseneı, Shyńǵys ketken soń da sol qyzǵanyshty qyzdyra túspese báseńdetken joq. Sondyqtan «ózi kep sálemdesse artynan baryp májilistesermin» degen oıynan aınydy da, «quıańym ustap qaldy» degen syltaýymen, Shyńǵys túsken úıge barǵan joq.

Arbasqan kózder óz jumysyn atqaryp jatty. Eseneı úıinen bylaı shyǵa:

— Apyraý, Ábeke-aý, — dedi Shyńǵys Abaǵa, — Álgi kórgenimiz perishte me, adam ba?

— «Men sońǵysy ma» dep qaldym, — dedi Aba.

— Al endi, buǵan qol qalaı jetedi?!

«Áıelge qol jetýde qıyndyq joq» dep sanaıtyn Aba ezin buldandyra túsý úshin, ádeıi qıyndatyp:

— Qaıdam, qalaı jetetinin? Eseneıin, anaý, qartaıǵan k.ara býradaı jolyńda shegip jatqan!.. Estigenim bolmasa, kórmegen kisim edi. Usqyndy kisi eken-aý, ózi!.. Óńkıgen dene bitimi de, bas bitimi de shókken býra sıaqty eken. Otyrǵan boıynyń bıiktigi túregep turǵan orta boıly kisideı me dep qaldym!.. Qaı jaǵynan qarasan, da dop-domalaq kórinedi eken ózi. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, keýde tusy ishine azyq toltyrǵan úlken daǵaradaı. Moıny da buqa sıaqty tutas eken. Shúıdesi de sondaı. Basy kishigirim qazanǵa para-par bolý kerek. Qońqaıǵan zor murny da, salpıǵan tómengi erni de, aýmaǵan býraniki. Alaqandaı shaǵyr kózderi de, qutyrǵan býradaı sharasynan shyǵyp, shatynap barady. Iegine bitken sırek qara býyryl saqaly men murtyn da, tarlan býranyń tamaǵyna bitken shýda sıaqty ma dep qaldym. Jalpaq qara bujyr beti, qara shubar búrkittiń jotasyna uqsaıdy.

Eseneıdiń asa usqyndy túr-tulǵasy týraly, Shyńǵystyń ózi de Abadaı oıda edi. Biraq oǵan qazirgi qajeti onyń usqyny emes, sulý jas toqaly Ulpanǵa qolynyń qalaı jetýi. Basyn osy oı shyrmap kele jatqan Shyńǵys Abanyń Eseneıdi sıpattaýyn nemquraıdy tyńdady da, sóziniń arty uzara bastaǵan soń:

— Áı, qoıa tur ony, basqaǵa kósh! — dedi.

— Nemenege?

— Ulpanǵa qoldyń qalaı jetýine.

— Ol ońaı jumys emes.

— Nege?

— Qıyndatqan ózińsiń, tórem.

— Qalaı?..

— Urǵashy kórmegendeı, Eseneıdiń úıine bas suqqannan-aq, toqalyna qadaldyń da qaldyń. Onyńdy kári qasqyrdyń kózi shalyp otyrdy. Tús bermeı tymyraıyp otyryp qalǵan sebebi sol. Moldalar «bir adamnyń sońynda qyryq shaıtan júredi» dese, «bul toqaldyń artynda júzdegen shaıtan júredi» dep esitem; «eki júz úıli Sıbannyń eńbektegen jasynan bastap, eńkeıgen kárisine deıin osy toqalǵa ańdýshy» dep esitem, sonsha kóz bizge aldata ma?...

Abanyń sózderin dáleldi kóre tura, Shyńǵys:

— Talaı shıeni sheshýshi ediń ǵoı. Ábeke, bunyń da retin tap! — dep qolqa saldy.

— Kórermiz, — dedi Aba az ýaqyt sóz jarystyrǵannan keıin — táýekel dep talaptanyp baıqaıyn. İs shyǵara almasam uryspassyń.

— Shyǵarasyń, — dedi Shyńǵys sengen daýyspen.

— İńirden bastap joǵalarmyn. Ózim kelgenshe meni izdemessiń.

— Maqul.

Salt kele jatqan Aba, kózimen Eseneı úıine jaqyndap bararlyq tasa jer izdedi. Ony tapty da ózenniń en boıyna tal ósken «Toı» atalatyn tereńdeý bir qurǵaq saıy, ıreleńdeı otyryp, Eseneı aýlynyń deńgeıinen ári qaraı ketedi eken. Sony boılap barsa, Ulpanmen ushyrasyp ta qalýy múmkin. Olaı oılaýy: mana, bular Eseneı aýlynan attanyp jónelgende, basyna jelek búrkengen bir áıel, saıdyń arǵy bir tusyna qaraı betteı bergen.

— Sol, Ulpan — degen Aba, áıeldi Shyńǵysqa nusqap. — Dáýde bolsa ol, túzge otyra shyqqan joq, bizdi syrtymyzdan qaraılaýǵa shyqty; eger men áıel tanıtyn bolsam, sol kelinshek saǵan qyzyǵyp qaldy!..

— Qoıshy! — dedi Shyńǵys.

«Sol kelinshek sol ketken saıyna ińirde taǵy bir ret neǵyp barmas eken?» degen oıda boldy Aba Shyńǵyspen keńesip kele jatyp. Biraq, bul oıyn sezdirmedi.

Shyńǵys Eseneıden qaıta, qonaq úıdegi májilis qyzdy. Sol mańaıdaǵy aýyldardyń jaqsy — jaısańy, ánshi-kúıshisi, sheshen — bilgiri bul úıde túgel edi. Eseneı tapsyrǵan tý bıe, keshqurym soıyldy. «Taıjúzgenniń» taýsylmas qymyzy aǵyl-tegil quıylyp jatty. Qyzý májilis bastalyp ketti...

Osy mezgilde qyzyl — ińirdi búrkenip, Aba Toı saıyn boılaı jaıaý zytty, at minse «kózge túsermin» dep qaýiptendi. Bul — bul jaqtan bara bersin, biz Ulpan jaǵyna oralaıyq.

Aldyna birinshi mindet qyp, Eseneıdi bılep alýdy qoıǵan Ulpan, eń aldymen soǵan senimdi bolǵysy kep,eki júz úıli Sıban túgel ańdyǵanmen, buǵan deıin shashaý shyǵyp kórgen joq-ty. Sol jaıyna kózi jetken Eseneı Ulpandy qadyr tutyp, sezin eki qylmaıtyn. Az ýaqytta Eseneıdi baýrap alǵan Ulpan ózgeler túgil. báıbishe qatyny Qanikeıden de aıyryp, úıin inisi Menalynyń aýlyna qostyrǵan jáne ol aýyldy atpen bararlyq alysqa qondyrtqan. Tizgini Ulpanǵa berilgennen keıin. Eseneıge jaqqysy kelgender, aldymen Ulpanǵa jaǵyp, alar — saýyn, miner — kólik sıaqty qolǵabystaryn Ulpannan-aq alyp júre beretin. Eseneıdiń eń dáýletin aıasyn ba, — «jún-jurqa, qyl-qybyr as-sý» degendi mol úlestirip Ulpan Eseneıge qosylýy jylǵa jetpeı el aýzynda «Ulpajan», «qaıqy alaqan-qaıyrmen», «myrza kelinshek» atalǵan. Onyń ústine bala kóterip, týǵan qyzy «kezi baqyraıǵan, murny qońqıǵan, aýmaǵan — Esekeń» degen soń, «adal toqal boldy-aý, mynaý!» dep tipti álpeshtegen.

«Jurt maqtaǵan jigitti qyz jaqtaıdy» degendeı, syrtynan maqtaýly Shyńǵysty kórgende, Ulpan esinen tanyp k,ala jazdady: murty jańa ǵana qyrbyqtanyp kele jatqan, symbatty, sulý jas jigit!.. Onyń ústine ofısershe kıinip belin tas-túıinin moınyna baldaǵy altyn qylysh asyp alǵan.

Shyńǵysqa ol, taban aýzynda qumarta qaldy. Sóılesýge til joq, — Eseneıden bata almaıdy. Bar áli kelgeni — kózi. Ol bir-eki ret qadaı qaraǵan kózimen de Shyńǵysqa ishki syryn túgel aqtaryp bolǵan sıaqty, sonda aıtqany, — «senimen qaýyshar kún bar ma, joq pa?!»

Shyńǵys attanyp ketkende, tysqa shyǵyp, artynan kóz tastaǵan sebebi de osy edi. Eseneıdiń qyzǵanǵanyn Ulpan bet beınesinen túsindi. Ulpannan syr tartqysy kelgen Eseneı Shyńǵys attana ony:

— Ýáliniń myna balasy symbatty. sulý jigit bolyp ósken eken! — dep maqtaǵan bolyp edi, Ulpan qasaqana daý aıtyp:

— «Tóre tuqymy tyrash keledi» deýshi edi, ras qoı deımin sol. Kisige juǵymy joq, kekireıgen bireý ǵoı, Shyńǵysyń! Keskini ne kerek onyń, as quıyp ishe me, ádemi bolyp? — dedi.

Qaı sózi ekenin Eseneı ańǵara almady.

Shyńǵyspen qalaı qaýyshýdyń retin bilmegen, olaı bolýǵa senbegen Ulpan, «úmitsiz — shaıtan» degen maqaldy qamalǵan qarańǵylyǵyn sham — shyraq qyp tutatty da úmittiń kómeski súrleýine tústi. «Manaǵysy — beker qaras emes, — dep jorydy ol. — Eger qumarlyq qaras bolsa, artyna neǵyp bir oralmas eken?».

Qalaı oralýyn oılaǵanda, Ulpannyń esine de Toı saıy tústi. «El jatqan kezde, panasy kep osy saımen neǵyp kelmes eken?» dep úmittendi ol.

Sol úmit damyl bermegen Ulpan, kúndegi daǵdysymen, kún — baıyr shaqta, Toı saıynyń jaǵasyna túıe shógerisýge bardy. Onyń tórkini de túıeli baı edi. Túıelerdi, ásirese — botalardy shógerisý, Ulpannyń bala kúninen qyzyq kóretin isi de. Ulpanǵa úılengen shaqta, Eseneıde eki Júz elýdeı túıe bolatyn. Ózge sharýaǵa aralaspaıtyn Ulpan, túıelerdi órgizý, jýsatý isinen qalmaıtyn.

Búgin de túıelerdi shógerisken Ulpan, ózge kúnderden ózgesheleý bir qylyq kórsetti: Eseneıdiń kóp býrasynyń ishinde, «Jylanbas» atalatyn bireýi — kisi alǵysh edi. Qańtar aıynan bastap qutyratyn ol býra, túıeshilerdiń ishinde, tek Tutqyshtan ǵana qorqatyn. «Buzaýynda qoryqqan adamyn buqa súzbeıdi» degendeı, bota kúninen qorqyp esken Tutqyshtan, qutyrǵan kezinde ózge adamnyń bárine tap beretin Jylanbas qorqyp, ony tek, otqa-sýǵa sol ǵana apara alatyn. Qańtardan sáýirge deıin shynjyr noqtamen temir qazyqqa baılap tastaıtyn Jylanbasty, Eseneı kóktem týa bosattyratyn. Qutyrǵan aılarynda kóringenge tap beretin jylanbas, jaz aılarynda úıirine jolamaǵan kisige shappaıtyn, úıirine barǵanda (adam bolsyn, qasqyr bolsyn) qýyp jetse shaınap tastaıtyn. Sondyqtan Eseneı ony túıelerine baqtashy kóretin.

Kúndiz mańaıdaǵy sortańdarǵa jaıylatyn túıeler, keshke aýylǵa qaıtatyn edi de, Toı saıyna shegeriletin edi. Ózgelerdi mańaılatpaıtyn býralardy, ásirese Jylanbasty Tutqysh qana shegeretin edi. Ulpan Tutqyshqa ere baratyn. Jylanbas qazyqtalmaı, jaı ǵana shógeriletin.

Búgin Ulpan shógerilgen Jylanbasty qazyqqa baılatty. Tutqyshtyń:

— Nege, shyraǵym?-degen suraýyna: — Aýylda qonaqtar jatyr ǵoı, — dep jaýap berdi Ulpan,-beısaýat júrgen bireýin týra bas salyp, jazym ǵyp júrer.

Tutqysh Ulpannyń sózine sendi.

Túıelerdi túgel shógerip bolǵansha, qyzyl ińir bastalyp qalatyn edi. Sol kezde, túzge otyrǵysy kelgen kisi qusap, Ulpan tal arasyna ketkende, oıda joqta, «áı!» degen dybys estildi. Qannen-qapersiz Ulpan shoshyp ketip «kótek!» dep qaldy. Tutqyshtyń qulaǵy múkis edi, áıtpegende, myna daýystardy estip te qalar edi.

Shoshynǵan daýysqa Ulpan jalt qarasa, manaǵy Shyńǵystyń qasyndaǵy jigit!..

Bundaı «joryqtarǵa» talaı shyǵyp kánigi bolyp alǵan Aba, Ulpannyń aldyna qol qýsyryp tájim etti de, maqsatty sózin ile bastap ketti. Ulpan Abanyń kóńilinen shyqqan soń, ýáde bylaısha baılandy: tún ortasy aýyp, uıqyǵa ketken shaqta, Shyńǵysty ertken Aba, osy araǵa keledi, sonda olardy Ulpan tosyp alady.

Sózdi osyǵan baılaǵan Ulpan, úıine qaıta Eseneıge erekshe erkelep, onyń qybyn tabýǵa tyrysty: Eseneı keshki asyna aq irimshik, pisken súttiń qaımaǵyna ezdiretin edi. Jaǵynǵan Ulpan, keıbir keshterde jańaǵy taǵamdy, Eseneıge óz alaqanymen asatatyn, sodan keıin simiretin shubattyń sapty-aıaǵyn da tutqasynan ustap turyp qolynan jutqyzatyn.

Búgin de sóıtti. Budan, Eseneıdiń ishine mana qatqan ashý muzy jibimedi. Aq irimshikti Ulpannyń maqtadaı jumsaq alaqanynan asaı otyryp, qyshqyltym, qoımaljyń shubatty qolynan simire otyryp, búgin túnde ańdý oıyn bekite tústi.

Eseneı men Ulpannyń túngi tósekteri alshaqtaý salynýshy edi. Oǵan sebep: birinshiden -Eseneı qatty qoryldaıtyn, ekinshiden,-qatty uıqysyraıtyn. Bul ekeýi de Ulpanǵa maza bermeýin bilgen Eseneı, «sen alshaǵyraq uıyqta» degendi ózi aıtqan.

Olar búgin de sóıtti. Biraq Eseneı búgin ótirik qoryldady. Shyny — Ulpandy aldastyryp ańdý.

Bir kezde qalǵyp ketipti. Buryn ańshy bolǵan Eseneıdiń qasqyr alǵysh qabaǵan ıtteri bolýshy edi. Solar daýys qosa mańqyldaı qalmasa, Eseneı qalǵýdyń artynan qalyn, uıqyǵa súńgip keter edi.

Itter mańq ete qalǵanda, Eseneı oıanyp ketti. Olar sol úrgen qalyptarynda túıeler shógerilgen jerge qaraı shaýyp barady. Itter betimen úrmeıtin, jat kisini nemese qasqyrdy sezse ǵana úretin. Qasqyrlar shógerilgen top túıege shappaıdy. Úrgenderi jat kisi bolý kerek. Eseneıdiń malyna ury tıe almaıdy. Sonda, bul jat kisi kim?

Osy oıdan uıqysy shaıdaı ashylyp ketken Eseneı «Ulpan!» dep dybys berse, jaýap joq. Únin qattyraq shyǵarsa, taǵy sondaı. «Joq bolǵany ma?» dep, qarańǵy úıde eńbektep kep ornyn sıpasa,-joq!..

Buǵan deıin tún balasynda tysqa shyqpaıtyn Ulpannyń myna joǵalýy Eseneıdi qaıran qaldyrdy. «Itter jónelgen jaqqa ketken bolar, — dep jobalady Eseneı,-olardy dúrliktirgen belgisiz adam da sol jaqta bolar. Ulpan, árıne, sol adamǵa ketti. Ol kim?»

Kim ekenin ishteı joramaldaǵan Eseneıdiń mana kúlge kómilgen shoqtaı ǵana bolyp qumyqqan ashýy, basyna kelgen daýyldyń ekpininen kekti laýlata jóneldi. Áne bir jaýgershilik jyldary qarýlanǵan bilteli qara myltyǵyn, beıbitshilik kúnderde de ol basyna jastap jatýshy edi. Oq-dári salatyn talysy da jastyq astynda bolatyn.

— Nege óıtesiz? — degende:

— «Jaý joq deme, jar astynda, bóri joq deme, bórik astynda» demeı me, ata-babalarymyz? Kerek bolyp qalsa, daıar tursyn, — dep jaýap beretin.

Ol «quralaıdy kózdep atady» derlikteı óte mergen kisi bolǵan, sonda jalǵyz oqty — shıtimen atyp, aǵyp bara jatqan úırekterdi qaǵyp túsire beretin.

Ashýy laýlaǵan Eseneı, myltyǵyn qolyna ustaı, oqshantaıyn moınyna asa, tysqa kóılek-dambalshań júgirip shyqty. Ar jaǵynda da oılanyp turmaı, eńkeńdeı basyp, túıelerge bettedi. Tún ol kúni qalyń shyqty, salqyn edi. Sodan boıynyń tońazýy ma, álde, álginde ǵana qashqan aqyl basyna oraldy ma, — Eseneıge oı túse bastady.

«Qup — dep oılady ol, — joramalym kele qalsyn-aq deıin. Sonda, ashý ekpinimen, kezige qalsa, — joramaldaǵan adamymdy, áıtpese toqalymdy jaıratyp salaıyn, Sonda ne boldy?»

Onyń ar jaǵynda «Eseneıligi» túsip ketti onyń oıyna. Ol ózin «osy dýannyń serkesimin» dep sanaıtyn kisi. Eger sol «serke» bir qatynǵa bola kisi óltirip jazaǵa tartylsa ne bolmaq?!..

«Ańdysqan jaý atyspaqqa jaqsy» degendeı, Eseneı Shyńǵyspen ańdysyp atysýǵa bel baılady.

Bul kezde, shókken túıeler arasynda qaýyshqan Shyńǵys pen Ulpan, suhbattyń qyzý qyzyǵyna bólenýde edi. Olardyń bul sezimin, mana aýyldan osylaı qaraı úrip shyqqan ıtter bóldi. Kezderi kórgen, qulaqtary estigish, muryndary sezimtal ıtter, Ulpandy kórgennen keıin úrýlerin doǵaryp, «qasqyr jep qoıar» degendeı, sol mańaıda shoqıyp otyra qoıysty. Azdan keıin. aýyldan shyǵa bergen Eseneıge kezderin tigip qaraı qaldy da, kim ekenin tanyp jarysqan shabystary jerdi dúrsildete aldynan shyqty. «Bulary qalaı?!» degendeı, Shyńǵys pen Ulpan kózderin ıtter jarysyp bara jatqan jaqqa tikti de, qarańdaǵan jaıaý adamdy kórdi...

— Oıbaı bizdiń baı! — dedi Ulpan, denesi dirildeı qap.

— Bola bersin!

— Olaı deme, tórem, — dedi Ulpan, qaltyrap, — qan ishken kisi ol. Kórse tegin jibermeıdi seni.

— Ne qylady sonda? — dedi áli eshkimnen beti qaıtyp kórmegen Shyńǵys.

— Aıta kórme, tórejan! Zyt taldardyń arasyna!

Shyńǵys «bar, tórem, bar!» dep ıtermelegen Ulpanǵa kóne qoımaı tyrysyp turǵan shaqta, ar jaqta, tar arasynda júrgen Aba da júgirip keldi. Ne haldar bolǵanyn jáne bolaryn estip te, kórip te turǵan ol, «kettik, tórem, kettik!» dep, Ulpanǵa qosyla, Shyńǵysty talǵa qaraı ıkemdeı bastady. Tyrmysqan Shyńǵystyń ketkisi kelmedi. Ol jatqanda bolmasa moınynan tastamaıtyn ótkir qylyshyn bul araǵa da qolyna ustaı kelgen edi. Ózin «tóre», Eseneıdi «qara» dep túsinetin ol, ári — «qara», ári — shal adamnan jylysyp ketýdi tóreligine, jastyǵyna namys kórdi.

Olar osylaı «teke-tireste» turǵan shaqta, shaýyp ketken ıtter, kidire qalǵan Eseneıdiń basyna sekirip, erkelik jasady. Eseneı keıin oraldy.

— Barsyn, — dedi Shyńǵys. — Kele qalǵanda, men ol kári qasqyrǵa kórseter em, jas arystannyń qylyǵyn!

Eseneı men Shyńǵystyń kezdespeýine ishteı qatty qýanǵan Ulpan, Shyńǵyspen odan ári suhbattasýdyń jaıy joǵyn kórdi de:

— Al, tórem, «bar-mázir, joq-jáıim» osy ruqsat bolsa, men ketem, — dedi.

«Ketpe» der dáleli joq Shyńǵys, az ýaqyt bolsa da. tátti lázzat alysqan Ulpannyń bolashaq jaıyn oılap:

— Kári qasqyr saǵan azýyn batyram demes, Ulpan eger — dese, ózime habar aıt, onyń muqalǵan tisteriniń tuqylyn qaǵýǵa shamam keledi. — dedi.

— Qaıtesiń tórem, maǵan qamqor bop?-dedi Ulpan muńaıǵan únmen,-táńiri asyraǵan toqtyny beri jemeıdi» degendeı, buǵan deıin kórgen kúnimdi áli de kóre berermin. Óziń saq bol. Osal jaý dep oılama shaldy. Onyń jaýyqqan adamyn azýy áli de bar retińdi taýyp oısyrata qaýyp júrmesin!

Arǵy keńes qysqaryp, olar jónderine tarasty. Qoshtasarda Ulpannyń aıtqany:

— Atyńnyń basyn bul jaqqa taǵy da buram dep, bizdiń shaldyń aýylyn aınala qurǵan qaqpanynyń bireýine túsip qap júrme, terem. Qaqpany qatty bolady onyń bir shapsa bosatpaıdy. Boıyńdy bul aýyldan aýlaq sal!

— Kórermiz. — dedi Shyńǵys. Óz ishinde, oralýǵa qumar da bolyp turǵan joq Ulpanmen qaýyshyp lázzatty bolǵanmen, bundaı talaı lázzattarǵa buryn da bókken. Olardy umytqan Shyńǵysqa buny da umytý qıyn emes.

Aldynda ne kútip turǵanyn bilmegen Ulpannyń, ári túnniń salqyndyǵynan ,ári sezimniń tolqýynan dirildegen denesi, Eseneıdiń tym-tyrys úıiniń kórdeı qarańǵy ishine súıretilip áreń kirse, shalynyń qoryldaǵan dybysy shyǵady. Bunyń shyn, ıakı ótirik qoryl ekenin bile almaǵan Ulpan «uıqyda bolsa oıanyp ketpesin» degen oımen, aıaqtaryn ushynan eppen ǵana basty da, tósegine jete, aqyryn ǵana qulaı ketti...

Eseneı uıqyda emes edi. Ol mana, tósegine qaıta, Shyńǵystan kek alýdyń túrli tásilin oılap jatqan. Sonysyn Ulpanǵa sezdirgisi kelmedi de, úıge jaqyndaǵan sybdyryn, esikten kirýin, tósegine sulaýyn bile tura ótirik qoryldady.

Eseneıdiń ertemen turyp, túıelerin órgizetin ádeti bolýshy edi. Tań aǵara Tutqyshqa erip shókken túıelerge barsa, Jylanbasy qazyqtaýly jatyr eken.

— Bul ne? — degen onyń suraýyna ańqaý Tutqysh:

— Kishi báıbishe qazyqtatqan edi baı!.. «Aýyldaǵy qonaqtarǵa shaýyp júrer» degen-di.

Eseneı «á-á-á» dedi de qoıdy. İshteı — «Áı, qý toqal-aı, tórege jalǵasýdyń qamyn erte eskergen ekensiń ǵoı!» dep oılady.

Shyńǵys tańerteńgi sybaǵasyna bir semiz taıdy taǵy jedi de jónine attandy.

Eseneıdiń Shyńǵyspen alystan ańdysyp atysqysy keldi. Sol maqsatpen, ana jyly Kenesaryny jeńgendigi úshin, úkimet syıǵa bergen, biraq «Shubar arasy, masa-sonasy kóp bolady» dep mekendeı qoımaǵan «Búrkeý» atalatyn qaraǵaıy, qaıyńy, teregi aralas qalyń ormanǵa kúz kóship bardy da qystaý saldy. (Ol arada qazir, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Presnov aýdanyna qaraıtyn «Jańa jol» aýyly otyr).

Sol arada ol, «mán-jaıdy bildirip qaıt» dep, Ombydaǵy bólesi, general-gýbernatordyń, sovetnıgi — Turlybek Kóshenovke, taǵy bir bólegi, Kenesaryny qýysqanda sovetnık chınin alǵan, orys tilin biletin Otanshynyń Baıdalysyn jumsady. Baıdalynyń Turlybekten ákelgen sózi: «Eseneı asyqpasyn. Shyńǵys jańa janǵan órt, oǵan qarsy shappasyn. Dalada qaptaǵan órtti qazaqtar bólshektep áketip sóndiretin edi ǵoı, sony Eseneı de istesin. Áýeli Shyńǵystyń jan-jaǵynan qulaıtyn orlar qazdyrsyn. Sodan keıin, qapysyn taýyp qulata salý qashpaıdy. Aldaǵy jazda, Qusmuryn bekinisinde, sol dýannyń ıgi jaqsylary bas qosatyn «Chrezvychaınyı» atalatyn jınalys bolady. Ombydan Sibir qazaqtaryn bıleıtin basqarmanyń predsedateli barady. Men de bararmyn. Qalǵan sózdi sonda aqyldasarmyz».

Orys tilin bilmeıtin qazaqtar, «Chrezvychaınyı» degendi «shyrpy-shı» qoıyp aldy. Ombydan «shyrpy-shıge» keletin ákimderdi oıdaǵydaı qarsy alýǵa, Shyńǵystyń basqarýymen Qusmuryn dýany qys boıy ázirlendi.

Aldaǵy jaz shyǵa, Ombynyń Qusmurynǵa bettegen qyryq páýeskeli, júz saltty ákimderi, kazak-orys, stanısalaryn boılaı, qazaq aýyldaryn aralaı Qusmurynǵa tartty. Osy betinde olar, keıin «Eseneıdiń qaıran, kóli atalǵan» shalqar kóldegi Eseneı aýlyna soqty. Bul júristen kún buryn habary bar Eseneı shalǵynǵa aq úıler tigip daıar otyr eken. Olarǵa «tek, bas suǵyp qana shyǵamyz» degen tóreler, — desedi, bul jaıda áńgime aıtatyndar, — úılerge kire, ǵajap jasaý-jıhazdarǵa qatty qyzyǵady da altyn keselermen tátti qymyzǵa qanyp alǵannan keıin, solardy kórip bolǵansha qozy eti men súr de pisip qap, Eseneı etti erneýin qymbat tastarmen bezendirgen kúmis astaýmen tartady.

— Qonaqtar attanarda Eseneı «jolyń» dep jandaralǵa altyn taı-tuıaqtan jamby syılaıdy, — desedi jurt.

Ákimder osylaısha toqyraǵan kezde, bir qaǵa beriste Eseneı Turlybekpen keptesip úlgeredi. Turlybektiń de, Eseneıdiń de túpki rýy — Kereı bolǵandyqtan, bóleliginiń ústine ekeýi birin-biri «aǵaıynbyz» dep, jasy úlken Eseneıdi Turlybek «aǵaı» dep, ol Turlybekti «inim» dep ataıdy eken. Jolyqqan shaqtarynda syr-sıpattaryn túgel aqtarysady eken. Han tuqymdarynyń qazaqqa kórsetken zorlyq-zombylyqtary keńes bolǵan shaqta hannan shyqqan dep sanaıtyn Turlybek:

— «Tórege ergen erin arqalaıdy» degendeı, han tuqymyna baǵynýdyń taqsiretin qara qazaq az tartqan joq, talaılarǵa erin de arqalatty bul tóreler talaılardyń túbine de jetti. Tórege ergen qazaqtyń maly da, jany da shyǵyndalǵan joq, «alladan oıbaıym tıysh» degendeı, tórelerden orys ákimderi áldeqaıda tıysh. Endigi betimiz osy jaq bolý kerek, bylaı da quny túse bastaǵan han tuqymynan birindep qol úzýimiz kerek. El tizginin myna sen sıaqty qara qazaqtan shyqqan bedeldi adamdarǵa ustatý kerek, — degen.

Bul joly ońasha sóıleskende de Turlybek Eseneıge sony aıtty.

— Maǵan ózge tóreniń emes, osy Shyńǵystyń tezirek quryǵany kerek, — degen Eseneıge:

— Asyqpa, Eseke! — dedi Turlybek. — Baıaǵy aıtqanym-aıtqan: «han tuqymynan birindep qutylamyz» degenim-degen. Ózi de soǵan jaqyndap qaldy: Qarqaraly dýmanynyń alǵashqy aǵa sultandary-han tuqymynan shyqqan Qusbek pen Jamantaı edi, qazir olardyń ornyna qara qazaqtan Óskembaıdyń Qunanbaıy otyrdy; Aqmola dýanynyń aǵa sultany han tuqymynan Qudaımendeniń Qońyr qojasy edi, qazir qara qazaqtan Jaıyqtyń Ybyraıy boldy. Kókshetaý dýanynyń aǵa sultany Abylaı hannyń urpaqtary bolyp kelip edi, qazir ol dáreje qara qazaq ózińniń baldyzyn, — Zilǵaranyń Musasyna aýysty, qazir sibirlik alty dýanda, han tuqymynan Shyńǵystan basqa aǵa sultan joq. Ony da ketirý qıyn emes.

— Sonda qalaı! — dep asyqqan Eseneıge:

— Tura tur, aǵa! — dedi Turlybek. Ol osy ekpinimen bara tursyn. Ázirge buǵalyq salyp qylǵyndyram deýdiń keregi joq. Uzyn arqan, keń tusaýmen júrgize turý kerek. Sol arqandy jyldan jyl bildirmeı qysqartyp, tusaýdy bildirmeı qaraıta berý kerek....

— Ol úshin ne isteý kerek?

— Han tuqymy jemge qomaǵaı jurt. Buǵan da eppenen jegize berý kerek, sóıtip, etten jipke tizgen jemdi jutam dep aýzynan arqandalǵanyn bilmeı qalatyn jabaıy búrkitteı, bul da tyrp etpesteı arqandalý kerek. Ar jaǵynda basyna tomaǵa kıgizip, tuıaqtaryn tuǵyrǵa máńgi bekitý op-ońaı.

— Maqul sóz eken, — dedi Eseneı.

Eseneıdiń erkine salsa, ne bas qosý ekenin bilmegen «shyrpy-shı» atalǵan jınalysqa barmaý, Shyńǵystyń betin kórmeý edi.

— Onyń qate bolady, aǵa, — dedi Turlybek. — Jaýdy syrttan shalyp jyqqandy kórgen kisi joq. İshten shalsa ǵana jyǵylady ol. Shyńǵysty da solaı jyǵý kerek. Barý kerek jıylysqa. Barmasań kóp kózine mindi bolasyń. Seniń jasyrǵan syryńdy, — jurttyń bári estip otyrǵan kórinedi. Myna jınalysqa barmaı qalsań, jurt seni «Shyńǵystan qorǵalaýy» dep oılaıdy. Shyńǵystyń ózi «kek saqtaýy» dep oılaıdy da, boıyn senen tarta ustaıdy. Óıtken kúresker jyqtyrmaıdy.

Rasy solaı bolyp shyqty. «Shyrpy-shıge» jınalǵan qalyń toptyń ishinde shókken nardaı bolyp Eseneıdiń otyrýy, kósemsip sóz bastaýy úkimet adamdarynyń da, el adamdarynyń da, Shyńǵystyń da kózine túsip, bári de qatty rıza boldy. Sezge «Orynborlyq» atalatyn qazaqtardyń sol tóńirektegi «jaqsy-jaısańdary» da, ákimderi de kelgen edi. Osy jınalysta orynborlyq pen sibirlik atalatyn qazaqtardyń jer shegi, el shegi aqtyq ret anyqtalyp, jasalǵan aktige hat biletinderi (ondaılar biren-saran ǵana eken) qoldaryn qoıdy, bilmeıtinderi barmaqtaryn basty. Eseneı sońǵysyn istedi.

«Shyrpy-shı» taraǵanda, Eseneı Turlybekti qonaqqa shaqyrdy. Aldynda ońasha sóılesip:

— Baraıyn, — dedi ol, — sen Shyńǵysty da shaqyr, barmasa ózinen qalsyn.

Eseneı, oǵan da habar salǵan ekenin bilgen Shyńǵys, syltaý taýyp rahmet aıtty.

Qusmurynda bolǵan kúnderinde, Shyńǵystan jábirshilik kórgender Turlybekke astyrtyn aryzdar aıtqan edi. «İsh-pikiri» ishinde bolǵan Turlybek, «Eseneıge aqyldassańdarshy sony, sózi ornyqty da, tyńdaýly da kórinedi ǵoı» dep silteı saldy. Qaıtarda aýlyna qonaqtaǵan Turlybek, Eseneıge:

— Al, Esaǵa, Shyńǵys týraly oılaryńa ishkirlenip kirise ber, — dedi.

— Sonda?-dep suraǵanda:

— Shyńǵystan jábirshilik kórýshilerdiń atynan Ombyǵa aryzdy aıdata ber, ar jaǵyn ózim retteı jatam, — dedi.

Jábirshilik kórýshiler kóp edi. Eń aldymen, Qusmuryn dýanynda, Qusmuryn kóliniń kúngeı jaǵasyna ornaǵan áskerlik bekinistiń orny, atam-zamannan Arǵynnyń Taǵyshy atalatyn rýynyń mekeni bolatyn. Bul rýdyń da kópshiligi kedeılerden quralatyn. Qusmurynnyń kóli de, jaǵasy da sol kedeılerdiń, kún kóris qory da: «Qusmuryn» deńiniń jar qabaǵynyń asty otqa maıdaı mazdaıtyn qalyń tas kómir. Taǵyshynyń kedeıleri ala jazdaı osy kómirdi qazyp, azǵana kólikterine kirelep artyp, jaılaýdaǵy aýyldarǵa nemese orys selolaryna aparyp satatyn edi de baǵasy arzan bolǵanmen, júrek jalǵarlyq tabys alatyn edi.

Taqyrshylyq jyly Qusmuryn kóliniń ón-boıyna, sýly jyly, shet-pushpaqtaryna shilde kezinde tuz baılanady jáne tuzy óte sapaly bolady. Taǵyshylar osy tuzdy da jınap, mańaıdaǵy aýyl, selolarǵa satatyn edi.

Qusmuryn bekinisi irge tóbe, Taǵyshylar budan aıyryldy. Ketkisi kelmegen olardy, surapyl sumyraı áskerdiń kúshimen kóshirdi. Eshkim olarǵa tótep bola almady. Kún kóris kesibinen aırylǵan Taǵyshylar Shyńǵysqa munyń shaǵyp edi ol:

— Patshanyń ámiri solaı, túzeýge kúshim kelmeıdi, — dep jaýabyn qysqa qaıyrdy.

Taǵyshylar Ombydan kelgen Turlybekke aıtyp edi:

— Eseneıge aqyldasyńdar, — dedi ol.

— Ombyǵa aryz joldasańdarshy, — dedi ol, aqyl suraı kelgenderge. — Ádildik sonda kórinedi ǵoı.

— Kim jazady ondaı aryzdy? — dep suraıdy Taǵyshylar.

Ystapta qazaq tiline júırik, oryssha hatqa da júırik, ózi baryp turǵan qazaqýar, qazaqtar «Bekettiń, Ysymany» deıtin Semen Beketov deıtin qart qazaq-orys bardy. Ol Kenesaryny Eseneımen birge qýysqan, sodan ekeýi ómirlik dos bolyp ketken.

Eseneı Taǵyshylardy soǵan jumsady. Beketovtyń qolynan jazylǵan uzaq aryz Ombyǵa sapar shekti.

Bir aryzben daý tynbady. Qusmuryn kólin túırep ótetin Obaǵan ózeniniń soltústik jaq alqabyn, Taǵyshymen týys — Aqtashy deıtin el mekendeıtin. Sol Aqtashy Taǵyshyǵa arasha túsem dep pálege qaldy da, patsha áskerine arqa tiregen Shyńǵystyń kúshteýimen mekeninen qýylyp, alystaǵy Torǵaı dalasyna aýyp ketti. Beketov olarǵa da aryz jazyp berdi.

Shyńǵys «Eseneıdiń aýqymynan shyqpaıdy» degen Kereı rýynan góri, Ýaq rýyn ózine jan tartyp, Obaǵan tóńiregine jınaı bastaǵan edi. Ýaq ishinde Óteı jáne Dáýish deıtin eki atasyn ol erekshe jaqyn kórdi de, Aqtashynyń qonysyn solarǵa berdi. Biraq tegin bergen joq. Óteıdiń myńdaǵan qara-shubar jylqysy bar baıy — Óteıden tolyq eki aıǵyrdyń úıirin ashyqtan-ashyq paraǵa aldy. Sodan keıin, Óteıdi óz ordasynyń tóbe bıi ǵyp otyrǵyzdy.

Aryz ketti bul týraly da.

Odan keıin de aryzǵa tynym bolǵan joq. Sonda, jurt Shyńǵysqa pále jabaıyn degen joq. Ol, bir aqynnyń:

Zamana — aqyr bıiniń Sózi arylmas jaladan, Aýzy arylmas paradan, — degen jyrynyń kebin kıip, el ishinen arylmaıtyn daý-shardy bitirgender, jeńgen jaǵynan «bıeni — túgimen, túıeni — júgimen» jutty da otyrdy.

Ózi de paraqor Shyńǵystyń jemqorlyq qylyǵyn, aǵasy — Shepe tipti ósirip jiberdi. Óresi orta boıly adamnyń keýdesinen ǵana keletin, sol qalpynda denesi jaraǵan semiz esekteı jup-jumyr, qalyń qara saqaly tósine túsetin, qalyń murtyn baspaıtyn, sińir qara keskindi ol, ózin shynynda da qaz týǵan kórip, kim kóringenmen ilinise ketetin, eki sózge kelmeı boqtasa ketetin, odan ári de kóp sózge kelmeı, meıli kim bolsa da tóbelesip, ústine mine túsetin. Keıde, túıege jarmasqan ıtteı, qandaı iri deneli kisige judyryq jumsaýdan taımaıtyn. Odan emes, aǵa sultan Shyńǵystan qorqatyndar, áli jete tura, Shepege qol, odan taıaq jep qalatyn.

Minezi sonshama shálkes Shepe, aramdyǵyna naıza boılamaıtyn zalym da. Neshe túrli zulymdyq aılalarǵa jetik oǵan qarap, qazaqtar:

— Mynanyń qol toqpaqtaı denesinen aram oılar qalaı shyǵady? — dep tań qalatyn. Bireýler:

— «Kishkentaı da, múskentaı» deıtinder osyndaılar eken ǵoı! — desetin.

Tentektiginiń, zalymdyǵynyń ústine, Shepe baryp turǵan paraqor. «İnimniń bıligi ózimde» dep, ol Shyńǵysty syrtynan talaı ret satyp, talaılardan kól-kósir paralardy ala beretin. Solardy bile tura bilmegensip, Shyńǵys úndemeıtin.

Álgi minezderiniń ústine, Shepe aýzynan qany aqqan ury. Ol mańaıdaǵy ataqty urylardyń bárimen de tamyrlas. Shyńǵyspen arazdasqansha, ol Ýaq rýynan shyqqan ataqty ury -Qojyqpen, Qaraýyl rýynan shyqqan ataqty ury-Baýbekpen Kereıden shyqqan ataqty ury-Taıkotpen baılanysty bolyp, urlaǵan jylqylardy birden birge júzdep ótkizetin. Keıin bul urylar Shyńǵyspen arazdasqan soń, urylardyń qordasy, — Shepeniń ózi bolyp ketken. Shyńǵysty panalaǵan Shepeden jábir kórýshiler, «osy eldiń uıytqysy» dep Eseneıden aqyl surasa, onyń kórseter izi bireý ǵana bolatyn ol, — Beketov arqyly úkimetke aryz joldaý. Osyndaı aryzdardyń qalam aqysyna, Beketov az jylda baıyp, Ystaptaǵy baı orystardyń aldyna shyqqan.

Ne sebep ekenin kim bilsin, Ombyǵa ketken aryzdardan nátıje shyǵa qoımaǵan soń, Beketov endigi aryzdardy Peterborǵa, patshanyń atyna jiberetin boldy.

Aqyry osy aryzdar meılinshe kóbeıip, basynda basyp tastaǵysy kelgen Ombynyń general-gýbernatory, endi ıe bola almaı qaldy. Onyń ústine, patshaǵa jazǵan aryzdar, saraı qasyndaǵy sibirlik komıtetke túsip,odan Omby ákimderine: «Tez teksertińder» degen buıryq keldi. Sonymen osy romannyń oqıǵasy bastalatyn — 1847 jyldyń kókteminde Batys Sibirdiń general-gýbernatory knáz Gorchakov, bastyǵy general-maıor Fedor Alekseevıch qyp, aryzdardy jáne Qusmuryn dýanynyń hal-jaıyn tekserip qaıtý úshin revızıa jiberýge uıǵardy.

Revızıa keler aldynda, Qusmuryn dýanynda taǵy bir oqıǵa bolyp jatyr edi: handyq joıylǵan, dýandar turaqtalmaǵan tusta, ıaǵnı 18-ǵasyrdyń ekinshi jartysymen 19-ǵasyrdyń birinshi jartysynda betimen jaıylǵan qazaq rýlarynyń arasynda qonysqa talasyp jaýlasýlar, barymtalar kóbeıip ketken-di. Patsha úkimeti tarapynan dýan basshylyqqa taǵaıyndalǵan aǵa jáne kishi sultandar, orys áskeriniń kúshimen barymtaǵa qatty tyıym salýdy qolǵa alǵan, solardyń biri-SHyńǵys. Birneshe jylǵa sozylǵan bul kúrestiń, nátıjesinde, ashyq jaýlasýlar negizinde tyıylyp, barymtalardyń aıaǵy «qarańǵy urlyqqa» aınalyp ketken.

Qusmuryn dýanynda «qarańǵy urylardan» ataqtysy ekeý boldy: biri — Ýaqty Qaraman rýynan shyqqan — Maqashtyń Qojyǵy, ekinshisi — Kereıdiń Shaǵalaq rýynan shyqqan — Kishkildiktiń Medebaıy.

Qojyqtyń ákesi — Maqash myń jylqyly baı bolǵan, Qundyzdy ózeniniń Qusmuryn kóline quıatyn saǵasyn mekendegen momyn adam eken.

Abylaı han ólip, ornyna eki balasy: Ýáli men Qasym talasqanda, Maqash Qasym jaǵynda bolypty. Sony estigen Shyńǵys, Maqashty «ata jaýy» kórip Qusmurynǵa aǵa sultan bolyp kelgen soń, «ne júz jylqy berip mekenin saqtasyn, áıtpese kóshsin» dep Qojyqqa kisi salady. Qojyq ta jasynan sotqar, barymtashy bolyp ósken eken. Ol Shyńǵystyń myna sózin qorlyq kóredi de, jylqy da bermeı, mekeninen de qozǵalmaı otyryp alady. Eregiske kirisken Shyńǵys Shamyraıdyń kúshimen Qojyqty Qundyzdydan qýady da jiberedi. Qojyqty Esil boıyndaǵy aǵaıyndary panasyna alyp, Meńzeı degen ormannyń ishinen qonys beredi.

Maqashtan Noǵaı, Qojyq eken. Qoqaı baı, biraq malma tymaq nashar kisi eken de, Qojyq batyl, batyr adam eken. Meńzeıge bara Qoqaı óledi de, alysta búrkeýde jatqan Eseneı, jer qaıysqan qolmen kelip, aıǵyr-úıir aza salyp bata qylady. Sonda, tik sóıleıtin Eseneıge bireýler:

— Qoqańa bata qyla keldiń be, Eseke? — dese:

— Ne ottap otyrsyń? — depti Eseneı aqyryp tastap, — Qoqaıǵa q.... bata qyla ma, men Qojyqqa bata qyla keldim, — degen eken.

Olaı deıtini: bul ólkede buryn — ashyq barymtaǵa, keıin-qarańǵy urlyqqa eshkim Qojyqtan ótpepti. Onyń ózinde álekedeı jalanǵan toǵyz ul bolypty. Olarǵa qosa, osy mańaıdyń ury-qarysynyń qordasy Qojyqty tóńirektep, bárin de sol ergizip-jýsatqan. Olar «Qojyqtyń qyryq qaraqshysy atanǵan». Solardyń alystan júzdep tartatyn jylqylaryn Qojyq «bilse — barymta, bilmese — sydyrymta» qylǵan. Sonsha kúshi bar Qojyqqa, malyn aldyrǵandar batyp kele almaı, «buıyrmaǵanǵa» sanap otyra bergen. Bireýler izdenip, «aǵa jáne «kishi» atalatyn sultandarǵa shaǵym aıtsa, olar da ákimshilik qurýǵa bata almaı, tek patsha úkimetine málimdegen de otyrǵan.

— Bir sátte, — desedi, Qojyqty biletin jurt, — Ombyǵa barǵan shaǵymdardy teksermek bop, Qyzyljarda turatyn oıaznaı — «Bala-SHodyr» degen shyǵypty. Qasynda on shaqty soldaty bar, olar Meńzeıdi mekendegen Qojyqqa kep jónderin aıtqan soń, Qojyq: «úıime kelgen soń, áýeli qonaq bolyńdar. Jaýabymdy sodan keıin bereıin», depti de, qymyzǵa meńdýana qaınatqan sýyn qosyp berip, analar esterinen aıryla mas bolǵan shaqta, bárinin, de qarýlaryn jınap ap, tirideı qurymǵa bólep, kezek-kezek shańyraqqa asyp, astarynan tútin beredi. Sol qalyptarynan retke otyrǵanda, as ishken ýaqytta ǵana bosatady da, ózge ýaqytty ystaı beredi.

— Solaı ystaǵanda, — desedi aıtýshylar, — tiri adam da súr bolyp, denesi sarǵaıyp ketedi eken. Bala-SHodyr da, nókerleri de ábden ys bolyp sarǵaıǵan shaqta, Qojyq: Al, endi, bilgenderińdi qylyńdar!» dep bosatady da, qarýlaryn alyp qalady. («Artynan biraz jyldan keıin, qalyń otrád kelip, Qojyqty da, balalaryn da qapyda basyp, túgelimen «ıtjekkenge» jibergen, sodan toǵyz balanyń bireýi ǵana oralyp, ózgeleri sol jaqtan qaıtpaǵan» desedi) ».

Qojyq ózgeler túgil, aýzynan jalyn atyp turǵan shaǵynda Eseneıge de zorlyq qyp, Esil boıynda túlkige saldyryp júrgen «Tanakóz» búrkitin, ańshylardan tartyp alǵan. Elshi jiberse bermesine kózi jetken Eseneı, Meńzeıdiń kúzeginde otyrǵan Qojyqqa ózi keledi.

Qojyq tutyqpa, kekesh adam bolǵan. Buryn talaı kezdesken Qojyqtyń úıine kelgen soń Eseneı attan túspesten:

— Ýa, kekesh ıt, barsyń ba, úıińde joqsyń ba? Bar bolsań shyq beri! — dep aıǵaı sapty. Eseneıdiń daýsyn tanyǵan Qojyq meımandos qazaqtyń qonaqty qarsy alǵysh saltymen, syrtyna túıe jún shekpenin ile sap, tysqa júgire shyǵypty da, jasy úlken Eseneıge:

— ha-a-as-s... salaý m-mi-málıkem! — dep sálem berip, qolyn usynypty. Sonda Eseneı qolyn almastan:

— Áı, kekesh ıt, sende toǵyz ul bar, mende bir de ul joq. Sen uldaryńa aldanasyń. Men nemeneme aldanam? Nege tartyp aldyn, búrkitimdi — depti. Sonda Qojyq basyn tómen ıip, qoldaryn qýsyryp:

— Je-je-jeńdiń E-e-e-seneı?.. Sybaǵańdy je-je-je de, bú-bú-búrkitińdi a-a-alyp qaıt! — degen eken.

Eseneı rasyna da Qojyqtyń aǵasyna aza salý úshin emes, ózine jolyǵý úshin kelgen edi. Sondaǵysy bylaı da esh ekenin biletin Qojyqty Shyńǵysqa qarsy qaıraý.

— Áı, kekesh, — dep bastady Eseneı qaıraý sózin, — osy sen týysyń — Baltamberdiniń qunyn nege suramaı kettiń? Kimnen qorǵalaısyń, sonda? Shyńǵystan ba? Baıaǵy qara qasqa atty Qambar batyrdy shyǵarǵan odan beri — Er Kóksheni, tipti bertinde — Er Qosaı men Sary — Baıandy shyǵarǵan Ýaq atańnyń balasy, endi batyrlyqty qoıyp qatyndyqqa kóshkensiń be? Olaı demegende ne deıin? Alpamsadaı eriń-Baltamberdini Ýáli tuqymy tapa-tal túste óltirip, denesin belgisiz jerge tyǵa salady. Ony joqtaıtyn Ýaqtyń balasy joq. Talaı jyl ótti. Bireýin, oshań etip atqa minbeısiń, erindi joqtamaısyń!.. Ýaqtyń, balasy ásirese, «endigi eri» dep júrgen — sen neden sorly boldyńdar bulaısha qorǵalaıtyn?!..

Kútpegen suraýdy estigen Qojyq, jaýabyna sasyp qaldy ma, álde tutyqpas ustap qaldy ma, — «e-e-e-e» dep, erinderin búlkildetip, ıegin selkildetip eshteńe deı almaǵanda Eseneı kıip áketti.

— Nemenesine tuttyǵasyń? — dedi ol. — Kimnen qorqasyń? Han tuqymynan ba? Qazir olardyń buty-bes-aq tıyn ekenin bilmeımisiń?

— Y-y-y-ras! — dedi Qojyq, daýsyn yshqyna áreń shyǵaryp, ishte qaınaǵan yzasy syrtyna burqyrap shyǵa kelgendeı, betiniń bulshyq etteri búlkildep, qıǵash qysyq kózderi shatynaı qap.

— Yras bolsa neǵyp otyrsyń? Seniń kúshiń týysyń — maǵan ǵana keledi: búrkitimdi tartyp alasyń, báıge atymdy tartyp alasyń!.. Dushpanyńa olaı emessiń!..

Sózden tosylǵan Qojyq burynǵydan jaman tutyǵyp, yzadan jylap jiberdi.

— Erkek adam, er adam dep júrsem, sen de osyndaı jasyq pa ediń táıiri, — dedi Eseneı, — erkekshe Qarý jumsaýdyń ornyna, qatynsha jylaǵanyn, ne qylǵanyń?!..

Uıalǵandaı kózin súrte bastaǵan Qojyqty Eseneı omyraýlaı túsip:

— Tyı ármen — ári kóz jasyńdy! — dedi jekip, — myqty bolsań ári jerińdi tartyp alyp qańǵyrtyp jibergen, ári erińdi óltirgen — Shyńǵystan kek al, áıtpese, óshir «Qojyq» degen atyńdy...

— So-so-sonda? — dep kekeshtene aqyl suraǵan Qojyqqa:

— Qazir jyǵa almaısyń beldesip ony, — dedi Eseneı,-qaryn alystan uryp taldyrý kerek?

— So-so-sonda?

— Shyńǵys Orynbor men Sibirdiń shekarasynda otyr. Sibir jaǵyn óshiktirýdi mindetime men alaıyn, Orynbor jaǵyn sen al.

— Qa-qa-qalaı?

— Orynbor jaǵyndaǵy baılardyń jylqylaryn urlatyp, Sibir jaqqa aıdat ta otyr. Shyńǵysqa barsa, teńdik berme! Sodan keıin eki ottyń ortasynda qalady da qoıady. Myqty bolsa, kúımeı shyǵyp kórsin sodan.

Olar osyǵan kelisti. Eseneı kete, Qojyq Orynborǵa qaraıtyn: Arǵyn, Qypshaq, Jaǵalbaıly, Jappas, Shómekeı elderinen jylqyny urylaryna úıirlep aıdatty da, eki jaqqa asyryp jiberdi: biri — qazirgi Músin (Iavlenko) qalasynyń tusyn mekendeıtin, Kereıdiń Shaǵalaq rýynan shyqqan ataqty ury-kishildiktiń Medebaıyna ekinshisi — Qaraýyldyń, qazirgi Atbasar tóńiregin mekendegen, Bekmyrzanyń Baýbegine.

Qojyqty bul urlyqtan tyıýǵa Shyńǵystyń shamasy kelmedi. Óz kúshi jetpegennen keıin, orys úkimetine aıtqanda, tyıýǵa kelgen Bala-SHodyrǵa Qojyqtyń ne kórsetkeni anaý.

Orynbor elderi, Shyńǵystyń munysyn «Qojyqqa áli kelmeý» dep sanaǵan joq, «baǵyp otyrǵan elinen qorqyp, qol astyndaǵy urylaryn bermeý» dep sanady. Sóıtip júrgende, «Qojyqty ustaýǵa Orynbordan da, Ombydan da ásker shyǵyp, olar Qusmurynda túıispek eken» degen habar estildi.

«Batyrǵa da jan kerek» degendeı, Qojyq sasa bastady.

Qojyqtyń «bas batyrym» dep júretin, Ańdamas esimdi urysy bolatyn. Ol kúshti de, sheshen de jigit. «Omby men Orynbordan ásker shyǵady-mys» degen habardan qoryqqan Qojaq ne aqyl aıtady?» dep Ańdamasty Eseneıge jiberdi. Ańdamas ákelgen habardy Eseneı de estip otyr eken. Oqıǵany «bulaı bolmas», dep, «eki eldiń bıleri bas qosýmen ǵana sheshiler», dep oılaıtyn Eseneı, «qalyn, ásker shyǵady», degen soń, Qojyqtan kem saspaı, mańaıyndaǵy bilgirlerdi jınap aqyldasty. Solardyń ishinde Kóshebe rýynyń ataqty bıleriniń biri jáne Eseneıdiń týǵan apasy — Mataqty alǵan jezdesi — Tabaı da bar edi. Kóshebe, Sıban bas qosqanda toqtaýly adam sol bolatyn.

Ańdamastyń kelýine baılanysty jınalǵandardan, «osyndaıdyń aqylyn sen tabýshy ediń» dep, sózdi Tabaıǵa bastatty. Onyń Ańdamasqa bergen birinshi suraýy.

— Sen jáı ǵana baý kespe urymysyń, bolmasa, sóz uǵatyn da jigitpisiń?

— Qaıdam, — dedi Ańdamas, — ózimdi ózim kótermelep ne deıin. Aıtyp kórińiz. Uǵar-uqpasymdy sonda baıqarsyz.

— Endeshe, Qusmurynda bolatyn jınalystyń aldynda sen dýanǵa bar da qolǵa tús. Jıynǵa Kereı, Ýaqtyń ıgi jaqsylarynyń bári barady. Kóshebeden-Baıdaly ekeýmiz, Baltadan — Tólemis pen Isa, Taryshydan — Toqsan men Aıý, Sıbannan-Eseneı men Ósip, oıdaǵy Ýaqtan — Elembaı men qyrdaǵy Ýaqtan-Jaryǵamys pen Shabanǵul, Kúrleýitten — Jigit, Qanjyǵalydan — Sháńki taǵy taǵylar... Bul — Shyńǵystyń aǵa sultan bolǵaly ekinshi ret shaqyryp otyrǵan «Shyrpy-shıi» Sondyqtan ol, Orynbor men sibirilik qazaqtardyń bastaryn qospastyń buryn, áýeli óz dýanynyń álgi ataǵan bılerimen bas qosyp, mán-jaıdy anyqtap alar. Shyńǵystyń arǵy atasy — Kúnshýaqtyń qara shańyraǵyn qondyrǵan ordaǵa bárimiz bararmyz. Shyńǵystyń ózi ordanyń tórindegi taqta otyrar, ózgemiz eki qanatyna qaq jarylyp jerge tósegen kilemde otyrarmyz. Sóz qolǵa túsken ury — senen bastalar. Jaýapty Shyńǵystyń ózi alar. Seniń uǵatynyń endigi sózder. Qulaǵyńdy túre tyńda!

— Tyńdaıyn, Tabeke, — dedi Ańdamas.

— «Atyń kim?» dep surar, Shyńǵys bile tura. Sen atyńdy atarsyń. Sodan keıin «seni baý kespe ury» deıdi, «ras pa?» der. «Ras» dersiń. «Orynbor eliniń maldaryn urlaǵanyn, ras pa?» der, «ras», dersiń. «Óziń urladyń ba, jumsaýshy bar ma?» der, «jumsaýshy joq, ózim urladym» dersiń. «Nege urladyń?» der, Shyńǵys qatýlanyp, sen saspaı «súıenerim bar», dersiń. «Kimge súıenesiń?» degende, Shyńǵystyń eki qanatynda otyrǵan bılerdi saýsaǵyńmen nusqap sanap ótersiń. Uqtyń ba?

— Uqtym, Tabeke, — dedi Ańdamas.

— Uqsań, káne, atap ber!

Ańdamas Tabaı ataǵan bılerdi sanap ótti.

— Uqqan ekensiń. Shyńǵys «súıeneriń kim» degende, «súıenerim osylar» dep atalǵan bılerdiń bárin saýsaǵyńmen kórsetip shyq!

— Oıbaı-aý, Tabeke-aý, — dedi Ańdamas, — jurt kózinshe olaı desem, Shyńǵys janymdy qoıa ma?

— Demiń ishińde bolsyn, — dedi Tabaı kúlimdep qoıyp, — aıtqandy orynda. Ar jaǵynda jumysyń bolmasyn Sózdiń aıaǵyn tyńda. Sen: «Súıenerim bar» dep, Kereı, Ýaqtyń ıgi jaqsylaryn atap etkende, Shyńǵys: «Olar seni adal isińnen aqtar, moınyńa alyp otyrǵan aram isińnen qalaı aqtaıdy?» der. Sen oǵan «Aq isimnen ózim de aqtalam, aram isimnen aqtaıdy», dersiń. Shyńǵys sonda saǵan aqyryp: «Ne ottap otyrsyń? Aramdy qalaı aqtaıdy?» der, sonda sen: «Eger, bir meni aqtap ala almasa, nesine Kereı. Ýaqtyń adamy bolyp júr, bular?.. Onda báriniń de ákesiniń aýzyn...» dersiń.

— Mynaýyń tipti qıyn is qoı, Tabeke-aý! — dedi Ańdamas.

— Ottama! — dedi Tabaı jekip, — Uqtyń ba óziń sońǵy sózdi de?

— Uqtym ǵoı, Tabeke, — dedi Ańdamas, qaımyqqan keskinmen. — Biraq...

— «Biraq-miraqtyń» keregi qansha saǵan! — dedi Tabaı Ańdamasqa túıilip. — Eger ózińe jan kerek bolsa, aıtqandy orynda. Áıtpese, betińmen qańǵyra ber de, ajalyńdy jolyńnan kút!..

Birdeme deıin dep kele jatqan Ańdamasqa, Eseneı: «Toqtat sózińdi, qaıymdasa bermeı!» dep aqyryp tastady. Úndemeı buǵyp qalǵan Ańdamasqa:

— Jezdemniń úıretken sózin jattaı ber, — dedi Eseneı, — odan zalal joq. Shyńǵysty olaısha jaýap suraýǵa jetkizemiz be joq pa, ony keleshek kórseter. Ázirge attana ber. Tek qana eskerterim, — Qusmurynǵa Kereı, Ýaqtyń ıgi jaqsylary jınalyp bolmaı, Shyńǵystyń qolyna túspe.

Kóshebe, Sıbannyń adamdary osyǵan kelisti. Ańdamas basy aýǵan jaǵyna jón tartty.

SHALDÝAR SHOQAN

Biz Shyńǵys pen Eseneıdiń arasyndaǵy qarym-qatynastardyń izin qýyp, oqyrmandar qulaq túrip qalǵan bir jaıdy umytyp ketippiz. Ol — Shyńǵys Syrymbetten Qusmurynǵa attanǵanda, áıeli Zeıneptiń júkti bolyp qalýy.

Alǵashqy jyly «Aman» atalatyn qaraǵaıdyń ishindegi «Áýlıe» esimdi kóldiń jaǵasyna qystaý saldyrǵan Shyńǵys Syrymbetke kúz oraldy da, sońyna qarashylaryn ertip, Zeınepti alyp qaıtty. Ol Aıǵanymnyń menshigindegi mal-múlikti birge týǵan aǵa-inilerine túgelimen qaldyryp, tiger tuıaqtan jalǵyz shymqaı sary tústi jorǵa taıdy ǵana aldy, onda da sheshesiniń ósıetimen. Enesinen sýdaı jorǵa bolyp týǵan bul taıdy qulyn kúninde kórgen Aıǵanym:-«Amandyq bolsa, Shyǵajanym miner, bul qulyndy, at bolǵannan keıin; sanyna han atamnyń aı tańbasyn basyp jiberińder, aty «Saǵymsary bolsyn» degen. Jorǵalaı aıaqtanǵan Saǵymsary, jortaq, jelis, shabys degenderdi bilmeı, únemi taıpalatyn da otyratyn, sol jorǵasymen shapqan atqa jetkizbeıtin. Shyńǵystyń áke-sheshesi jınaǵan maldan jalǵyz ǵana taı alǵan sebebi: Zeıneptiń tórkininen ákelgen maly da jeterlik edi. Aǵasy Musa, «jetim qalǵan jalǵyz qaryndasymdy jylatpaımyn, enshisin berem» dep, Zeınepke ákesi Shormannan qalǵan tórt túliktiń bárinen de úles aıdatqan «kóshkende kóligi» dep jıyrma bes túıe, «kisiden saýyn men soǵym suramasyn» dep júz shaqty jylqy, «kógeni de kem bolmasyn» dep bes júzdeı qoı bergen.

Shyńǵys óz menshigindegi munshama maldy da túgel aıdamaı kóbin týystaryna qaldyryp ketti. Oǵan sebep-Qusmurynǵa barýyna úsh-tórt — aq aı bolǵanmen, bireýler «erýlik» dep, bireýler «Sybaǵa» dep, bireýler «Kólik» dep, bireýler: «Saýyn» dep, endi bireýler — paraǵa berip... degendeı, ondaǵy tórt túlik malynyń da basy kóbeıip ketken.

Zeınep eki aq otaýmen jáne as-sýlyq qońyr úımen túsken edi. Olardyń ishi, bolsa-bolmasa da, jasaý-jıhazǵa, ydys-aıaqqa toly. Shyńǵystyń Qusmurynǵa kósherde solardyń ústine ata-babasynan qalǵan múlikterden alǵany, jalǵyz qara shańyraq qana. Ony da alǵysy kelmep edi, attandyrýǵa jınalǵan han tuqymynyń úlken-kishisi: «Bizdiń ata-babamyzdyń arýaǵy osy shańyraqqa úıirilgen, endigi iske tatyramyz — sensiń, shańyraq sende bolsyn», — dep eriksiz aldyrdy.

Zeınep, keler jyldyń kókteminde bosanyp, ul týdy. Bul kezde ana jyly patshaǵa qarsy ǵazaýat ashyp, qarýly áskerden jeńilgennen keıin, Syr boıyna aýyp ketken Maral ıshannyń úlken balasy — Qalqaı ıshan Shyńǵystyń úıinde jatyr edi. Úkimet kezinde, Qasym balalary: Esengeldi, Sarjan men Kenesary, Naýryzbaımen jaý bolyp júretin Shyńǵys, olarmen astyrtyn jalǵasyp, qat-qabat aralasyp jatatyn. Maral tuqymymen de solaı bolatyn. Maraldyń Syrǵa aýǵanǵa deıingi mekeni — Amanqaraǵaı ishindegi Áýlıekólde. Onyń «Áýlıe» atalýy da sondyqtan bolatyn.

Sol mekenine jasyryn kelip, Shyńǵystyń úıinde qonaqtap jatqan Qalqaı ıshanǵa:

— Áýlıe, siz qoıyp berińiz, náresteniń atyn! — dep ótindi Ýáli tuqymdary, Zeınep ul tapqannan keıin.

Ǵazaýat áli de esinen ketpegen, osy saparǵa artta qalǵan aǵaıynnyń áý-jáıin baıqaýǵa, reti kelse taǵy da kóterýge shyqqan Qalqaı, Ýáli tuqymynyń ótinishin estigennen keıin uzaq oılanǵan joq.

Kúlli ıslam dúnıesiniń, olardyń ishińdi, «Baǵdatta jıyrma bes jyl oqyp, on eki pándi támam ǵyp kelipti» deıtin Qalqaıdyń seniminde, búkil ıslam tarıhyndaǵy eń zor ǵazaýatshy: Muhammed paıǵambardyń ári qyzy Fatımany alǵan kúıeýi, ári áskeriniń bas qolbasshysy haziráti — Islam dininiń uranymen soǵysý.

Ǵalı «Onyń úsh qatynynan on segiz uly bolǵan, bári de batyr bolǵan solardyń ishindegi eń batyry — Muhammed-Hanafıa deıtin uly eken ákesine erip, ǵazaýat soǵysyn sol júrgizgen desedi.

«Bolashaqtyń Muhammed-Hanafıasy bolar ma eken?» — degen tilekpen Qalqaı ıshan Zeınepten týǵan uldyń atyn — Muhammed-Hanafıa qoıdy. Bylaı da sholjyń Zeıneptiń bul esimge tili kelmeı sábıin «Qanash» dep ketti bylaı jurt «Shoqan» dep ketti.

On toǵyzynshy ǵasyrdyń basynda, «Bókeı ordasy» atalǵan ólkede (qazirgi Batys Qazaqstan) handyq qurǵan Jáńgir Bókeevti, sol kezdiń, sol mańaıdaǵy aqyny, «Alasha» atalatyn rýdan shyqqan Baıtoq jyraý:

Bir jasyna kelgende,

Tili shyqty kálámmen,

Eki jasqa kelgende,

Qolyna qaǵaz aldy qalammen, —

dep kótermeleıdi. Sol aıtqandaı, Shoqandy da bir jasynan sóılep ketti degen áńgime bar.

Tóre tuqymynda balany tili shyqqansha besikke bóleıtin ádet bolǵan. Zeınep sol ádetti Qanashyna da qoldanǵan. Bul jaıda el arasynda mynadaı qyzyq áńgime bar: bir sátte, Zeınep besiktegi «Qanashyn» qonaq úıde emizip otyrady da, bala uıyqtap qalǵasyn tysqa shyǵyp ketedi. İle ol úıge qonaqtar kelip túsedi de, «asyǵyspyz» degen soń mal soıylmaı, súr asylady. Tez pisken tamaq qonaqtardyń aldyna kelip, tabaqty aınala otyrǵan olar etti jeýge kirisedi. Sonda besiktegi Shoqan oıanyp, tańǵyshynan bir qolyn shyǵarady da, besiktiń jabýyn shetinen túrip;

— Áý, qonaqtar, men ash qalmaıyn! — deıdi.

Daýysqa jalt qaraǵan qonaqtar, kózderin besikke tikse, bóleýli bala:

— Ras aıtam, etten maǵan da berińder! — depti. Sonda bireýler:

— Alla, mynaý ne sumdyq?! — dep úreılene bastapty.

Olardyń ishinde Ýaq rýynyń bedeldi bıiniń biri — Elembaı da bar eken. Batyl da, batyr da deıtin Elembaı úreılengenderge:

— Nemene qasha qalǵany? Kisi jer deımisiń tıtimdeı bala? Jese, meni jesin,-dep ornynan turypty da,-zarlatpaı sheship alaıyn muny,-dep, jórgeginen bosatyp qolyna alypty. Bala tyǵyrshyqtaı semiz eken deıdi. Ony kishkene kóılegimen qolyna kóterip alǵan Elembaı «Kereı men Ýaqtyń qaı soryna týdyń eken?»-dep, tasyraıǵan qarnyna shertipti de:

— Jurtty jep úırengen han tuqymy-aı, eneńniń shýynan arylmaı jatyp tamaq tileısiń-aý! Suraýshynyń tilin kesedegi edi, má asa! — dep aýzyna qazynyń ulpasyn tyǵyp jibergen, bala soryp jutyp qoıǵan.

Shoqandy áke-sheshesi de, Ýáliniń ózge urpaqtary da, kishkene kúninen daldalatyp, erke ǵyp ósirgen. Oǵan bir sebep tómendegideı eken:

Aıǵanymnyń ósek-aıańy kóp bolǵanyn bilemiz. Sol sózder qulaǵyna shalynǵan Shyńǵysta «men kimniń balasy ekenmin?» degen kúdikti oı júretin. Baltamber áńgimesin estigennen keıin batyl bireýler «soǵan uqsastyǵyń bar» deıtin. Ol sózge nanar-nanbasyn bilmegen Shyńǵys: «Bul ne pále?!» dep ishteı nalıtyn.

Sóıtip júrgen kúnderiniń bireýinde, Shoqan apyl-tapyl basa bastaǵan shaqta, Shyńǵystyń Qusmuryndaǵy úıine Kereıdiń Balta rýynan shyqqan Tursynbaı batyr kele qaldy. «Abylaı hannyń týyn ustapty» deıtin bul batyrdyń jasy toqsannan asa bastaǵan kezi edi. Biraq atqa júrýge tyń da. Sharýa kúıi nashar batyr, «Abylaıdyń nemeresi» dep, Shyńǵysqa ádeıi júrek jalǵaý úshin kelipti.

Shyńǵys Tursynbaıdy qurmetpen qarsy alyp, júdeý kıimderin tastatyp, jańadan jaqsylap kıindirgen, tátti-dámdisin aýzyna tosqan.

Sondaı sáttiń birinde, batyrdan bata alǵysy kelgen Shyńǵys táı-táılap júrgen Shoqandy qonaq úıge kóterip jepti de, Tursynbaıǵa:

— Batyr ata, mynaý shóbereńe bata ber! — dep aldyna tosypty. Tursynbaı qolyna ala bergen balaǵa, jasaýraǵan úlken shaǵyr kózin qadaı qap:

— Arýaq, arýaq! — dep jylap qoıa beripti.

— Ata, bunyń ne?! — degen Shyńǵysqa:

— Jylamaǵanda qaıteıin! — depti Tursynbaı, — mynaý balań, aýmaǵan Abylaı aǵam ǵoı!..

Sol kúnnen bastap Shyńǵystyń basyna «balam Abylaı atama tartsa, men nege Abylaı urpaǵy emespin!» degenge uıalady. Sondyqtan buǵan deıin de jaqsy kóretin Muhammed-Hanafıasyn endi tipti de janynan sanap, erekshe erkeletip jiberdi.

Shoqan tentek bolyp ósti, oǵan bas sebepker Shepe edi.

Shoqan Abylaıǵa tartty»» degen sózge, Shepe Shyńǵystan artyq bolmasa, kem súısingen joq. «Álipti taıaq» dep bilmeıtin ol, «han tuqymynyń túpki atasy Kúnshýaqtan jaralǵan» degen sózge qatty ılanatyn edi de, ishine ózin qosa, olardy «aq súıek» dep, bylaıǵy qazaqtardy «qara súıek» dep mensinbeıtin edi. Sheshesiniń júristi bolýy onyń da qulaǵyna shalynǵan, sondyqtan ol da «men kimniń, balasy ekenmin» degen kúdikte bolatyn. Sondaı oıda júrgende, Shoqannyń pishini Abylaıǵa tartty degen sózdi estip, «Shyńǵys atamnyń urpaǵy bolsa, men nege emespin?» dep sendi de, Ýáli tuqymynyń abylaılyq ekendigine kýá sıaqtanǵan Shoqandy janyndaı jaqsy kórdi.

Shepeniń uǵymynda álsizdi kúshti jeý, — táńiriniń ázáldá jazǵan buıryǵy, endeshe áliń kelgendi jeı ber. Jáne onyń uǵymynda qazaqtyń «Alpys kún atan bolǵansha, alty kún býra bol!» degen maqaly durys endeshe, qolda kúsh barynda, kez kelgendi jep úlger. Tarıhtan, ıaǵnı halyq ómirinde bolǵan oqıǵalardan habary joq Shepeniń, qazaqsha aıtqanda «aqyly kóz aldynda» ıaǵnı kózi kórigi júrgennen arǵynyń da, berginiń de oǵan qajeti joq. Onyń kóz aldyndaǵy nárse, — Shyńǵystyń aǵa sultandyǵy, soǵan baılanysty kúsh-qýaty. Shepeniń oıynsha patshanyń qarýly áskerine súıegen Shyńǵysqa keler kór de joq, jeter kúsh te joq. Onyń qylmysty Shyńǵystan asyra silteýi de sodan.

Shepeniń oıynsha: «tóre» ataýlynyń bári beri salǵanda-SHyńǵystaı, ári salǵanda -ózindeı jemqor, qıanatshyl, zorlyqshyl bolýǵa tıisti, sondyqtan kishkentaıynan jaqyn tartatyn Shoqandy da Shepe osyndaı tárbıede ósirýge tyrysty. Soǵan qosa, qazaq aqyndarynyń keıbiri shyǵarǵan óleńde:

Ne asyl zattyń bári jerden shyǵar,

Merýert, marjan tasy kólden shyǵar,

Jastyqta qansha kúná istegenmen,

Qorqyp táýba qylatyn órden shyǵar, —

degen sózder bar. Sondyqtan tili shyǵa sotqarlyǵy kórine bastaǵan Shoqandy Shepe kishkene kúninen beıpildikke baýlı bastady. En, aldymen Shoqanǵa ol: «Kimniń balasysyń?» degen suraýǵa: «Ábáı balasymyn», degen jaýap berýge úıretti. Sondaǵy «Ábáı» degeni — «Abylaı» edi. Tili tósele bastaǵan shaqta Shoqan: «Abylaı» degendi de ashyq aıtty. Kishkeneden zerek bolyp esken Shoqanǵa, Shepe Abylaıdyń kim ekenin birtindep uǵyndyrdy da, «tegin topyraqtap emes, kún nurynan jaralǵan» degendi. «asylyń qara qazaqtan artyq» degendi es bile sanasyna sińire berdi.

Shepe Shoqanǵa qara qazaqqa qalaı qaraýdyń, ne isteýdiń joldaryn da úıretýge tyrysty, sondaǵysy «qara» degenniń bárin de renjitetin qylyqtar isteý, ásirese, boqtaý. Shoqannyń tili shyǵa Shyńǵystyń úıine kelgen adamnan boqtaý estimegeni joq. Kim kóringenniń betine túkirý, mazaqtaý, bireýlerdiń saqalyna jarmasý, minip kep baılap qoıǵan atyn sheship jiberý, shiderlegen attardy aǵytý, qamshy, bórik, belbeý, etik, er-turman sıaqty nárselerdi tyǵyp tastap, keıin taptyrmaý... Shoqannyń daǵdyly isi boldy. Jábir kórgen jurttyń sózimen, Shyńǵys Shoqanǵa tyıym salmaq bolǵanda, Shepe únemi qorǵashtap, kónýdiń ornyna ózin boqtatyp, mazaqtatyp úıretti.

Shoqan sotqarlyq qylyqtaryn jalǵyz atqarǵan joq. Shyńǵystyń qarashy atalatyn aýly baryn bilemiz. Birtalaı úıden quralatyn bul aýyldyń aıaq basýǵa jaraǵan ul balalarynyń, bári — Shoqannyń otrády. Olardyń «komandıri» — ózi de, «járdemshisi» — Jaınaq deıtin bala Shoqan men ol bir jylda, bir aıda, bir kúnde, bir mezgilde, tań sáýlesi alaýlaı qyzarǵan shaqta týǵan. Shoqan eresek jasqa deıin býlyǵyp, sharǵa boıly bolyp ósken, al, Jaınaq jas mólsherinen óresi bıik, boıshań bala bolǵan.

Aıaqtaryn apyl-tapyl basqan soń-aq, Shoqan men Jaınaq birge oınaıtyn boldy. Tóre balasynyń tóleńgit balasyna úıir bolýy Shepege unaǵan joq. Biraq, Shepe olardy aıyrý tilegine jete almady, qalaı aıyrmaq bolsa da ekeýi qosyla berdi. Aqyry, qaljyraǵan Shepeniń qolynan kelgeni — Shoqanǵa Jaınaqty da boqtatyp, sabatyp úıretýi. Sol úıretindimen, bylaı da sotqar, tyz etpe Shoqan, keıde boqtap nemese qol qata qalsa, tabıǵı mineziniń salmaqtylyǵynan ba, álde tóleńgit balasy ekenin túsinýinen be tózimdilik kórsetedi, ashýy da, qaıtýy da tez Shoqan Jaınaqpen ilezde tabysady.

Jaınaq Shoqanǵa oıyn úshin ǵana emes, seriktik úshin de kerek, ásirese jazdygúni, el jaılaýǵa keshken shaqta, ol kezde aralary jıi otyratyn aýyldardyń balalary, oıdyń ústinde daı-daı bolyp tóbelesip te qalady, «tóre», «qala» demeı, áli jetkenderi sabap ketedi. Sondaı shaqta Shoqanǵa ergen balalardyń ishinen erekshe qaırat kórsetetini. Ol qaıratty da, myqty da, shapshań da, júırik te eki aıda qarsy jatyn qıratyp shyǵady qýsa — jetedi, qashsa — qutylady, birge-birge ózi qatarlas balalardyń kez kelgenin sulatyp salady. Kúresse — jyǵady, sol jáıin baıqaǵandar, sereıgen boıyna, kúshtiligine qarap Jaınaqty «Jıren býyrshyn» deıdi; negizi jýas Jaınaq óz betimen eshkimge soqtyqpaıdy, Shoqandy «tórem» dep túsinetin ol, jumsaǵan isinen bas tartpaı, ne aıtsa da oryndap júredi.

Osyndaı jaǵdaıdaǵy Shoqan men Jaınaq, romannyń oqıǵasy bastalǵan 1847 jyldyń jazynda, Shyńǵysty asa aýyr kúızeýshilikke ushyratty.

Shoqan «tentek» degenmen esti tentek edi. Kóptiń kózine bolyp jatatyn oqıǵalardyń bárin ishine túıip, ózinshe qorytyndy jasap júretin.

Keıde kózimen kórip, keıde qulaǵymen estip... degendeı, Qusmuryn dýanyna qaraıtyn eldiń «ıgi jaqsy» atalatyndardyń kimder ekenin Shoqan jaqsy biletin edi, solardyń ishinen, qaısylary ákesin jaqtaıtynyn, qaısylary jaqtamaıtynyn da túsinetin. Ákesine óshikkenderge bul da óshigip shaldýarsyǵan bolyp sotqarlyq qylyqtardy kóbinese solarǵa isteıtin. Onysy «kek alýdyń tásili» dep túsinetin. Jábirlenýshiler ol oıyn ańǵarmaı «tóre balasynyń daldan daýy» dep ne qylyq jasasa da kek kórmeıtin, «balamen bala bolmaıyq» dep, ári Shyńǵystan qaımyǵyp, betke qaqpaıtyn tek, bir sátte, úıine kelgen Qojyqtyń kekeshtigin syqaqtap, onymen de qoımaı, ústine minip alýǵa aınalǵan soń, ashýy kelgen Qojyq ishinde Shyńǵys ta bar sharshy toptyń kózinshe:

— Qudaıdyń balasy bo-bolsań da, á-á-ári ketshi, sha-sha-shaljańdamaı!-dep shapalaqpen betinen tartyp jibergen; ashý qysqanda ózine ıe bola almaı qalatyn Qojyq, qıǵash kózi sharasynan shatynaı shyǵyp, shapalaqtyń ekpinimen ushyp ketken Shoqandy búrkitteı búrmek bop umtylǵanda, túsinen shoshyǵan Shoqan úıden shyǵa qashqan, qýmaq bolǵan Qojyqty qasyndaǵylar áreń ustap qalǵan; kim kóringendi bas salatyn Shoqan, sodan keıin sotqarlyǵynyń bul túrinen biraz tyıylyp, tımeýine kózi jetpegen adamǵa umtyla qoımaıtyn.

Eldiń taýqymetin baıqap júretin Shoqan, sońǵy kezde ákesine qarsylar kóbeıe túsýin de, olardyń túp qazyǵy Eseneı bolyp jatqanyn da ańǵaratyn. Sondaı jaýlar 1847 jyldyń jazy shyǵa tipti qalyńdap, Qusmurynnyń qyrqasyna qonǵan han aýlynyń mańynda, qarashylarynan basqa aýyl qalmaǵanyn Shoqan bildi, biraq arty nege soǵaryn bilmedi, sondyqtan han aýylyn basqa aýyldar jan-jaqtan basa-kóktep kóship jatýyna mán bergen joq.

Shoqan, tek, bir ǵana aýylǵa mán berdi: Qusmuryn kóliniń teriskeı jaǵynda, Obaǵan ózeniniń boıynda mekendeıtin Ýaqtyń Óteı jáne Dáýish atalatyn eki rýynyń ishinde, Óteı deıtin ári baıy, ári bıi, onyń «atyp kel, shaýyp keli» bolǵan Tólegen deıtin qýy, pysyǵy bar-tyn. Basqa Kereı, Ýaq Shyńǵystan irgesin alystata bastaǵan shaqta, olardyń — «tóbe bı» bop, Tólegeni-«bosaǵa bı» bop, juptaryn jazbaıtyn.

Solaısha bolyp kelgen Óteı men Tólegenge Eseneı bastaǵan Kereı, Ýaq bıyl 1847 jyldyń kókteminde salmaq sap; «Ne Shyńǵyspen, ne bizben bol, qaı tańdaýyn ózderi alsyn; Shyńǵyspen bolsa — jaýymyz, onda, Shyńǵysqa ne kórsetsek, olarǵa da kórseterimiz sol. Al, bizben bolsa, Shyńǵysqa biz ne kórsetsek, soǵan birge qosylady», — degen.

— Sonda bizge ne qyl deıdi? — degen Óteı men Tólegenge:

— Shyńǵystyń bıyl shabylatyn jyly, — degen elshi, — sodan qorqyp jaılaýǵa shyqpaı, orys áskeriniń bekinisine panalaǵaly otyr. Sonda da shabylady. Sol kezde soıyldyń, kúshinde naızanyń ushynda ketpeý úshin ekeýin, de elmen birge jaılaýǵa kóshesiń!

Óteı men Tólegen jaılaýǵa japa-tarmaǵaı kóshken elge amalsyz qosylǵan.

Óteı men Dáýish jaılaýda uzaq toqtamady. Onda da taqyrshylyq edi. Jazdaı jańbyr bolmaǵan soń qar sýymen kóterilgen jýsan men betege, shilde týa ushty da, jaılaý da qara taqyrǵa aınalyp, malyna ot izdegen el jan-jaqqa bytyraı bastady.

«Bult ala, jer shola» degendeı, sol bir qysań shaqta, Tobyl men Obaǵandy boılaı jańbyr ótip, taqyr jerdiń kókteı bastaǵan habary estildi. Bul ózenderdi mekendeıtin jaılaýdaǵy elder, olardyń ishinde Óteı men Dáýish kókke qaraı sógile tartty. Údere keshken aýyldar, aıdaý kórgen aryq-turaqty az kún tyńaıtpaq bolyp, Qusmurynnyń «Aıaq bulaǵyna» jetti de jappa tikti.

Kegi bar Shyńǵystyń Óteı men Dáýishti Qusmuryn tóńiregine kidirtkisi kelmeı, «jerimnen etip qonsyn»! dep kisi jiberip edi, olar «jer adamdiki emes, qudaıdiki, bul ara bárimizge ortaq kóshimdi tynyqtyrǵansha otyramyz» dep daý aıtty.

İİİepege salsa, bekinisten soldat ákelý kerek te, myltyq kúshimen aıdaý kerek. Shyńǵys ondaı qylyqqa úsh sebepten bara almady: biri — Shepeniń aıtaǵyna shabýdan beti talaı sharpylyp, endigi ólirtpesine aıaǵyn ańdap basatyn bolǵan, ekinshisi — jaqynda ótýge tıisti «shyrpy-shıge» jınalatyndardyń aldy. Qusmuryn kólin tóńirektegen aýyldarǵa kele bastapty», degen habar estilip jatty, tyńshylardyń Shyńǵysqa habarlaýynsha, «betteri jaman», jınalysta Óteı men Tólegen de bolýǵa tıisti, olardyń ásirese "Óteıdiń Kereı men Ýaqtyń arasynda salmaǵy bar, úshinshiden jýyq arada Shyńǵystyń úıine Ombyda ózimen birge oqyǵan, keıingi jyldarda «Sibirdiń bólekshe korpýsy» atalatyn áskerı qosynda ınspektor bolyp qyzmet atqaratyn-Aleksandr Nıkolaevıch Dragomırov kelip ketken. Onyń habarlaýynsha, — «Qusmurynǵa jınalys kezinde Orynbordan da, Ombydan da keledi-mys» degen áskerlik otrádtar ázirlenip jatqan shaqta, Ombyǵa patsha saraıynyń qasyndaǵy sibirlik komıtettiń predsedateli — knáz Chernyshev kelip, jergilikti úkimetti qazaqtarǵa myltyq kúshin qoldanýdan tyıyp tastaǵan. Onymen de qoımaı Qusmurynǵa arnaýly revızıa jiberýdi de toqtatqan.

— Jaqynda ǵana baǵynyp, jýyqtan beri ǵana tynyshtala bastaǵan otar elge kúsh jumsaýdyń, úreılendirýdiń keregi joq, — degen Chernyshev, — daý-sharlarynyń, bárin de qazaqtyń óz ákimderine tastaý kerek, qalaı bitirse de erikteri orys úkimetine, qazaqtardyń ishki jumysyna aralaspaý kerek, syrttan ǵana baqylap, Rossıa memlekettigine qaıshy keletin isterde ǵana, qısyǵyn túzeý kerek, onda da kúshpen emes aqylmen, Dragomırov osy nusqaý jaıynda Chernyshevtan Orynbor úkimetine dep ákele jatyr eken. Ombydan Orynborǵa qazaq-orys lınıasymen kele jatqan ol, jańaǵy habardy Shyńǵysqa jetkizbek bolyp, Qusmurynǵa ádeıi burylypty, sondaǵy oıy-dostyq kóńilin bildirý. Osy jaıdy aıta otyryp:

— Halyń aýyr, dostym, — dedi Dragomırov, — ústinen jazǵan shaǵymdardy arqalatsa, kótere almaı mertigip óler eń. Astyrtyn teksertkende kóbi shynǵa aınalǵan. Sol qylmystaryńdy orys soty qarasa, seni óltirip jiberedi. Sondaı jaıyn kórgendikten knázdiń aýzyna, — «bul isterdi qazaq bılerine tastaý kerek» degen sózdi salǵan-menmin. İster Ombyda jata beredi, daý-shardy qazaq bıleri aýyzsha sózden tekserýge tıisti. Eger olardyń, aýyz birligin taba alsań, saǵan da, eshkimge de esh nárse bolmaıdy, bıler qazaqtyń ádettik zańyna súıenedi de, jábirlengenderge aıyp-qıyp áperýmen kóńilderin taba salady... Sodan keıin Ombydaǵy qaǵazdardy joǵaltý ońaı. Bılerdiń kóńilin taba almasań, halyń qıyn. Onda, qudaıdan basqa járdemshiń joq. Ol da kópke topyraq shasha almaıdy...

Dragomırov Orynborǵa júrip ketti. Qaıtarda da soǵýyn ótingen Shyńǵysqa, «tyrysarmyn» dedi ol.

Dragomırovtyń aqyly kókeıine qonǵan Shyńǵys, «el bıleriniń kóńilin tabýdyń alǵashqy soqpaǵy osy bolsyn» degen oımen, eń aldymen, áskerlik bekinistiń tas saraıynda qamaýly jatqan Ańdamasty bosatty da:

— «Er shekispeı bekispeıdi» degen, endi shekispeı bekiseıik: eski ókpe-nazdy tastaıyq. Basyn, ketetin qylmysyń bar. Ókpege qısam da, «er jigit» ólimge qımadym. Endigi salmaqty basqa emes, malǵa salam. Joqshylardy malmen bitistirem. Maldy qaıdan tabýdyń retin keltirem. Bar. Qojyqqa da, Eseneıge de, basqalarǵa da osyny aıt. Daýy qurysyn. El tynyshtyǵyn oılaıyq, — dedi.

Shyńǵystyń bul sózderin — shyny kórgen Ańdamas, aıtqandaryn oryndamaq bolyp attanyp ketti.

Tatýlyq áńgimesi elge tarap, árkimder ár túrli sózder aıtyp jatqan shaqta, Shyńǵystyń tóbesinen taǵy bir aýyr pále jaıdyń oǵyndaı uryp eseńgiretti de tastady jáne ózge arqyly emes, óziniń balasy-SHoqan arqyly.

Ol da Óteı men Tólegenge ákesinen kem ósh emes edi, olardan kek alýdy ákesinen kem arman etpeıtin edi. Sol armany — onyń tileýi qabyl bolǵandaı, Óteı men Dáýishtiń kógennen aǵytqan marqa qozylary mańyraı ottaǵan betterinde bulaqtyń saıyna ósken tyrbyq, qısyq boıly qalyń qaıyńnyń ishine kele qaldy. Órgen qozylardyń betalysyn keldiń sol tustaǵy aq taqyrynda balalarmen asyq oınap jatqan Shoqan baqylap turdy. Onyń basyna jaman oı orala qaldy: «ózderin aǵash ishinde túgelimen baýyzdap tastasaq qaıtedi?» dep bir oılandy ol Shepeden estigen bir áńgimesinde, bireýdiń ózi sıaqty tentek balasy, óshikken bireýdiń óriste júrgen qoılarynyń arasyndaǵy qoshqardyń tirideı tirsegin kesip, asyǵyn alǵan.

«Qozylardyń ishindegi qoshqar bolarlyqtaryn sóıtsek qaıtedi?» degen de oı keldi Shoqanǵa.

Sońǵy oıyna bekingen Shoqan «qarnym ashty, úıge baram» degen syltaýmen, tóleńgit balalaryn aýlyna qaıtardy da, qasyna Jaınaqty ǵana ertip, Aıaqbulaqtyń butaly saıymen joǵary órledi, biraq serigine nıetin sezdirgen joq.

Aǵash arasynda shyrpylardyń japyraǵyn mańyraı shalyp júrgen qozylardyń ishinen Shoqannyń kózine iri deneli, úlken quıryqty dóńes muryndy, senseń júni jalpyldaǵan kúreń erkek qozy túse ketti.

— Usta anany! — dedi Shoqan Jaınaqqa, kúreń qozyny nusqap.

— Nege?-dedi Jaınaq.

— Ne aqyń bar, «nege» ekeninde, «usta!» degen soń usta!

Jaınaq áli de nege ekenin bilmeı, Shoqannyń betine qarasa, keıbir qaharyna minetin qalpyna túse qapty qatty ashýlanǵanda betiniń bulshyq etteri búlkildep, kózderi qantalap shatynaı qalatyn, «qarshadaıynan bunysy ne?!» dep tańdanǵandarǵa: «Qan ishken tuqym emes pe? Bular jórgeginen qanǵa sýsap ósedi», dep jaýap beretin, «bilemin» deıtinder. Ol tuqymnan batyrlyq qýyp jaýǵa shapqan: Abylaıdy, Qasymdy, Kenesaryny, Naýryzbaıdy, Shyńǵystyń týǵan aǵasy-Mámkeni aıtpaǵanda, «eń jýasy» degenniń ózi bireýmen tóbelese ketýge tóbelesse-pyshaq jumsaýǵa daıar turatyn. «Tóre» ataýlynyń beldiginde, qynǵa tyǵýly kezdigi júretin, keıbireýleri qanjar da asyp alatyn, ákimshilik qurǵandary moıyndaryna únemi qylysh asynatyn. Shyńǵys ta sóıtip, qyzmet atqarǵan nemese atqa qonǵan shaqtarynda, altyn baldaqty, kúmis qynapty qylyshyn salaqtatyp, moınyna asyp júretin.

Shepe sol daǵdyǵa Shoqandy da kishkene kúninen qalyptastyryp, «tórede kisesiz, kezdiksiz jigit bolmaıdy» dep, Shoqanǵa arnap bir zergerge ádeıi jasatqan, altynmen áshekeılegen kisege qyny men eki júzdi kezdik ildirgen. Ázirshe eshkimge jumsap kórmegenmen, ashýlanǵan shaqtarynda, «salyp alaıyn ba?» dep Shoqan da kezdigin qynynan sýyra jyltyńdatyp qoıatyn.

Kúreń qozyny «usta!» dep buıyrǵan Jaınaq aıtqanyn oryndamaı betine qaraǵan soń, Shoqan «altyn kezdigin» qynynan sýyryp aldy da:

— Usta, usta! degen soń! — dedi Jaınaqqa jekip, kezdiginiń jyltyr júzin kúnniń shańqan sáýlesine jaltyldatyp.

Qaımyqqan Jaınaq qaıyn, shyrpynyń dámi qyshqyl butaqtaryn ótkir tisimen qyrqyp ap, byrtyldatyp rahattana shaınaǵan kúreń marqanyń qasyna janasa berip, artqy aıaǵynyń bireýinen ustaı aldy. Shoshyp ketken marqa, tutylǵan aıaǵyn julqı ilgeri tartqanda:

— Jyq! — dedi Shoqan.

Kúshti Jaınaq, marqanyń denesin qushaqtaı, sol jaq qabyrǵasyn astyna keltire alyp urdy.

— Bas!.. Jiberme!.. — dep buıyrdy Shoqan Jaınaqqa.

Turýǵa typyrlap jantalasqan qozyǵa Jaınaq áreń ıe bop, «buny ne isteıdi?!» degen oımen Shoqanǵa qarap edi, ol marqanyń qatty ústińgi jaq artyq aıaǵyna jarmasa ketti de, kezdigimen tirsegin short kesip jiberdi. Jantalasqan marqa tipti qatty bulqynǵanda, ıe bolmaýǵa aınalǵan, ári marqany aıaǵan, ári Shoqannyń myna batyldyǵynyń ne ekenine túsinbegen Jaınaq:

— Bunyń ne, Qanash-aý?! — dedi úlken kózderi sharasynan shyǵyp.

— Ne ákeńniń quny bar, ne ekeninde? — dedi Shoqan, keskini meırimsizdene túsip.

— Obal ǵoı mynaýyń!

— Óshir únińdi, ákeńniń aýzyn!.. Ie bol, marqaǵa!.. Áıtpese, kezdikti ózińe salam!..

Buıryqty oryndamaýǵa amaly joq Jaınaq, bulqynǵan marqaǵa áreń ıe bolyp, qylpyldaǵan kezderin Shoqanǵa tikse, ol marqanyń bóltirigin de qıyp, jilinshigin keıin qaıyryp jatyr eken...

— Alla! — dedi ne isterge bilmeı sasqalaqtaǵan?Qaınaq, bar daýsymen. Shoqan marqanyń asyǵyn qosa, jilinshikti qaıyryp jiberdi... Sol shaqta olardyń qulaǵyna.

— Áı, bularyń ne?! — degen erkek daýsy sap ete qaldy. Jalt qarasa, kıimderi tozyńqy, aıaǵyna aǵash shárke ilgen, qolyna jýan taıaq ustaǵan, qara býyryl saqaldy, kúıki deneli adam!..

Bul bala shaǵynan Óteıdiń qoıyn baqqan, qartań tartqanda qozylaryn baǵýǵa aýysqan, mal baǵýdan basqa jumysy joq, qatyn-balalary ólgen, Jurqa deıtin beıshara edi.

Balalar Jurqadan seskengendeı, qozyny qoıa berip keıin shegindi. Syndyrǵan aıaǵynan shoınańdaı, zarlana mańyraǵan marqa úsh aıaqtap qashty.

— Shyraqtarym-aı, bularyń ne?!.. Obal qaıda balalar?.. — dedi Jurqa, jylaǵysy kelgendeı, bet-aýzy búlkildep, bylshyqty kózinde jasy móltildep...-Qozynyń tirsegin qıǵansha meniń tirsegimdi qısań netti, balalar!.. — dep Jurqa eńirep qoıa berdi...

— Ketemisiń, joq pa? — dep Jurqaǵa kezdigin jalaqtata umtylǵan Shoqandy, «oıbaı, qoı!» dep qushaqtaı aldy. Bul joly Shoqan qarsylasqan joq. Ony aǵash arasyna qaraı jetektegen Jaınaq, ornynan qozǵalmaı jylap turǵan Jurqany seskendirmek bolyp, — «Ketseıshi, beıshara-aý, ólesiń ǵoı búıtip turyp! Bilmeı turmysyń tentektiń kim ekenin?» dedi. «Kimniń balasy edi, oıbaı?» dedi Jurqa yqylyq atyp. «Shyńǵys hannyń!» dedi Jaınaq «Kimniń balasy bolsa da, jetpeı jelkesi qıylsyn!» dedi Jurqa, jasqa býlyǵyp. «Ne deıdi?!» dep bulqynǵan Shoqandy Jaınaq bosatpaı, qalyń butanyń arasyna kirip ketti...

Artqy oń jaq aıaǵy tilerseginen omyrylǵan kúreń marqany arqalap, basqa qozylardy aıdap, aýylǵa alystan ańyrap kelgen Jurqany kórgende, aýyl adamy, ásirese Óteı, ne isterge bilmeı qaldy.

Keshikpeı Óteı men Dáýishtiń aıaq basqan adamy Óteıdiń aýlyna túgel jınaldy. Jınalǵandardyń yza-keginde shek bolǵan joq. Ne isteýdiń jaıyn, jurt Óteıdiń aýzynan kútti. Estimegen, kórmegen, kútpegen sumdyqqa kezdesken ol, ashý qanshama býǵanmen tartymdy aqyl ıesi bolyp kelgen qalpyna baqty. Aqyndar «qarańǵyda jol tapqan, qısynsyz jerde sóz tapqan» dep maqtaıtyn ony, saqalynyń uzyndyq jáne moldyǵyna qarap, kótermeshiler býraǵa teńeıtin edi de, jastar jaǵy «Býra atań» dep, qurbylary «Bóken» dep, teńdes bireýler bolmasa, «Óteı» atyn eshkim aýzyna almaıtyn edi.

Óteı Shyńǵystyń ákesi — Ýálimen tizeles, tabaqtas bolǵan adam. Qasym men Ýáli Abylaıdyń handyǵyna talasqanda, Ýálini jaqtaýshylardyń biri — Óteı bolǵan. Sondyqtan ony «Búkeń» dep Shyńǵys ta syılaıtyn, únemi aqylshysy, batagóıi ǵyp ustaıtyn. Eseneıdiń ekpinimen Shyńǵystan bıyl jaz irgesin aıyrǵanmen, ordaǵa ishki tilegi baıaǵydaı bolatyn.

Mine, sondaı kóńildes júrgen Óteıge, kúreń marqanyń oqıǵasy tóbeden toqpaqpen urǵandaı áser jasady.

«Qyzdyrmanyń qyzyl tildilerine» erik berse, Shyńǵysqa kisi jiberý kerek te, marqany qosalqa qunmen tóletip, bundaı qylyqty qaıtalamaý úshin, balasyna kóptiń kózinshe dúre soqtyrý kerek. Bireýlerdiń oıynsha, bul qylyq balaniki ǵana emes, ákeniki de buny, bıyl Óteıdiń irge aıyrýynan óshigip, Shyńǵystyń ózi istetip otyr, onyń balasyna tapsyrǵany, bir marqanyń ǵana emes, birge órgen qozylardyń báriniń de aıaǵyn sóıttirý, qudaı odan saqtaǵan da, Jurqa ústinen shyǵyp qalǵan!..

«Ne isteý kerek?» degende, bireýler kúreń marqany aqsańdatpaı soıyp tastaýdy maqul kórip edi, endi bireýler, — «sarapqa túsetin marqa boldy ǵoı bul, kórersińder, ásker kúshine súıenip otyrǵan Shyńǵys teńdik bermeıdi marqanyń qunyn da tólemeıdi, balasyna dúre de saldyrmaıdy, endeshe, bul keńesti dýanǵa jınala bastaǵan bılerge berý kerek, ne dese de solar sheshý kerek, olaı bolsa otashyǵa marqanyń qıylǵan tirsegin baılatyp, qolda kúttirý kerek» desti.

«Býraǵan» biraz ýaqyt úndemeı otyryp qalǵan soń, til qata alatyndary:

— Búke, ne aqyl aıtasyń? — dedi shýlasyp.

— Qasqyr jep ketetin bir marqa ǵoı bul, — dedi Óteı tuqyraıǵan basyn kóterip, — búıtpese kerek edi Shyńǵys. «Bala da óz betimen isteı qoıdy ma eken, buny?» degen sózderińde de jan bar. Bul beri salǵanda, — Shepeniń aqyly bolý kerek. Ári salsań — odan da shıelenisedi. Qalaı aıtqanda da bul qylyqqa qatty tyıym salmaı bolmaıdy, áıtpese ar jaǵy órship, ushqynnan órtke aınalyp ketýi múmkin. Biraq bul jumysty ashýǵa emes, aqylǵa jeńgizeıik. Shyńǵysqa áýeli kisi jibereıik, sebebin bileıik, ne isteýdi sodan keıin aqyldasaıyq.

Óteı Shyńǵysqa ózgeni emes, ózine jas jaǵynan da, bedel jaǵynan teteles ósip kele jatqan Tólegendi jiberdi. Sondaǵy ustatqan sózi:

— Balasy myna qylyǵyn Shyńǵysqa bildirip istedi me eken, bildirmeı istedi me eken? Qaısysy bolsa da túbinde anyqtalmaı qoımaıdy, sondyqtan shynyn aıtsyn. Odan ári sóılesý jeńil bolady. Bul — bir. Ekinshi qaısysy bolsa da, qıyn jumys boldy bul. Áńgime Shyńǵystyń bilý-bilmeýinde emes, meniń marqamnyń sıraǵy býnalýynda. Bir marqada turǵan túk te joq. Ol ne qasqyr jep ketetin ne kim kóringenge soıyp tastaıtyn toqty. Maǵan osy oqıǵanyń ataǵy jaman bolyp tur. Meniń áýeli — Ýálimen odan keıin Shyńǵyspen jan aıaspas bolǵanymdy dúıim jurt biledi. «Shyńǵystyń balasy sondaı dosynyń malyna pyshaq jumsapty» degen qaýeset taraıdy da, «quryqqa syryq jalǵap» degendeı, ósekshiler, ásirese dushpandar bul keńesti ósirip áketip, bir marqany myń marqa qylýdan qashpaıdy. Buny estigende, dushpandar «shoq-shoq» dep tabalaıdy, dostar qynjylady, sonyń arty nasyrǵa shaýyp, «synyqqa syltaý izdep otyrǵandar» jurtty jeliktiredi. Bul ushqyndy úrleýshiler az bolmaıdy. Onyń arty órtke aınalyp ketýi, talaılardyń budan sharpylýy, bireýlerdiń kúıip ólýi qıyn emes. Osy órtti boldyrmaýǵa meniń aqylym jetetin emes. Shyńǵys ne aıtady eken buǵan?..

Tólegen barǵansha, Shyńǵys Shoqannyń qylyǵynan habarsyz eken. Osy mańaıdaǵy sheshenniń biri sanalatyn Tólegen, ádettegi qalpymen, maqsatty sózine alystan oraǵytyp kele jatyr edi, jyraq jerdegi órttiń tútinin sezgen ıisshil adamdaı, jaman birdeme baryn baıqaı bastaǵan Shyńǵys:

— Áı, Tólegen! Nemeneni byqsytyp kele jatyrsyń? Tórkini jaman sózdi tutatqaly kele jatqan qalpyń bar ǵoı ózińniń? Orynsyz maımańdamaı, týrasyn aıt! — dedi.

Týrasyn estigende;

— Apyraı, olaı bolmas!.. Qansha tentek bolǵanmen, Qanashjan óıte qoımas. Buny istegen Qanash bolmas, aramyzǵa ot tutatqaly júrgen basqa bireý bolar, — dep boıyna jolatqysy kelmedi.

— Qozyshy kózimen kórgen, — degen sezge de toqyramaı;

— Qaıdan bilesiń, qozyshyny bireý ádeıi jumsap, marqanyń, aıaǵyn ózine býnatpaǵanyń? — degen daý aıtty.

Birin-biri qalaı ılandyraryn bilmegen Shyńǵys pen Tólegen, ózinen suramaq bolyp Shoqandy izdetti. Ol joq. Ordalyq aýylda da joq, qarasy aýylda da joq. Aýyl balalaryn teksertse, jalǵyz Jaınaqtan basqasy túgel. Jaınaq pen Shoqan qaıda bolsa da birge. Biraq qaıda olar? Aǵash arasyn qaratsa — joq. Keldiń taqyrynda oınaǵan balalar arasynda joq. «Áskerlik bekiniske qashyp barmady ma eken?» dep, astyrtyn kisi salsa-joq. Eshqaıda joq. Álde Shoqannyń qylmys jasaǵany ras bolyp, jazadan qoryqqan ol, Qusmuryn qyrqasynyń ár jerinde kómiri qazylǵan úńgirlerdiń, nemese qasqyrlar qazatyn bireýine jasyrynǵan bolar ma? Ondaılar tolyp jatyr jáne kóbi bytyqy-shytyqy solardyń qaısysyna tyǵylǵanyn kim biledi? Bárin tintip shyǵýǵa, búkil el jabylmasa, bul aradaǵy aýyldardyń adamy jetpeıdi. Qalaı tabý kerek, endeshe?

Shoqan men Jaınaq taptyrmaıtyn jerde edi. «Tentektiń aqyly tústen keıin kiredi» degendeı, hanzadalyq namystyń aıdaýymen kúreń marqanyń artqy bir aıaǵyn býnap tastaǵan Shoqan, Jurqa shal qylmys ústinen shyǵyp qap, Jaınaq shytyrman ishine súırep áketken soń ǵana, ne istegenin sezine bastady, onda da Jaınaqtyń esine túsirýimen.

— Shoqan-aý, tóretaıym-aý, ne istediń?!-dedi Jaınaq oǵan shytyrman arasyna kire.

— Ne istedim? dedi Shoqan, demin jıilete alyp.

— Álgi qozynyń aıaǵyn býnaýyń she?

— Onda ne bar?

— Oıbaı-aý, tóretaıym-aý, synyqqa syltaý taba almaı júrgen jurt emes pe, mańaıdaǵy aýyldar? Solar, myna marqanyń aıaǵy býnalýyn syltaý ǵyp, ere túre kelmesin qaıdan bilemiz?

— Onda ne isteıdi?

— Tóretaıym-aý ne deıin saǵan? — dedi Jaınaq keıip, — «ne istediń» ne? Jelikken jurt ordany jan-jaǵynan tarpa bas salsa qaıtesiń?

— Óıte almaıdy.

— Nege?

— Ásker bekinisin saǵalap otyrǵan joqpyz ba? — dedi Shoqan, ákesinen jáne Shepeden estigen sózderin qaıtalap, — solardan bata almaıdy.

— Ásker ne isteıdi? Kópke topyraq shasha ma?

— Al, endi, tóretaı,-dedi Jaınaq, ne derge bilmeı kidirip qalǵan, azdan keıin ǵana birdeme aıtýǵa yńǵaılana bastaǵan Shoqannyń sózin aýzynan julyp ap,-baýyrym, dosym, bir tilegim bar senen!

— Aıta ǵoı.

— Osy oqıǵanyń aıaǵy nege soqqansha boı tasa qyla tursaq qaıtedi?

— Qaıda? Qalaı?

— Aýylda bolsaq ta, aǵash arasynda bolsaq ta, izdegender jaıly sap bizdi taýyp alady...

— Iá, sonda? — dedi, endi ǵana ashýy tarap kóńiline qaýip uıalaı bastaǵan Shoqan.

— «Qasqyroınaq» atalatyn jarqabaqtaı astynda úńgirleri bytyqy-shytyqy bir qýystar bar...

— Bilem, biraq kirip kórgen emespin, — dedi Shoqan.

— Men kirdim, — dedi Jaınaq — orda jaılaýǵa kóshkende, qarashy aýyl osy mańaıda qalyp qoıatyn edi ǵoı, sonda balalar úńgir ataýlynyń ishin aralap shyǵatyn. Qýysy eń kóbi -«Qasqyroınaq» bolatyn. Onyń alystap ketetin bir úńgirlerine túptep barýǵa qorqatynbyz. Úlkender «ol túkpirlerde qasqyr kúshikteıdi, barǵan adamdy jep qoıady» deıtin. Soǵan tyǵylaıyq.

— Bizdi de jep qoımaı ma, qasqyrlar? — dedi, úńgirge tyǵylýǵa ishteı kónip qalǵan Shoqan.

— Táýekelge bel baılaımyz, — dedi Jaınaq, — qazir ol úńgirlerde qasqyr bolmaý kerek, Jortýǵa jaraǵan bóltirikterin ertip, maly kóp jaılaýǵa ketken bolý kerek. Júr, baraıyq!..

Jaınaq Shoqandy qolynan jetektedi. Shoqan qarsylaspady.

«Qasqyroınaq» — «Orta bulaq» atalatyn jylǵanyń qaınar tusyndaǵy dóńestiń, eteginde edi. Dóńestiń bıiginde áldene zamanda jasalǵan alasalaý oba bar. Sol obanyń irgesinen jylap emes, saýlap aǵatyn bulaq bar. «Sýly jer — nýly jer» degendeı, burqyraı aǵyp, etegin keń jaıyp ketetin bulaqtyń qaınar tusyna qalyń jynys ósken. Solardyń qartaıýǵa aınalǵan keıbireýleri «kıeli aǵashqa» sanalyp, eshkim balta tıgizbegendikten, túbirleri meılinshe jýandap, butaqtary tarbaıyp keńip ketken. Kótere sóıleýi me, rasy ma, bireýler — «ol arada aýmaǵy aýyl ornyndaı arshalar bar» desedi, «qaıyn men terekten eki-úsh kisiniń qushaǵy áreń jetetin túbirler de jıi kezdesedi» deıdi olar, «quryqqa jaraıtyn tobylǵylar da bolýshy edi, el ondaılardy kesip qamshyǵa sap qylatyn» degendi de aıtady. Nege ekenin kim bilsin, sol aǵash tuqymdarynyń bári de qıqy-shoıqy, boılary alasa, butaqtary qalyń keledi, aralasa qushaqtasa ósken olardyń ishinde, jaıaý kisini de júrgizbeıtin tustary bar.

Osyndaı panaly oryn bolǵandyqtan, qasqyrlar obanyń qulaı berisine belgisiz zamannan beri shurq-shurq apan qazyp, etegin tolyp jatqan úńgirge aınaldyryp jibergen. Kóshpeli el, tek, kóktem men kúzde ǵana maldaryn jaıyp, bylaıǵy ýaqytta toqyramaıtyn kezde, qasqyrlar apandaryna ala-sapyran shaqta kúshikteıdi eken de, el jaılaýdan qaıtarda órgizip áketedi eken. «Osy arada kómir baryn da elge qasqyrlar ashyp berdi» degen de sóz bar. Qasqyr mal baqqan qazaqtyń ejelgi jaýy. Ony aýlaý kóshpeli eldiń ata salty. «Qasqyroınaq» obasynyń eteginde qasqyrlar uıalaýyn, ol arada kómir baryn aqsha qazaqtar, alǵash aıdalada soǵyp alǵan qasqyrdan baıqaǵan, basqa jerdiń qasqyrynyń túgi taza, al «Qasqyroınaqtan» shyǵatyn qasqyrdyń túgi qap-qara shań! «Nelikten?» dep oılaǵanshylar qasqyrdyń apandaryn taýyp, jyltyr tas sıaqtanǵan nárseni qazyp kirse, — jumsaq!.. Jaǵyp kórse — tutanady!.. El sodan bastap, tas kómirdi otynǵa qoldanǵan... İrgesinen qasqyrdyń apandary tabylǵandyqtan, buryn aty joq obany «Qasqyroınaq» qoıyp alǵan. El kemirin ala bastaǵan shaqta, qasqyrlar ol aradaǵy apandarǵa kúshiktemeı, tek, adam joq kezde ǵana jınalatyn oınaǵyna aınaldyrǵan. Sondyqtan oba ǵana emes, onyń aýmaǵy da el aýzynda «Qasqyroınaq» atalǵan.

Shym-shytyryq uıpalanǵan sytyrmanyń arasynan júrer jol taýyp «Qasqyroınaqqa» jetý, bastaǵan Jaınaqqa da, qostaǵan Shoqanǵa da jeńil bolǵan joq. Butalar ilgen kóılek-dambaldary jyrtylyp, denesiniń ashyq jerlerin soıaýlar tyrnalap, serpilgen butaqtar betteri men denelerin osyp, jalańash tabandaryna shógirler enip... degendeı, «Qasqyroınaqqa» jetkenshe balalar aýyr azap shekti. Degenmen — jetti.

Dýan ornap, kómirshiler qýylǵannan keıin, bulaqtyń bul saǵasyna adam da, mal da aıaq baspaǵan, sondyqtan jyl saıyn qalyńdaı ósken betege men kóde, qoıdyń qalyń jabaǵysyndaı uıysa týyrylyp ketken. Sol ara áli de qasqyrlardyń oınaǵy ekendigine. uıysqan shópterdiń uıpa-tuıpa bolýy, jemtikteriniń jún-jurqa, súıek-saıaq, bas-sıraqtary sıaqty qaldyqtarynyń jatýy jáne kebińki de, jas ta qılarynyń kórinýi kýá. Eski apandar opyrylyp bitip ketken. Kómirin alǵan qýystardyń ar jaǵy qap-qarańǵy bop, alyp ajdahanyń ańyraıta ashqan aýzyndaı úńireıip tur.

Ne isteý kerek?

Úńgirge kirýge balalar bata almady. Obanyń tóńiregin baıqasa, aralasa qalyń bolyp ósken arshalar, tobylǵylar, basqa da aǵashtardyń tuqymdary. Olardyń arasynan eshkimdi eshkim taba almastaı. Oba tóbesinen aq aýyl da, qara aýyl da aıqyn kórinedi.

Jynysqa jasyrynǵan balalar tóńirekti baqylaýǵa kiristi. Kim ekenin bilmegenmen, Tólegenniń ordaǵa salt kelip, atyn shylbyrynan qonaq úıdiń beldeýine baılaǵanyn kórip turdy. Bulaı baılaý buryn bolmaǵan is. Ordaǵa kelýge múmkinshiligi barlardyń ózderi attaryn aq aýyldyń syrtyndaǵy daýys jeterlik jerge qaǵylǵan ashaǵa shylbyrynan baılap nemese ózara matastyryp, jymmen tizbektelip júretin qoıandardaı biriniń artynan biri shubyryp jaıaý keletin.

Myna adamnyń óıtpeı, ordaǵa salt atpen taıanyp kep túsýi, atyn beldeýge baılaýy, baqylap turǵan balalardy, ásirese Shoqandy tań qaldyrdy.

— Kórersiń, — dedi Jaınaq Shoqanǵa, — dáý de bolsa, osy adam kúreń qozynyń jaıynda keldi. Jáne bul — ashýly kelis. Jáne basynyp kelý.

Burynǵy tártipterdi buzyp kelgen adamǵa ishteı yzalanǵanmen Shoqan Jaınaqqa jaýap qaıyrmady. «Arty ne bolar eken?» degendeı, tikken kózin ordadan aıyrmaı, qımylsyz jatty da qoıdy.

Keshikpeı orda mańy ábigerlikke túsýi de kórinip turdy. Áldekimderdiń ordadan shyǵýy, áldekimderdiń kirýi jıilendi. Azdan keıin atqa qonǵan áldekimder shapqylaǵan qalpymen saıǵa túsip ketti. Endi biraz ýaqytta orta bulaqtyń jan-jaǵynan Shoqan men Jaınaqtyń attaryn ataǵan aıǵaılar shyqty. Bular izdeýshiler ekenin eki bala da ańǵardy.

— Dybys bersek qaıtedi? — dedi yzalana túsken Shoqan.

— Qoıa turaıyq, tóretaı! — dedi Jaınaq. — Arty ne bolaryn kúteıik.

Arty jaqsy kóriniske aınalmady. Aýyl aralarynda da, orda tóńireginde de attyly, jaıaýly qımyldar kóbeıdi. Kún keshkirýge aınalǵan shaqta, ordadan da, qarashy aýyldan da ere shyqqan birtalaı attylar men jaıaýlar orta bulaqty qaýsyra jaıylyp beri qaraı bettedi.

— İzdeýshiler! — dedi Jaınaq. — Bulaı otyrsaq taýyp alady. Úńgirge kireıik.

— Tapsa ne isteıdi? — dedi Shoqan qatýlanyp.

— Olaı deme, tóretaı. Han — ıem ulyqsat etpese, izdemes edi olar bizdi. Sol kisi izdetken ǵoı. Myna jáıli salýlaryna qaraǵanda, istiń arty shataqqa aınalǵan ǵoı. Qazir ashýly otyrǵan bolar, han — ıem. Sol qalpynda qolyna tússek, tili de, qoly da tıýi múmkin.

Sol kezde jan-jaqtaǵy adamdardyń daýystary jaqyndaı bastady. Eki balanyń da qorqynyshtan boılary dirildep ketti. Jaınaq Shoqannyń bileginen taǵy shap bere ustap, tómenge, úńgirge qaraı tartty. Shoqan qarsylasqan joq.

Olar úńgirge kirgen shaqta, jaıylymshylar kelip te úlgerdi. Tóńirekti tinte qaraǵan olar;

— Bul arada da joq eken ǵoı, — desti shýlasyp.

— Úńgirge kirmese? — desti bireýler.

— Qoı, kirmes, — desti úńgirdiń aýzyna úńilgen bireýler, — kórdeı qarańǵy ǵoı ishi!.. Qorqar kirýge. Ásirese mynadaı beıýaq kezde!..

İshine kirip baıqaýǵa úńgir ári qarańǵy, ári qýystary kóp, jaryqsyz qalaı tabady olardy?

Jaılymshylar amalsyz tarady. Olardyń daýystary báseńdegen shaqta, balalar saqtanǵan qımylmen úńgirden shyqty. Endi qaıda barady?

Olardy sol halynda qaldyra turyp, orda jaǵyna baraıyq.

Shoqandy taba almaǵan jaılymshylar, bul jaıdy Shyńǵysqa qalaı estirtýdiń jaıyn aqyldasty. Oǵan janyndaı jaqsy kóretin ulynyń ushty-kúıli joǵalyp ketýin estirtý ońaı bolyp pa? Sondyqtan, «káne, qaısysyń barasyń?» degen suraýǵa eshkim de jaýap bermeı, ún-túnsiz tunjyraı qalǵanda, Abanyń «men-aq baraıyn!» degen daýsynan tóńirektegiler selt ete qalysty.

«Apyraı, mynaý ne qylǵan júrek jutqan adam edi?!» dep tańdana qarady jurt oǵan.

— Barsań, jolyń bolsyn! — dedi bireýler. — Biraq han men hanshany shoshytyp almaı, retin taýyp estirt.

— Sonda, ne demekshisiń? — degen suraý qoıdy bireýler, aıtar sóziniń túrin baıqap alǵysy qajet bolsa, aqyl qosqysy kelip.

— Onda jumysyń ne? — dedi bireýler, suraý bergenderdi unatpaı, — birge ósip — bite qaınaǵan, qan-jyny aralasqan adamdar, qyshyǵan jerin qalaı tabýdyń retin biler, «baraıyn» deýi sodan bolar.

— Bar, bar! — desti ózgeleri.

Aba ordaǵa kirse úsh-aq adam otyr eken: Shepe, Shyńǵys, Zeınep. Abanyń esikten basy kórine, «tabyldy ma?» degen sózdi úsheýi ún qosa aıtty.

— Tabylady, — dedi Aba, olardy shoshytyp almaıyn dep. Ol sózge qanaǵattanbaı, «tabyldy ma, joq pa?» dedi taǵy úsheýi de únderin qosa.

— Tabylady! — dedi Aba nyq daýyspen.

Asyǵys Shepe Abanyń sozbaq jaýabyna yza bop, maldasyn qura otyrǵan qalpynan lyp etip sharta júginip aldy da, qasynda jatqan qamshysyn oń jaq ýysyna búkteı ustap, erkin sóıleıtin Abaǵa:

— Áı, nemenege boldyrǵan túıedeı buralańdap tursyń óziń, týra suraýǵa qısyq jaýap berip? «Ákesi ólgendi de estirtedi» degendeı, tabylsa da, tabylmasa da týrasyn aıt! — dedi.

— Tabylady! — dedi Aba salmaqpen.

— Qap, mynaý ıttiń balasyn-aı! — dep Shepe búkteýli qamshysymen kilem tóselgen jerdi barlyq pármenimen perip-perip jiberdi.

Shyńǵystyń boıynda ondaı qaırat kórseterlik qýat joq edi. Kúreń marqa oqıǵasy bastalǵaly, Shoqannyń haly, óziniń haly, ordasynyń haly ne bolaryna kózi jetpeı, oı-sanasyn qarańǵy tuman basyp alǵan; ókpesi qabynyp, júregi tómen tartyp, demin zorǵa alyp otyrǵan. Endi, mine, Aba «tabylady» degenmen, sóz álpetine qaraǵanda, áli taba almaı kelip otyr. Qaıdan tabylady sonda?

Abaǵa osy suraýdy qoıýǵa Shyńǵystyń alqynǵan ókpesi men qysqan júregi mursha bermeı, eki-úsh ret oqtaldy da, demi yqylyq atyp, dybysyn shyǵara almady.

— Jáı tutyǵyp otyrǵan joq Aba, — dedi Shepe, Shyńǵysqa, ashýly únin ózgertpeı, — «tabylady» degeni jáı sóz bunyń. Ol endi tabylmaıtyn bala!..

Sheginen shyǵara úrlegen qýyqtaı tyrsyldap, bireý shertip qalsa jarylyp ketkeli otyrǵan Zeınep, Shepeniń sózin estigende, «ah!» dep aıǵaılap qaldy da, talyqsyǵan beınemen jantaıa berdi. Aba júgirip kep Zeınepti qushaqtaı aldy da, basyn qasynda jatqan jastyqqa súıedi. Sasqalaqtaǵan Shyńǵys, ot ornyndaǵy qashqar qumandy alyp kep, áıeliniń betine sý búrikti... Talyqsyǵan júregi az da bolsa tynys alǵandaı basyn súıegen Abaǵa úlken kózin tóńkere qaraǵan Zeınep álsiz daýyspen;

— Qaıdan? — dedi.

— Áıeke, esińdi jınashy! — dedi Aba jalbarynǵan daýyspen, — «tabylady» degen soń tabylady.

— Bar bolǵyr-aý, — dedi Shyńǵys Abaǵa keıip, — ekiushty sózińdi qoıyp, týrasyn nege aıtpaısyń?

— Aıtam, Sultanym, biraq Áıekeń men ekeýińe ǵana.

— Men nege bóten bolam? — dedi Shepe dińkildep.

— Tek tabylsa bolmaı ma, tentek aǵa-aý? — dedi Zeınep álsiz daýyspen. — Estıik, qaıdan tabylýyn. Bara tur, tentek aǵa!

— Sóıtshi, kishi aǵa! — dedi Shyńǵys jalbarynǵan daýyspen.

Shyǵa turýǵa moıyndaǵan Shepe, qamshysyn qolyna tuta, esik jaqqa betteı berdi de, bosaǵaǵa jete, artyna qaırylyp, qamshyly qolyn Abaǵa bezep:

— Ylaıymda tabylsyn — dedi qaharly únmen, — eger tabylmady bar ǵoı, endigi isim senimen tússin!

Kerdeńdeı basqan Shepe shyǵyp ketti.

— Qanash, dáýde bolsa, «Qasqyroınaqtyń» úńgirinde, — dedi Aba Shepe ketken soń.

— Ony qaıdan bildiń? — dedi Shyńǵys pen Zeınep qosarlana.

— Onda bolmaǵanda qaıda ketedi? Qus emes ushyp ketetin ań emes, inge kirip ketetin; balyq emes, sýǵa súńgip ketetin...

— Baı bolǵı-aý, men bıdeme bilip kelgen eken deshem, joıamal ma edi, aıtyp otıǵanyń? — dedi Zeınep.

— Endeshe, nege tinttirmediń qalyń adamǵa úńgirdi? — dedi Shyńǵys.

— Tinttirmegenim — «eger tabyla qalsa, Qanashty kóptiń kózinde uıaltpaıyn saǵyn syndyrmaıyn» dedim.

— Endi qalaı tappaqsyń?

— Men tappaımyn anaý jatqan — Qutpan tabady.

«Qutpan» degeni, Shyńǵystyń qasqyr alatyn ıti. İri de, kúshti de, júırik te, batyl da bul ıt, Sibirdiń «taıdaı» deıtin kókjal qasqyrlaryn ańshylap júrip jeke alady eken. Áldekim Qutpandy kúshik kúninde, bes-alty jasar Shoqanǵa tartýǵa ákep bergen, tuqymy «aıý alǵan» atanǵan Qutpan, kúshik kúninen ejet te, kúshti de bolǵan soń, Shoqan jaqsy kórip qaıda barsa da qasynan tastamaıtyn. It te ony jaqsy kárip, qasynan qalmaıtyn, joq bolsa izdep tapqansha damyl kórmeıtin.

Oqtyn-oqtyn ańsyrap dalaǵa ketip qalatyn, keıde tez oralyp keı shaqta birer kún joǵalyp tabylatyn, keıde saý, keıde jaralanyp qaıtatyn Qutpan, Shoqan qylmys jasar kúni úıde joq bop, jaıylymshylar Shoqandy taba almaı qaıtqan shaǵynda kelgen edi. Bul joly denesi qan-qan bop jaralanǵan, ol — uıaly qasqyrlarmen talasýynyń belgisi.

Asyǵys Shepe Abanyń sozbaq jaýabyna yza bop, maldasyn qura otyrǵan qalpynan lyp etip sharta júginip aldy da, qasynda jatqan qamshysyn on, jaq ýysyna búkteı ustap, erkin sóıleıtin Abaǵa:

— Áı, nemenege boldyrǵan túıedeı buralańdap tursyń óziń, týra suraýǵa qısyq jaýap berip? «Ákesi ólgendi de estirtedi» degendeı, tabylsa da, tabylmasa da týrasyn aıt! — dedi.

— Tabylady! — dedi Aba, salmaqpen.

— Qap, mynaý ıttiń balasyn-aı! — dep Shepe búkteýli qamshysymen kilem tóselgen jerdi barlyq pármenimen perip-perip jiberdi.

Shyńǵystyń boıynda ondaı qaırat kórseterlik qýat joq edi. Kúreń marqa oqıǵasy bastalǵaly, Shoqannyń haly, óziniń haly, ordasynyń haly ne bolaryna kózi jetpeı, oı-sanasyn qarańǵy tuman basyp alǵan, ókpesi qabynyp, júregi tómen tartyp, demin zorǵa alyp otyrǵan. Endi mine, Aba «tabylady» degenmen, sóz álgi etine qaraǵanda, áli taba almaı kelip otyr. Qaıdan tabylady sonda?

Abaǵa osy suraýdy qoıýǵa Shyńǵystyń alqynǵan ókpesi men qysqan júregi mursha bermeı, eki-úsh ret oqtaldy da, demi yqylyq atyp, dybysyn shyǵara almady.

— Jáı tutyǵyp otyrǵan joq Aba, — dedi Shepe, Shyńǵysqa ashýly únin ózgertpeı, — «tabylady» degeni jáı sóz bunyń. Ol endi tabylmaıtyn bala!..

Sheginen shyǵara úrlegen qýyqtaı tyrsyldap, bireý shertip qalsa jarylyp ketkeli otyrǵan Zeınep, Shepeniń sózin estigende, «ah!» dep aıǵaılap qaldy da, talyqsyǵan beınemen jantaıa berdi. Aba júgirip kep Zeınepti qushaqtaı aldy da, basyn qasynda jatqan jastyqqa súıedi. Sasqalaqtaǵan Shyńǵys, ot ornyndaǵy qashqar qumandy alyp kep, áıeliniń betine sý búrikti... Talyqsyǵan júregi az da bolsa tynys alǵandaı basyn súıegen Abaǵa úlken kózin tóńkere qaraǵan Zeınep álsiz daýyspen;

— Qaıdan? — dedi.

— Áıeke, esińdi jınashy! — dedi Aba jalbarynǵan daýyspen,-«tabylady» degen soń tabylady.

— Bar bolǵyr-aý, — dedi Shyńǵys Abaǵa keıip, — ekiushty sózińdi qoıyp, týrasyn nege aıtpaısyń?

— Aıtam, Sultanym, biraq Áıekeń men ekeýińe ǵana.

— Men nege bóten bolam? — dedi Shepe dińkildep.

— Tek tabylsa bolmaı ma, tentek aǵa-aý? — dedi Zeınep álsiz daýyspen. — Estıik, qaıdan tabylýyn. Bara tur, tentek aǵa!

— Sóıtshi, kishi aǵa! — dedi Shyńǵys jalbarynǵan daýyspen.

Shyǵa turýǵa moıyndaǵan Shepe, qamshysyn qolyna tuta, esik jaqqa betteı berdi de, bosaǵaǵa jete, artyna qaırylyp, qamshyly qolyn Abaǵa bezep:

— Ylaıymda tabylsyn — dedi qaharly únmen, — eger tabylmady bar ǵoı, endigi isim senimen tússin!

Kerdeńdeı basqan Shepe shyǵyp ketti.

— Qanash dáýde bolsa, «Qasqyroınaqtyń» úńgirinde, — dedi Aba Shepe ketken soń.

— Ony qaıdan bildiń? — dedi Shyńǵys pen Zeınep qosarlana.

— Onda bolmaǵanda qaıda ketedi? Qus emes ushyp ketetin ań emes, inge kirip ketetin balyq emes, sýǵa súńgip ketetin...

— Endi qalaı tappaqsyń?

— Men tappaımyn anaý jatqan — Qutpan tabady.

— Aýzyńa maı! — dedi qosarlanyp.

Salt atqa qonyp, Qutpandy qarǵysynan uzyn qyl shylbyrmen jetekke alǵan Aba ony erkine jiberip, shylbyrdyń ushyn ǵana qolyna oraı ustap otyrdy. Qutpannyń kúshti ekenin sonda ańǵardy, jerdi timiskileı júgirgen Qutpan, Abanyń sirestire tartqan qarýly qolyn qarystyryp, shylbyrdy eki qolymen aýystyryp ustaýǵa týra keldi.

Qutpan asa ıisshil edi. Qar túgil qara jerdiń ózinde, qýǵan ańyn iziniń ıisimen taýyp alatyn. Kúshik kúninen ıisi sińgen Shoqandy da ol jazbaı tabatyn. Biraq bul joly adasty ol. Oǵan sebep — kúndiz, Qusmurynnyń taqyrynda Shoqannyń asyq oınaýy edi, sortań ıisi múńkigen taqyrdaǵy Shoqannyń ıisinen Qutpan aırylyp qaldy. Endi qaıtyp tabýdy bilmegendeı, Qutpan qyńsylap jantalasty. Aba sodan keıin ıtti erkine qoıa berdi. It olaı-bulaı shapqylap, Shoqannyń «Ortabulaqqa» bettegen izin tapty da, zymyraı jóneldi. Aba da artynan shapty. Biraq júırik ıt jetkizer emes, — ilezde ińirdiń qoıýlana bastaǵan qarańǵylyǵyna joq boldy... Ittiń iz taýyp jónelgenin ańǵarǵan Aba «dáý de bolsa Qasqyroınaqqa barar» degen jobamen, saıdyń jıegin jaǵalaı jelkesine tartty...

Qaıda bararyn bilmeı daǵdaryp otyrǵan Shoqan men Jaınaq, qarańǵy qalyń shytyrmannyń ishinen Qutpannyń áýeli sybdyry estilip, ilezde ózi kóringen shaqta, ne ıt ekenin bile almaı shoshyp ketip, oryndarynan óre túregeldi. Shoqan sezimniń silteýimen qynyndaǵy kezdigine jarmasty. Iesin tanı ketken Qutpan «qoryqpańdar menmin!» degendeı erkeli únmen qyńsylady da, daýsyn tanyp «Qutpan!» — degen Shoqandy basyna sekire bassaldy. Ony qushaqtaı alǵan Shoqannyń kózinen jasy yrshyp ketti. Itti Jaınaq ta tanydy.

Biraq Qutpan Shoqanmen uzaq qushaqtaspady. Ol ilezde jerge túsip, sol mańaıdy ıiskeleı typyrlap qyńsylaı bastady.

— Qasqyr júretin oryn ǵoı, ıisin bilip tur!-dedi Jaınaq.

— Iapyraı,-dedi Shoqan kóziniń jasyn saýsaǵymen súrtip,-ıtti «adamǵa dos» degen ras eken ǵoı! Dosjaran, aǵa-ini... deıtin adam ataýlydan ıt asty-aý, izdep kep!..

— Men she?-dedi Jaınaq.

— Seniń jóniń bólek qoı,-dedi Shoqan, Jaınaqty qushaqtap.

Sol kezde qyńsylaǵan ıt ulı berip úńgirdiń ishine kirip ketti.

— İshinde qasqyr bolmaǵan da!-dedi Jaınaq.

— Ony qaıdan bildiń?

— Birinshiden, — qasqyr ıisin sezbese ıt kirmeıdi, ekinshiden, — mana, ekeýmiz úńgirde otyrǵanda, sol jaq qýystan áldene yńyranǵan sıaqtandy. Bóltirikterin emizgen qanshyq pa dep oılap qaldym. Saǵan aıtýǵa — úreılener dedim.

— Endeshe, maǵan da estilgendeı boldy sol dybys. Men de seni úıreılendirmeıin dep oıladym.

Sol sátte úńgir ishinen ars-urs dybys estilip qaldy.

— Boldy qyzyq! — dedi Jaınaq. — Qasqyr bar eken.

— Nesi qyzyq? — dedi Shoqan úreılenip, — ıtti jaryp tastamasa ne qylsyn!..

— Jarǵyzbaıdy, bizdiń Qutpan! — dedi Jaınaq, — onyń apanǵa kirip qasqyrmen alysýy — bir bul emes, «talaılaryn apanynda jardy» deıtin ańshylar, «talaılaryn tysqa tirideı súırep alyp shyqty» deıtin...

Sol sátte arsyldasqan dybystar úńgirdiń aýzyna jaqyndady da, ıt pen qasqyr jantalasa arpalysqan qımylmen tysqa shyǵa keldi.

Qaısysynyń basym ekenin, úreılene qaraǵan balalar bilmeı qaldy. Alysa ketkisi kelgen olar bassalýǵa kezek-mezek umtylady da, artqy aıaqtaryna óre túregep, aýyzdaryn denelerine darytpaı, aldyńǵy aıaqtarymen birin-biri serpip jiberedi...

Osyndaı arpalystyń ústinde, aıaqtaryn tireı tik túregelgen qasqyr men ıttiń arasyna, Shoqannyń qalaı kirip ketkenin Jaınaq ańǵarmaı qaldy. Shoqan keıin shegingende, shalqalaqtap qulaı bergen qasqyrdyń ústine Qutpan mine tústi de, alqymynan qapsyra qaýyp qatty da qaldy. Qasqyr aıaqtaryn serpip jantalasýda...

— Birdeme istediń be? — dedi Jaınaq Shoqanǵa.

— Qasqyrdyń qarnyn kezdikpen esip jiberdim.

— Jigit ekensiń! — dedi Jaınaq, Shoqannyń erligine rıza bop.

Dybysy qyryldap shyqqan ıt qasqyrdyń alqymyn órshelenip syǵa tústi. Qasqyrdyń qımyly báseńdeı tústi... Sol shaqta, joǵarǵy jaqtan attyń dúbiri estildi. «Kim?» degendeı balalar ańyra qaldy.

«Qanash!» degen aqyryn daýys estildi..

— Aba! — dedi Shoqan.

Atyn jetektegen Aba temen túskenshe, ıt qasqyrdy tunshyqtyryp ta úlgergen edi. Sonda da aýzyn alqymynan almaǵan.

Sybyrlaǵan daýyspen qushaqtaı amandasqan Abaǵa balalar ıt pen qasqyr jaıyn aıtty. Qasqyrdy kórse — ólgen. Ittiń minezi Abaǵa belgili: «kúshim-kúshim!» dep áýeli jaıasynan, odan — jotasynan, odan — moınynan sıpap kep, mańdaıynan áldeneshe sıpaǵansha ol alǵan ańyn bosatqan emes. Onda da, syr-minez adamyna ǵana, bylaıǵy jurtty mańyna da barǵyzbaıdy, baram degenderdi qaýyp tastaıdy.

Aba solaısha sıpalaǵanda Qutpan adyraıa qarap qoıdy da, «sen be ediń?» degendeı qapsyrǵan aýzyn qasqyrdyń tamaǵynan almaq boldy. Biraq, ala almady: jaǵy qarysyp qapty!.. Ondaı jaǵdaıda ne isteý kerek ekeni Abaǵa belgili. Ol ıttiń jelkesinen de. alqymynan da sıpalap, siresken sińirlerin eppen bosatty. Jaqtary sodan keıin áreń ashylǵan ıt, ornynan turdy da, anadaı jerge baryp, etbetinen jatyp, ezýlerin tilimen jalaı bastady. Onysy-sybaǵa tilegen belgisi. Ań alǵandaǵy onyń sybaǵasy, sol ańnyń qany sýymaǵan júregi. Sol jaıyn biletin Aba Shoqannyń kezdigin surap aldy da, qasqyr terisin tósinen shabyna qaraı irep jiberip, tós terisin etinen ajyratyp, tósti qabyrǵadan sógip, ishine qolyn tyqty da, jybyrlaýyn doǵarmaǵan ystyq júrekti sýyryp aldy. Qutpannyń laqtyrǵan kesek tamaqty qaǵyp alatyn ádeti bolýshy edi. Qasqyrdyń tósi sógilip jatqan kezde, sybaǵasy asaryn bilgen ol, ornynan túre keldi de, «má, Qutpanym!» dep Aba joǵary qaraı laqtyrǵan júrekti aldyńǵy aıaqtaryn kótere tik turyp aýzymen qaǵyp aldy...

— Al, úıge baramyz ba, endi? — dedi Aba balalarǵa.

— Men barmaımyn, — dedi Shoqan.

— Nege?

— İstiń aıaǵy nege soǵaryn kútem.

— Qaıda?

— Osy úńgirdiń ishinde.

— Tek, oıbaı! — dedi Aba shoshyǵandaı.

— Onyń nesi bar?

— Jaý jaǵy taýyp alady.

— Qalaı tabady?

— Eń aldymen, Qutpan taýyp beredi. Seni bul arada kórgen ıt mańaıyńnan shyqpaıdy da, kóptiń kózine shalynady. «Ustap berdi» degen sol bolady.

— Ózi ne bolyp jatyr? — dep surady Shoqan.

— Ázirge belgisizdeý, — dedi Aba. — Mańaıda júris-turystardyń, shabystardyń kóbeıýine qaraǵanda, ordaǵa uqsastyǵy barlar, qasqyrdaı ulysyp jınalysyp jatqanǵa uqsaıdy:

— Ras, — dedi, sotqarlyǵynyń arty shıelenisýge aınalǵanyn shamalaǵandaı bolǵan Shoqan, — sóıtedi. Árıne, ásirese, Eseneı men Qojyq. Biraq ne isteıdi ulyp tabysqanda? Myltyqqa qaısysy qarsy shaba alady.

— Qaı myltyq?-dedi Aba túsinbeı.

— Bekinisti aıtam!

Endi ǵana túsingen Abaǵa kenetten bir oı kelip ketti: «daýdyń daýyly basylǵansha, — dep oılady ol, — osy Qanat, sol bekinisti panalaı tursa qaıtedi? Eń berik pana sol ǵoı, buǵan!».

Bekiniske barǵysy kelmegen Shoqandy, Aba óz janynan sóz jasap qorqytty.

— Seni úreılendirmeıin dep aıta almaı otyrǵan sózimdi endi amalsyz aıtýǵa týra keledi, -dedi ol qynjylǵan sıaqty únmen, — Eseneı de, Qojyq ta osy mańda júr eken ǵoı. «Tóreler meni basyndy, malyma pyshaq jumsaı bastady, eger alǵashqy adymynda tyıyp tastamasa, olar maldan quryq, bastan syryq aıyrmaýǵa kiristi; «ógizge týǵan kún buzaýǵa da týady», degendeı tóreniń búgin maǵan suǵynǵan pyshaǵy, erteń Kereı men Ýaqtyń ózgesine de suǵynady. Ne aıtady buǵan, Eseneı men Qojyq?» dep Óteı olarǵa kisi salady. «Úrkeıin dep turǵan jylqynyń quıryǵyna japyraq baılasa ne joryq» degendeı, álgi habardy alǵannan keıin, Eseneı-Kereıge, Qojyq-Ýaqqa at shaptyryp, uran shaqyryp jatyr deıdi...

— Urandasqanda ne isteıdi? — dedi Shoqan.

— Qaıdam, ne isteıtinin? — dep oılanǵan bolǵan Aba, ile janynan taǵy bir sóz shyǵara qoıdy, — «aırylar tamyr erdiń artqy qasyn suraıdy» degendeı, — dedi ol, — óshigip júrgen Eseneı men Qojyq, «pyshaqshyny qolymyzǵa bermeı bitispeımiz» dep otyryp alsa qaıtemiz.

— Qolyna bergende ne isteıdi? — dedi Shoqan, «jáıbaraqat» bola qalǵan túrinen shırańqyrap.

— Aıtpa, qalqam, ony! — dedi Aba jalbarynǵan daýyspen, — qudaı oǵan keltirmesin!.. Eger keltirse...

Ar jaǵyn aıta almaǵandaı Aba qumyǵyp qaldy.

Abanyń sózderin shynǵa joryp, úreılenip otyrǵan Jaınaq:

— Tóretaı, sol durys qoı! — dedi Shoqanǵa.

— Ne durys? — dedi Shoqan.

— Bekiniske baryp panalaý.

— Men de sony durys deımin! — dedi Aba, jalbarynǵan daýyspen. — Jaýdyń beti jaman. Ol kóp te, biz az. Eseneı men Qojyqtyń qalyń qoly lap qoısa, tótep bolar kúsh joq, olarǵa bekinis tótep bola almaıdy.

— Endeshe, men nege tyǵylam? — dedi Shoqan.

— «Aýylǵa shapsa» degenim ǵoı. Bekinis óz mańaıyna myń san qol bolsa da jolatpaıdy. Arandaı tizilgen qalyń myltyqqa kim qarsy shaba alady?

— Sol myltyqtaryn aýyl aınalasyna qurmaı ma?

— Onda bekinisti qalaı qorǵaıdy?

Shoqan tosylyp qaldy.

— Taǵy bir sózdi aıtpaı amalym joq, — dedi Aba, — áke-shesheńniń de aıt degeni osy edi...

— Olardyń ózderi ne istep otyr? — dedi Shoqan, Abanyń sózin bólip.

— Ne istep otyr deısiń? — dedi Aba, jylamsyraǵan daýyspen. — Shyqpaǵan jandary otyr, ásirese, Áıa apamnyń. Seniń halyńdy oılap záreleri joq...

— Men tabylmasam, olardyń ózin bassalmaı ma, Kereı, Ýaq?

— «Balta kóterilgenshe, aǵash jal tabady» degendeı, — dedi Aba, — estýimshe, Kereı men Ýaqtyń jeligýleri patshanyń qulaǵyna shalynyp, olardy kúshpen tyıý úshin, Orynbordan da, Ombydan da qarýly qalyn, ásker jibergeli jatqan kórinedi. Han-ıemniń oıy, solar Jetkenshe, Kereı men Ýaqty aldastyryp ustaı turý. Jetkennen keıingisin ózi bile jatady ǵoı.

Myna sózge Shoqannyń kóńili eleńdep qaldy. Sharasyzdyqtan qalaı shyǵýdyń amalyn bilmeı turǵan onyń qarańǵy mańynan, úmit sáýlesi jyltyńdaǵandaı boldy, sondyqtan, «rızalas, tóretaıym bekiniske bara turýǵa!» dep jalbarynǵan Abaǵa «jaraıdy» dedi.

— Ákem qaıtedi, sonda? — degen suraýyn Shoqan qaıtalady.

— Onyń bir jóni bolar, — dedi Aba, — «el bar, jurt bar» degendeı, Abylaı atańnyń qara shańyraǵyn jaýǵa jyqtyryp qoımas. Jaýdyń ózi de ol shańyraqqa batyp shaba almas. Olar ákeńdi sen arqyly álsiretýge tyrysady. İzdegen sen tabylmasań ne isteıdi ákeńe? Ákeń qysylyp bara jatsa, «izdedim, tappadym, nanbasań óziń izdes» deıdi. Ne bolmasa, «sender zorlap áketpeseńder, qalyn, eldiń ishinen qaıda joǵalady balam? Qaıtaryńdar balamdy, áıtpese, bir balaǵa, júz bala tóletem!» dep ózderine pále salady.

Qansha sháıirǵol degenmen, myna sóz de Shoqannyń kókeıine qondy.

— Biraq, men — dedi ol, — bekiniske jalǵyz barmaımyn, Jaınaqpen baram.

— Ol da bolsyn, — dedi Aba, — onda Jaınaq ekeýiń meniń atyma mingesińder de, bekiniske dóńniń kól jaq etegimen tartyńdar. Kúzettegi soldattar Shoqannyń kelerin biledi. Ol mańaıdan basqa beısaýat adam júrmeıdi.

Mingesken balalar siltegen jobamen bekiniske tartty. Aba «erteń kelip terisin soıyp alarmyn da, bóltirikterimen qapqa salyp alyp qaıtarmyn» degen oımen qasqyrdyń ólgen qanshyǵyn, úńgirdiń bir qabat ishine tyqty da, ózi jaıaýlap ordaǵa qaıtty. Erteńine ala kóbede kelip baıqasa, qanshyq joq! Ár jerde burqyraǵan jún-jurqalaryna, bir jerlerde shashylǵan súıek-saıaǵyna qaraǵanda, basqa qasqyrlar jep ketken. Bóltirikterdiń jatqan jerin tapty, ózderi joq. Olardy da basqa qasqyrlar jep ketti me, álde, ákesi kelip, ózge orynǵa tasyp áketti me, qudaıyń bilsin.

Keshegi túnde balalarǵa aıtqan joramalyn, Abanyń aýzyna «perishte» salǵan eken. Kúreń marqa áńgimesi bastalǵan shaqta, bul jaqqa «shyrpy-shıge» qatynasý nıetimen bettegen Eseneı, Obaǵannyń orta tusyndaǵy Qaraoba tóńiregin jaılaǵan Sıbannyń Kúńgene rýynda qonaqtap jatyr edi. Kúreń marqa áńgimesi oǵan áldeqaıda ósken túrinde jetti.

— Óteıdiń bıyl jaz irgesin bólýine eregisip,-dedi habar aıtýshy, — Shyńǵys jaılaýdan qaıtyp kele jatqan onyń barlyq marqasyn saıǵa bitken shytyrman ishinde maýyzdatyp tastapty. Bul jumysty ózgege emes, óziniń balasy — Shoqanǵa istetipti. Qylyǵyn qylyp alǵan ol bala, qazir áskerlik bekiniske panalap jatyr deıdi. Óteı teńdik surap kisi salsa, Shyńǵys «bilgenin qylsyn» dep myqtylyq aıtyp, shashasynan keltirmeıdi deıdi...

Qojyq bul kezde Qusmurynǵa jaqyn jerdegi Qarasý ózenin jaılaǵan Ýaqtyń Qaraman rýynda qonaqtap júredi. Oǵan kúreń marqa áńgimesi Eseneıden de óte túsip jetti.

Eseneı men Qojyq óz ara at salysyp habarlasty da, áńgimeniń baıybyna barmastan-aq, eldi Shyńǵysqa qarsy kóterýdiń amalyna kiristi. Olaı kóterý ońaı edi. Qusmuryn dýanyna on úsh jyl aǵa sýltan bolǵanda, Shyńǵystyń azýy men tyrnaǵy batpaǵan aýyl kem de kem, ásirese Qusmuryn kóline jaqyn tustaǵy aýyldardan.

Jurtty jeliktirý jabdyǵyna kirisken Eseneı men Qojyq, áýeli Qundyzdy jaǵasynda jasyryn bas qosyp aldy.

— Bul bylaı da lyp etkeli turǵan órt edi, — dedi Eseneı, — sony tutatyp jiberýge Óteıdiń qozysy sebep boldy. Syltaý tabyldy. Endi osyny paıdalaný kerek. Sen — «jaýbasarlap», men — «ushpaılap» eki jaqtan uran shaqyrsaq, Kereı, Ýaqtyń soıyl soǵar erkeginen atqa qonbaǵan jan qalmaıdy. Olar Qusmurynnyń qyrqasy túgil, kóliniń aýmaǵyn da áldeneshe orap alýǵa jetedi. Shyńǵystyń súıenip kelgeni bekinistegi soldattar. Sany — birer júzdeı ǵana deıdi. Ne bitiredi olar súıenish bolyp? Kópke topyraq shasha ala ma?

— Eshteńe de isteı almas, — dedi Qojyq keıde jıilenip ketetin kekeshtigi bul joly azaıyp, azdap tutyqqanmen, sózderin erkin aıtyp, — meniń qaýipim basqada.

— Nede?

— Abylaıdy alǵash han kóterip, alty aq otaý tigip, alty qyzyn bergen, alty júz jylqy, alty myń qoı bergen Atyǵaı men Qaraýyl desedi ǵoı. Mynaý áńgime kóterilip, kóńiline qaýip uıalǵannan keıin, Shyńǵys solarǵa jasyryn at shaptyryp, «Kereı, Ýaq ordasyn talaýǵa jıylyp jatyr, qaıtedi eken, Atyǵaı, Qaraýyl? Talatyp qoıa ma eken, qorǵaı ma eken?» depti deıdi. Soǵan segiz ata-Qaraýyl on eki ata-Dáýit dúrligip, bastyǵy Qanaı bı men Qurymsy bı bop, jigit jınap jatyr deıdi.

— Taǵy ne deıdi? — dedi Eseneı.

— Bir qaýesetterge qaraǵanda, — dedi Qojyq, — Torǵaı jaǵyndaǵy Toqal — Arǵyn da jigit jınap jatqanǵa uqsaıdy. Abylaıdyń bıleri men batyrlary: Qaz daýysty Qazybek, Shaq-SHaq Jánibek, Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı ǵoı. Solardyń báriniń de elderi, — «Abylaı ordasyn shaptyrmaımyz» dep jınalyp jatqan sıaqty.

— Taǵy?

Qojyq sózin ári qaraı jalǵastyra almaı tutyǵyp qaldy.

— Ottap otyrsyń, kekesh ıt!-dedi Eseneı, erkin sóıleıtin Qojyqqa.

— Ne-ne-teg-g-ge?-dedi Qojyq.

— Jınala bersin, Atyǵaı — Qaraýyl. Basqalary jınalsa da meıli! Jaýmen sanasyp soǵyspaıdy. Jabylam dese jasanyp qarsy turamyz. Ýaq atańnyń balasy-sen Atyǵaı -Qaraýyl jaqqa ıe bolasyń, men Kereı ataýlyny ertip, Qypshaq pen Arǵyn keletin jaqqa ıe bolam. Sonda qorshaýda qalǵan ordaǵa olar qalaı pana bola alady? Jáne qańǵyrǵan jalǵyz úıli tóreni qorǵaımyn dep Kereı, Ýaqtyń qalyń qolymen qalaı shabysa alady olar? Qorǵaıtyn qaı bir orda bul? Qazir bul — hannyń ordasy emes, orys patshasy tiktirgen balaǵan ǵana. Sol úshin mal basyn báıgege tigetin, jyndy ma, Arǵyn men Qypshaq?

— Óıte almaıdy, — dedi Eseneı, kekeshtene sóıleýge ázirlenip kele jatqan Qojyqty bógep, — biraq qapy bolmaý úshin jáne Shyńǵystyń úreıin ushyrý úshin qaptaǵan qalyń qol, Qusmuryn kóliniń aýmaǵyn tez qamaý kerek.

— Sondaǵy túpki ustar sózimiz ne bolady? — dedi Qojyq.

— «Ekiniń biri» deımiz «ne balańdy tirideı qolymyzǵa ber, ne isteýdi ózimiz sheshemiz nemese bizge ókpeleme, ar jaǵyn naızanyń ushy bilektiń kúshi sheshedi» deımiz....

— Ma-ma-maqul! — dedi Qojyq.

«Aǵash qamshy kóp, attanarda joq» degendeı, Kereı men Ýaqtyń qaptaǵan qalyń qoly Qusmuryn kóliniń jan-jaǵyna shoǵyrlana bastaǵan shaqta, Shyńǵysqa dospyn deıtin adamdardyń ilýde bireýi ǵana bolmasa, orda mańaıyna jolaı almady. Ózgeni bylaı qoıǵanda .«jaý qaıdalap?» damyl bermeıtin «at, shap!» tań aýzyn jappaıtyn, basqarǵan eliniń Shyńǵysqa jaýyǵýyna bas sebep bolǵan Shepeniń ózi, ordaǵa qaýip-qater tóne bastaǵan shaqta, eleýsiz zytyp otyrǵan. qaıda ketkeni belgisiz. «Ata dosyńmyn» deıtin Óteı de Kereı men Ýaqtyń aýqymynan shyǵa almaı, tilektestigin Shyńǵysqa astyrtyn jetkizip, kózge de, sózge de túse almaı otyr.

Osyndaı qysyńqy ýaqytta, qazaq ataýlydan Shyńǵystyń qasynda qalǵan belgilikti adamdar Kúrleýit rýynan shyqqan — Satybaldynyń Jamanquly men Qanjyǵaly rýyndaǵy bedeldi adamnyń biri ári bıi — Meńdekeniń Sháńkisi. «Kúrleýit te, Qanjyǵaly da Qusmuryn dýanynda az rýlar, árqaısysy eń kóp degende — júz úıden ǵana. Ulpandy alǵannan keıin Eseneı Baıan aýla mańaıyn mekendeıtin qalyń Kúrleýitten óz qaıyn jurty Obaǵan boıyna kóshirip alǵan, solardyń ishinde, «qyryq myń jylqy bitipti-mys» deıtin ataqty Nıaz baıdyń urpaǵy Jamanqul aqyn da kelgen. Qanjyǵaly rýynyń da qalyńy Ereımen taýynyń mańynda. Abylaıdyń eki balasy — Ýáli men Qasym handyqqa talasqanda, Sháńkiniń ákesi — Meńdeke Ýálini jaqtaǵan, sondyqtan han bolǵan Ýáli onyń arǵy atasy — Teńizbaı tuqymyn Ereımennen kóshirip, qazirgi Sarykól (Ýrısk) aýdanynyń «Otynaǵash» degen ormandy, shuraıly jerinen qonys bergen.

Erkine salsa, Jamanqul — Kúrleýit, Sháńki — Qanjyǵalysyn erte keler edi. Óıte almady olar. Sebebi bul aradaǵy Kúrleýit aýyldarynyń baıy da, begi de Eltinniń jigiti, ol — Eseneıdiń apasy — Mataıdan týǵan jıen, sondyqtan tilegi Eseneı jaqta. Jigittiń aýzyna qarap otyrǵan Kúrleýit, odan ulyqsatsyz aıaǵyn qıa basa almaıdy. Jamanquldyń jalǵyz da bolsa kelgen sebebi Qusmuryn dýany ashylyp, Shyńǵys aǵa sultany bolǵaly úıinen shyqpaıtyn aqyny. Jamanquldyń sýyryp salma aqyndyǵynda da, halyq jyrlaryn bilýinde de túp joq. Halyq ádebıetin jınap júretin Shyńǵys, odan talaı jyrlardy jazdyryp alǵan. «Bes jasynan hat tanydy» deıtin Shoqan da tentektik qylyqtarynyń arasynda ákesiniń halyq fólkloryn jazý isine járdemdesip qoıatyn. Mysaly, biz Shoqannyń jarıalanǵan ǵylymı eńbekterinen Jamanqul aıtatyn «Edige» jyryn ákesine alty jasynda qaǵazǵa túsirip bergenin bilemiz. Jamanqul Shyńǵysqa shynymen berilgen adam. Sondyqtan onyń «basyna qater týdy» degen habardy estigen soń aǵaıyndarynyń «elden bólinip qaıda barasyń? Jaýdyń toryna túsip jazym bolarsyń» degenine qaramaı, Shyńǵysqa qarsy toptalyp júrgenderdiń ara-arasymen ordaǵa jetti, dosynyń qasynan qozǵalmaı otyryp aldy.

Sháńkiniń Qanjyǵalyny erte almaǵan sebebi bul rýda Jádigerdiń Asaýbaıy deıtin, Orta júzge aty jaıylǵan sheshen bolǵan, ózi kedeı bolǵan. Jolaýshylap júrgen Shyńǵys bir sátte Asaýbaıdyń aýlyna kez kelip, sonda sheshen durystap qonaǵasy bere almasa kerek, Shyńǵys sony kek kórip, Qanjyǵalydaǵy Beksary deıtin daýkes bireýge: «Asaýbaı otyrǵan «Qorqyldaq» atamnyń jeri edi, ákem Úmbetten, Asaýbaıdyń ákesi Jádiger tartyp aldy, sol jerdi ózime qaıtaryp ber» dep dýanǵa aryz jazdyrǵan. Qolyna túsken aryzdy, Shyńǵys bıleriniń qaramaǵyna bergen. Sonda sheshen Asaýbaı, Beksaryny sózden jyǵyp, bıler jer áperýdiń ornyna ózine at, shapan aıyp salǵan. Shyńǵys «atyn arýaqqa keshesiń» dep, shapan ornyna Beksarydan Asaýbaıǵa bir taısha ápergen eken desedi. Sonda Asaýbaı Shyńǵysqa:

Oılamap edim bulaısha ápergeniń bir taısha, Beksarydaı buzyqtar, Ótirik aryz jazýdan Tyıylar endi qalaısha? depti. Aralary sodan shalǵaılanǵan Asaýbaı, Qanjyǵalynyń basym kópshiligin Sháńkige ertpeı ustap qaldy. Azshylyǵy erýge júreksindi. Sháńki atadan altaý edi, solardan ózimen teteles inisi — Shaýypkel batyr ǵana erdi.

Shyńǵystyń ordasyna ornyqqan Jamanqul men Sháńkege Balta rýynan shyqqan, bizge ótken taraýlardan belgili-Tursynbaı batyr ǵana qosyldy. Jasy júzden asqanmen, salt júrýden qalmaǵan ol, «Abylaıdyń ordasyna shabýyl jasalyp jatyr» degen habardy estidi de, «han aǵam tusynda qyryq jyl qorǵaǵan qara shańyraqty talatyp, úıde qalaı otyram» dep, bir nemeresin ertip atqa qondy. Erterek kezde, bir joryqtan qaıtqan onyń úıinde «Abylaıdyń ala týy» qalyp qoıǵan edi, ol osy týdy qolyna ustaı, qarý-jaraǵyn asyna attandy da, ordaǵa túspesten týyn Qusmuryn qyrqasynyń tumsyǵyna tigip, «keler jaý bolsa osy arada kútemin!» dep, jatyp aldy. Shaqyrǵan aýyldarǵa barmady ol. Syılaıtyn adamdar ústine kúrke tikti de; asty aparyp berdi.

Eseneıdi qoldaýshylar kún sanap molaıa tústi. Qusmuryn qyrqasynyń batysyndaǵy «Hanjatqan» saıyna talaı aq úıler tigilip qaldy. Eseneı «bul jıynnyń shyǵynyn ózim-aq kóterem» dep, soıystyqqa júz shamaly baıtaly bar qysyraq úıirlerin, «saýynǵa» dep, tórt-bes aıǵyrdyń úıirin alystaǵy otarynan aıdatyp aldy, qymyzdy ol «jurt qanyp ishsin» dep «taıjúzgenge» quıdyrdy.

Qol qalyńdaı tústi. Eseneı onymen qanaǵattanbaı ana jyly Shyńǵys qonysynan qýyp, Torǵaı jaqqa aıdap jibergen Aqtashy rýynyń ataqtysy Mamyqqa, sol Qýǵynda Ýaqtyń Qytaı atalatyn rýyna panalap jalǵyz úı qalǵan Ketebaıdyń Sadaǵyn jumsap, «Ósh alar kezi jetti, Aqtashy jınalyp kelsin de, Shyńǵysty bizben birge shapsyn», dep habar aıtty. Kekti Aqtashynyń qarý ustarlyq erkek — kindiktisi atqa qonyp, «Hanjatqandaǵy» topqa kep qosyldy.

Kómir qazatyn kásibinen aırylǵan Taǵysh rýyn bastap Júrgimbek batyr keldi. Ana jyly qonysynan aýdararda qarsylyq bildirgen ony, Shyńǵys «It jekkenge» jer aýdaryp, sodan jaqynda ǵana oralǵan edi. Sondyqtan Shyńǵysqa ol da ólerdeı ósh.

Osynsha qalyń qol, Qusmurynnyń qyrqasynda shekıip otyrǵan han aýylyn áldeqashan bas salar edi de, kúl-talqanyn shyǵarar edi. Óıtpeı salqynyn alystan salýyn, Shyńǵys «bekinistegi áskerden qorqýy» dep túsindi. Jan-jaqtan torlaı bastaǵan qalyń qoldyń nege, ne maqsatpen jınalýynan, Shamraı habardar. Qaı tusta kimder toptalýyn olardy kimder basqaryp júrýin, Shyńǵys oǵan kún saıyn áldeneshe ret habarlaıdy. Haldyń aýyrlap bara jatqanyn kórgen Shamraı, alǵashqy kúnderi-aq, toptalǵandardy zeńbirektiń astyna alyp, byt-shytyn shyǵarý, sóıtip bettetpeı tastaý edi. Olaı isteýge Shyńǵys qoryqty, — «bylaı da óshigip otyrǵan elderdi, odan jaman óshiktirip alarmyn» dep qaýiptendi. Biraq saqtyqta qorlyq joq dep, «eger jaý jaǵy shabýylǵa kirisse toıtarys bererlik bolyńdar!» dep áskerge qam jasatty. Bekinis pen orda arasyna salt mingen qarýly kúzet qoıǵyzdy. Shamraı Shyńǵysqa ereýilshilermen bekiniste jatyp sóılesýdi usyndy. Óıtýdi namys kórgen Shyńǵys, «ne de bolsa óz úıimde kútip alam» dedi. Jıynnyń qalyńdaı túsýinen qaýiptengen Shamraı, qazaq-orystyń lınıalyq áskeriniń shtaby turatyn İstapqa kóterilis bolý qaýpin habarlap, tyǵyz túrde qarýly járdem jiberýin ótindi. Shtab Shamraıǵa degen joldap, tez arada Ystaptan bir eskadron, Kókshetaýdan bir eskadron járdem baratynyn habarlady.

Ordaǵa kún saıyn shapqysy keletin Eseneıdi toqtata beretin adam, beri salǵanda búkil Kereı men Ýaq, ári salǵanda Arǵyn men Qypshaq bedel kóretin, Kereıdiń Aldaı rýynan shyqqan Toqsan bı. Ony jurt «til bitkenniń shesheni, sóz bitkenniń alǵyry» deıdi eken. Toqsannyń ákesi — Jabaı da, onyń ákesi — Qara da ataqty bıler bolǵan. Orta júz Abylaıdy aq kıgizge otyrǵyzyp han kótergende, bir buryshyn Qara bı ustaǵan eken deıdi. Onyń jasy Abylaıdan áldeqaıda úlken eken. «Qara bı qartaıyp, jaǵy túsip otyrǵan shaqta Abylaı sálemdese kelipti. Sonda Qaranyń júgirip júrgen nemeresi-Toqsanǵa Abylaı qolynan et asatyp, mańdaıynan sıpap bata bergen eken», deıdi. Sondyqtan bılik isterinde Toqsan ákesi Jabaıdan asyp túsken eken deıdi.

Abylaıdyń arýaǵyn da, ordasyn da, urpaqtaryn da syılaıtyn Toqsan qartaıyp úıinde otyryp qalǵanmen, «ordaǵa shabýyl jasalǵaly jatyr» degendi estıdi de, barmaýǵa shydamaı qasyna joldas-jorasyn ertip atqa qondy. Onyń kelýine Eseneı ishteı qatty renjidi, ózi de arýaqqa sengish, syıynǵysh ol, jeti atasynan beri bı bolyp kele jatqan Toqsandy pir tutyp, aldynan ótpeıtin, sózin eki etpeıtin, sharýasy shaǵyn Toqsanǵa jyl saıyn soǵym jiberip; jaz bir, qys bir qonaqqa shaqyryp batasyn alyp turatyn. Sońǵy jyldary atqa minýden qalǵan Toqsanǵa jylynda bir ret ózi baryp sálemdesetin, úlken bir daýlar bolsa nemese el basyna aýyr kúnder týa qalsa, Toqsanǵa aqyldasyp almaı, daýdy sheshýge, aýyrlyqty jeńildetýge kirispeıtin. Toqsan da Eseneıdi birde: «Jaýdy jeńer batyrym» dep, birde «Shalqyǵan yrysym» dep, birde «Jaý jasqanar aıbynym» dep erkeletetin, Eseneıdiń sózin ol da eki qylmaıtyn.

Toqsannyń kelgendegi maqsaty, eki jaqty qandastaryna yntymaqqa keltirip tatýlastyrý edi. Eki jaqtyń, ásirese Eseneıdiń tamyryn basyp baıqasa, keneýi ketip qalǵan dúnıe sıaqty. Álsirep otyrǵan Shyńǵys kelisimge kelýge oılaǵanmen, Eseneı jaǵy qaıyspastaı qaqıyp alǵan, sondaǵy aıtary baıaǵy bir sóz: «Ne balasyn qolymyzǵa bersin, ne turysatyn jerin aıtsyn!»

«Balany berýge bolmaıdy, — dep oılaıdy Shyńǵys berse — óltiredi». «Sonda ne isteý kerek?» degen suraýǵa, Shyńǵystyń tabar jaýaby bireý ǵana. «Qysylyp bara jatsa, qashyp baryp bekiniske tyǵylý, odan arǵy úmiti — Ystap pen Kókshetaýdan keletin eskadrondar.

Eseneı shabýylǵa ázir bolyp qalǵan shaqta Toqsan kelip úlgerdi. Ulyqsat suraǵan Eseneıge:

— Toqtaı tur, — dedi Toqsan.

— Qashanǵa deıin?

— Ony aqyldasamyz.

Toqsannyń estýinshe, «han ordasy talanǵaly jatyr» degen habarmen, Arqa men Sibirdi mekendegen elderdiń rý basylary osy mańǵa kele jatqan sıaqty. Eseneıdi de betke qaqqysy kelmegen ordaǵa da jany ashyǵan Toqsan máseleni solarmen aqyldasa otyryp sheshpek.

Qaýeset ras bolyp shyqty. «Abylaıdyń ordasy talanǵaly jatyr» degen qazaqtyń «uzyn qulaǵy» keń dalaǵa daýyldy jelden jyldam tarady. Sol habardy estigen soń myna sheti — Ulytaý, Kishitaýdaǵy bes bolys atalatyn Baǵanaly bop, odan ári — «Arǵynnyń sáýiri» atalatyn alpys bolys Qýandyq pen Súıindik bop, Qarqaraly men Baıan taýlaryn tóńirektegen qyryq bolys Qarakesek — Qarjas bolyp, Kókshetaý ólkesin jaılaıtyn segiz ata — Qaraýyl, on eki ata Dáýit bolyp, «Toqsan eki baýly» atalatyn Qypshaqtyń Úı jáne Tobyl ózenderin mekendeıtin teń, jarysy: Uzyn, Kóldeneń, Tory, Qarabalyq rýlary bolyp, Torǵaı-Tosyndy mekendeıtin — Joǵarǵy Shekti, Obaǵannyń batysyn mekendeıtin Tómengi Shekti bolyp, Abylaıdyń ordasyn qorǵaýǵa uran shaqyrdy da, ár jerde toptalyp jıyla bastady. Bul jaılardy estigen Eseneı aıylyn da jıǵan joq.

— Kele bersin, — dedi ol, — «bul qalaı bolady?» dep úreılengender «Biz jasanǵan jaýmyz. Qamdanǵan qalyn, toptan jynyn shashyp qutyrǵan býra da qaımyǵady. Kórersińder, sol «jınalyp jatyr» degenderdiń eshqaısysy Kereı, Ýaqtyń qarýly qolymen soıyl soǵysýǵa kele almaıdy, olar tek bitim suraǵan bılerin ǵana jiberedi.»

Eseneıdiń aıtqany keldi. «Anaý jaqtan keledi, mynaý jaqtan keledi» degenderdiń bireýi de Kereı men Ýaqtyń jasanǵan jaýyngerlerine jaqyndaýǵa bata almaı, salmaǵyn alystan salǵysy keldi de, tatýlyq tiletýge, ár rý óziniń «jaqsy-jaısań» degenderin jumsady.

Olardyń ishinde atalǵan rýlardyń «pálen bı, pálen sheshen» degenderiniń kóbi bar edi. Eseneı tiktirgen úılerde bastary qosylǵan olar: «Bárimiz qoıdaı mańyrap, qozydaı jamyramaıyq, Eseneıge de, Shyńǵysqa da bitýana sózdi aıtatyn bireýdi ǵana shyǵaraıyq» desti.

Orta júzge qaraıtyn alty rý: Arǵyn, Qypshaq, Qońyrat, Naıman, Kereı, Ýaq bas qosqanda, «aǵa balasy» dep joldy Arǵynǵa beredi. Bulardyń ishinen qońyrtas tórt rý keptigin salystyrǵanda: «Aspandaı — Arǵyn, juldyzdaı — Qypshaq, qoıdaı — Kereı, qozydaı — Ýaq» dep keledi. Budan Arǵynnyń ózge rýlardan kóptigi de kórinip tur.

«Eseneı men Shyńǵysqa kim sóılesedi?» degende ózge rýlar: «aǵa balasy-Arǵyn sóılessin» dedi. Arǵynnan Qusmurynǵa jınalǵan bılerdiń jasy úlkeni de, tańdaýlysy da, Ańdaǵul rýynan kelgen Ótemistiń Qurymsysy bolyp shyqty. Ol talaı topqa túsip, «qyzyl tilden júlde alǵan» sheshen de edi, «toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin tabatyn» bilgir de edi.

Daýlasqan eki jaqqa sheshindi sóz aıtardan buryn, Qurymsy áýeli Shyńǵyspen, odan keıin Eseneımen ońasha sóılesti. Ystaptan da, Kókshetaýdan da qalyń qol kelýin kútip, «qarsy qazaqtardy solardyń myltyq kúshimen qýam» degen senimde otyrǵan Shyńǵys Qurymsynyń:

— Keshe atań Abylaıdy han kótergen odan — ákeń Ýálini ol ólgen soń shesheń — Aıǵanymdy han saılaǵan Atyǵaı menen Qaraýyl edi, ózge rýlardan bir taban saǵan jaqyn edi, sondyqtan Eseneıden góri seni jaqyn tutyp, birinshi ret saǵan sóılesip otyrmyn, — dep bastap, tatýlyq áńgimesin aıtyp edi. Shyńǵys «bas asaýlyq» qylyp, salam ba degen buǵalyǵyna toqyramaı, julqyna berdi. Sodan keıin Qurymsy aıtar sóziniń týrasyna kóshti.

— Sen nege sirese beresiń? — dedi Qurymsy oǵan, — sonda súıenerin orys úkimeti me? Úkimet eldi qyra almaıdy. Azar bolsa, Eseneıin, Qojyǵy qamap, Itjekkenge aıdatady. Qatyny men erkegi quryp qalmasa, Kereı men Ýaqtan Eseneıler men Qojyqtar taǵy týady. Úkimet olardy ıt jekkenge aıdap taýysa almaıdy. Erlerin aıdatý, eldiń óshpendiligin kúsheıte beredi. Óshikken el kegin almaı qoımaıdy. Túbinde úkimet jeńbeıdi, el jeńedi. Endeshe elmen eseptespeı bolmaıdy. Jurt seni «aqylgóı emes, tasyr qoı» deýshi edi, ras eken ǵoı sonysy! «Álin bilmegen álek» degendeı, ólerińdi bilmeıtin adam ba ediń sen? Kereı, Ýaqtyń qolyna berip otyrǵan shylbyryn bosataıynshy, ne ister eken saǵan? Olar aspandaǵy juldyzdaı, sen arasyndaǵy úrkerdeısiń. Bir shaıqaýyna kelemisiń olardyń? Eregisip kórshi, kúlińdi kókke ushyrsyn! Orta júzdiń ıgi jaqsylary seni syılap kep otyrǵan joq, Abylaıdyń arýaǵyn syılap kelip otyr. Tilin almaı kórshi, olar da bezedi senen!... Sonda ne istemeksiń?

Qurymsynyń sheshendik toryna ilikken Shyńǵys, amalsyzdyǵyn kórdi de:

— Sonda, ne iste deısiń maǵan? — dedi.

— İste deıtinim: basyn aman, malyn túgel kezde, bul Qusmurynnan ket.

— Qaıda?

— Ony oılan. «Ózi bolǵan jigitke, bir kisilik oryn bar» degendeı, ónerińe laıyq oryndy tabarsyń!

«Jaraıdy» deı qoıýǵa, Shyńǵys ári «shylqy maı» kóretin ornyn qımady, ári «Eseneıden qorqyp ketipti» degen ataqty qorlyq kórdi. Biraq «aqylyna aıǵyr salyp» baıqasa, Qurymsynyń aıtyp otyrǵany shyndyq.

Endigi onyń aqyldasary,-Orynborǵa ketken Dragomırov. «Jany shyn ashıdy» dep oılaıtyn Dragomırovtiń Orynbor saparynan oralar ýaqyty bolyp qaldy, sózinde tursa, kelip qalýǵa tıisti. Oıy soǵan toqyraǵan Shyńǵys:

— Jaraıdy qabyrǵama aqyldasaıyn, — dedi.

— Uzaq aqyldaspa, — dedi Qurymsy, — tezirek shesh. Maǵan erteń — búrsigúni Eseneımen sóılesý kerek. Soǵan deıin jaýabyńdy kútem.

— Tym tyǵyzdatyp ákettiń ǵoı, Qureke, Áýeli Eseneımen sóılesip ap, meni sonyń betin kórgennen keıin synamaımysyń? — dedi Shyńǵys.

— Ol da durys eken, — dedi Qurymsy.

Kómeıinde turǵan bir sózdi Qurymsy Shyńǵysqa aıtpady, ol «Aǵa sultandyǵyńdy Eseneıge ber de, óziń bul aradan taı!» edi. Ony aıtý úshin áýeli Eseneımen sóılesip alý qajet boldy.

Eseneıdiń alǵashqy áıeli — Qanikeı, Qurymsymen atalas — Zilǵaranyń qyzy ekenin etken taraýlardan bilemiz. Sondyqtan jasy kishi bolǵanmen, jolyǵysqan shaqtarda Qurymsy ony «jezdeı» dep, ózin erkeleıtin «baldyz» ornyna ustap, oıyndy-shyndy sózderin batyl aıta beretin. Oıynǵa doǵal Eseneı el ádetimen «baldyzdyq» kótere júrip, qytyǵyna tıgen birer jolda, «ottama, baldyzym» dep betinen qatty qaýyp tastaǵany bar. Sodan taýy shaǵylǵan Qurymsy, keıin baıqap ázildesetin bolǵan.

Bul joly sóıleskeli otyrǵan keńesi — qaljyń aralastyratyn nárse emes, salmaqty nárse. Sondyqtan Qurymsy, Eseneımen sóıleskende «tıegin» ıaǵnı Toqsandy qasyna ala otyrýǵa uıǵardy.

Toqsan men Qurymsy jasty bolatyn, talaı ret kezdesken olar, «qurdaspyz» dep qatty oınaıtyn, sonymen qatar, bir-birine sózderi tyńdaýly da. Keıde, keıbir daýlardy olar sálem aıtýmen de bitirip tastaıtyn. Biz sıpattap otyrǵan jıynǵa Qurymsyny tóbe-bı qoıýda, Toqsannyń róli erekshe bolǵan.

Eseneıdiń aldyn ala Toqsanmen jolyǵysqan Qurymsy:

— Qurdas-aý, sen túlki jortaǵyńdy qoıa turyp, týra suraýǵa, týra jaýabyńdy bershi: Kereı, Ýaq osynsha qara ter bolyp shapqylaǵanda, túpki maqsatyń ne? — dedi.

— Onyń nesin suraısyń, qurdas-aý! — dedi Toqsan, — Atyǵaı men Qaraýyl — aldymyzǵa óziń salyp bergen jolyń bar emes pe? Biz de sonymen júremiz — daǵy.

«Jol» dep otyrǵany, — Abylaıdyń Syrymbet taýynda tigilgen «handyq» ordasynyń aǵa sultany Atyǵaıdyń Andaǵul rýynan shyqqan Zilǵaranyń bolýy edi. Dýandy az jyl basqarǵan Zilǵara, «qartaıdym, júris-turysty kótere almaımyn» dep, aǵa sýltandyǵyn balasy — Musaǵa bergen. Musa sol qyzmetinde áli de turǵan. (Jaqsha ishinde aıta ketetin sóz: Qyzyljardyń batysynda, seksen shaqyrym jerde, Esil ózeniniń boıynda, oryssha «Iavlenko» atalatyn qala bar, qazaqtar sony «Músin» deıdi, onysy «Mýsın» ıaǵnı «Musanyń qalasy» degeni, olaı deıtini, qala túskenshe, sol ara Musanyń, odan keıin balalarynyń qystaýy bolǵan).

Toqsannyń ne aıtqaly otyrǵanyn tuspaldy sózinen túsine qalǵan Qurymsy:

— Sondaǵy ataǵaly otyrǵanyń Eseneı me? — dep surady.

— Ústinen túsken sózdiń nesin qaıtalaıyn, — dedi.

— Men toqyrarmyn-aý oǵan, — dedi Qurymsy, — eliń toqyraı ma Eseneıge?

— Onda jumysyń bolmasyn, qurdasjan. Tórelik berýge jolyń bos. Tizginge qol sozba. Ony kimge bererin Kereı men Ýaqtyń ózi bilsin.

— Maqul, qurdasjan.

Eseneı páldenbeı, qurylysshy aıtqan usynysty qushaqtaı aldy.

— Biraq, — degen shartyn aıtty ol, — eger bul aradan aman ketem dese, Shyńǵys myna jaǵy İstaptan, ana jaǵy — Kókshetaýdan shaqyrtyp otyrǵan qarýly áskerin izimen keıin qaıtarsyn. Olar sheginbeı tatýlyǵym joq. Eger sheginbese, — soǵysam. Qaı tusta kele jatýlarynan bıeniń saýyny saıyn habar alyp turmyn. Ystaptan shyqqan ásker búgin Qaraobaǵa jetken, Kókshetaýdiki — Qoıbaǵar kóline. Sol jerlerden bir taban beri attasa, qashan qyryp tastaǵansha Shyńǵysty ulyp — otanymen joq qyp jiberem.

Bul sózge Toqsan da qosyldy. Eseneıdiń aıtqanyn istemeı tynbaıtynyn biletin Qurymsy:

— Sóıleseıin, Shyńǵysqa, — dedi.

— Sóılesý-móılesýińdi bilmeımin bı, — dedi Eseneı úlken aıran kózin shatynata qarap, — aıtqanym aıtqan. Shyńǵys shaqyrǵan áskerine búginnen bastap shapqyn jiberip, sherýlerin shegindirmese, eki bı maǵan ókpelemeńder, men onda Shyńǵystyń túsirgen aspanyn kórip alam da, ózimniń qımylyma kirisem.

— Maqul, — desti bıler.

Qurymsynyń bashaılap aıtqan sózderine Shyńǵys «kórermiz, aqyldasarmyz» degen ǵana jaýap aıtty, sondaǵysy Orynbordan oralatyn Dragomırovpen aqyldasý edi. Sol kúni kelgen Dragomırov, áýeli bolyp jatqan oqıǵaǵa Shyńǵystan qanyp aldy da aldymen Eseneıdiń talabyn oryndatyp, eki jaqtan da kele jatqan ásker bastyqtaryna óz atynan «keıin qaıtsyn» degen buıryq hatpen kisi shaptyrdy. Shyńǵysqa aıtqany:

— Qyzmetińnen alý máselesin, men sheshpeımin, Ombynyń general-gýbernatory sheshedi. Al maǵan salsań, bul qyzmetińnen óziń aryz berip bosanýyń kerek.

— Nege?! — dedi Shyńǵys, Dragomırovtiń keskinine tańdana qarap.

— Birinshiden, — dedi Dragomırov, sózin nyǵyzdaı aıtyp, — Ombyda ústińnen jınalǵan materıaldardy jınastyryp kórsem, kóbi shyndyqqa jatady. Eger ol materıaldar sotqa tússe, qyzmetińnen bosaý bylaı tursyn, talaılardy qolyńnan aıdatqan alystaǵy Sibirge óziń aıdalasyń.

— Qyzmetten túskenmen qutylam ba ol isterden? — dedi Shyńǵys.

— Qutylasyń.

— Qalaı?

— Materıaldardy órtetip jiberedi.

— Túspeı de istemeımisiń sony?

— İsteı almaımyn.

— Nege?!

— Basqaryp otyrǵan elińniń aýqymyna qaraǵanda, ústińnen jazylar shaǵymnyń shegi joq sıaqty. Burynǵy materıaldardy joıǵanmen, jańa materıaldar ornyn basady. Túptegende olar tekserilmeı qoımaıdy. Jasalatyn qorytyndy belgili.

— Ekinshi sózińdi aıt, — dedi Shyńǵys bastapqy usynysqa ishteı kónip.

— Ekinshim, — óziń Ombyǵa menimen birge attan jáne bekiniste qorǵalap otyrǵan balańdy erte attan.

— Nege?!

— Meniń baıqaýymsha, balań osy arada tursa, óshigip alǵan jurt, onyń kózin joımaı tynbaıdy.

— Múmkin, — dedi Shyńǵys.

— Jáne aıtarym, — dedi Dragomırov, — handyq zamanyńdy kóksegenińmen, ol seniń qolyńnan ushyp ketken, endi qaıtyp qonbaıtyn qus. Sen qazir «han» emessiń. Rossıa úkimetiniń chınovnıgi ǵanasyń.

— Ras! — dedi Shyńǵys aýyr kúrsinip.

— Saýatsyz kisi Rossıada chınovnık bola almaıdy. Kenesaryny joıǵan shaqta patsha úkimeti jergilikti eldiń, bilgilikti adamdarynan járdemshiler tapty da, olarǵa chınder, shekpender berdi. Qazir qazaq dalasynda sotnık, ıasaýl, horýnjıı degender tolyp jatyr, solardyń biri ózińmen jaýlasyp otyrǵan Eseneı Estemesov. Solardyń biren-sarańy ǵana bolmasa berilgen nagradalardyń ne ekenine kóbi túsinbeıdi.

— Ras, — dedi Shyńǵys.

— Keleshekte olardyń bárinen oryssha oqyǵan qazaq ozady. Oǵan mysal — Turlybek Kóshenov.

— Ras.

— Endeshe bolashaqta «kisi bolsyn» deseń úkimet tizginin ustasyn» deseń, balalaryńdy, eń aldymen anaý tentek balańdy Ombyǵa apar da, orys oqýyna ber!

Olar osyǵan kelisti.

Bıler bas qosqanda, Shyńǵys jınalǵan jurtqa, bul dýannyń aǵa sultandyǵynan erkimen bosanatyndyǵyn, ol úshin qazir Ombyǵa júrip, ondaǵy úkimetke aryz beretinin aıtty.

Qaı «rızashylyq» ekenin bile tura, jaqtaýshylar da, qarsylar da sóz kótergen joq. Dragomırovtiń qolynan jasalǵan pirgeýirde — Kókshetaýdaǵy týystaryna barǵysy keledi» degen syltaýmen, jurt Shyńǵysqa alǵys aıtyp bosatpaq boldy da, úkimetten onyń ornyna «el qalaǵan» Eseneıdi otyrǵyzýyn ótindi.

Sol kezde Qusmurynǵa kele jatqan áskerlerdiń keıin qaıtqan habary da alyndy. Eseneı jınaǵan top taraı bastady. Shyńǵys Ombyǵa júrýge ázirlendi.

Shoqan bul kezde bekinisten úıine kelgen edi. Onyń qylmysyn eshkim betine basqan joq, jalǵyz sheshesi ǵana bolmasa, basqalardan jan adam jyly ushyraǵan joq.

Sondaı sýyqtyqqa mán bermeı júrgen tentek balanyń qulaǵyna, ákesiniń Ombydaǵy orys oqýyna alyp ketý habary shalyndy.

Balany shoshytpaý úshin, erkimen aparý úshin júrerden birer kún buryn, Shyńǵys shaqyrtyp aldy da, balalyq sanasyna sińetin túrde túsindirdi. Shoqan úndemeı shyǵyp ketti.

«Barar, — dep sendi Shyńǵys, — barǵysy kelmese, erkine qaramaspyn».

«Erteń attanamyz» degen kúnniń keshine, Shoqan joǵalyp shyqty. Eshqaıda joq!..

Dos kóretin Qutpany, Shoqanǵa bul joly qas bolyp shyqty. «Qasqyroınaqtyń» apanyna tyǵylǵan ony, Shyndyǵynda izdegen adamdaryna Qutpan taýyp berdi...

Úıine eriksiz súırep ákelgen Shoqan, kónýdiń ornyna beıpildigine basyp, Shyńǵystyń aýzy-basynan boqtamaǵan túgin qoıǵan joq. Kónbeıtinin kórgen Shyńǵys «taǵy qashyp keter» degen oımen, Shepeniń úıine qamatty da, onyń zor, semiz deneli jalpaq bet, doly minezdi shıkil sary qatyny,-SHońaınanyń qolyna berdi. Ózin «dúmdi jerdiń qyzymyn» dep oılaıtyn ol meıli kim bolsa da aldyna jan shyǵarǵan áıel emes. Ózge túgil Aıǵanym da odan qorqyp bettespeýge tyrysatyn, bettese qalsa, júnin jyǵylǵan jaǵyna syıpap, jónine qaraı keshetin. Ol buryn Shoqandy «tentek» dep jaqsy kóretin edi. Sol tentektiktiń soıyly, aqyry óz basyna tıip, kúıeýi — Shepe sotqarlyǵynyń saldarynan qashyp ketti. Sodan keıin, «qudaı qolyma túsirse!» dep, judyryǵyn túıip, tisin qaırap júrgende Shoqan qolyna lekti. Ony «shúý» degennen yqtyryp almaq bop, Shońaına alaqandaı kózin qadalta bir qarap.

— Bar ana tórge! Jat meıliń, otyr meıliń — erkiń. Qashyp qutylam dep oılama! Tilimdi almasań, menen jamandyq tappa! — dedi.

Ózgeden qorqpaıtyn Shoqan, Shepeniń uıtqyttaýymen, kishirek kezinde Shońaınany boqtap qap, artynan qolyna túskende aýyr sanynyń astyna basyp otyryp, biraz mytyǵan. Denesi kókala qoıdaı bop bosaǵan Shoqan jylap baryp sheshesine shaqqanda:

— Kók doly qatyn ekenin bilmeıtin be ediń, balam-aý? — degen Zeınep, — bile tura nege soqtyqtyń? Ony qudaıdan basqa eshkim de jeńbeıdi. Tımesin deseń jolama, atyn atap, jónin jóndeme, aýlaq júr! — degen.

Shyńǵys ta Shoqandy Shońaınanyń úıine sondaı minezin bilgendikten qamatty. Tyrp etse taǵy da taıaq jeıtinin bilgen Shoqan, Shońaına qolymen nusqaǵan tórge bardy da, basyna jastyq salmastan, tóseýli jatqan eski, kir, quramys úlken kórpeniń ishine kirip, basyn tumshalaı búrkep ap, arqasyn súıekpen áshekeılegen júkaıaqqa tirep, búkshıe jatyp qaldy.

Sol qalpynan ol, keler tań atqansha qozǵalǵan joq. İńirde sheshesi-Zeınep kep, aǵyl-tegil jylaǵan dybyspen, oıatqysy qushaǵyna alǵysy kelip, bas jaǵynan qozǵap kerip edi, oıaý jatqan Shoqan, qasaqana qatty uıyqtaǵan bop, eshbir ses bermedi. Zeınep onysyn shyn uıyqtaǵanǵa joryp, denesin aldyna óńgerip almaq bolyp edi, bala talyp jatqan adamdaı bylq-sylq etip ıkemge kelmedi. «Munysy nesi?!.. Álde esinen tanyp jatyr ma?!» dep qoryqqan Zeınep, Shoqannyń bylqyldaǵan denesin kúshpen aldyna óńgerip edi:

— Tart qolyńdy! — degen qatal daýsy estildi balanyń.

— Men apańmyn, qulynym! — dep eńirep qoıa bergen Zeınepke:

— Ustama! — dedi Shoqan daýsyn qataıta túsip.

— Menmin ǵoı, Qanashjan, apańmyn ǵoı, — dedi Zeınep qushaǵyn qaýsyra túspek bop.

— «Tıme» dedim ǵoı, — dedi Shoqan, sheshesiniń qaýsyrǵan qushaǵyn jazbaq bop.

Qara kóleńkede, bosaǵada shyntaqtap qısaıyp jatqan Shońaına:

— Úkili kelin-aý, — dedi Zeınepke, — óz deneńnen shyqqan balaǵa sonsha jalynbaı, nege shapalaqpen eki jaǵyna tartyp-tartyp jibermeısiń? Sonda ol «tımeni» aıtpas edi!

Zeınep jaýap bermedi. Shońaınanyń qataldyǵyn Zeınep «ókshesi qanamaýdan» dep jorıtyn. Shońaına ásirese, keledi» degen syltaýmen, jurt Shyńǵysqa alǵys aıtyp bosatpaq boldy da, úkimetten onyń ornyna «el qalaǵan» Eseneıdi otyrǵyzýyn ótindi.

Sol kezde Qusmurynǵa kele jatqan áskerlerdiń keıin qaıtqan habary da alyndy. Eseneı jınaǵan top taraı bastady. Shyńǵys Ombyǵa júrýge ázirlendi.

Shoqan bul kezde bekinisten úıine kelgen edi. Onyń qylmysyn eshkim betine basqan joq, jalǵyz sheshesi ǵana bolmasa, basqalardan jan adam jyly ushyraǵan joq.

Sondaı sýyqtyqqa mán bermeı júrgen tentek balanyń qulaǵyna ákesiniń Ombydaǵy orys oqýyna alyp ketý habary shalyndy.

Balany shoshytpaý úshin, erkimen aparý úshin júrerden birer kún buryn, Shyńǵys shaqyrtyp aldy da, balalyq sanasyna sińetin túrde túsindirdi. Shoqan úndemeı shyǵyp ketti.

«Barar, — dep sendi Shyńǵys, — barǵysy kelmese, erkine qaramaspyn».

«Erteń attanamyz» degen kúnniń keshine, Shoqan joǵalyp shyqty. Eshqaıda joq!..

Dos kóretin Qutpany, Shoqanǵa bul joly qas bolyp shyqty. «Qasqyroınaqtyń» apanyna tyǵylǵan ony, Shyńǵysyn izdegen adamdaryna Qutpan taýyp berdi...

Úıine eriksiz súırep ákelgen Shoqan kónýdiń ornyna beıpildigine basyp, Shyńǵystyń aýzy-basynan boqtamaǵan túgin qoıǵan joq. Kónbeıtinin kórgen Shyńǵys «taǵy qashyp keter» degen oımen, Shepeniń úıine qamatty da, onyń zor, semiz deneli jalpaq bet, doly minezdi shıkil sary qatyny,-SHońaınanyń qolyna berdi. Ózin «dúmdi jerdiń qyzymyn» dep oılaıtyn ol, meıli kim bolsa da aldyna jan shyǵarǵan áıel emes. Ózge túgil Aıǵanym da odan qorqyp bettespeýge tyrysatyn, bettese qalsa, júnin jyǵylǵan jaǵyna sıpap, jónine qaraı kóshetin. Ol buryn Shoqandy «tentek» dep jaqsy kóretin edi. Sol tentektiktiń soıyly, aqyry óz basyna tıip kúıeýi — Shepe sotqarlyǵynyń saldarynan qashyp ketti. Sodan keıin, «qudaı qolyma túsirse!» dep, judyryǵyn túıip, tisin qaırap júrgende Shoqan qolyna lekti. Ony «shúý» degennen yqtyryp almaq bop, Shońaına alaqandaı kózin qadalta bir qarap.

— Bar, ana tórge! Jat meıliń otyr meıliń — erkiń. Qashyp qutylam dep oılama! Tilimdi almasań, menen jamandyq tappa! — dedi.

Ózgeden qorqpaıtyn Shoqan, Shepeniń kishirek kezinde Shońaınany boqtap qap, artynan qolyna túskende aýyr sanynyń astyna basyp otyryp, biraz mytyǵan. Denesi kókala qoıdaı bop bosaǵan Shoqan jylap baryp sheshesine shaqqanda:

— Kókdoly qatyn ekenin bilmeıtin be ediń, balam-ay? — degen Zeınep, — bile tura nege soqtyqtyń? Ony qudaıdan basqa eshkim de jeńbeıdi. Tımesin deseń jolama, atyn atap, jónin jóndeme aýlaq júr! — degen.

Shyńǵys ta Shoqandy Shońaınanyń úıine sondaı minezin bilgendikten qamatty. Tyrp etse taǵy da taıaq jeıtinin bilgen Shoqan, Shoqaına qolymen nusqaǵan tórge bardy da, basyna jastyq salmastan, tóseýli jatqan eski, kir, quramys úlken kórpeniń ishine kirip, basyn tumshalaı búrkep ap, arqasyn súıekpen áshekeılegen júkaıaqqa tirep, búkshıe jatyp qaldy.

Sol qalpynan ol keler tań atqansha qozǵalǵan joq. İńirde sheshesi-Zeınep kep, aǵyl-tegil jylaǵan dybyspen, oıatqysy qushaǵyna alǵysy kelip, bas jaǵynan qozǵap kórip edi, oıaý jatqan Shoqan, qasaqana qatty uıyqtaǵan bop, eshbir ses bermedi. Zeınep onysyn shyn uıyqtaǵanǵa joryp, denesin aldyna óńgerip almaq bolyp edi, bala talyp jatqan adamdaı bylq-sylq etip ıkemge kelmedi. «Munysy nesi?!.. Álde esinen tanyp jatyr ma?!» dep qoryqqan Zeınep, Shoqannyń bylqyldaǵan denesin kúshpen aldyna óńgerip edi:

— Tart qolyńdy!-degen qatal daýsy estildi balanyń.

— Qulynym!-dep eńirep qoıa bergen Zeınepke:

— Ustama!-dedi Shoqan daýsyn qataıta túsip.

— Menmin ǵoı, Qanashjan apańmyn ǵoı, — dedi Zeınep qushaǵyn qaýsyra túspek bop.

— «Tıme» dedim ǵoı,-dedi Shoqan sheshesiniń qaýsyrǵan qushaǵyn jazbaq bop.

Qara kóleńkede, bosaǵada shyntaqtap qısaıyp jatqan Shońaına:

— Úkili kelin-aý, — dedi Zeınepke, — óz deneńnen shyqqan balaǵa sonsha jalynbaı, nege shapalaqpen eki jaǵyna tartyp-tartyp jibermeısiń? Sonda ol «tımeni» aıtpas edi!

Zeınep jaýap bermedi. Shońaınanyń qataldyǵyn Zeınep «ókshesi qanamaýdan» dep jorıtyn. Shońaına ásirese balalarǵa qatal da, úıine bala mańaılaı qalsa-aq tili jetkenshe sógip, onysyn tyńdaı qoımasa, qolyna ne tússe sonymen perip qalatyn, qoly jetpese baqan, syryq, balta sıaqty nárselerdi jiberip, óler-tirilerine qaramaıtyn. Keıbir balalardy ol mertiktirip te tastaǵan. Sodan keıin, bala ataýly oǵan mańaılaýǵa qorqatyn.

Qushaǵynan tyrmysa shyǵyp, quramys kórpege endi qalyń oranyp alǵan Shoqandy yrqyna kóndire almasyn baıqaǵan soń, ishi ýyljyǵan Zeınep, bul túndi osy úıde, sonyń qasyna etkizýge bekindi.

Dáýleti de jaqsy bola tura, tabysy da kóp bola tura, tazalyq jaǵynan bul úı eń lastardyń biri edi. Ne bazardan, ne kıitten, ne paradan kelgen neler asyl múlikter, bul úıdiń, bosaǵasyn attap kirgennen bir jyl keıin tanymastyq dárejede ózgerip, kirlenetin; tegeneleriniń, aıaq tabaqtarynyń ishi-syrtyna battasqan kirdi, tyrnaqpen soqa jyrtqan jerdiń qyrtysyndaı sydyryp túsirýge bolatyn, ol úı mal saýmaıtyn shaıǵa quıatyn qoıdyń sútin ordadan aıaqtap surap alatyn, jylqy sany júzden asyp jyǵylatyn bul úı, el sanatynan qalmaı, kóktemnen kúzge deıin aıǵyr úıir saýyn baılaıtyn, bıe sútin quıatyn torsyqtary kútilmegendikten ishi-syrty kógerip, qymyzy óńezdenip ketetin, az pisilgendikten-qymyzy aqyrǵan ashshy bolatyn, sondaı jaıyn bilgendikten jáne kórshi úı — ordada aǵyl-tegil tátti qymyz bolǵandyqtan, qydyrýshylar Shepeniń úıine basyn az suǵatyn, eshkim ishpeıtin qymyz molaıyp ketse, Shońaına túnde, jurt jata, jer oshaqqa tóge beretin, sóıte tura úıine ash-aryqtar kele qalsa, qymyz tatyrmaıtyn.

— Nege? — degen suraýǵa.

— Olar ishkenshe ıt ishsin, — dep jaýap beretin.

— It jer — oshaqtan ishe ala ma? — dese.

— Jer ishsin, — deıtin.

Úı-ishin, as-sýyn kútýge sondaı salaq Shońaına, kúıeýiniń jáne óziniń ústi-basyna da meılinshe salaq onyń da, Shepeniń de taza kóılek-dambalmen júretin kúni bolmaıdy, kiri asqynyp ketken kóılek-kónshekti bosaǵaǵa tastaı beredi, keıde olar úıilip jatady, kıer kóılek-dambal qalmaǵan shaqta ǵana qarashy aýyldan kir-qońyn jýatyn qatyndy shaqyryp alady, oǵan isher asynan basqa eshteńe bermeıdi, únemi ustaýǵa as-sýyn shyǵynsynady. Al ózi úı jumysyn atqarýdyń ornyna erteden qara keshke shypshı terlep, byryldap uıyqtaıdy da jatady, bul qylyǵyna ishteı narazy bolǵanmen, Shepe ún qata almaıdy. Baıaǵyda bir ún qatyn sabamaq bolǵanda, iri deneli, qarýly Shońaına, qol toqpaqtaı Shepeni alyp uryp, astyna basyp jatyp, tizerleı tómpeshtegen. Taıaq batyp, yqylyq atqan Shepege:

— Endigári búıtemisiń? — degende:

— Jo-joq! — degen Shepe, demin áreń alyp.

Sol «jo-joq» anty sıaqtanyp, Shepe oǵan qol túgil til tıgizýdi de qoıǵan. Keıde ashýy qozyp, elirip kele jatsa, Shońaınanyń «boldy, boldy!» dep qadala qaraýy jetetin. Ar jaǵynda tym-tyrys bola qalatyn.

Salaq, las ıisti úıge Zeınep kópten beri bas suqpaıtyn edi. Endi mine, Shoqan úshin amalsyz bas suqty. Ol ol ma? Shoqan úshin osy úıge túnemek te boldy. Eljiregen analyq sezimi sabasyna túsip, osynda uıqtaýǵa bel baılaǵan Zeınep tóńiregine murnyn shúıirip kórse sasyq ıisi múńkip barady. Únemi tazalyqta turyp kele jatqan Zeıneptiń myna ıisten júregi loblyp, qusqysy kelgendeı bolyp ketti. Balasy men Zeıneptiń únsiz qalýyna tańdanǵan Shońaına:

— Úkili kelin! — dep dybys berdi.

— Ie, Sary-apa? — dedi Zeınep.

— Ne istep otyrsyń?

— Jáı myna Qanashtyń qasynda.

— Oıaý ma, uıyqtady ma?

— Uıyqtady.

— Óziń neǵyp otyrsyń?

— Qarańǵy túnde qalaı otyra beresiń, japadan-jalǵyz?

— Endi ne isteımin?

— Jastyq bereıin, qısaı!

Qarańǵyda júrisi sybdyrlaǵan Shońaına, Zeıneptiń qasyna sylq etkizip birdemeni tastaı berdi. Zeınep sıpap qarasa, úlken jastyq pen búktelgen kórpe eken.

Shońaına ún-túnsiz jónele berdi de.

— Úkili kelin! — dedi azdan keıin.

— Ýá, Sary-apa.

— Men endi uıyqtaımyn. Balańa ne bol. Bizdi uıyqtatyp tastap, qashyp ketip, Tórejannyń (Shyńǵysty solaı deıtin S. M.) aldynda uıatty bop qalmaıyq. Óıtse ol bala tiri bolmaıdy.

Zeınep úndemedi. Shońaınanyń tapsyrýymen emes, analyq júreginiń, buıryǵymen tań atqansha kóz shyrymyn alǵan joq. Jantaıa sala qoryldaı qalǵan Shońaınanyń dybysyn estigennen keıin balasynyń da uıqyǵa ketken pysyly estilgennen keıin, «men de qalǵyrma ekem?» degen oımen Zeınep búkteýli kórpeni astyna tartyp, jastyqty joǵaryraq salyp qısaıyp edi, onyń kúlimsi ıisi óńmenin atyp ketti de, jıirkengen qalpymen basyn kóterip aldy.

Tizesin qushaqtaı búkshıgen Zeınep oıǵa ketti. Shoqannyń osynsha tentek bolýyna bas aıypty-SHyńǵystyń ózi. Baıaǵyda Balta Tursynbaı batyrdyń: «Abylaı aǵama tartqan eken» degen bir aýyz sózinen keıin meılinshe daldandatyp, ne istese de betinen qaqpaǵan Shoqan, qaıda barsa da qasynan tastamaǵan Shoqan, mine aqyry, ózi de opyq jedi, ákesine de opyq jegizdi. Shyńǵys Shoqannyń tentektiginen ǵana aǵa sultandyqtan túsip otyrmaǵanyn Zeınep jaqsy biledi. Shoqan tek: «qulannyń qasýyna, myltyqtyń basýy» degendeı, ańdaýsyzda oqqa ushty áıtpese, onyń qylmysy ákesi jasaǵan qylmystyń myńnan biri. Shyńǵysqa kelip turǵan kór: «Kóp asýǵa bir tosýdyń» kóbi. Qolynda óktemdik barda Shyńǵystyń kimderge qandaı jábirshilik istegeni Zeıneptiń alaqanynda. Onyń sol isterin oılaǵanda, Zeıneptiń esine: «Baıaǵyda bir ury bolǵan eken, — degen qazaq ańyzy túsedi, — oǵan ákesi, «urlyq túbi qorlyq» degen, balam mynaýyńnan tyıyl!» dese, balasy tyńdamapty. Sózin etkize almaǵan ákesi, balasy urlap ákep soıǵan maldardyń etinen bir-bir japyraqty temir istikke shansha beripti. Sol etter istiktiń ushynan asqan kezde balasy da ustalyp, abaqtyǵa ketipti. Sodan beri mólsherinen asqan árbir isti qazaq: «İstik ushyna shyqty» deıdi.

Sol ańyz aıtqandaı , Qusmuryn dýanyna aǵa sýltan bolǵannan bastap, keshe el «tússin» dep pirgeýir jasaǵanǵa deıin, Shyńǵystyń baǵynyshty eline kórsetpegen qorlyǵy joq, solaryna qaraǵanda, qaıta óltirip tastamaı, tiri jiberip otyr.

Endi ne istemek, Shyńǵys? Ol tek táńirige ǵana aıan. Eger Shyńǵys «Han taǵynda» otyrsa, Shoqandy alystaǵy Ombyǵa, orys oqýyna Zeınep tiri otyryp jibermes edi, óıtkeni «oryssha oqydy» degen Shyńǵys ne bitirdi? Shoqan da ne bitirmek oryssha oqyp?

Sony oılaǵan Zeınep, Shyńǵystyń sezderine kónbeı: «Meni óltirip tastasań ǵana áketesiń Qanashjandy bul úıden tiride bermeımin» dep qasarǵanda, Aleksandr Nıkolaevıch Dragomırov áreń ıliktirdi. Oryssha, qazaqsha, tatarsha sózderden aralasa quralatyn áńgimesinde ol:

— Baıbýsha, seniki sýz ıaramı; (óz júregin alaqanymen basyp) sertsa («sheshe», «ana» degen sózderdi bilmeı) maıt, qatyn ıahshy, baranchýk («qazaq balany solaı ataıdy» dep túsinetin) ıahshy. Ný, jıgıt ıahshı bolarǵa kırák. Qalaı? Okýmaǵan byk-ogýz. Okýgan (barmaǵyn shoshaıtyp) von,-áhshy, orýs okýgan (eki barmaǵyn birdeı shoshaıtyp) dvajdy ıahshy. Iahshy týre. Patshaǵa ıahshy slýjıt, nagrada, alat, A okýmagan — shaıtan, (túkirip jiberip) tifý jaman...

Osy sózderdiń ózin terip áreń tapqan Dragomırov áńgimesin ári sozýǵa jaraı almaı, kekeshtene bastaǵan soń, ar jaǵyn Shyńǵys jalǵastyryp áketti.

— Orys ekesh orys ta aıtyp otyr, balamyzdyń paıdasyn. Ólimge jumsap otyrǵan joq ónerge jumsap otyr, — dedi Zeınepke.

Zeınep aqyr kóngen qalpyn kórsetti.

Ol úıde buryn topyrlap jatatyn qonaq áneýgi súrginnen keıin azaıyp, sońǵy keıbir kúnderde atymen bolmaı qalǵan. Búgin keshke kelgen áldekimderdi Shyńǵystyń kórgisi kelmeı, «qonaq úıde bolsyn» deı salǵan, onyń ordada Zeıneppen ǵana qalǵysy kelgen. İńirde Zeınep:

— Erteń júremiz dediń ǵoı, men Qanashjannyń qasynda bolaıyn, — degen. Shyńǵys qarsylyq bildirmegen.

Zeınep osy jaılardyń bárin kóz aldynan keshirip otyrǵan shaqta, Shoqan yńyrsyǵan sıaqtandy. «Nege búıtti eken?!» degendeı, sıpalap kórse kórpesi ashylyp qalǵan eken. Ózi uıqyda sıaqty. «Bul da oranǵan kórpeniń ıisinen jıirkengen bolar» degen oımen, Zeınep Shoqandy qushaǵyna almaq boldy da, bir qolyn moıyn astynan, ekinshi qolyn taqym astynan aqyryn suqty. Bala oıanbady. Zeınep balany aqyryn qımylmen aldyna alyp baýyryna basty.

Shoqan únemi Zeıneptiń qasyna uıyqtaýshy edi. Ózge balalaryn qysymda ustaıtyn Zeınep, «tula boıy tuńǵyshym» dep ony erekshe jaqsy kóretin edi de, basqa balalaryn bólek tósekke alysyraq jatqyzǵanda Shoqandy únemi qasyna alatyn. Shoqannyń daǵdysy — solynda jatatyn sheshesiniń keýdesine oń qolyn tyǵyp, mamasyn ustap uıyqtaıtyn. Eger uıqydaǵy qalpynda áldeqalaı aırylyp qalsa, shoshyp oıanǵandaı «apa!» dep baqyryp qoıa beretin, mamasyn qaıta ustamaı uıyqtamaıtyn.

Shepeniń qarańǵy úıinde aldyna alǵan aǵasyn ol bildi me, mashyq daǵdysymen keýdesin sıpalaı bastady. Emirenip ketken enesi, kúmisten jasaǵan úzbeli túımesi bar, qara qazınadan tikken tós qamzoly balasynyń qolyna bóget bolatynyn abaılady da, tez aǵytyla qoımaǵan, tuqyly tolarsaqtaı, baýy bilemdeı úzbelerdi bytyrlatyp úzip jiberdi. İshki kóılektiń omyraýy keń. Shoqan sodan qolyn tyqty da enesiniń emshegin syǵymdap qysa qoıdy. Zeıneptiń tula boıy túgel ıip, sýalýyna kóp bolǵan emshek úrpinen sút saýlap ketken tárizdendi.

Bala men ana tań sibirlegenshe, osy qalyptarynan tyrp etken joq.

Shyńǵys she?

Ordada ońasha qalǵan, erteń Shoqan men Dragomırovty ertip sapar shegýge bekingen ol, Tobyl men Obaǵan ózenderiniń túıisken jerindegi oryssha — Zverınogolovsk, qazaqsha — Baǵlan atalatyn qazaq-orys stanısasyna qaı jolmen jetýdiń jaıyn oılady. Sol stanısaǵa deıin bekinistiń attarymen barmaq ta odan ári «qazaq-orys lınıasy» atalatyn jıekpen Ombyǵa deıin «Jámshik dańǵyly» atalatyn jolmen ylaýlatyp ketpek. Olaı júrýge Dragomırovtyń qolynda «fýrgonnyı lıst» atalatyn, ylaýdy tegin minetin qaǵaz bar.

Qusmurynǵa aǵa sultan bolǵannan beri, ol Ombyǵa eki ret barǵan edi: birinde — Qusmurynnan Syrymbettegi týystaryna, odan Baıan aýladaǵy qaıyn jurtyna soǵyp, ar jaǵynda Kereký arqyly Ertisti boılaǵan; keler joly qanatyn keńirek jaıyp, Atbasar, Aqmola, Ereımen, Qarqaraly arqyly Semeıge jetip, odan Ombyǵa parohodpen túsken; bastapqy joly «tórkindetem» degen syltaýmen, áıeli Zeınepti ertip, balýanyn, ánshisin, kúıshisin, shesheniń qusbegin... degendeı jer qaıysqan qalyń qolmen, jolshybaı oıyn-saýyǵyn jasaı otyra, asyqpaı barǵan ol saparynan abyroıly qaıtqan Shyńǵys, keler joly, jolshybaıǵy elderge sus kórsetkisi kelip, Atbasardyń Aqqoshqar Saıdalynyń Alshynbaı, Qazanqabyna... degendeı ylǵı shonjarlaryna soǵyp, «meni kór!» degendeı oıqas bergen.

Endi mine, úshinshi saparǵa shyǵarda, «jaǵam jyǵyldy» degen uǵymdaǵy Shyńǵys, alǵashqy eki sapardaı «búlinbeı», «kárip joly qaısy» degendeı, eleýsiz attanýǵa tyrysty. Eger Dragomırov bolmasa, qasyna Aba men Shoqandy erter edi de, Baǵlanǵa deıin salt keter edi. Dragomırov birge júretin bolǵan soń, Shamraıdan kúımesine jegetin par at suratty jáne «jalpy at» emes, mańdaıyna basqan eki atyn suratty. Olardy «Jylan-syrt» atalatyn, shymqaı qýla eki arǵymaq bolatyn.

Shamraı júriske degen on shaqty atyn salqyn qorada jemmen kúttirip, semiz kúıinde toq -jaraý ǵyp ustaıtyn. Solardyń ishinen «Jylan — syrttardy» erekshe baptap, ózge attar shóppen jemdelgende, bul ekeýiniń aýyzdaryn qolyna túsetin az ǵana sulydan aıyrmaıtyn, basqalardyń taqymyn tıgizbeı, únemi ózi ǵana minetin, «jelden júırik» atalatyn qos «Jylan-syrt» úsh júz elý shaqyrym deıtin Qyzyljarǵa, Qusmurynnan erte shyǵyp, sol kúngi ińirde bara beretin, erteden qara keshki jeliske talmaıtyn, mingen adamdar sharshap toqtatpasa, ózderi tynyǵýdy, shaldyrýdy tilemeıtin. Ózderi toq — jaraý kúılerinde jylqy balasynyń sulýy: túlegen kezde shymqaı sary túkteri altyndaı jaltyldaıdy, óresi — shoqtyǵyna sozǵan qol áreń jetetin bıik, jondary — ústine tósek sap jatqandaı jalpaq, astaýdaı tóńkerilgen keń saýyry — shyńnyń taıqıa bitken jyltyr tasyndaı, qysyr jylan ózekti» degendeı, — jýan denesi jup-jumyr aldyńǵy eki aıaǵy, -aq qaıyńnyń jýan dińgegindeı tip-tik tós qasqasy dalıǵan jalpaq, artqy sandary býradaı dóp-dóńgelek, tilersekteri jolbarystaı jerge tósele maıysyp qalǵan, bas sıpaty qazaq epostarynda:

Qulaǵyn bizdeı qadaǵan,

Kekilin qyzdaı taraǵan...

Qoltyraýdaı tanaýly,

Sapty-aıaqtan erindi,

Sarymsaqtaı azýly... —

degenge dál keledi. Qara-qońyr tústiń aldary qyzyq, biriniń jaly-ońǵa, biriniki-solǵa jyǵylǵan, al ekeýiniń de shoqtyǵy — attanar jaqta. (Qazaqtyń salt atqa sol jaǵynan, evropalyqtardyń — oń jaǵynan minetini málim, sondyqtan qazaqtyń «attanary»-sol jaq), sol qara — qońyr jaldan bastalyp, omyrtqalarynyń, qyrqa jonyn boılaı, sol tústi quıryqqa jalǵasatyn jińishke qara jolaq bar, túri sozylyp jatqan qara jylanǵa uqsaıdy, attardy — «Jylan-syrt» deýi sodan.

«Jylan-syrttarǵa» adamnyń taqymyn tıgizip kórmegen Shamraı, Shoqandy alyp Ombyǵa attanatyn Shyńǵysty Baǵlanǵa deıin minip barýyna, ishteı qatty qynjyla tura, amalsyz kóndi. Ol kónbes te edi, eger Shyńǵyspen birge Dragomırov te attanbasa. Shamraı odan qatty qorqýly isterine revızıa jasalǵanda jáne halyqtan surastyrǵanda, tolyp jatqan qylmystary ashyldy, ishinde basy ketetin aýyrlary da bar. Dragomırov Shamraıǵa «osylaı da osylaı eken» degende záresi ushqan Shamraı:

— Arty ne bolady, bunyń? — dep surady.

— Ony Ombydaǵy nachalnıkter biledi, — dedi Dragomırov, — meniń mindetim solarǵa istiń ádiletin baıandaý.

Shamraı ne isteýge bilmeı qaldy. Dragomırovtan buryn kelip, osylaı qadalǵan birer revızorlardyń aýzyn ol jaqsylap maılap jibergen edi de, qopaqardaı qylmystar aıaqsyz qalyp qoıǵan edi. Syrt estýinshe Dragomırov ondaıdyń adamy emes, ol paraǵa burylmaıdy birer jerde para usynǵandardy jazaǵa tartqany da bar desedi. Sondyqtan para usynýǵa batyly jetpegen Shamraı, Shyńǵysty jumsap edi, ol belgili aılakerligine basyp:

— Sóılestim. Dál aıtýǵa meniń de batylym jetpedi, ospaqtap aıtqanyma túsingen -túsinbegenin shamalaı almadym, basy jumyr pende emes pe, kómekeıi bos sıaqty. Ony endi munda emes, jolda aınaldyram. Táńiri bergenin alyp ketpese sátin keltirermin. Malǵa burylatyn bolsa, onyń kómekeıin tyǵyndaýǵa jeterlik aqsham bar. Artynan aýysa jatarmyz, — dedi.

Shyńǵystyń osyndaı «soz — buıda» jetegine túsip qalǵan Shamraı, jolǵa eki «Jylan-syrtty» Dragomırovtyń atyn qosa suraǵanda:

— Alsyn, — dedi amaly joqtyqtan.

Shamraı attaryn sándi turmandarymen bezendirip, únemi kóleńkede, babynda ustaıtyn; solardy mingende ǵana jegetin, turqy uzyn, ishi keń, otyrǵyshy tereń, beli qaıqy, ressory solqyldaq, ashylyp-jabylmaly shatyrynyń syrty qara bulǵarymen, ishi qyzǵylt bulǵarymen astarlanǵan, úzeńgisi jalpaq, dońǵalaqtary men jetegi qara jáne aq syrmen áshekeılengen, aldynda eki-úsh delbeshi erkin syıyp otyrarlyq bókse-baspaıy bar kúımesi bolatyn. İshi-syrtyndaǵy áshekeıleriniń jolaǵy kóp bolǵandyqtan, halyq ol kúımeni — «jolbarys» atap ketken. Aıbyn kórseter jolǵa shyqsa, Shamraı «Jylan syrttaryn» jegip osy kúımesine minetin. Bar jaǵy «Shamraı keledi» dep emes, «jolbarys keledi» dep dúrligip «qaısymyzdy talap jer eken?» dep úreılenip otyratyn. Bylaı da qahar Shamraı, «jolbarysyna» mingen joly, kezdesken eldi «shaýyp — shanshyp» degendeı, qıan-keski ǵyp búldirip ketetin. Óz qara basyn qazaqtar «surapyl sumyraı» qoıyp alǵan Shamraı, Qusmuryn dýanyndaǵy elderge, dúnıe júzindegi eń myqty adam kórinetin. Sondyqtan Shyńǵystyń ústinen patshaǵa, Omby ákimderine aryz jaýdyrǵysh qazaqtar, ol aryzdarǵa qolyn qoıýǵa, nemese barmaǵyn basýǵa qoryqpaǵanmen, Shamraıdyń ústinen keıbir batyldary ǵana «domalaq qaǵaz» (ananımka) aıdap, aty-jónderin ańǵartpaıtyn, sonda aıtary «qarǵa qarǵanyń kózin shoqymaıdy» ıaǵnı patsha da, Omby ákimderi de jergilikti orys ákimderine tımeıdi; osyndaı oıdaǵy qazaqtar — «atystaǵy jandaraldan, jaqyndaǵy kipiral» degen maqal shyǵaryp, shamasy kelgenshe Shamraıǵa jaǵynýǵa tyrysatyn ony «qyrdyń janarly» kóretin.

Shyńǵys «qyr janaralynyń» «Jylan-syrttaryna» qosa, onyń «jolbarysyn» da suratqan edi. Qylmystarynan qoryqqan Shamraı, ony da bermek boldy. Áıtpese, «Dragomırov» túgil, qandaı «Mırov» bolsa da, ústine mingizbek túgil, kózine de kórsetpes edi.

Aıtýdy umytyp barady ekenbiz. Kenesarymen soǵysqanda, qolǵa tiri túskenderge meılinshe meırimsizdik kórsetkendigi úshin, Orynbordyń jazalaýshy otrádyn bastap kelgen ınfanterıan general-Igelstrem, ózi minip kelgen osy kúımeni, Shamraıǵa syıǵa bergen. Eki «Jylan syrtty» Or qalasynda arǵymaqtar zavodyn ustaıtyn kavalerıanyń otstavkadaǵy generaly — (ol da Kenesaryny qýysqan) graf — Stolpner, Shamraı qonaqtap barǵanda qulyn kúnderinde syılaǵan.

Qusmurynnan Baǵlanǵa eki jolmen barady bireýi — kóldiń batys jaǵyn orap, qalyń Qypshaqtyń ishin aralaı otyryp, Tobylǵa jetedi de, sol ózendi jaǵalap otyryp, Tobylǵa quıatyn úı ózeniniń saǵasynda qazaqsha «Qyryqboıdaq», oryssha — «Ýsteýısk» atalatyn qazaq-orys stanısasynan barady. Odan Tobyldyń «orys jaǵy» atalatyn qyrqasymen Baǵlanǵa jetedi, ekinshi jol Qusmuryn kóliniń yǵyn orap, Obaǵan ózeniniń shyǵysyn jaǵalap otyrady da, sol ózenniń Tobylǵa quıatyn «Qara molda» atty saǵasyna aparady. Baǵlan sol arada.

Bastapqy jolmen júrý kóńildirek jaz aılarynda qazaq aýyldary kúngeı jaqtaǵy alys jaılaýǵa kóship ketkenmen, jolshybaıǵy kólderdiń, ózenderdiń boılarynda, kedeı qazaqtardyń keıbiri, úı ózeniniń arǵy betindegi qazaq-orys kedeıleri birigip, azdap egin salady, solarynyń ishinde qaýyn, qıar, qarbyz sıaqty, Shyńǵystyń qumartatyn taǵamdary da ósedi. Bıylǵy jazda bul jolmen sapar shegý tipti qyzyq bolýy múmkin sol mańnan jaz ortasy aýa ótken qalyń jańbyr, shólirkegen jerdiń otyn kótergendikten, taqyr jaılaýdaǵy elder kóship kep jatyr degen habary bar.

Bul bette Shyńǵystyń talaı tanystary, dostary bar. Orynbor ákimshiligine qaraıtyn olar, Shyńǵystyń dáýleti de, dárejesi de órge basyp turǵan shaqta, jyl saıyn kezekpen qonaqqa shaqyryp qurmet kórsetetin. Bireýleri Abylaıdyń Qusmuryndaǵy tuqymynyń qyzdaryna quda túsýi, bireýlerinen olar qyz aıttyryp... degendeı, qat-qabat quda bolysyp ketken. Mysaly, Arǵyn rýynyń, sol tustaǵy ataqty baılary men shonjarlary: joǵarǵy shektide-SHegen tuqymymen, tómengi shektide — Begen tuqymymen, odan ári — «Toqal Arǵyn» atalatyn eldiń dáýleri — Aqbas, Baıtursynmen, Qypshaqtyń «Uzyn» atalatyn rýynan Qanqoja, Balqojamen, «kóldeneń» atalatyn rýynan İzbastymen, taǵy taǵylarymen qudandaly da. Solardyń bir de bireýi, keshe Shyńǵystyń basyna kún týyp, ordasyn Kereı, Ýaqtyń qalyń qoly shappaq bolyp qamap alǵanda, jaýyna qarsy soıyl soǵysý túgil at izin salýǵa da jaraǵan joq. Endi olardy Shyńǵys qalaı kórmek?

Shyńǵystyń eń aýyr ókpesi — Ahmet Jantýrınde. Orynbor ákimshiligine qaraıtyn ol, batysy — Orynbor men Orǵa, kúngeıi — Syrǵa, teriskeıi — Úıge, shyǵysy — Obaǵanǵa tireletin ólkeniń sol kezdegi aǵa sultany. Onyń arǵy tegi — Kishi júzdiń han Ábilhaıyrdan, onyń bir balasy, Hıýada handyq qurǵan — Qaıyptan keledi. Qystaýlary Úı men Tobyl qosylatyn tustaǵy jeri asa qunarly — keń aral. Osy Ahmet Qusmuryn dýanyna aǵa sultan bolyp kelgen Shyńǵysty bir emes, san ret qonaqqa shaqyrǵan. Sońǵy bir qonaqta, Shyńǵys qasyna bes-alty jastaǵy Shoqandy ertip barǵan. Sonda Ahmet:

— Sen de han tuqymysyń, men de han tuqymymyn. Atalarymyz alystan qosylady. Ekeýmiz jaqyndap súıek alysaıyq, — depti.

— Alyssaq alysaıyq, — depti Shyńǵys.

Ahmettiń Muqan degen inisi bar eken. Sonyń besiktegi qyzyn Shyńǵys Shoqanǵa atastyryp, eki jaq «quda bolyp, quıryq-baýyr jesken. Shoqannyń pysyqtyǵyna, tentektigine, uqqyshtyǵyna qyzyqqan Ahmet pen Muqan Shyńǵysqa:

— Bizdiń tuqym jýasyńqyrap barady, myna balańdy bizge kúshik-kúıeý ǵyp ber, bosańsyǵan jibimizdi biraz shıratsyn, — depti. Shyńǵys «kórermiz» dep emeksitipti.

...Mine, sondaı dos bolǵan Ahmet Jantýrın de keshe Shyńǵystyń ordasyn Kereı, Ýaq, qamap turǵan shaqta habar-osharsyz tym-tyrys jatyp aldy. Buǵan ókpelemegende, nege ókpeleıdi, Shyńǵys?

Buryn olardy beline tańý kerýshi edi. Endi baıqasa, Arǵyn-SHoqaı bı aıtqandaı, — «Qudaıǵa sengen qustaı ushady» eken de, adamǵa sengen «murttaı ushady» eken. Endeshe «jolda otyr» degenmen, qysylǵanda qolǵabysy tımegen «dostaryn» kórip qaıtedi?

Osy oımen birinshi joldan bas tartty Shyńǵys.

Onyń ekinshi joly da jarqyrap turǵan joq-ty. Qalyń Kereı, Ýaq qastasa bastaǵan shaqta, Kereıde ol eki adamdy qolyna ustaǵan: biri — Eseneıdiń et-jaqyny, Sıban rýynan shyqqan Ózdembaıdyń Ósibi. Eseneı men ol, Sıbannyń Qoshqarbaı deıtin balasynan taraǵan, ekinshisi — Mataqaı rýynan — Qarjaýdyń Syrymy.

Ósip Sıbannyń Eseneıden sońǵy baıy eken. Ony Eseneı qonys jaıly ókpeletip Búrkeý deńgeıinde «Qaramyrza» atalatyn qystaýynan Obaǵanǵa kóshirgen, Shyńǵys sony paıdalanyp Ósiptiń jolyn tosqan da, jaqyn jerde qalyń aǵashy — «Kún tımes», aýmaǵy «Myń qoı» atalatyn bir myryqqa mekendetken. Shoqannan keıingi balasy — Jaqyp týǵan soń, Shyńǵys Ósiptiń besikte jatqan qyzy — Aqyqty atastyryp, ekeýi «qudaı desken quda» bolyp ketken. Shyńǵystyń dáýiri júrip turǵan kezde Ósip jylyna bir ret, ásirese mal semirgen kúzge qaraı, jer qaıysqan nókerimen qonaq qyp jiberetin. «Ósiptiń asy -ósip túsedi. Óteniń asy — óship túsedi» degen maqal sodan qalǵan. Óte — sarań kisi eken de. Ósip — beregen kisi eken. Sondaı beregen Ósip úıine Shyńǵys kelgende tipti «shabylyp», «saıdan maı aǵyzatyn» bolǵan. Kúntımes ormanynyń túbinen bastalyp, kóktemde sý tasyp, jaz shyǵa qurǵap qalatyn, arnasy «Toı saı» atalatyn jylǵaǵa qosylatyn, jyra bar, aty «Maı saı». Ósip Shyńǵysty qonaqqa osy saıdyń jaǵasyna ósken buırat qaıyńnyń ishinde kúzdiktep otyryp shaqyrady eken de, saıǵa tókken sorpanyń maıy, sorǵa baılanǵan túz qusap, aǵaryp jatady eken. Ony ıt kemirip taýysa almaı, el ketken soń qasqyrlarǵa azyq bolady-mys.

«Maı saıdyń» jyrasy, «Toı saı» atalatyn ózen symaqqa qosylady. Olaı atalatyn sebebi: Shyńǵys kóp quda túskende, Ósip toıyna qyryq tý baıtal soıyp, shekqarnyn jýýdan, maıly sorpalardy tógýden, saıdaǵy jylǵanyń sýy maı tatyp ketip, keler jyly tasyǵanǵa deıin mal da, adam da sýyn tata almaǵan eken desedi.

Shyńǵystyń Ósipke quda bolýdaǵy maqsaty,-oǵan ergen Sıbandy Eseneıge qarsy ustaý bolǵan. Biraq, Ósip Shyńǵysqa onshalyqty pana bola almaǵan-qýlyǵy Shyńǵystan asyp ketpese kem túspeıtin Eseneı, onyń túpki nıetin boljaǵan da, Ósipti eki búıirinen qysyp, bir jaǵyna Sıbannan ózin jaqtaıtyn, kóp úıli Jáıilǵandy, ekinshi jaǵyna eń kóp Sıban Kúńgóneni qonystatyp, tynysyn taryltyp ustaǵan.

Mataqaı san jaǵynan Kereı rýlarynyń ishindegi azy, 1723 jyly qazaq halqy basynan ótkergen ataqty «Aqtaban shubyryndy» jaýgershiliginde, qalyń qazaq Syrdarıadan Arqaǵa bosady da, ózge rýlar sıaqty Kereıler de bytshyt bop: Semeı, Aqmola, Kókshetaý, Qyzyljar, Omby atalǵan ólkelerine bólinip ketedi. Sonda, Kereı ishindegi «attyń tóbelindeı» az ǵana Mataqaı Obaǵan boıyna kelip, jubyn jazbastan otyryp qalady. Barymta zamanynda jan-jaǵynan qysym kórgen Mataqaı jańǵaqtaı jumyrlanyp, «jeımin» degen talaılardyń tisi batpaıdy, batyram degenderiniki synady.

Mataqaıdyń bes atasy: Qara kempir, Aqqoshqar, Baıqoshqar, Qulshyqaı, Kenjetaı ishinde berekelisi, bastaýshysy — Aqqoshqar bolǵan. Odan: Júzjasar, Myńjasar, Áıtimbet, Tursyn, Tiles bolyp ketedi, olardyń «shek shyǵary» — Júzjasar, odan — Syrymnyń ákesi — Qarjaý.

Eseneıdiń qalyń jylqysy bir jyly Obaǵan túbegine tebinge túsedi. Sonda jer qorǵaǵysh Qarjaý, «kóktemdik jaıylymymdy jep qoıdy» dep, Eseneıdiń semiz baıtalyn soıyp alady. Eseneı «sen ony isteseń, men muny isteıin» dep, Kereıdiń: Balta, Kóshebe atalatyn rýlarynyń bir bólshegin qaptata keshirip ákep, Mataqaıdyń «Balyqshy Qulshyqaı» atalǵan kedeıleý bir atasynan basqasyn, ishine Qarjaýdy qosa, Obaǵannyń orta tusyndaǵy qyratqa aıdaıdy da tastaıdy. Buny Shyńǵys paıdalanyp, Mataqaıdy baýyryna tartady, eń baı, eń bedeldi degen Qarjaýdyń Syrymyn oń qolyna ustaıdy, onymen de quda bolady.

«Aǵash qamshy kóp, attanarda joq» degendeı, Shyńǵystyń basyna kún týyp, qalyń Kereı, Ýaq ordasyn qamap alǵanda, Ósip pen Syrym da shylbyr úshin bere almaı, boı kórsete almaı buǵyp qalady. Qalaı kórsetsin: joldarynda arystandaı gúrildep Eseneı jatyr, ol qapsa, bir jerin eńserip tastaıtyny, nemese óltirip jiberetini málim. Ajalǵa qarsy shabatyn jyndary bar ma?!..

Shyńǵystyń olarǵa da soqqysy, ózderi shalqaıyp jatqan adamdarǵa bas ıip barǵysy kelmedi. Nesine barsyn, — ol dostardyń báriniń de, Shyńǵysqa eshbiriniń keregi joq. Shyńǵys endi olarǵa isim túsedi dep oılamaıdy.

Endi qalaı júredi?

Osy jaıda aqyldasqanda, bul mańaıdyń barlyq jolyn alaqanynyń syzyǵyndaı biletin Aba tómendegideı usynys jasady:

— Osydan Qusmuryn keliniń shyǵys jaǵymen ketemiz de. Qundyzdy ózenin jaǵalap otyryp, Bes Shalqar kóliniń birine túneımiz. Sol kólderdiń jaǵasynda balyqshylar bolýy múmkin...

— Bekinis olardy qýǵan edi ǵoı, — dedi Shyńǵys.

— Qýsa da jyl saıyn kelip, aýlaǵan balyqtarynyń teń jarasyn bekiniske tegin beretin bolyp júr.

— Bıyl qalaı eken?

— E-e boldy ma, bıyl tóńirekti sholatyn? Kóktemnen bastap eki birdeı búıirimizge qyzyl jeldeı qadalǵan Kereı, Ýaq tynys aldyrdy ma bizge? Esimizdi endi ǵana jıa bastaǵan joqpyz ba, han-ıem?

— Ras, — dep qoıdy Shyńǵys kúrsinip.

— Bıyl balyqshy bar-joǵyn bilmedim, — dep jalǵastyrdy Aba sózin, — ony jolda kóremiz. Eger bergi — Ósip, arǵy — Syrymǵa soqpaımyn deseńiz, Obaǵanǵa taıaý Aıaqshalqar men Bosaǵashalqardyń arasyndaǵy qylydan ótip, Obaǵannyń sol jaǵyna shyǵamyz da, Býrabaı kóline týra túsip, Teńiz arqyly Baǵlanǵa jetemiz. Bul jolda el joq, qadaq-qudaq balyqshylar ǵana bar.

Olar osylaı júrmek boldy. Shyńǵystyń emes, Dragomırovtyń amandyǵyn saqtaý úshin, Shamraı qaramaǵyndaǵy áskerden, basy ýnter-ofıser ǵyp, par attyń aldy-artyn orap shaýyp otyratyn qarýly vzvod jibermek edi, Dragomırov qalasa, ózi de qosylmaq edi, oǵan Dragomırov ulyqsat etpedi. Shamraıǵa ishteı óshigip alǵan ol, ár jaǵdaıda betin qaıyra beretin qylyǵyn kórsetip:

— Ózderiń jaý joqta jalaý kóterip, eldi dúrliktiretin. «Qazaqtar orysqa ósh» degenderiń jalǵan sóz, ony osy dalany san ret aralaǵanda kórdim. Men de oryspyn jáne úkimettiń dyńdaı qyzmetkerimin. Maǵan nege tımeıdi qazaqtar, eger «orys» ataýlyǵa esh bolsa? Talaı ret jalǵyz aralap ta kórdim. Esh jerde mańdaıyma shertpek túgili qatty sóz de aıtqan joq. Óıtýdiń ornyna jyly qabaqpen qarsy alady da, tórine otyrǵyzyp, bar dámdi asyn aýzyńa tosady. Ózi tımeı, eshkimge tıgen qazaqty kórgen emen. Bireý tıse, ol da tıedi, árıne. Al, tıe qalsa, qamshysy senen góri qattyraq onyń. Kenesaryny orys áskeri jeńgen joq, odan qorlyq kórgen qazaqtar jeńdi. Shyńǵys ta solaı. Retsiz jumsaǵan taıaǵy aqyrda óz basyna soǵylyp jáne qattyraq soǵylyp, mine endi, Ombyǵa eseńgiregen kúıde attanǵaly otyr. Ombydaǵy hali ne bolary áli málimsiz. Ásirese, seniń haliń.

Bul sózder jep júrgen taıaǵyn kúsheıte túsken İİİamraı Dragomırovke: «Ózińiz bilińizden» basqany aıta almady.

— Eshbir qaraýyldyń keregi joq bizge, — dedi Dragomırov, — jol biletin delbeshi bolsa jetedi.

Quldyq urýyn ótkize almaǵan Shamraı:

— Attarym myqty da, júristi de, kúıli de tótemen ketseńizder, sizderdi Ombyǵa birer kúnniń ishinde jetkizedi, — dep edi:

— Joq, ol da bolmaıdy, — dedi Dragomırov, — biz Zverınogolovskıge (Baǵlan) jetemiz de, ar jaǵynda jámshik jolymen ketemiz.

Sóz osyǵan toqyrap, Shamraıdyń kúımege par jekken «Jylan-syrttaryn» Aba Shyńǵys ordasyna alyp keldi. Sońǵy kúnderi bekiniske túnep júrgen Dragomırov birge keldi.

Aba attardy Shyńǵys ordasynyń aldyna bertinde qaǵylǵan dińgekke baılady. Dragomırov kúımeden tústi de, «keshikpeı oralam» dep Qusmuryn tumsyǵynyń súıir basynda qalyń tobylǵy ósken jyraǵa ketti.

Atty baılaǵan Aba ordaǵa qaraı bettegende, arǵy qonaq úıden shyqqandar beri bettedi. Aba olardyń kóbin tanı ketti. İshterinde Qanjyǵalydan-SHáńki men Sandybaı, Ýaqtan -Óteı men Tólegen. Tosyp turyp sálem bergen Abadan olar:

— Sultan júretin boldy ma? — dep surap edi:

— Bilmedim, — dedi Aba ádeıi.

— Sultanǵa bizdi «sálemdese kelip tur» de, — dedi birnesheýi qosynan.

Dáýirlep turǵan shaǵynda Shyńǵysqa ulyqsatsyz kirmeıtin bulardyń endigi irkilisi nege ekenin túsinbegen Aba:

— Aıtaıyn, — dedi de ordaǵa kirip ketti.

Shyńǵystyń bulardy kesheden qabyldamaýy Abaǵa túsinikti edi. Ordasyn Kereı, Ýaq qamaǵanda kómegi tımegen dostyqtyń Shyńǵysqa keregi qansha?..

Ordaǵa kirgen Aba, syrtta turǵandardyń jaıyn aıtyp edi:

— Tura bersin, — dedi Shyńǵys salqyn túspen. — Meniń joldyq kıimderim qaıda?

— Qaısysyn aıtasyz? Qazaqshasy ma, orysshasy ma?

— Qazaqsha kıinip, men aýyldyń aıty men toıyna bara jatyr ma em? — dedi Shyńǵys jekip,-áskerlik kıimimdi ákel!

Shyńǵystyń adútanty sıaqty bolyp júretin Aba, qaı kıiminiń qaıda turatynyn jaqsy biledi. Onyń «áskerlik» degeni: jasyl shuǵadan belin qynamalaý ǵyp, etegin tizesinen asyra tikken, óńirleri men etegi jeńderiniń ushy jalpaq altyn oqamen kómkerilgen, túımeleri-altyn, ıyǵynda polkovnık dárejeli ofıserdiń shashaqty, jalpaq epoletteri bar, odan omyraýyna salbyraı túsken akselbant shıratyndylarynyń tústi qaryndashtar jalǵanǵan ushtary túımelerge qosaqtalǵan mýndır. Onyń ishinde: zermen áshekeılene toqylǵan matadan tigilgen jeńsiz, etegi kelte — kapot, onyń ishinde jibekten keń ǵyp, etegin uzyn ǵyp, jeńderiniń aýzyn búrmeli ǵyp tikken ár tústi kóılekter. Kók shuǵadan qazaqsha keń ǵyp tikken shalbardyń balaq aýzy altyn oqamen jıektelgen. Qazaqtyń patsha úkimetinen chın alǵan adamdaryn «shubar tós, shynjyr balaq» deýi sodan. «Shubar tósi» — keýdesine qadaǵan ordender men medaldar.

«Ásker kıimi» degeni osy. Onyń syrtynda eger jaýyn-shashyn bolsa, nemese jol shańdatsa búrkenip alatyn jeńsiz, keń jamyltqy bar. Ádette, ofıserler jaz aılarynda jeńil kartýz kıedi ǵoı. Ony Shyńǵys polkovnıktik dárejesine olqysynyp, tyqyr qundyzdan papaha túrinde tiktirgen, shoshaq tóbesin altyn zermen tystatqan bórkin kıetin. Salqyn túgil, ystyq kúnderde de sóıtetin.

Áskerlik qyzmetten bosanǵaly, Shyńǵysqa qylyshtan basqa qarý berilgen emes Shym bolattan jasalǵan, egeýli — júziniń ótkirligi ustaradan kúmis qynapty, altyn shashaqty, altyn tutqaly bul qylyshtyń saǵasynda «Shyńǵys Ýalıhanovqa, Kenesary bandasyn qýǵanda kórsetken erligi úshin, Omby general-gýbernatory, 1833 jyl» degen, altyn áriptermen qondyrylǵan jazý bar.

Atalǵan kıimder men qylysh, ordanyń on búıirine basyn ýyqqa tireı qoıǵan, temirden, jasalǵan denesin de, qaıqy qoshqar múıiz tarmaqtaryn da kúmis symmen áshekeılegen adalbaqanǵa ilinip, ústinen aq zont shymyldyqpen búrkelip qoıylatyn edi. Olardy Shyńǵysqa áperýshi de, ilýshi de Aba bolatyn. Kıindirgende de, sheshindirgende de Shyńǵys tik túregep, tas qudaıdaı qaqıa qalatyn, jeńderin kıgizgende-qoldaryn, shalbaryn kıgizgende — aıaqtaryn álsiz qımylmen tosqany bolmasa, basqa eshbir qozǵalys kórsetpeıtin, shalbarynyń baýyn Aba baılap, túımelerin Aba salatyn orys saýdagerleri kıetin shegiren etikten basqany Shyńǵys kımeıtin, onyń shulǵaýyn aıaǵyna Aba orap, qonyshyn Aba tartatyn.

Bul joly da Aba sóıtti.

Dalada kútip turǵan qonaqtar, ne «kir» demeýine, ne tysqa tez shyǵa qoımaýyna yza bolyp turdy. Kıinip bolǵan Shyńǵys:

— Bizdiń qatyn qaıda eken osy? — dedi Abaǵa.

— Shepe aǵańnyń úıinde edi ǵoı, áli de sonda bolar, — dedi Aba.

— Bar, shaqyr, munda!.. Óziń Shoqanǵa ıe bol, qashyp ketpesin.

— Áı, — dedi Shyńǵys jónele bergen Abaǵa. Ol artyna qarady.

— Álgi Qanjyǵalylar men Ýaqtar tysta tursa «kirsin» de.

Aba úndemeı shyǵyp ketti. Shyńǵystyń ulyqsatyn kútip sharshady ma, álde kóp kúttirgen qylyǵyna renjidi me, qonaqtar jatqan úıine qaraı ketip barady eken. Aba olarǵa ún qatpady.

Ol Shepeniń úıine kirse otyrǵan kúılerinde ún-túnsiz aıqasa qushaqtasqan Zeınep pen Shoqannan basqa eshkim joq. Aba Shyńǵystyń shaqyrǵanyn aıtyp edi, Zeınep úndemedi. Shoqanda da ún joq. Ekeýi bir denedeı jabysyp qatyp qapty. Aba:

— «Han-ıem shaqyrady» dedim ǵoı, Úkili kelin, — dep tyqyldaı bergen soń:

— Baraıyn, kúnim, — dedi Zeınep Shoqanǵa, qushaǵyn jazyp, — qyńyr atqyǵan jaqtaryńnan túzelmeıtin ádetterin, bar emes pe, han áýleti? «Áketem» degen soń áketedi ákeń. Attar da kelip qaldy. Men úıge baryp kıim-keshekterińdi daıarlaıyn.

Shoqan qarsylasqan joq.

Zeınep qaıtyp kelse, júkaıaqqa belin tiregen Shoqan, eki tizesin qaýsyra qushaqtap, basyn tómen salbyratyp otyr eken.

— Ákeń shyqty, — dedi Zeınep oǵan. — Orystyń tóresi de keldi. Ekeýi kúıme qasynda tur.

Álgi otyrysynda, Ombyǵa júrýge ishteı kónip qalǵan Shoqandy, daǵdyly qıqarlyǵy jeńe qaldy da:

— Bara bersin ózderi! — dedi.

— Kúnim-aý, — dedi daýsy qaltyraǵan Zeınep,-bolmaıtyn iske eregispeseńshi!.. Báribir áketedi ǵoı!..

Shoqan ún-túnsiz otyryp alǵan shaqta, álginde ǵana dalaǵa shyqqan Aba qaıta keldi.

— «Shyqsyn» deıdi ákeń, — dedi ol Shoqanǵa.

Shoqan qozǵalmady, úndemedi.

Shyńǵystyń buıryǵy: «Shyqpasa kóterip ákel!» dedi. Aba úshin onyń buıryǵynan úlken buıryq joq. Ol úndemegen Shoqanǵa taıandy da, alyp qoldarymen denesin qaýsyra qushaqtap kóterip aldy. Bulqynǵan Shoqandy ol shopaq qurly kórmeı, tebinýine, betine túkirýine qaramaı, esikke qaraı jónele berdi.

Qorǵaǵysy kelgenmen Zeınepte ál joq. Onyń sol sáttegi haly, temir ydystaǵy toń maıdaı. Sondaı ydysty qyzýly jalynǵa tossań erip júre beredi ǵoı, Zeınep te sondaı. Balasyn qorǵap qalýǵa shamasy joǵyn ańǵarǵan onyń analyq júregi, dúrsildeı soǵyp, denesin qyzdyra jóneldi de, bar bolmysyn shyjǵyryp áketti. Jan-tánimen erip ketken Zeıneptiń kóz jasy shúmekten quıylǵan suıyqtaı saýlap aǵyl-tegil aqtaryldy. Qara kúshke erik bergen Aba, boqtaı sóılep baqyrǵan Shoqanda esikten zorlyqpen alyp shyqqanda, Zeınep «ah!» dedi de talyp tústi...

Ol kezde baǵanadan sheshilgen, júriske elirgen qos «Jylan syrtty» qarýly eki jigit, tizginderinen áreń ustap tur edi.

— Ákel, — dedi Shyńǵys Abaǵa Shoqannyń arpalysyp kele jatqanyn kórip,-arbaǵa tańyp alamyz.

Jolǵa alǵan shýmaq qyl arqandy bir jigit arbadan alyp jaza bergende:

— Baılatpa! — dedi, dármeni ketken Shoqan ákesine, — Abylaı tuqymynan baılanǵandar, aıdalǵandar jeterlik bolǵan!

— Endeshe, min, myna arbaǵa! — dedi Shyńǵys Shoqanǵa kúımeni nusqap.

— Bosat! — dedi Shoqan Abaǵa.

— Jiber! — dedi Shyńǵys.

Qysqan qushaqtan shyqqan Shoqan, júgire basyp kúımege bardy da, onyń tereńi ishine joq boldy.

Shyńǵys pen Dragomırov te mindi. Aba delbeshilik ornyna otyrdy.

— Júr, — dedi Shyńǵys oǵan.

Erigip turǵan semiz, jaraý attar Aba delbeni qozǵap qalǵanda julqyna jóneldi...

EKİNSHİ TARAÝ

Biz (qazaq-S. M.) qazir sýǵa tunshyǵyp bara jatqan adamnyń halindemiz. Bizdi aman alyp qalý úshin, orys úkimeti járdem berýi kerek.. Adamdyq qaryzyn óteý úshin, úkimet ıslam ıdeıasyna qamqorlyq jasaýdy doǵaryp, tatar medreseleriniń, ornyna orys shkolyn ashý kerek. Sodan keıin shkola óz jemisin bere jatady... Shyn bilim ǵana kúdikti kóńildi bekitip, ómirdi baǵalaýǵa, materıaldyq turmysty jaqsartýǵa jaǵdaı jasaıdy.

Shoqan Ýálıhanov.

OQÝ JOLYNDA QARASHYLAR

Qusmuryn qyrqasynyń orda qonǵan orta bulaǵynan kóldiń shyǵysyn oraıtyn jol ekige aıyrylýshy edi. Biri-kóldiń dóńin jotalap otyratyn belgili dańǵyl, ekinshisi-kólde sý bar jyly erneýin jaǵalap otyratyn, joq jyly aq taqyrdyń ústimen Besshalqarǵa tete tartatyn jol. Birinshimen júrse, Basbulaqtyń saıynda otyrǵan qarashy aýyldyń jelkesin basa, áskerlik bekinistiń oryn janaı júredi, ekinshisiniń boıynda el joq. Aba keshke:

— Han-ıem, eki joldyń qaısysymen tartamyz? — degende:

— Saımen, — degen Shyńǵys qysqasha ǵana.

Búgin jolaýshylar arbaǵa ornyqqannan keıin bastaryn bosatqan qos «Jylan syrt» julqı jónelgende, Aba delbeni saıǵa qıǵashtaıtyn jolǵa qaraı ıkemdeı berdi. Bylaıda júristeri ekpindi attar, jalǵyz jetekti aýyr arba, qamyttaryn alqymdaryna tireı ilgeri ıtergende tipti ekpindep ketti. Eger Abanyń qarýly qoldary delbeni sirestire tartpasa, attar bar pármenimen ózderi jazym bolar edi, kúıme tóńkerilip, jolaýshylardy da jazym qylar edi. Sondaı qaýipti kórgen Shyńǵys pen Dragomırov, birin-biri qushaqtaı ap, bireýi -«allalap!», bireýi,-«o, bojelap!» ımandaryn úıire bastaǵan shaqta, qyryndaı shapqan attar, jeri tegis etekke jetti. Aba attarǵa endi ǵana ıe bola bastaǵan kezde, kúıme túbinde túsip jatqan Shoqan basyn kótere túregeldi de, ony syrtynan qushaqtaı ap:

— Qaıda baramyz? — dedi.

— Jolǵa shyǵyp bara jatqan joqpyz ba? — dedi Aba, Shoqanǵa betin buryp:

— Nege bul jolmen?

— Tótesi osy ǵoı dep...

— Nege dańǵylmen emes?

— Osylaı uıǵarylǵan edi de.

— Kim uıǵarǵan?

Aba úndemeı qaldy.

— Bur, attardyń basyn dóńdegi dańǵylǵa qaraı! — dedi Shoqan, buıyrǵan daýyspen.

Aba buıryqty oryndaı qoımaǵan soń, Shoqan onyń qasyna qarǵyp mindi de, delbeniń oń jaǵyn tartyp, attardy dóńge, dańǵylǵa qaraı burmaq boldy. Oǵan kóngisi kelmegen Aba, «ne isteımin?» degendeı Shyńǵysqa qarap edi.

— Yqtyıary bilsin, — dedi Shyńǵys.

Erik ózine tıgenin kórgen Shoqan:

— Beri ákel! — dep, delbeni Abanyń qolynan julyp aldy. Aba qarsylaspady.

Delbe qolyna tıgen Shoqan attardy yldıdyń jyraǵyraq tusynan bekiniske qaraı órleıtin jolǵa qaraı beıimdedi.

Ol «attyń qulaǵynda oınaıdy» deıtin balanyń biri edi. Tórt-bes jasynan taıǵa minip úırengen Shoqan alty-jeti jasynda asaý taılardy ózi úırete bastaǵan. Sonda, qazyqtaı qaǵylyp, týlaǵan taı qalaı móńkise de ústinen túspeıtin. Segiz-toǵyzynan bastap ol iri asaýlardy da úıretýge aralasqan. Úıretilgen jylqylardyń qandaıyna bolsa da ıe: azǵana jasynda«jyljyǵan jorǵa, jylmıǵan júırik» degenderdiń talaıyna taqymy tıdi, qandaı ushqyr degen jylqylar bar shabysymen kele jatqanda, arqasynda urshyqtaı úıirilip oınady, qandaı «basy qatty» degen jylqylardyń ústine qonsa, elgezek attaı bılep aldy.

Ol tek báıge atynyń basyna ǵana minbedi. Sonda mingisi kelmegen joq, (óz yqtıaryna salsa, asta toıda jarysatyn júırikterdiń talaıyna mingen bolar edi), Shepeniń: «Han tuqymy báıge atynyń basyna minip shapty» degen ne sumdyq? Ondaı jeńildenetin halge jetken joqpyz, qaralarǵa kúlki bolar jaıymyz joq», dep eriksiz tyıdy. Bylaıǵy jarystardyń bárine qatynasyp júrdi.

Saltqa sondaı myqty Shoqan, keıde ákesine erip, arbamen jolaýshylaı qalsa, delbeshini otyrǵyzyp qoıyp, attardy ózi júrgizýdi jaqsy kóretin. Sonda, alysyraq jolǵa shyqsa, Shyńǵys páýeskesi men at turmandaryn ǵana alady da, jolshybaı ylaýshylap otyrady. Salt minetin kóshpeli zamanda, asa bir iri sultandar men bılerde ǵana bolmasa, «páýeske» degen arba ózgelerde atymen joq.

«Tarantas» atty arba da elde óte sırek kezdesedi. Sondyqtan el keshkenshe, salt otyrýǵa jaramaıtyn kári-qurtań adamdardyń ataqsyzdaryn túıege artqan kebejege salady eken de, ataqtylaryn «súıretkimen» alyp júredi eken. Onysy bir ushyn salt mingen adam qolyna ustaıtyn, jerge súıretilgen ekinshi ushynyn, aralaryna kebeje ornatqan syryq. Jolsyz dalamen solaısha súıretýdiń rahatynan beıneti kóp bolǵan. Bireýler súıretkide ólip te ketken, oryndalmaıtyn ýádege urynǵan qazaqtardyń áli kúnge «súıretkige salyp óltiretin boldyń-aý» deýi sondyqtan.

Sondaı zamanda, arbaǵa jegýge kónetin attar da elde óte sırek ushyrasqan, sondyqtan Shyńǵys bet alyp shyqqan jónde ylaý mindetin aýyldar, asaý attaryn áýeli súıretkige sap, boıyn jetekke úıretip alý qamyn jasaǵan. Biraq biren-sarany ǵana bolmasa, olardyń kóbi asaý, tarpań, kebin arbaǵa aıaǵyn tusap, qulaǵynan basyp áreń jetedi. Arbalyny asaý attar jazym qylmaý úshin, delbelerin kósem mingen salt qolyna alyp, erkine jibermeı jetektep otyrady.

Shoqan osylaı jegilgen attardyń delbesin ustaýdy da, nemese kósemine minýdi de jaqsy kóretin. Sonda anaý-mynaý jigitke berispeıtin.

Ol delbesin qolyna alǵan qos «Jylan syrtty» da tez bılep aldy. Álgi bir sátte yldıǵa qaraı ala jónelip jeligip alǵan olar, jazyqta da delbeni súze julqyp, erkine ketkisi kelip edi. Shoqan jibermeýge jan talasty. Ondaıda atty qajytýdyń ádisi-órge salý. Shoqan sóıtti de, delbesiniń oń jaǵynan býra tartqan attardy bekinistiń qarsańyna órleıtin jolǵa túsirdi. Sonan soń aýyr kúımeniń salmaǵy omyraýlarynan keıin ıtergen attar, arpalysqan qımylyn doǵaryp, bir yrǵaqty jortaqqa aýysty.

Dóńniń qyrqasyna kóterilgen shaqta, sol jaqtaǵy tegis jermen dańǵyl joldy qıyp alýdyń ornyna Shoqan attardyń basyn ońǵa qaraı burdy.

— Qaıda?! — dedi Aba, delbege qolyn sozyp.

— Ustama! — dedi Shoqan Abanyń qolyn qaǵyp.

— Jónimiz ol jaq emes qoı, — dedi, Shoqannyń oqty kózimen ata qaraýynan delbeni ustaı alýǵa batyly jetpegen Aba.

— Onda jumysyń bolmasyn.

— Rasynda da qaıda barady?! — dedi Dragomırov Shyńǵysqa.

— Balam, qaıda barmaqsyń? — dedi Shyńǵys Shoqanǵa.

— Qarashy aýylǵa.

— Nege?

— Ony ózim bilem.

Ózi qalaı biledi? Jeke basy bolsa bir sári. Qasynda ákesi kele jatyr. Ol qarashy aýyldyń úılerin bas suqpaq túgil, ómirinde ol aýylǵa mańaılap ta kórgen emes. Han tuqymyn «aq súıek» qazaqtardy «qara súıek» dep esepteıtin ol, keı atalyqtary nemese chıny barlary bolmasa, bylaıǵy qazaqtardyń úılerine túspeıtin, keıde ádeıilep qonaqqa shaqyrǵan aýqatty qazaqtardyń úılerin tańdap, ilýde bireýine ǵana baratyn. Al mynaý «qarashy» atalatyn aýyldaǵy adamdardyń kóbi, ata jaǵynan — quldar, han tuqymy, ásirese bir dýannyń aǵa sultany — Shyńǵys ondaı aýylǵa qalaı barmaq.

Kúntaı barǵanǵa deıin (bul oqıǵa keıinirek baıandalady) Shoqan da ol aýylǵa jolaǵan emes.

Bes-alty jasynda oıyn balalaryna erip, qarashy aýylǵa bir baryp qalǵan Shoqandy, «bul ne sumdyq?!» dep Shepe ólerdeı soıǵan. Qarashy aýyldyń ne ekenin, óziniń kim ekenin sonda ǵana túsingen Shoqan, Kúntaı barǵansha ol aýylǵa bettemegen.

Endi nege betteýi Shyńǵysqa belgili. (Ol jaıda tómenirek sóz bolady). Sony túsine tura, kúımege bastarymen, alysqan eki atty par jekken, polkovnık dárejesinde kıingen, qasynda Ombynyń dyńdaı tóresi bar Shyńǵys, qarashy aýylǵa perip qalaı kirip barady.

Ol balasyna az sózben osyny aıtyp edi:

— Baram degen soń baram, — dedi Shoqan Abamen delbege talasqan kúıinde, — jiber, ıttiń balasy! Eger jibermediń bar ǵoı attar da, sen de tiri bolmaısyń, ózim de tiri bolmaımyn!..

Sol kezde Shyńǵystyń kózi balasynyn, kózine túsip ketse, aǵy qyp-qyzyl bop, jel úrlegen shoqtaı jaınaı qalǵan eken. Qanǵa qumartqanda Abylaıdyń kózi osylaı janady deıtin edi. Odan keıin Ýáli men birge týysqan, Kenesaryǵa jaqtas bolǵan on úsh jasynda kisi óltirgen, ózi soǵysta ólgen Mámke batyrdyń kózi jaýǵa shabarda osylaı qyp-qyzyl bolyp ketetin edi. «Qatty ashýlanǵanda Shoqannyń kózi de sóıtedi» degendi Shyńǵys estigen, kórýi osy joly ǵana.

Shyńǵys balasynyń kózi qyzarýdan shoshı qaldy, sebebi, «kózderi qyzara qalǵan shaqta, Abylaı da, Mámke de oıǵa alǵanyn istemeı tynbaıdy, ondaı halde, tiri adamdy ókirtip otyryp qolynan baýyzdaýǵa taıynbaıdy» dep estigen. Bala bolǵanmen, Shoqandy sóıtedi desetin. Mine osydan qoryqqan Shyńǵys Abaǵa:

— Ber, delbeni! — dedi.

Olaı deýine taǵy bir sebep, bylaısha qataldymsyp júrgenmen, Shoqannyń basyna túsken halǵa Shyńǵystyń ishi óte eljireýde edi.

Dáýiri júrip turǵan kezinde, «ornymdy basary osy balam bolar» dep dámelenetin Shyńǵys. Mineziniń tentektigi bolmasa, zerektik jaǵynan, aqyl-oı jaǵynan ol úmitin aqtarlyq ta túrin kórsetken. Oǵan birneshe mysal alaıyq.

Birinshi mysal: Shoqan aýylda sabaq oqyǵan bala emes. Sóıtip júrip, musylmansha hatty kishkene kúninen tanyp ketkeni bar. Keıin ǵalym bolǵan shaqta, Shoqannyń óz aıtýynsha: ákesi Shyńǵys, 1841 jyly Kúrleýit — Qypshaqtan shyqqan Jamanqul aqynǵa «Edige» jyryn aıtqyzǵanda, Shoqan sol jyrdy qaǵazǵa túsirgen. Sonda Shoqan alty jasta.

Shyńǵys qazaqtyń aýyz ádebıetinen «Edigeden» basqa da kóp shyǵarma jınaǵan, oǵan ıterme bolǵan nárse — Ombyda ózimen bir kezde birge oqyǵan, dosy bolǵan, keıin polkovnık dárejesine kóterilip, Qytaı jaq shekarany kúzetetin áskerdiń bastyǵy bolyp júrgen Ladyjınskııdiń 1884 jyldyń 22 fevralynda, osy taqyrypta jazǵan haty. Shyńǵys tóńiregine kóp aqyndar jınalǵan, olardyń ózderi de janynan jyr shyǵarýmen qatar, halyq jyrlaryn kóp bilgen. Solardy aýlyndaǵy tatar moldaǵa jazdyraıyn dese, qazaqsha sózderdiń kóbin búldiredi, óziniń jazǵysy kelmeıdi, ózge hat biletin adam bul tóńirekte kók. Jaza alatyn, «oqymaı molda bolǵan» Shoqan ǵana. Oǵan Shyńǵys jazdyraıyn dep jazdyrmaıdy, onyń ózi aqyndardy tyńdaýǵa qumar. Shyńǵys sonysyn paıdalanyp, qyzyqqan nársesin «qaǵazǵa túsire ǵoı» dese, erkelikpen keıde aryndap qalady da, keıde jazyp tastaıdy. Jáne «aýzynan qaǵyp aldy» derlikteı, óte jyldam jazady. Kezinde Ladyjınskııge jiberilgen ol qol jazbalarynyń keıbirin, ǵalym bolǵan shaǵynda, Shoqan arhıvterden taýyp ta aldy.

Ekinshi mysal: Shoqannyń jeti jasynda, Qypshaq rýyndaǵy ataqty Balqoja bıdiń, (Ybyraı Altynsarınnyń atasy) Qoshany Shyńǵysty qonaqqa shaqyrady. Sondaǵy májiliste belgili Óske aqyn Balqojany maqtap:

Arǵynnan Begen menen Shegen shyqty, Naımannan Erden, Júzen degen shyqty. Keshegi Obaǵannyń jıylysynda, Altaıdyń Aqqoshqary men Saıdalysy, Álkede Toqa menen Baıdalysy, Bári de Baljekemnen tómen shyqty,-degende, Shoqan ákesine:

— Qaı Baljekeń ol? — depti.

— Balqoja bı, — depti Shyńǵys.

— Álgi «Kenesary kep qaldy» degende, atyna mine qashyp, tasyp jatqan Tobyldyń sýynan etem degende, qaryq bolǵan Balqoja ma? — depti Shoqan.

Sondaı bir qaýesettiń bary ras eken: «orysqa baǵyndyń» dep Kenesary bastaǵan qoldyń, Tobyl jaǵasynda otyrǵan Balqoja aýylyn shabýǵa kelgeni ras, basqa qashar jeri joq Balqojanyń baılaýdaǵy atyna mine qashyp, tasyp jatqan ózenge túse ketýi de ras, odan arǵysyn eki túrli qyp aıtady: Balqojany jaqtaıtyndar «Semiz — atan, (Balqoja) ózenniń ar jaǵyna jaldap etip, qutylyp ketken» desedi, qarsylar «sýǵa batyp ketken» deıdi. Qypshaq ataýly «batyp ketken» degendi namys kóredi sondyqtan, Qypshaqtar namystanatyn sózdi Shoqan basyp qalǵan soń, ol úshin Shyńǵys uıalyp, «balam bylshyldaı beredi» degen eken. Al jurt qarshadaı jeti jasar balanyń bundaı sózdi aıtýyna tań qalyp, «endiginiń danyshpany osy bolmaǵan da!» depti.

Úshinshi mysal: Shyńǵystyń úıinen «jaqsy-jaısań» atalatyndar arylmaıdy. Olardyń birazy — «aıyr kómeı, jez tańdaı» atalatyn, sózge sheshen — bıler. Bastary qosylǵanda, olar qaǵyspaı sheshendik salystyrmaı ázil-ospaq aıtyspaı otyrmaıdy.

Esi kirgennen bastap, Shoqan olardyń da sózderin tyńdaýdy jaqsy kórdi. Onysyn baıqaǵan bireýler, — «at bolatyn taı-saıaqqa, adam bolatyn bala-qonaqqa úıir» degendeı, sóz tyńdaý túrine qaraǵanda, Shyńǵystyń myna tentegi, túbinde jaqsy adam bolyp ketpegeı de!» — desti.

Shyńǵys ordasyna Qusmuryn dýanynyń, bıleri úsh jylda bir jınalyp, eldiń daý-sharyn bitiretin edi. Orynborǵa qaraıtyn kórshiles Tobyl dýanynyń bıleri men Sibirge qaraıtyn Qusmuryn dýandarynyń bıleri, bir ret Ahmet Jantórınniń úıinde, ekinshi ret Shyńǵystyń úıinde bas qosyp, eki dýandaǵy eldiń daý-sharyn aıyratyn edi.

Shyńǵysqa ekinshi kezek kelgende, Shoqan toǵyz jasta eken. Eki dýannyń sańlaq bıleri bas qosyp ázildesip otyrǵanda, Kereı — Toqsan bı ózgelerine sóz bermeı otyrypty. Sonysyn unatpady ma, nemene, bir sátte, Qypshaq-İzbasty bı, Toqsanǵa:

— «Toqsan, Toqsan!» deýshi edi tomashadaı-aq ekensiń ǵoı, — depti.

«Tomasha» degen, «shymshyq» atalatyn qus tuqymynyń eń kishkenesi deıdi. Toqsan kishkene deneli adam eken, al, İzbasty — iri deneli kisi eken. İzbastynyń álgi sózine namystanǵandaı bolǵan Toqsan:

— Onyń nesin sóz dep aıtyp otyrsyń, İzbasty? Tomasha toǵyz jumyrtqalaıdy, bireýi ǵana bulbul bolady, tomasha bolsam-bulbulmyn; órmekshi on jumyrtqalaıdy, bireýi ǵana búıi bolady, men-búıisimin denesi iri eshkiler — egiz, ıt — segiz, shoshqa — toǵyz tabady, bári de — eshki, bári de — ıt, bári de — shoshqa bolady; deneńniń iriligin maqtanysh etpeı-aq qoı, — depti. Sonda Qypshaqtyń ataqty bıiniń biri — Naýryzbaı, ashýǵa tyǵyla bastaǵan İzbastyny sóıletpeı:

— Sóıleme endi, İzbasty.

— Seni basty albasty, — dep toqtatypty.

Bul Kereıdiń Shyńǵyspen kıkiljiń bop júrgen kezi. Shoqan bala da bolsa, ony jaqsy biledi. Kereıdiń bári Toqsannyń aýzyna qaraýynan da habary bar. Aıtysta Toqsannyń İzbastyny jeńip ketkenin kórgen Shoqan ony muqatpaq bop:

— Bı, sen bulbul da boldyń, búıi de boldyń. Sonda seniń arǵy túbin, «Taryshy» atalatyn sebebi ne? — depti. Olaı deıtini — Kereıdiń «Taryshy» atalatyn bir atasy (Toqsan sol atanyń urpaǵy) tary egisin kútetin kúńinen nekesiz týypty-mys» degen laqap bar. Bala Shoqannyń sol «kemshiligin» betine basýyn seze qoıǵan Toqsan namystana ǵyp:

— Onyń nesin aıtasyń, balam? Azar bolsa quldan týǵan shyǵarmyn. Ol da adam balasy. Sen «arqar» atalatyn ańnan týdyń ǵoı, — depti. («Urany «arqar» han tuqymynyń arǵy tegi arqardan eken» degen de qaýeset bar). Shoqan Toqsanǵa ile jaýap qaıtaryp:

— Onyń nesin betime basasyń? Arqar-adal ań. «Kereıdiń atasy — ker jorǵa ıt» degen de sóz bar emes pe?

Bul sózdi órshitkisi kelmegen Shyńǵys, «kári kisimen salǵylaspa!» dep Shoqandy qýyp shyqqan. Sonda jurt: «Sózi qalaı kesek edi, myna balanyń?! Naǵashysy — Shorman on úsh jasynda bılik aıtyp, «Bala Shorman», «Bı Shorman» atandy dep edi, myna balanyń osy jasynan-aq bılik ıisi ańqyp tur ǵoı» dep taraǵan eken.

Balalyq shaǵynda Shoqannyń el kózine túsken bulardan basqa da aqyldylyǵy, tapqyrlyǵy bolǵan. Olardyń bárin bul arada sanap jatýdyń qajeti joq.

Mine Shoqannyń osyndaı esti isteri men qylyqtarynan dámelenip, «ornymdy osy basady» dep júrgende, basqan ornynan Shyńǵystyń, ózi aırylyp, ázirge qulannyń úıirinen adasqan aıǵyryndaı qańǵyryp qaldy. Oǵan Shoqannyń bolashaǵy da kómeski. «Sýǵa ketken tal qarmaıdy» degendeı, ol kúnde, bala Shyńǵysty orystyń oqýyna berýi, -handyq dáýreni ótken Aıǵanymnyń tal qarmaýy edi. Sol talmen ákimshilik teńizine shyǵyp, biraz jyl Qusmuryn dýanyn órgizip, jýsatqan Shyńǵystyń mingen qaıyǵy endi tóńkerildi de, onyń arqasyna jarmasqan beıbaq, endi qaı kúni sýǵa bataryn bilmegen halǵa tústi. «Ornymdy basardan» kúderi úzilgendeı bolǵan Shyńǵystyń bolashaǵy belgisiz Shoqanǵa, sheshesi — Aıǵanymnyń úlgisimen ustatar taly-orys oqýy. Onyń arty nege soǵaryn qudaıym biledi.

Osyndaı oılarmen basy dal bola otyra, Ombynyń oqýyna barǵysy kelmegen Shoqandy zorlap ákele jatýy Shyńǵysqa ishteı qatty batady. «Beri aryǵyn bilgizbes, syrtqa júnin qampaıtar» degendeı, Shoqannyń basyna aýyr kún túskeli, kóptiń kózinshe qataldymsyǵanmen, ońashada kóz jasyn tógip ap ta júrdi Shyńǵys. Ásirese mana ordadan attanarda. Sonda Shepeniń úıine tyǵylyp otyrǵan Shoqandy «kónbese kúshtep alyp shyq!» dep Abany jumsaǵanda, ishi ýyljyp turdy da, qarsylasqan Shoqandy Aba baqyrǵan qalpymen qushaqtap esikten alyp shyqqanda, bar denesimen balqyp ketip, qasynda turǵan Dragomırovqa sezdirmeı, teris qarap kóz jasyn tógip jiberdi. «Basqa amal joq» degen sýyq oı ǵana qatyrdy onyń otqa qaqtaǵan qorǵasyndaı erigen denesin. Shoqan delbege jarmasqanda, Shyńǵystyń Abaǵa «ber» deýine ekinshi sebep osy edi.

Delbeni qolyna alǵan Shoqannyń, attardyń basyn qaratyp aýylǵa nege burý sebebine toqyraıyq. Ol úshin oqyrman kópshilikke qarashy aýyl degenniń ne ekenin qysqasha baıandap óteıik.

Qazaqta «han» degen sózben «qarashy» degen sóz qatar júredi. «Han» túsinikti. «Qarashy» degenimiz hannyń tóńiregine jınalyp, sonyń sharýashylyq isterinde júretin, asysýy, kıim-keshegi han sharýasynyń moınynda bolatyn, odan basqa aqy-pul tilemeıtin, ezderinde eshbir menshik joq, qońsy-qolańdar. Olar ádette, bir rýdyń emes, san rýdyń jarly-jaqybaılarynan, nemese jaýgershilikte jaý jaǵynan qolǵa túsken «qul» atalatyndardan quralady. Han sharýasynsyz olar kún kóre almaıdy. Qazaqtyń: «Qarashy — han tusynda, qatyn — er tusynda» degen maqaly osydan shyqqan. Qarashylar qazaqtyń baılary men bekterinde de bolǵan. Biraq olar — az, han tóńireginde — kóp.

Qazaqta «tóre» men «tóleńgit» degen sózder de qatar júredi. «Tóre» degeni-han tuqymdary (bertinde qazaq «tóre» dep ákimderdi de ataǵan), «Tóleńgit» degeni-tórelerdi «tóre» emesterge jábirletpeý úshin tóńiregin qorshap otyrýshylar, jat — jaradan qorǵaýshylar, qazaq rýlarynan emes, basqa halyqtardan qazaq bolyp ketkender, mysaly, Abylaı hannyń tóleńgitteri-qyrǵyzdardan, qara qalpaqtardan, monǵol tuqymdas elderden bolǵan.

Tóleńgit pen qarashy, huquq jaǵynan da eki basqa qarashylar — qara jumystan basqany bilmeıtin, bılik erlikte jumysy joq jalshylar, tóleńgitter — han tuqymynyń soıyl soǵarlary, qarashylardy tóreler túgil tóleńgitter de qorsynyp, jábirleýden kóz ashtyrmaıdy, qarashylar olarǵa da qarsylasa almaıdy.

Abylaı hannyń zamanynda, qarashy aýyldardyń sany kóp bolǵan. Ol jaýgershilik zaman bolǵandyqtan, shabynshylyqtan úzdiksiz kelip jatatyn kóp maldyń eti men sútine qarashylar da ortaq bolyp kún kórgen. Bertin Ýáli men Aıǵanym zamanynda shabynshylyq azaıǵan soń, qarashylar da sırek, ordanyń tóńiregine úıirilgen olardyń sany birer aýyldan aspaıtyn jáne olardyń birazy burynǵydaı ordaǵa telmirmeı, ózderine az da bolsa menshik jasap, negizinde sodan qorektenýge aınalǵan. Al, ordanyń sharýasyn burynǵy daǵdylarymen áli de tegin baǵady.

Shyńǵys atqa mingen shaqta qarashylardan 15-20 úılik jalǵyz aýyl ǵana qalǵan. Ol biren-sarany ǵana bolmasa, kópshiligi jeke sharýa ıeleri, olardyń basymy — kedeıler. İshterinde biren-saran aýqattylary da bar. Qazir orda sharýasyn qarashylardyń bári emes, jalshylyq atasynan balasyna mura bolyp kele jatqan, túıeshiler, jylqyshylar, qoıshylar, qasaptar, qazanshylar sıaqty «tańbaly taqyrlar» ǵana baǵady. Olardy bul qyzmetterinen qyl arqanmen súırep ketire almaısyń. Bular basqa ursań da, bóksege tepseń de «E-e-e» demeıtin «kónbister». Bári de han ordasy sharýasyna meılinshe adal qaraıtyndar.

Shyńǵystyń sharýasyn syrttan basqaratyn qoja — Shepe. Biletinderdiń aıtýynsha, ordanyń ol kezdegi sharýasynda bes júzdeı jylqy, myń shaqty qoı, júz shaqty eshki, elý shaqty túıe bar. Sıyr joq. Keıbir taqyrshylyq jyldarda ǵana bolmasa, jaz aılary túgil, qys aılarynda bul maldardyń aryq-turaǵynan basqasy túgelimen jaıylymda júredi. Solardy baǵyp-qaǵý mindeti jalshylardyń moınynda bolǵanmen, ár túlik malda júretin jalshylardyń ishinde basqarýshy bireý bolǵanmen, bárin basqarý isi Shepede.

Kóp jyldary maldardyń kóbi aıaǵynan ottap shyqqanmen Shepe jyl saıyn pishen shaptyrady da, maıa-maıa shópti úıgizip qoıady. Bel oraqtyń kezinde, maıalyq shóp shabý úshin kóp qol kerek. Shepe onyń da retin taýyp, bir semiz túıeni soıdyrady da, mańaıdaǵy eldi úmege shaqyryp saýyn aıtady. Qymyzdy úmege keletin aýyldardyń ózderi ákeledi. «Ordanyń úmesi» dep, baı nemese aýqatty adamdar sabalaǵan qymyzyna tý qoı qosady.

— Osyndaı ádispen, — desedi biletin adamdar, — sýy jazǵyturym túsip, kúz qurǵap qalatyn, óleńi áldeneshe maıa shyǵatyn kólderdiń betin úmeshiler bir kúnde typ-tıpyl ǵyp otap, keıin bir kúnde ıtarqalap, odan keıin taǵy bir kúnniń ishinde maıalap kete beretin.

Basqarý isinde Shepe óte qatal, qoılar men eshkilerdiń qyryqtyq jaralaǵan jerlerine, baqaılaryna qurt túsip meńdep ketse, ne áldeqalaı mertikse, nemese tólderdi qasqyr tartyp ıa jep ketse, yǵyp ketse, túıelerdiń, qoılar men eshkilerdiń tósterine kene qadalýdan qatpa bolsa, minis maldardyń arqasyna jaýyr tússe ıa aryq bolsa, maldar mezgilimen ottap, mezgilimen sýarylmasa...-osyndaı jaılardy seze qalǵan Shepe sol isti tapsyrǵan adamdaryn jer-jebirine jete tildeýmen qatar, kóbin sileıte sabap alady. Denesi qol toqpaqtaı bola tura, ol tóbeleskish te, sabaǵysh ta. Eki sózge kelmeı kim kóringenniń ústine mine túsedi de, jatyp turyp tómpeshteıdi. Ózi baryp turǵan kók doly, ashýyna bir minse, qumaryn tarqatqansha basylmaıdy. Odan emes, alǵash Aıǵanymnan, keıin Shyńǵystan qorqatyndar, kúshteri kele tura, Shepege sóz de, til de qatpaı jasqana beredi, qashqanyn Shepe qýyp júrip urady. Qoly batpaǵandarǵa syryq, quryq, qazyq, balta sıaqty nárselerdi jumsap, óler-tirilerine qaramaı pergileıdi. Sondaı qımyldarynda talaılardy jaralap, talaılardy taldyryp, mertiktirip tastaǵandary bar. Bireýler ólip te qalǵan desedi.

Shepeniń sondaı minezi men qylyǵyn biletinder, qaharyna jolyqpaý úshin, sharýada bolyp jatatyn kemshilikterdi oǵan bildirmeýge tyrysady, basqaratyn adamdaryna Shepe kórsetetin qorlyqtardy ózderi kórsetedi. Shepe asqynyp ketken qylyqtardy ǵana biledi.

Qarashylardy sharýashylyq jáne huqyqtyq isterde qul ǵyp ustaıtyn Shepe ádettik tirshilikterinde de onyń oıynsha, qarashylardan betiniń náli bar qyz-kelinshek, eń aldymen — sonyń menshigi. Bireý óńi bar kelinshek ala qalsa, alǵashqydan keıingi qalaǵan tún — Shepeniki. Sol maqsatyna jetý úshin, kúıeýdi áldenege jumsap jiberýden Shepe qymsynbaıdy da, uıalmaıdy da, ananyń «barmaımyn» derlik kúshi joq, eger — «deı» qalsa, áldene syltaýmen sazaıyn tarttyrady, sonysyn bilgendikten, jumsaǵan adamdary til qatpaı jorta beredi.

Ajary bar qyz-kelinshekterin qarashylar Shepege bildirmeýge tyrysady. Biraq ol bilmeı qoımaıdy, sondaǵy jumsaıtyn bas «agenti» — óziniń áıeli Shońaına. Daraqy minezdi ol «qa-te-en, taǵy bireýdi tappaımy-sen» dep kúlimsirep qoısa boldy, «nege tappaımyn?» dep jymıyp alady da, ile iske kirisedi. Onyń da «qol astynda» birtalaı «agentteri» bar, olar kimde ajarly qyz-kelinshek baryn Shońaınaǵa habarlaıdy da, Shepe ar jaǵynda óz áreketterine kirisedi. Shepeniń kishkene biraq shymyr denesine ótkir qylyǵyna qarap ony «qyrǵı» dep ketken. Sol qyrǵıynyń qolyna táýirleý bir «jem» túse qalsa, Shońaına, -«bizdiń qyrǵı ony da alyp jedi!» dep, kim kóringenniń aldynda maqtanyp júredi. Ósekshi aýyzdardyń aıtýynsha, jasyryn júristen Shońaına Shepeden qalyspaıdy. Ol habar Shepege de jetedi. Biraq Shepe de oǵan qyńq ete qoımaıdy. Birazdan keıin kóringen jas áıelge talǵamsyz arqyraı bergen soń, jurt Shepeni «qyrǵı» ornyna «esek» dep qoımaıdy, áıel qumarlyq qylyqtaryn údete beredi.

Osy betinde ol ózgelerdi bylaı qoıyp, «jan joldasym» deıtin bireýmen qatty qaqtyǵysyp, onyń arty aýyr tragedıaǵa da soǵady. Endigi az sóz sol «bireý» týraly.

Qarashy aýyldan etikshi, órimshi, ánshi, dombyrashy, oıynshy, balýan sıaqty óner ıeleri de shyqqan. Sondaılardyń bireýi-Qaýqar balasy Nurtaı degen jigit. Onyń úshinshi atasy — Qulboldy-jaýgershilikte qalmaqtan tutqyndalyp kelipti. Bireýler ony «qalmaqtyń begiler — beginiń balasy eken» desedi. Ol symbatty da, sulý da jigit bolǵan. Atasy kim bolsa da, jaýgershilikte qolǵa túsken soń, basqa quldar sıaqty, Abylaı onyń oń jaq qulaǵyn kestiredi de, túıesin baqtyrady. Ol osy beınetpen kún keshedi. Qulbaldydan — Qaýqar, Qańtar degen eki bala bolǵan. «Qaýqary ákesine tartqan edi» deıdi. Qańtary qara kúsh ıesi ǵana bolǵan. Balýan da, dombyrashy da, ánshi de, qýlyqshy da bolǵan Qaýqardy, atqa mingen shaǵynda Aıǵanym at-qosshy ǵyp qasynan tastamaıdy eken. Ósek kóp ergen Aıǵanymǵa bireýler ony tanyp ta júripti.

Aıǵanymǵa jaǵyp onyń «serisi» atanǵan Qaýqar, súıgen bir qyzyn alyp qashady da, sodan ul týady, atyn Nurmuhambet qoıady, bul uzaq esimge tili kelmegen sheshesi, súıikti ulyn «Nurtaı» deıdi de, ózgeler de solaı atap ketedi.

Nurtaı da ákesindeı bolyp ósedi. Bul kezde Aıǵanym tuǵyrdan túsip, ákimshilikti nemere qaıyn inisi — Sartaı alady. Nurtaı jasynan soǵan «jigit» bolady da, ol qylmysty bop ıtjekkenge aıdalǵanda ornyn basqan Tániniń qasyna eredi.

Tánige eretin nókerlerdiń bireýi, — bizge belgili Shepe bolǵan. Ol Nurtaımen túıdeı qurdas eken.

Seri Nurtaı da áldekimniń Kúnsulý atalatyn sulý qyzyn alyp qashyp, Tániniń arqasynda sińirip ketedi. Nurtaı Kúnsulýdy erekshe súıedi de, «atymyz uıqas bolsyn» dep, «Kúntaı» qoıady. Jurt ta solaı atap ketedi. Kúntaı symbattylyǵy men sulýlyǵynyń ústine on saýsaǵynan óneri tamǵan minisker, as-sýǵa qylap áıel bolyp shyǵady, sondyqtan úıinde otyryp qalǵan Aıǵanym ony qolyna ustap jeke basyn soǵan ǵana kúttirgen.

Áıel qumar Shepeniń kózine Kúntaı birden-aq tústi. Biraq ózge qarashylardyń áıelderine qoldanatyn ádisin oǵan qoldana almady. Sonda qoryqqany Kúntaı emes, Nurtaı. «Tegi qul» degenmen ákesi Qaýqar sıaqty eshkimge keýdesin bastyrmaı ósken jigit. Kimge de bolsa ol tili men qolyn erkin ustaıdy, basynam degenderdi qatty toıtaryp tastaıdy, sonda aıtary qazaqtyń «ákem boldy jetesiz, enem boldy nekesiz, óziń boldyń,-ne etesiz?» degen «ózi bolǵan jigitke, bir kisilik oryn bar» degen maqaldary. Óziniń jigitshiligine eshkim de nuqsan keltire almaıdy, óıtýdiń ornyna, «bir jigit osyndaı-aq bolar!» dep dáripteıdi.

Bundaı jigitti basynýǵa bolmaıtynyn bilgen Shepeniń Kúntaıǵa «sol ádispen ǵana jetýim múmkin» degen qýlyǵy bar, — ol Nurtaımen qurdastyǵy.

Qazaqtyń ádetinde — qurdastyq dostyqtyń eń bıik shyńy. Qurdas adamdar dárejesine, dáýletine qaramastan birinshiden, — ómir boıy tatý-tátti bolýǵa tıisti, ekinshiden, — bir-birine únemi dostyq qana kórsetip, esh ýaqytta eshbir qastyq, qıanat jasamaýǵa tıisti, úshinshiden, — ózara únemi oınap-kúlýge jáne qandaı qatty oıyn-kúlki bolsa da ashýlanbaýǵa, kóterýge, kek kórmeýge tıisti. Aýyl ádetinde bundaı oıyndardyń kólge ıa ózenge shomylǵanda kıimderin ala qashyp, kópke deıin bermeý, erli-zaıypty adamdardy tyrdaı jalańash tańyp tastap, birazǵa deıin bosatpaý, kópke kúlki bolarlyq qylyqtar jasaý, uıqtap jatqanda qoınyna jylan, tyshqan sıaqty jándikterdi salyp shoshytý, biriniń atyn biri ıtine qoıyp, jurtqa estirtip shaqyrý, birin-biri «óldi» dep, janaza aıtyp el jıý, «boǵaýyz» atalatyn sózderdiń, qandaıyn bolsa da aıtýǵa qymsynbaý, bir-birine qol júgirtip oınaý... sıaqty túrleri bolady.

Qazaqta «baıy qurdastyń bári qurdas» degen maqal bar. Onysy erli-zaıypty adamdardyń erleri qurdas bolsa jetedi, áıelderiniń qurdas bolý, bolmaýy qajet emes. Sondyqtan eri qurdas bolsa, jetedi, áıelderiniń jasy úlken ıa kishi bolýyna qaramaı oınaı beredi.

Osy ádetti biletin Shepe Kúntaıdy «qurdas» dep tilin de, qolyn da jumsap qatty oınap júrdi. Qaljyńnyń qandaı túrine bolsa da «qurdastyq bolar» dep shydaıtyn Kúntaı bir sátte aramdyǵyn sezip qaldy da, boıyn syrǵaq ustaýǵa aınaldy. Endi jolaı almaǵan Shepe ózge áıelge qoldanatyn ádisin buǵan da qoldanbaq bop, Shońaınany jumsap edi. Kúntaı onyń betin qatty qaıyryp tastady da, Shepege birjola sýyp aldy. Sondaı kúnderdiń birinde ońasha kezdesken Kúntaıǵa kúsh jumsamaq bolyp alysa ketkende, Kúntaı alyp uryp astyna basty da, alqymynan biraz syǵymdap, tizesimen ishine túıgishtedi. Taıaq batqan Shepe jalynyp-jalpaıyp, «endigári búıtpeıin» degen ýádemen áreń qutyldy. Kúntaıdyń bul qylyǵy ishine muz bolyp qatqan Shepe, kók alar sátin kútti de, qaıtyp jolamady.

Aıǵanym óler aldynda, minezi de, qylyǵy da jaqqan Kúntaımen maquldasyp:

— Bir ǵana tapsyratynym bar, — degen edi oǵan.

«Ne nárse tapsyrar eken?» dep qulaq túrgen jurttyń kózinshe:

— Kelinimdi kóre almaı ketip bara jatyrmyn, — degen edi, demin zorǵa alǵan Aıǵanym, -birinshiden, — menen sálem aıt oǵan maqul bolsyn, ekinshiden, — ene ornyna ene bolyp, sonyń qasynda bolarsyń.

Shyńǵys Zeınepti ordaǵa alyp kelgenshe, Aıǵanym dúnıeden ótip ketti. Onyń tapsyrmalaryn Kúntaı kelinine aıtty.

Zeınep ordaǵa qazaqy túrde tikken asyl kıimderimen kelgen edi. Basynda, — qazaqtyń sáýkelesi. Altyn zerli matadan jasalǵan, onyń ón-boıy merýert, marjan, káýker, aqyq, jaqut sıaqty asyl tastarmen bezengen. Tóbesine shoqpaqtaı úki qadalǵan.

Aıǵanymnyń ólgenin orda aýlyna jaqyndaı estigen Zeınep, kózin kórgen súıikti qaıyn enesin aza tutyp, basynan sáýkelesin sypyryp, ústine «mekeden kelgen qara jabý» deıtin, kólemi adamnyń, denesin orap alatyn, qara tústi jibekti jamylǵan edi. Sol qarany Qusmurynǵa kóshkenge deıin tastamaǵan. Aıǵanymnyń ósıetimen Zeınepke kútýshi bolǵan Kúntaı, sáýkelesine qarap, ony «Úkili kelin» ataǵan, jurt ta solaı dep ketken. Kórisken sátten bastap minezi de, qylyǵy da, isi de jaqqan Kúntaıdy Zeınep «Aq apa» degen.

Qusmurynǵa kóshken Shyńǵys Nurtaıdy da ala kóshti. Onda bara jasy úlken bolǵanmen, Nurtaı Shyńǵysqa da «jigit» bop, ózge nókerlerimen birge erip júrdi.

Ol kezdegi kóshpeli aýylda, toı, as sıaqty uly jıyndar, kóbinese el jaılaýǵa shyqqan kezde bolady. Ózin osy eldiń hany kórgen Shyńǵys ondaı as pen toıdyń asa bir irisine bolmasa, kebine barmaıdy. Sonda onyń oryndaıtyny-sheshesi Aıǵanymnyń bir sátte:

— «Jaspyn» dep jyrtańdama, balam. Sen jalpy jastyń biri emessiń, bir qaýym eldiń aǵa sultanysyń. «Jeńil týlaq jelge ushar» bolma, balam. Qorǵasyndaı salmaqty bol. Sen jeńildenseń, baqqan eliń aspanǵa kúl bolyp ushady. «Kúnge kúle qarasań, kóılegine jamaý suraıdy» deıdi qazaq. Kúlegesh bolma. Túsińdi sýyq usta. «Taýdyń etegi jaqyn, tóbesi alys» depti atalaryń. Kúnde kórine berseń, baqqan eliń basynyp alady. Olarǵa az kórin. Yzǵaryńdy alystan sal. As, toı, aıt sıaqty el kóp jınalatyn jerlerge óte sırek bar, — degen aqyly.

Ózi jıyndarǵa sırek baratyn Shyńǵysqa sol jıynda ne sózder bolatynyn, ásirese ózi týraly ne sózder bolatynyn bilip otyrý qajet. Sondyqtan senimdi bireýlerin kezek-mezek esebinde jumsap únemi til alyp otyrady. Sonda jansyzdarynyń qataryna Shepe men Nurtaı da qosylady.

Qusmurynǵa ornyqqan bedeli kóterilip bolǵan jyldardyń bireýinde, Esil ózeniniń Qusmuryn jaq betin jaılaıtyn, osy dýanǵa qaraıtyn Jansary — Ýaq rýynda ataqty Jarylǵamys baı qyzyn uzatady degen habar estildi. Bul rý sońǵy kezde Shyńǵysqa qyńyratqyp júrgen. Ol kezdegi qazaqtyń qaı rýynyń bolsa da rýlyq namysqa jatatyn keńesteri, úlken toılary, astary sıaqty jıyndarynda bolyp, ne isteýge qajetti bátýany solarda jasap qaıtady.

Shyńǵys Jarylǵamystyń toıyna Shepe men Nurtaıdy jumsady, sondaǵy syltaýlary -«Býrbaıdaǵy týǵandarymyzǵa bara jatyr ek» boldy.

Osy sapardan Shepe tiri qaıtty da, Nurtaı eli qaıtty. Esil men Qusmuryn arasynda Qoıbaǵar atalatyn jıegi qamysty, ortasy shalqar, sýaty ár jerine ǵana bitken kól bar. Jaz kúnderinde mańynda el bolmaıdy, tek bekinisten kelgen orys balyqshylary bolady.

Jarylǵamystyń toıynan qaıtqan Shepe men Nurtaı osy kólge kelse, balyqshylardyń qosy, saımandary bar da ózderi joq. Arshylǵan balyqtardyń qalǵan-qutqanyna qaraǵanda, balyqshylar jýyq arada ǵana ketken. Kóldiń tereńirek ishinde qurylǵan aýlar kórinedi.

Jolaýshylar «balyqshylar tez keler» dep dámelendi de, balyq jep ketý nıetimen, attaryn tusap, balaǵanǵa qonyp qaldy.

Erteńine ertemen balyqshy orystar da keldi. Olar Shepeni de, Nurtaıdy da tanıdy. Sonda qaıran qalǵany: Shepe — tiri, Nurtaı ólip qalǵan!..

— Nelikten?! — degen suraýǵa Shepeniń berer jaýaby:

— Bilmeımin. Tegi jylan shaqqan bolý kerek. Ertemen oıansam, Nurtaıdyń dybysy sezilmeıdi. «Bu nesi?!» dep qozǵasam, — jany joq! Zárem ketip, denesin kótere bergenimde, qasynan sala-qulash qara shubar jylan jorǵalap jónele berdi. Shaqqan sol bolý kerek...

Balyqshylar bul sózge nandy da, bul mańaıda sondaı jylandar bary, balaǵanǵa da kelip júrýi ras ta. Al shynynda Nurtaıdy jylan shaqqan joq-ty. «Uıqtap jatqanda, qulaǵynan birer tamshysyn jiberseń sespeı qatady» degen bir dárini Shepe qolyna áldeqashan túsirip, Nurtaıdyń qulaǵyna quıýdyń sátin túsire almaı júrgen. Sol sát balyqshylardyń balaǵanyna qonǵanda ǵana tústi de, shyrt uıqyǵa kirgeni dybysynan baıqalǵan Nurtaıdyń qulaǵyna tamyzbaq boldy. Qylmysyna qoly qaltyraǵan ol tamyzý ornyna tógip aldy, «joly bolǵanda» tógilgen dáriniń kóbi qulaqtyń tesigine ketti.

Nurtaı uıqyshyl edi. Qatty qalǵyǵan shaǵynda ol ońaı oıanbaıtyn. Qulaǵynyń tesigine dári ketkende, shybyn jybyrlatqandaı kórgen ol bolmashy ǵana oıanǵan qalpymen soqyr sezimniń yqpaly aıdap, dári quıylǵan qulaǵyn alaqanymen bir qaqty da, aýnap túsip jata berdi.

Endi ornynda jata berýdi qaýip kórgen Shepe, balaǵanyn aldyna shyqty da, Nurtaıdyń ne halǵa ushyraryn kútti.

Ol azdan keıin typyrshýǵa aınaldy. Onyń arty — jantalasyp dóńbekshýge soqty. Aqyry esin jyıa almaǵan Nurtaı ókirgen daýyspen táltirektep balaǵan esiginen shyǵa berdi de etpetinen tústi. Sodan ol ońala alǵan joq. Dirildegen denesin áýeli qatty qımyldatty da, birtindep álsirep, aqyry sup-sulq bola qaldy. Sonda da jaqyndaýǵa batpaı, alystan kúzetken Shepe, jyraq jerden balyqshylardyń at-arbasy buldyrap kóringende, Nurtaıdy aıaǵymen túrtip baıqap, ólgenine kózi jetken soń, balaǵan ishine jatqan ornyna súırep kirgizdi...

Mine, Nurtaıdyń ólgen tarıhy osy.

Kúntaı kúıeýinen otyzdy ortalaǵan shaǵynda qaldy. Aıǵanymnyń tapsyrýymen jáne óziniń adal qyzmetimen jaqqan ony, Zeınep asa syılap, «Aq apa» atap ketkenin bilemiz. Kúntaı sol syılaýyn aqtady da. Han ordasyna kelin bop, bosaǵasyn attaǵannan beri, Zeıneptiń de, odan týǵan balalardyń da kútimi Kúntaıda boldy. Kesh turyp, erte jatyp úırengen, taza kıinip, tátti tamaqtardy iship úırengen Shorman baıdyń qyzy-Zeınep kelin bolǵan kúnderinde de sol daǵdysyn tastamaǵan. Keıde sáske kóterile keıde shalshyq tús bola oıanatyn Zeınepti Kúntaı áýeli úlken jez legenge jalańash otyrǵyzyp jyly sýmen aq sabyndap shomyldyrady, odan keıin aq jibek oramalmen denesin súrtip, qalaǵan kıimderimen bezeıdi. Sodan keıin, Nurtaı men Kúntaıǵa arnap tiktirip, keıin «as úı» atalyp ketken otaýdan taǵam keledi. Tústik as ádette sol kúngi eshki sútinen iritken aq irimshikti qoı sútiniń pisken qaımaǵyna ezip, aq unnan ılegen nanmen bergen — tushpara bolady. Keı kúni Zeıneptiń ashyrqanǵysy kelse, irimshikti qaımaq ornyna tuzdy sary maıdyń tortasyna ezedi.

Ol kezdegi qazaq aýyldarynda aq quıryq shaı (oryssha-famılnaıa) tek, Shyńǵystyń úıinde ǵana bar. Ondaı shaıdy Shyńǵys alystaǵy Troısk, Qyzyljar, İrbit, Qorǵan sıaqty qalalarǵa baryp qaıtatyn sáýdegerlerge jetektep, uzaq ýaqytqa jeterlik qyp aldyryp qoıady. Shaıdy dári kóretin zamanda jurt ony syrqattaryna emge suraıdy. Shyńǵys pen Zeınep kóńili túskenge bir «áshmýsh — keni» tutas beredi de, kóńilin qaıtarǵysy kelmegen bylaıǵylarǵa birer qaınatym ǵana syılap, unatpaıtyndarǵa tatyrmaq túgil ıisketpeıdi de.

Zeınep qyz kúninde de shaıqor edi, qatyn bolǵan soń tipti qumartyp, búkil elde sol úıde ǵana bar biri — «aq bolyskeı» (polskıı, biri — «sary tele» (týlskıı) atalatyn eki samaýyrdy birinen soń birin tutattyryp, qaınaǵanyn soraptap ishedi de otyrady. Shaıdy ol aq qumanǵa kóp saldyryp, túıenin, qurǵaq qumalaǵynan janǵan qozǵa qoıdyrady da, burqyraı qaınaǵan shaıdyń kúreń kóbigi, qumannyń qaqpaǵyn túrtkileı, erneýinen tógilip jatady. Zeınep shaıdy tórkininen kelgen altyn kesesine quıdyryp ishýdi jaqsy kóredi, sondaı shaıdyń náli keseniń, ishine juǵarlyqtaı qoıý bolýy kerek. Shaıǵa ol, «tushshy, shıki qaımaqtaı qoıý bolady» dep, jas ińgenniń sońǵy ıindisin ǵana qattyrady. Ondaı shaıdy jurt «kúreń qasqa» atap, tatyp kórgender jumaqtyń káýserin ishkendeı bolady da, tatpaǵandar, — «shirkin, tym bolmasa ernimizdi malar ma ek!» dep arman etedi.

Zeıneptiń túski asy — semiz laqtyń eti nemese ashymaǵan jas súr. Úıinde uny az Zeınep, etti aq irimshik salǵan kishkene, sopaqtaý, áshekeıli «aq astaýǵa» (faıans) týratady. Shyńǵystan basqa adam qol suqpaq túgili mańaılamaıtyn bul astaýǵa, Shyńǵys joqta da Zeınep etti toltyra salady. Sodan ózi shoqyp qana jep, qalǵany Kúntaıǵa jáne as úıdegi basqa áıelderge nápaqa bolyp qalady. Nesine óıtpesin: menshigindegi laqtar taýsylsa, mańaıdaǵy aýyldardyń laqtary jetedi. Jáne ol «teke sasıdy» dep erkek laqty jemeıdi, «bal tatıdy» dep urǵashy laqty jeıdi. Urǵashy laqtar da Zeıneptiń jeýine jetedi. Eshkini maldanbaıtyn aýyldar, Shyńǵysty eliktegen bolyp úı basy azdaǵan eshkini Zeınep úshin ósiredi. Urǵashy laq soıyp Zeınepke sybaǵa ákelýshiler ordadan at izin qurǵatpaıdy.

Maldyń eti men súmesinen basqa asy az burynǵy aýylda Zeıneptiń keshki asy da osy taǵamdardan.

Kelinshek bolyp túsken alǵashqy eki-úsh jylda Zeınep tolyqsha syla deneli bolyp júrdi de, sodan keıin semire bastap, Shoqan Ombynyń oqýyna attanar shaqta jýandap ketti. Jurt ony-«endi az jylda qaıyn enesi bolady da qoıady» desti. Syla kezinde tamaqsaý Zeınep, semirgen saıyn asty azaıta berdi. Jurt ony «úlpershegin maı basyp ketýden» desti.

Denesi jalpaıǵan saıyn, Zeınepke kıim qonbaýǵa aınaldy. Biraq bul qıyndyq onyń, sándi kıinýine bóget bolmady: Baǵlannan bir sheber tatar tabylyp, únemi denesine qonymdy kıimder tikti.

Zeınep Shyńǵysqa qaıdaǵy joq qymbatty taptyrady eken. Ol kezdegi sibirlik qazaqtardyń eń jaqyn bazary-İrbit. Shamasy Qusmurynnan 250 shaqyrymdaı jerde, Oral taýynyń soltústik shyǵysyna on altynshy ǵasyrdyń orta kezinde ornaǵan bul qalaǵa qoly jetetin sáýdeger baılar ǵana barady da, halyqqa qajet buıymdardy ne boryshqa, ne aqysyn tólep, ylaýlap alyp keledi de aqshasy joq aýyldardyń maldaryna, jún-jurqa, teri-tersek sıaqty buıymyna aıyrbastaıdy. Ondaı baılardy,-«İrbit shapqandar» desedi.

Ol kezde Qusmuryn tóńireginde qazaqtan İrbit shapqan baı — Kereıdiń Toqymbet atalatyn rýynan shyqqan — Estaıdyń Dúısekesi degen kisi eken. Ol úkimetten pervyı gıldi sáýdeger ataǵyn alǵan adam. Shyńǵys İrbitten kerekterin soǵan alǵyzady eken.

Bir jyly Dúıseke Shyńǵys tapsyrǵandardyń birazyn jele almasa kerek. Soǵan renjigen Zeınep bılep alǵan Shyńǵysqa:

— Nemene bulardyń ózi bizge kereksiz? — dep laqtyryp otyrǵanda, Shyńǵys búgejektep úndemeı qapty. Sonda, sol úıde otyrǵan Arǵyn rýynan shyqqan ataqty Shoqan sheshen Shyńǵysqa:

— Arystannyń aqyrǵanynan qoryqpaıtyn, Shyńǵys-aı eshkiniń baqyrǵanynan qoryqtyń-aý! — depti-mis.

Sondaı baby kúshti Zeıneptiń kóńilin tek Kúntaı ǵana taýyp, tilekterin tyz etkizbesten oryndaıdy eken.

Ol Zeıneptiń ózi túgil balalaryn da kútken. Tuńǵyshy Shoqandy tósekpen kótergen Zeınep, odan keıin aralaryna (kóp degende bir, ıa jyl jarym sap, balanyń birinen soń birin lókildete bergen. Shoqan oqýǵa attanarda onyń úıelmeli-súıelmeli Shoqan, Jaqyp, Maqy, Maqmet, Ahmet, Qoqysh, Kozke deıtin jeti uly, Urqıa, Raqıa deıtin eki qyzy bolǵan.

Osy toǵyz balany jórgekke orap alǵannan bastap, óz betimen oınap ketýge jaraǵansha, túgelimen Kúntaı kútken. Aıaq basqannan keıingi kıindirý, sheshindirý, tósekterine jatqyzý, mezgilimen astaryn berý, kóńilderin tabý sıaqty isterdiń kóbi Kúntaıdyń moınynda bolǵan. Zeınep súti az jáne tez sýalatyn áıel eken. Balalary kishkene kúninen asqa qaraıdy. Solardyń ne ishý, ne jeý qybyn Kúntaı ǵana taýyp, eshqaısysyn qyńq etkizbegen. Solardyń ishinde, Kúntaıdyń emirenip eń jaqsy kóretini-SHoqan. Oǵan sebep, Shoqan týǵan saǵatta, Kúntaı da ul taýyp, atyn Jaınaq qoıǵan. Bala týa tumsa Zeıneptiń keýdesi isip, emýge jaramaǵan soń Shoqandy Kúntaı aýyzdandyrǵan. Keýdesi jazylǵan soń da, Zeıneptiń súti az bop, Shoqan jarymaǵan soń, «kıik emshek» atalǵan sútti Kúntaı, óz balasyna qosa, Shoqandy kezek emizgen.

Shoqan sheshesin apyl-tapyl basqansha sorǵan bala. Sonda zaýqy túsip ketkende Kúntaıdy da julmalap, sýsynyn qandyryp alady eken, sondyqtan Shoqan ony kishkene kúninen sheshesindeı jaqsy kórgen. Kúntaı da ony shyn júrekten súıip, «telǵozym» dep ataǵan.

Bertin eri kele Kúntaı orda aýyldan qarashy aýylǵa eriksiz kóshti. Kóshpeıin dep edi, eriniń ystyq qabyry sýymaı jatyp, Shepe azban aıǵyrdaı azynap maza bermedi.

Kúntaı qursaqty sırek kótergen áıel. Zeınepten múshelge jaqyn úlken onyń tósekpen kótergen tuńǵyshynyń aty Malgeldi biraq, ol mal túligi bolýǵa jete almaı, jetkinshek kezinde Aıǵanym úıinin býrasy tizerlep óltirgen. Odan tórt-bes jyl keıin týǵan Narsha degen qyz, er jete bastaǵan shaǵynda sheshekten ólgen. Odan keıingi kótergeni-Jaınaq. Sodan keıin toqtaǵan.

Óziniń erkine salsa, eri ólgen Kúntaı, jasy jeti-segizde qalǵan jalǵyz ulyn qanaǵat kórip, Zeınepke atqaratyn qyzmetin jalǵastyryp otyra bermek te.

İİİepe Kúntaıdyń bul oıyn buzdy. Nurtaıdyń qyrqyn bermeı jatyp, as úıde uıyqtaǵan Kúntaıǵa ol túnde kep qol saldy.

Kúntaı Shepeni sózden tospaq bolyp edi, ol uıalý ornyna zorlaýǵa kiristi. Qarýy qaıtpaǵan Kúntaı arpalysty. Bul arpalystyń aqyry nemen tynaryn qudaıym biler edi, eger qarańǵydaǵy alys-julystan Jaınaq shoshyp oıanbasa!.. Ne bop jatqanyn bilmegen, biraq ne de bolsa, sumdyq birdeme bolyp jatqanyn sezgen Jaınaq, baqyrǵan qalpymen dalaǵa ata shyǵyp oıbaı saldy. Bul dybysqa ordada jatqandardan alǵash Zeınep oıanyp, Jaınaqtyń nege baqyrǵan sebebin joramaldady da Shyńǵysty oıatty. Balanyń daýsyn estip:

— Bul ne?! — degen Shyńǵysqa:

— Bilmeı jatyrmysyń ne ekenin? Álgi qanden ıt sıaqty aǵań ǵoı deımin, árkimge bir sháýildep mazasyn alatyn. Aq apańdy mazalap jatyr ǵoı deımin, tegi Jaınaqtyń dalaǵa shyǵyp oıbaılaýyna qaraǵanda, — dedi. Bala údeı baqyrǵan soń:

— Bar tez, — dedi Zeınep Shyńǵysqa, — aýyl oıanyp masqara bolarmyz. Senen basqany tyńdamaıdy, tapal — qaınaǵa (Shepege qoıǵan bul atyn, Zeınep onyń ózine estirtpeıtin). Jyldam barmasań búldiredi.

Sol kezde arpalysqan Kúntaı men Shepeniń de daýystary estile bastady.

— Áne, búlindi! — dedi Zeınep, — tezirek bar, oıbaı!

Shyńǵys tusynda ilýli turǵan túıe jún shekpenin denesine suǵa sala, úıden jalań aıaq, jalań bas shyǵa júgirdi.

— Ol ne?! — dedi, Zeıneptiń qasynda jatqan sol kezde oıanyp ketken Shoqan. Zeınep «jáı» degenmen, shań-shuń daýystan, ne ekenin ańǵarǵandaı Shoqan da tura jónelmek bolyp edi:

— Qaıda, Qanashjan? — dep Zeınep qushaqtaı aldy

— Jiber, apa! — dedi Shoqan bulqynyp. — Álgi tapal aǵam ǵoı, sorly qatyndy áýrelep júrgen. Qylyǵy da ótip boldy, sol aǵamnyń. Jibershi, ózimen sóıleseıin.

Zeınep jibermeı, Shoqan tyrmysyp jatqan shaqta Shyńǵystyń:

— Jeter, Kishi-aǵa! (Shepeni ol solaı ataıtyn) — degen qatty daýsy Shepeniń:

— Jiber, óltirem ol qar qatyndy! — degen daýystary shyqty.

Analy-balaly ekeýi esiktiń ishki jaǵynan, qarańǵyǵa úırengen kózderin tikse, áldekim, áldekimdi qushaqtaı kóterip, beri qaraı júgire basyp keledi eken. Tegi Shyńǵys Shepeni ún qatýdan tosqan bolý kerek. As úı jaqtan da ún estilmeıdi, ol mańaıda qarańdaǵan adam da kórinbeıdi. Manaǵy arpalysta, kúshi kelgen Shepeni Kúntaı dalaǵa laqtyryp jibergen. Sol sátte júgirip jetken Shyńǵys Shepeni ala jónelgende, syrtta eńirep turǵan Jaınaqty Kúntaı úıge alyp kirgende, jatar oryndaryna sheke túse otyrǵan qumyǵyp eńiregen daýsyn qosqan...

Arpalysqan Shepeni Shyńǵys qushaǵynan bosatpaı, esigi ashyq turǵan ordaǵa syp-perip kirip ketti... Onyń izin shala bajyldaǵan daýyspen Shońaına da kirip keldi. Eshkimdi, esh nárseni syılamaıtyn Shońaına, orda-mordańdy da qadirlemeı, urǵashy ataýlynyń ishinen biren-saran ataqty báıbisheler bolmasa ózgeleri bas suǵa almaıtyn úıge taısalmaı kirip, «men» degendeı taıtańdap tórine de shyǵa beretin.

Qazaq áıelderiniń erine at qoıyp alatyny bolady. Olardyń keıbiri qara keskindi kisini «appaq», tentek kisini — momyn», olaq kisini-«sheber», jýas kisini — «batyr» degen sıaqty qaljyń attardy da qoıady. Shońaına kishkene deneli Shepeni kórdi — «Taý», keıde «Taýbaı» dep atap ketken edi. Taǵy bir qyzyǵy, ózge áıelderdiń eshqaısysynan Qorymaıtyn, birazyna ózi jaǵystyratyn Shońaına Shepeni qatty qyzǵanyp, mańaılatpaýǵa tyrysatyn, mańaılaı qalsa janjal shyǵaratyn. Onyń arty-tóbeles, (onda, Shepe Shońaınany emes, Shońaına Shepeni sabap tastaıdy, sonysynan qorqatyn Shepe, Kúntaıdyń eri tiri keshinde, jurt kózinshe «qurdas» dep jalbańdaǵanmen ońasha jerlerde jolamaıtyn. Biraq oǵan qalaı da qoly jetýin biletin.

Sol tilegi qabyl bolǵandaı Nurtaı óldi de Kúntaı qaldy. Únemi han úıinde júrip, dámdi tamaq jep, taza kıinip, taza orynda júrýden jáne tabıǵat syılaǵan syr-symbatynan, jasy qyryqtyń ishine kirgenmen, Kúntaı betine áli ájim túspegen, keskini gúl jaınaǵan jap-jas áıel. Odan múshel kishi-Zeınep, ekeýin qatar qoısa, Zeınepti apasy deıtin.

Biz buǵan deıin Kúntaıdyń ajaryn áńgime qylǵan joqpyz. Reti kelgen osy arada, ol jaıdy da emen-jarqy aıta keteıik. Ár tuqymdy halyqtyń ózine tán sulýlyǵy bolady. Óń, symbat jáne keskin jaǵynan qazaq monǵol tektes elderge uqsastaý. Biraq, negizinde «sarǵylt» atalatyn tuqymǵa jatatyn monǵoldan qazaqtyń eki negizinde qońyrqaılaý sıaqty. Jáne bir ózgesheligi monǵol tuqymdastardyń bet súıegi shyǵyńqylaý, qazaqtiki -odan qýshyqtaý. Monǵoldardyń kózderi dóńgelekteý, ekeýi de negizinde qara bolǵanmen, qazaqta «qoı kóz», «shaǵyr kóz», «kók kóz» deıtinder, monǵoldan góri jıileý ushyrasady.

Bul jaıǵa toqtalatyn sebebimiz: — Kúntaı «qara tory» atalatyndardyń sulýy edi. Dóńgelek, tompaıǵan qoı kózdi onyń kózderinde aǵy az, qarashyǵy badanadaı úlken. Kirpiginiń jıi qylshyqtary qaıqaıǵan uzyn. Muryn tusynan shekege qaraı kólbeı bitken qara qastary ıaponkalarǵa uqsaıdy. Tolyqshalaý betiniń ıegi súıir, kishirek murny búkireımeı de, qaıqaımaı da, jalpaımaı da ádemi bitken. Erinderi — búrme aýyz, qazanat denesi aryq ta, semiz de emes. Birkelki syla qalpynan ózgermeıdi, kómirdeı qara shashy tarqatqanda tizeden túsedi. Bilekteri, baltyrlary som. Osy jarasymdy túr-tulǵasyna laıyq, Aıǵanym da, Zeınep te ony bir sydyrǵy qara dúrsin jaqsy kıindiredi.

Shepe esh ýaqytta, eshkimdi, ásirese áıelderdi shyn kóńilden súıgen adam emes. Ol Kúntaıdy da súıgendikten qumartyp júrgen joq. Maqsaty — bir ret bolsa da qumarynan shyǵý. Sodan keıin jolamaýǵa peıil. Soǵan qoly jete almaı júr.

Bulaı bolýyna, Shepe ishteı qatty namystanady. Onyń uǵymynda symbaty da, ajary da sulý bolǵanmen, basqa áıelder sıaqty Kúntaı da urǵashy. Bul jynysty adamdy, Shepe «qor jaralǵan» dep túsinedi. Onyń ústine Kúntaı — quldyń qatyny. Ózin «aq súıekpin» dep esepteıtin, «tóremin» dep oılaıtyn Shepeniń qoly sondaı qatynǵa jege almaý, Shepege qorlyq.

«Osy qorlyqtan qashan qutylam?» dep júrgende Kúntaı jesir qatyn bola qaldy. Ol uıaly qazaq rýlarynan shyqqan bireýdiń qatyny bolsa, eriniń jylyn bergennen keıin, sol rýdan tańdaǵan bireýine quryq salar edi de, otyryp qalar edi. Ondaı rý Nurtaıda joq. Kúntaıdyń jalǵyz ǵana ámeńgeri bar. Qulboldydan Qaýqar, Qańtar esimdi eki ul týǵan.Qaýqardan jalǵyz Nurtaı da. Qańtardan týǵan Aqpan esimdi jigit bar, denesiniń shombaldyǵyna, kúshiniń keptigine qarap jurt ony «Alyp» dep ketken. Nurtaı ólgen kezde jasy otyzdan asqanmen Aqpan úılengen joq-ty. Qarashy aýylda turatyn onyń ózindik menshigi — ákesinen qalǵan jyrtyq qara qurym úı, «mal» degende bary, — ákesiniń zamanynan beri azaımaıtyn da, kóbeımeıtin de bes-alty eshki, «jan» degende bary, — -qartaıǵan jalǵyz sheshesi. Onyń ákesi — Qańtar, ómirin ordanyń bıesin saýýmen keshken, Aqpan da mal túligi bolǵaly osy kásipte.

Ýáli men Aıǵanym kezinde de, Shyńǵys tusynda da, «jeli tolyq bolsyn» dep, orda júzden kem bıe baılatpaıtyn. Qulyndary áldeneshe jelige baılanatyn bul bıeler «jebeı» atalatyn ádispen kúnine kóp bolsa — úsh, áıtpese — eki-aq ret saýylatyn. «Jebeı saýý» degeni, bıelerin jeliniń bir basynan bastap saýyp, ekinshi basyna jetkenshe, bastapqy bas jaǵyndaǵy bıelerdiń saýyny kelip qalady. Sondyqtan ekinshi ret túre saýady. Eki ret jebeı saýǵanda, bıeler eki-úsh úlken sabany toltyratyn sút beredi. Ol sútti sabaǵa quıyp, jeliden aýylǵa túıemen tasıdy.

Osylaı saýǵanda, Qańtar da, Aqpan da bıeniń bóksesin búlkildetip, sútin qaqtap alady eken. Qazaq bıe sútin salqyndatpaı sabaǵa quımaıdy, áıtpese qymyz aqyrǵan ashshy bolyp ketedi. Aqpan saýyn sútti kúndiz ezinin, lashyǵynda salqyndatyp ap, ordadaǵy as úıde turatyn sabaǵa keshke ákep quıyp, túni boıy pisedi eken. Sondyqtan ol qymyz bal tatıtyn edi desedi.

Qańtar ynjyq, jasyq adam bolǵan, kim kóringennen taıaq jeı bergen, al Aqpan, ózi eshkimge soqtyqpaıdy eken de, soqtyqqannyń ákesin tanytady eken, sondyqtan oǵan eshkim jolamaıdy eken. Qyzmeti jaqqandyqtan orda ony qadirlep, arylmaıtyn qonaqtardan jeýsiz qalatyn maıly etterden únemi sybaǵa saqtaıdy eken: Al, qymyzdy, «ıesi sol, toıǵanynsha ishsin» dep, ıeleri erkine beredi eken. Marqa qozynyń quıryǵyn qylǵı beretin Aqpan, etke onsha meshkeı bolmaǵan, keń alaqanyn toltyryp tórt-bes asaýdy qanaǵat kórgen. Al, qymyzǵa túp joq, ózine arnaýly sap-taıaqpen («oǵan jarty kónek qymyz sıatyn edi» desedi) beseý-altaýyn jóremeldete tastap ketedi eken.

Ordanyń qadirleýinen be álde jaratylysy solaı ma, Aqpan minez jaǵynan bir bet, qyńyr bolǵan. Ol ókpelesken adamymen keıde uzaq ýaqytqa, keıde ómir boıy kelispeı ketetin bolǵan. Sol qylyǵyn ózge túgil ıelerine kórsetip, birer ret sybaǵa qoımaǵan ordaǵa biraz ýaqyt kirmeı qoıǵan. Sonda ózgege bas ımeıtin Shyńǵys Aqpandy shaqyrtyp ap:

— Nege kelmeı kettiń? — dep suraǵan. Aqpan «qolym tımedi» dep jaltaqtap otyryp, Shyńǵys:

— Shynyńdy aıt. Jasyrma. Ókpeń bar. Ne ekenin aıt! — dep jalbarynǵan. Sonda Aqpan shynyn amalsyz aıtyp:

— Esepte joq eleýsiz kisi bolsam, ókpelemegende qaıtem? — degen.

Bul sóziniń astaryn ashyp kórse,-manaǵy «sybaǵa qaldyrmaý» eken. Shyńǵys buǵan kináli adamdardy qatty sógip, sybaǵasyn odan keıin qalt etkizbegen. Olaı jalynyshty bolatyn sebebi: eńbegine meılinshe adal, eńbegi meılinshe ónimdi, isi meılinshe tártipti. Sondyqtan, mundaı jalshy tabý qıyn deıdi eken Shyńǵys.

Jumys kezinde ústine ilýge jaraǵandy kıetin Aqpan, bylaıǵy ýaqytta bir sydyrǵy taza kıimmen júredi eken. Sonysyna qarap, «qalmaqtyń begiler-beginiń tuqymy degen ras bolý kerek» desedi eken jurt.

Jurt onyń úılenbeýin osy «tektiliginen» desken.

— Súıgenin alatyn, jyǵyp bererlik maly joq, — desken olar, «quny arzan jaman — jáýtikti alǵannan, qatynsyz óteıin» degeni bolar.

Nurtaı ólgen soń-aq, jurt, — «Kúntaıdyń Aqpannan basqa ámeńgeri joq. Jol soniki. Qylshyldaǵan jas qalpyndaǵy qatyn. Ony alsa, qudaıy ońdady» dep keý-keýlesip ketti.

Kúntaıdy Aqpanǵa ózge jurt qıǵanmen, Shepe qımady. Rasyn aıtqanda, — qyzǵandy ol. Ózi alýǵa Shońaınadan qorqatyn ol, reti kelse, jasyryn aıaq salmaq boldy. Onyń joramaldaýynsha, «Nurtaı bir kisiden kem jigit emes te, sondyqtan, onyń kózine shóp salmaýy durys ta bolǵan shyǵar. Endi jesir qaldy. Baısyz otyra beretin jasta emes, baıǵa ashyq túrde tımegenmen, kúıek — asty bireýsiz otyra almaıdy. Men nege bolmaımyn, sonysy?».

Kúntaıǵa onyń qol salýy sodan edi. Biraq ol nıeti iske aspaı, janjal kóterilip ketti de, qylyǵy jurtqa áıgi bolyp qaldy. Eń aldymen — Shońaınaǵa Shepe Shońaınanyń, aldynda, Kúntaıǵa qol salýymen, onysy áıgi bop qalýymen ǵana qylmysty emes, osy jaıda Shońaınaǵa ótirik aıtýymen de qylmysty.

Sol keshtiń aldynda Shońaınaǵa ol, — «Tumsyqtaǵy aýylda sharýam bar edi, keshigip qaıtarmyn, nemese qonyp qaıtarmyn» dedi de attanyp ketti. Sondaǵy aram oıy, — aýylyna jurt uıyqtaı oralyp, atyn saıǵa, alysqa tusap, Kúntaı jatqan as úıge urlanyp kirý edi. Óıtýine jaǵdaı tolyq: ózge kúnderde bul aýylda qaptap jatatyn qonaqtar, búgin joq. Nurtaı ólgenge deıin, túgelge jaqyn osy úıde uıyqtaıtyn Shyńǵystyń, balalaryn, Nurtaı ólgennen keıin:

— «Óliktiń ázireıili baýyzdaǵanda tógilgen qany, qyryq kúnge deıin ketpeıdi deıdi, sol qyryq kúnde arýaq túngi mezgilderde kelip júredi» deıdi, balalardy ol úıge qondyrmaý kerek, — dep Shepe bárin de ordaǵa shyǵartqan. Shepeniń bunysy da qolyn Kúntaıǵa jetkizýdiń bir tásili bolatyn.

Aılamen attanǵan Shepe, aýyldar jatqanǵa deıin, beti aýǵan jaqqa qańǵyryp júrdi de, aýyl ottary sóngen, jurt uıqyǵa kirgen shaqta óz aýlyna oralyp, qańtarǵan atyn bir butaǵa baılap, «úıirsiregen jylqy beısaýat kisinep jurtty oıatar» degen qaýippen, qanjyǵasyndaǵy jińishke qaıystyń bireýin sýyryp ap, tilin býyp qoıdy. Sóıtkende jylqy kisineı almaýyn baıaǵydan biledi.

Atyn ornalastyrǵan Shepe eńbekteı júgirip otyryp, (ol óte ushqyr adam bolatyn, qasynan janasyp shaýyp ótken jylqynyń, quıryǵynan ustap úlgeretin, quıryǵy ilikken jylqyny bura tartyp, keıde toqtatyp ta qalatyn), aýlyna jetti. Túnde aýylǵa bógde kisilerdi jolatpaıtyn qabaǵan, sezimtal ıtter, qarańdaǵan jandy kórgende «bul kim?» degendeı mańq etip aldynan shyqty da, Shepeni tanyǵan soń, úndemeı jaılaryna ketti.

Shepeniń oıy, as úıdiń esigin syqyrlatpaı ashyp, Kúntaıdy shoshytpaı oıatyp, bul joly sypaıy sózden aspaı, tordy alystan qurý edi. Biraq, áıel kórse ustamaly «qoıanshyǵy» bar Shepe, jatar jerin biletin Kúntaıǵa jaqyndap, janyna jantaıǵansha ózin ustaı aldy da, uıqyda jatqan áıeldiń denesine qolyn tıgize bere, denesine ıe bola almaı, oıanyp ketken Kúntaıdy bas salyp qushaqtaı aldy. Janjal osydan bastaldy...

Shońaına bul kezde óz úıiniń, tórinde shyrt uıqyda edi. Uıqysy qatty ol, Jaınaqtyń syrtqa shyǵyp baqyrǵan daýsyna oıanǵan joq. Ony kúzendeı shaqyldap Shyńǵyspen arpalysqan eriniń daýsy oıatty. Kenetten shyqqan ashshy daýystan shoshyp ketken Shońaına, eseńgiregen qalpymen dalaǵa júgire shyqty. Salqyn aýaǵa shyǵa esi jınala bastaǵan ol, Shepeniń daýsyn tanydy da, sóz túrlerine qarap, Kúntaıdan jábirlik kórgenin ańǵardy. «Álde oǵan qol salǵan bolar ma?» — degen oı kep ketti Shońaınaǵa. Sonyń mánisin bilmek bop, júgire basqan adymmen as úıge kelse, esigin tas jaýyp apty. Dybys berse ashpaıdy. Esikti ursa ashpaıdy.

«Qý saldaqy qylaryn qylyp ap bekingen eken ǵoı!» dep oılaǵan Shońaına, dalany basyna kótere, Kúntaıdy tildedi de dybys bermeýine yzalana túsip, endigi óshin erinen alý nıetimen ordaǵa júgirdi. Bul kezde, aınalmaly kárásin sham jaǵylyp, adalbaqannyń butaǵyna ilingen edi de, úı ishi kómeski jaryq edi. Zeınep kórinbeıdi, tegi túsirilgen shymyldyq ishinde balalardyń arasynda bolý kerek. Tońazyǵan denesine túıe jún shekpenin jamylǵan Shyńǵys tórde jastyqqa jantaıyp jatqan Shepeniń qasynda ún-túnsiz otyr. Onyń bir ádeti,-nendeı óreskel qylyq jasasa da, Shepeniń aldyna shyǵyp, til qatyp kórgen emes, sondyqtan bylaıǵy jurt Shepeniń bar qylyǵyn: «Shyńǵystyń ózi istetedi de, óp-ótirik bilmegen bolady», desedi.

Shońaına ordaǵa:

— Mynaý kósilý, qaı kósilý?! — dep sóılene kirdi. Úıdegiler jaýap qatpady.

Baıaǵy kelinshek bolyp túsken shaǵynda, sala-qulash qara qundyz ilip tórine shyqqan ordadan Shońaına bul joly da qymsynbaı, «nege kótermeısiń basyńdy!» dep, sulap jatqan Shepeni aıaǵynan ustaı aldy da, ot ornyna qaraı súıreı bastady. Qarsylasar haly joq Shepe, járdem kútkendeı jaýtańdaı Shyńǵysqa qarap edi, ol «saǵan sol kerek» degendeı, tómen túsirgen basyn kótergen joq.

Ordadan súırep shyqqan Shepege, Shońaına ústemdigin kórsetip, tabaldyryqtan attaı aıaǵyn bosatty da, tik túregelgen Shepeni jaýyryn tusynan sol qolymen búrkitteı búre ustap, oń jaq qolynyń túıgen judyryǵyn tumsyǵyna taqap:

— Káne, aıt, janyń barda, ne bolǵanyn? — dedi. Shońaınanyń tumsyǵyna qoıyp jiberýden taıynbaıtynyn biletin Shepe, onyń qaharynan qaıtar aılany tez taba qoıyp:

— Oıbaı-aý, ol qanshyǵyń sondaı jyndy ma edi? — dedi.

— Ne istedi jyndy bop? — dedi Shońaına.

— Barǵan aýyldan bir qozynyń etin jep, «úıge kep qonaıyn» dedim de, tún ortasy aýǵanmen, qaıtyp kettim. Jolshybaı sýsamasym bar ma? «Ordanyń qymyzy tátti bolýshy edi» dep, «shelimdi qandyryp alaıyn» dep, attan tústim de, as úıge kirdim. Anaý qatyn shyrt uıqyda eken. «Qymyz ber», deıin dep aqyryn qozǵap oıatyp em, «kimsiń?» dedi aqyryn. Onysy tegi, baryp júretin adamy bolǵan ǵoı. Men qaıdan bileıin, ondaıyn. Ańqaý basym «Men — Shepemin!» deýim bar emes pe? Qanshyq qatynnyń baqyra túre kelýi bar emes pe?!.. «Oıbaı, munyń ne?» desem, báseńdeýdiń ornyna údeı baqyryp, úıdi basyna kótergeni bar ǵoı! Sonan keıin tysqa qashtym da shyqtym.

— Sen nege baqyrdyń, qatyndy balaǵattap?

— Qar qatynnyń qylyǵyna yza bop!

Ilanaryn da, ılanbasyn da bilmegen Shońaınanyń aýzyna «atyń qaıda?» degen sóz túsip ketti.

— Baılaýda, — dedi Shepe.

— Qaıda?

Shepe ne jaýap berýge bilmeı qumyǵyp qaldy.

— «Qaıda?» dep turmyn ǵoı men saǵan?

— Sol úıdiń beldeýinde...

— Júr, endeshe, atty ala ketemiz! — dep Shońaına jaýyrynnan búrgen qolymen as úıge qaraı ıkemdegende, júrgisi kelmegen Shepe tartynshaqtanyp qozǵalmaıyn dep edi, — janyń barda júr, áıtpese, kóresińdi kórsetem! — dedi.

Barmaýǵa amaly joq Shepe:

— Nemeneni aıtyp turmyn, shatasyp? Beldeýde emes, saıda. «Túnde kisinep aýyldy mazalar» dep tusap ketkem saıǵa.

— Er-toqymy qaıda?

Shepe úndemeı qaldy.

— Shatas, shypshyǵym! — dedi Shońaına, tek ashýlanǵan shaqta ǵana Shepeniń boıy kishkeneligin betine salyq qylatyn «shypshyq» qoıǵan laqabyn aıtyp.

Shepeniń úni shyqpaı qalǵan soń, nege shatasyp turǵanyn joramaldaǵan Shońaına, «júr, úıge senimen sonda sóılesem» dep súıreı jóneldi.

Bul haldy ordanyń ishke qaraı ashylatyn esiginen eki adam qarap turdy: biri — Zeınep, biri — Shoqan. Shepeden yǵysyp ósken Shoqan, mana, ákesi ony ordaǵa qushaqtap ákelgende, sheshesimen birge shymyldyq ishine kirip ketken. Shepe entikken daýyspen qatty ýhlep, qarańǵy úıdiń tórine qısaıa ketkende, Shyńǵys adalbaqanda ilýli turǵan kárásin shamdy qolymen sıpalap tapqan da, búkil qazaq elinde, ordada ǵana bolatyn, shamnyń qalpaǵynyń ústinde turatyn sireńkeni tutatyp jaqqan. Sodan keıin, soqqyǵa jyǵylǵan qasqyrdaı sulq jatqan Shepege jastyq usynyp, ol ala qoımaǵan soń, keýde jaǵyn kóterip, basynyń astyna tyqqan. Tynysy durystalyp, basy jaılanǵan Shepe óz ózinen tistene sóılenip:

— Ne ol qar qatyn turar, bul aýylda, ne men turarmyn, — degen. Shyńǵys jaýap qatpaǵan.

Az tym-tyrystan keıin Shońaına keldi de, Shepeni alyp ketti. Shoqan ornynan esikke qaraı umtyla bergende, Zeınep kóıleginiń eteginen ustaı ap:

— Qaıda, Qanash? — dedi.

— Kóreıin, — dedi Shoqan ilgeri tyrmysyp.

— Neni?

— Álgilerdi.

Shoqannyń aıtqanyn istemeı qoımaıtynyn biletin sheshesi, ony «tysqa shyǵyp keter» degen oımen, tutqan etegin jibermesten esik aldyna birge bardy.

— Áı, apa bosat etegimdi, — dedi Shoqan esikke jete, — men dalaǵa shyqpaımyn.

Zeınep bosatty.

— Shamdy sóndir, áke! Álgi qaıtyp keler osynda, — dedi Shoqan.

Sham sóndi. Zeınep pen Shoqan qarańǵy úıdiń esiginen qarap turǵanda, Shońaına Shepeni úıine qaraı súırep áketti.

— Sol kerek oǵan, — dedi Zeınep, aıyzy qanǵandaı.

— Sonda, bul taı aǵam ne isteıdi, Aq apama? — dedi Shoqan Zeınepke, Shepeni súıreleı jetektegen Shońaına úıine kire bergende.

— Áýeli, «Tapekeńe ne isteıdi?» deseıshi — dedi Zeınep.

— Ne istese ol istesin. Óltirip tastasa da meıli. Maǵan Aq apama tımegeni kerek.

— Oǵan eshteńe isteı qoımas.

— Qaıdam, — dedi Shoqan. — Álginde «bul aýylda ne ol, ne men turarmyn» dedi ǵoı.

Sol kezde qarashy aýyl jaqtan beri bettegen áldekim qarańdaı qaldy. «Bul kim beıýaqta júrgen?!» degen oı qatar keldi sheshe men balaǵa. Ekeýi de «kim ekenin kóreıik» degen oımen turǵan oryndarynda qata qalysty.

Kele jatqan Aqpan edi. Kúndiz bıe saýatyn ol keshke qaraı óziniń serigimen kezektesip baǵynǵa ketetin. Ótken keshtiń kezegi serigine keldi de, ol ińir asyn ishkennen keıin úıine baryp uıyqtady.

Ordadan estilgen shań-shuńǵa qarashy aýyldyń ózge adamdarymen birge ol da oıandy. Kóppen birge: Jaınaqtyń, Shepeniń, Shońaınanyń daýystaryn Aqpan da tanyp, sol daýystarǵa qarap ne bolyp qalǵanyn, ózge qarashylarmen qatar ol da joramaldady.

Onyń ózgege emes, Jaınaqqa jany ashyp ketti. Ózi bala kórmegen ol, Jaınaqty «týysym» dep, týǵan baladan artyq bolmasa kem kórmeıtin. Ol da buny janyndaı jaqsy kóretin. Jumystan qoly bosaǵan shaqtarda, Aqpannyń eń zor rahaty,-Jaınaqpen oınaý bolatyn. Sonshalyq jaqsy kóretin Jaınaqty, ol ertemen kelip, uıqtap jatqan qalpynda qushyrlana ıiskep, oıanyp ketse, qushaǵyna qysyp óbetin. Ózi teńdes baladan taıaq jemeıtin Jaınaqqa, úlkenderden bireý-mireý til, ıa qol qataıyn dese, Aqpan qyzǵyshtaı qorǵalashtap mańaılatpaıtyn. Birer ret bireýlerdiń Jaınaqqa qol qatqanyn estigen Aqpan, olardyń silesin qatyra sabap, odan keıin basqalar óıtýge qorqatyn bolǵan.

Mine, endi, sondaı «qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqytpaı» júrgen Jaınaǵynyń el jatyp qalǵan qarańǵy túnde, qasqyr jarǵan qulyndaı shyńǵyrǵan daýsy estildi!... Nege óıtýi belgili.

Bul shyńǵyrýdan jany yshqynyp ketken Aqpan, qasynda jatatyn únemi qyndy kezdik asýly júretin qaıys belbeýin baılana sap, kóılek-dambalshań, jalań bas, jalań aıaq qalpymen tysqa júgire shyqty. Sheshesi Bótikeıdiń» Qaıda, qalqam?» degeninen jaýap qaıyrǵan joq. Esik aldynda qarańdaǵan bir top adam tur eken. Aqpan olarǵa qaramastan, ordaǵa qaraı júgire bettegende áldekim:

— Ustańdar, anaý Aqpandy! — dedi.

Tórt-bes adam Aqpandy ustaı aldy.

— Jiberińder! — dedi ol qatal daýyspen, — kezdikti olarǵa da salam, ózime de salam!

Ustaǵandar jibermeı, qartań bireýler sabyrlyq sózder aıtyp jatqanda, shań-shuń báseńdeı qaldy. Qarańǵyǵa kózi jyty bireý:

— Áne, Shepeni qatyny úıine súırep áketti, — dedi.

— Onyń pashpyrty sonymen bitti, — dedi bireý kúlip. Aqyl ıesi bir qart:

— Shyraǵym, sen, doldanýdy qoı, — dedi, áli de ustaǵandardan bosańǵysy kelgen qımyl kórsetken Aqpanǵa. — İstiń jaıy belgili bolyp tur: Jeńgendi Shepeniń basynǵysy kelgen ǵoı. Sony doly, daraqy qatyny bilip qap úıine áketken ǵoı. Biz biletin qatyn bolsa, sazaıyn ózgeden buryn sol tarttyrady. Kórersińder, ólmese de ólimshi qylady ony qatyny, búgin túnde. Sen sabyr et. Bolar is boldy. Bárimizdiń de bul iske janymyz ashyp tur. Biraq ordaǵa túnde soıyl súıretip barǵanymyz uıat bolar, el-jurt aldynda mindi bolarmyz. Biz de aıaq basyp júrgen janbyz. Erteń qudaıdyń tańy ata, sultanǵa kisi salamyz da, aǵasynyń myna qylyǵyna ne tórelik bererin kútemiz, sonysyna qaraı biz de qımyl jasaımyz, — dedi.

Aqpan saıabyrlady. Ol erteńine kúndegi daǵdysymen saýyn bıelerdi baılasyp, salbyrańqy eńsemen orda aýylǵa bettedi de, burynǵy daǵdysynsha ordaǵa kirmeı, Shyńǵysqa sálem bermeı, týra as úıge tartty. Ol kirse, bul kezde ordanyń sáskeligin daıarlaýmen ábiger bolyp júretin Kúntaı úlken sabanyń qasynda, tizesin qushaqtaı, basyn salbyrata shóge túsip otyr, bul kezde asyn iship oıynǵa ketip qalatyn Jaınaq bar denesi bir ýys bolyp, sheshesiniń jınalmaǵan tóseginiń irge jaǵynda búktetile jatyr. Buryn tań ata túriletin túndik, búgin jabýly, úı ishi qara kóleńke.

Ne derge bilmegen Aqpan, tabaldyryqtan attaı qalshıyp turyp qaldy da, azdan keıin:

— Jaınaq!-dedi dybys berip.

Oıaý jatqan ol, úıge áldekimniń kirgenin estigenmen, kim ekenin bilmegen edi, kim de bolsa dybysynan tanymaq bop, únin kútken edi. Ol ún aǵasyniki bolǵannan keıin, sheshesi kórgen qorlyqtyń yzasynan úrgen qýyqtaı tyrsyldap jarylǵaly jatqan Jaınaq:

— Aǵa! — dep baqyra túre keldi de, júgirip kep moınyna asylyp, ókirip qoıa berdi.

Aqpan ómirinde kezinen jas shyqpaǵan adam edi. Sol qattylyǵynan ákesi — Qańtar ólgende de jibimegenin kórgen jurt: «Myna kápir ońbas!» degen. Nurtaı ólgende de sóıtken. Endi, mine, Jaınaq kep ókirip bassalǵanda dirdektegen kóz jasynyń omyraýyna qalaı sorǵalap ketkenin ózi de bilmeı qaldy. Biraq ol jasyn tez tyıdy da, belinen qushaqtaı kóterip turǵan Jaınaqty bosatpastan:

— Jeńeshe! — dedi Kúntaıǵa.

Balasynyń jylaǵan daýsyn estigende qosyla jylap jibergen Kúntaı, óksigen dybyspen qaıyn inisine barady.

— Kettik, jeńeshe! — dedi Aqpan, qatal daýsyn ózgertpeı. «Qaıda?» degendeı keskin bildirgen Kúntaıǵa:

— Bizdiń úıge! — dedi Aqpan. — Tur, jyldam!

«Aqpan bulaı der» degen oı Kúntaıdyń basyna kirmegen edi. Ne derge, ne isteýge bilmeı, Kúntaı qozǵala qoımap edi:

— Ne aıttym, men saǵan, jeńeshe? — dedi Aqpan, daýsyn qataıta túsip,-kimnen qorqyp otyrsyń, turmaı? Shepeden be?.. Ákesiniń aýzyn... Shepeniń! Mańymyzǵa jolap kórsin, jerge qaǵyp jibereıin.

— Tur, apa! — dedi Jaınaq sheshesi qozǵala qoımaǵan soń Aqpannyń moınynan qushaǵyn jazý ornyna qysa túsip,-tur endi «tur» degen soń!

Kúntaı táltirekteı, súıretile ornynan tura berdi. Sol kezde esiktiń syqyr etken dybysyna qarasa, oń qolyna ońtaılap keldek ustaǵan Shepe. Ana jyly bir ret «tilin qaıyram» dep, Shepe ústine mine túsken de, basqa kózge tópelep sabap tastaǵan, áli jeterin bile tura, óziniń «quldyǵyn», ananyń «qojalyǵyn» esine tutqan Aqpan qarsylyq qımyl kórsetpegen. «Taǵy da sóıte me, qaıtedi!» dep qaýiptengen Aqpannyń, bul joly qarsy turǵysy keldi de, Jaınaq qushaǵynan jerge túsirip, aıbat shekken beınemen odyraıa qarady. Anaý burynǵy daǵdysymen, sáýrik aıǵyrdaı kijińdep, «ákeńniń...» dep, keldegin kótere umtylyp edi:

— Seniń ákeńniń aýzyńmen de, — dep dúrse qoıa bergen Aqpan, siltegen shoqpardy denesine darytpaı, shap perip ustaı aldy da, qolynan julqyp tartyp ap laqtyryp jiberdi. Shepe oǵan da qaramaı jarmasa túsem degende, eki jaýyrynnyń arasynan qapsyra ustaı alǵan Aqpan siltep kep qalǵanda, ótken ińirde úlken qazanǵa uıytyp qoıǵan qoıdyń aıranyna Shepe kúmp ete tústi. Qazannan shyǵýǵa tyrmysqan Shepe, bir jaq erneýinen ustaı ap kóterile bergende, aýǵan qazannyń aırany aqtaryldy da qaldy. Qazannan jantalasa, aqtarylǵan aıranǵa, taıǵanaqtaı áreń shyǵyp, sıyrshylap túre kelgen Shepe, Aqpanǵa:

— Oıbaı, ákeńniń... — dep judyryǵyn túıe taǵy umtylǵanda, qolyn ustaı alǵan Aqpan:

— Qoımadyń ba, sháýildegen ıt? — dep, jelkesinen qapsyra búrdi de, julyn tutasynan qatty qysqan saýsaqtarymen janyna batyra mytyńqyrap, esikten shyǵara, tymaqtaı laqtyryp jiberdi.

Silteýi kúshti bolyp, Shepe sonadaı jerge baryp jalp ete tústi. Bul joly tura júgire almady. Mysyqtyń alǵashqy qatty búrgeninen shalajansar bop qımyldaı almaı qalatyn tyshqan sıaqtanyp, búıirin ǵana soǵyp, qımylsyz jatty...

— Shoq, shoq! — dedi ordanyń esiginen syǵalap turǵan Shoqan.

— Táıt! — dep qaldy, týysyna jany ashyp otyrǵan, biraq tóbeleske shyǵýǵa múmkindigi joq Shyńǵys. — Tóreni quldyń urýy da qyzyq bolyp pa?

— Tóreligin saqtasyn, — dedi Shoqan qanden ıtteı kim kóringenge úrmesin, qabamyn dep jarmaspasyn. Áne aldy sybaǵasyn. Budan bylaı baıqap umtylady.

Sol kezde as úıdiń esiginen Jaınaqty jetektegen, sońyna Kúntaıdy ertken Aqpan shyǵa berdi de, týra qarashy aýylǵa tartty.

— Qap, — dedi Shyńǵys, ashyq esikten olardy kórip otyryp, — bógeıtin kisi bolmady-aý analardy!

— Betegeńde ne istemeksiń, áke? Taı aǵań aıtqandaı bul aýylda endi — «ne Aq apaı, ne Taı aǵań turady». Aq apaıdy qımasań, jibergiń kelmese, anaý qortyq qoshqardaı, jalshy-jalaýgerdiń qatynyna damyl bermeıtin aǵańdy ketir bul aýyldan.

Shyńǵys úndemeı qaldy.

— Barsyn! — dedi Zeınep.

Esi kirgen, qarashy aýylǵa jónele bergenderge kózi túsken Shepe, ornynan atyp turyp:

— Arqar, Arqar!-dep aıǵaı saldy. Bul sóz búkil han tuqymynyń atalyq urany edi. Qazaq rýlarynyń qysylǵanda atalyq uranyn shaqyrýy sıaqty, han tuqymdary da «Arqar» uranyn óte bir qysylshań jaǵdaıda ǵana shaqyratyn. Sonda, ózge rýlar sıaqty, han tuqymdary da, týysyna járdem berýge qaptaı ketetin. «Han tuqymy» degender qazaq arasynda az, solar uranǵa shapqanda, handyq esimdi qasıettep ustaıtyn kezde qara qazaqtar kóptik jasamaıtyn, han tuqymdarynyń «biri myńǵa» balanyp, úrkerdeı sanymen juldyzdaı qara qazaqty sabap ketetin.

Shepe «Arqarlaǵanmen» sanǵa tolatyn han tuqymy bul arada joq. Bar bolǵanmen de, handyq dáreje joıylyp, ornyn aǵa sultandyq basqannan keıin, burynǵy daǵdymen «Arqarlaǵan» talaı tóreni, qara qazaqtar sabaı berýge aınalǵan. Sondaı halde ekendigin Shepe de biledi. Sóıte tura «arqarlaýy»-«aýrý qalsa da ádet qalmaıdy» degen maqaldyń kebin kıý.

Aqpan úıine barǵan Kúntaı, sol qalpynda ornyǵyp qaldy. Aqpan oǵan «jesirim» dep kijingen joq, «alamyn» degen syr bildirgen joq.

Aqpannyń jeke menshiginde bir urǵashy nar túıesi, bes-alty eshkisi baryn joǵaryda aıttyq. Qara tústi nardyń eki aty bar biri — «Ebelek», ekinshisi «Qarabulaq». Bastapqysy-shaqyrýǵa elpildep, tez kelýinen ekinshi, — sútiniń óte moldyǵynan. Botasyna emirengen kezderinde onyń súmesi kúnine úlken eki aǵash shelekti erkin toltyrady. Botasynan aıyrǵan kezde de jyl táýligi sýalmaı, ıelerin shaılyq sútten, qymyrannan taryqtyrmaıdy. Keler jyl jelindegende de súti bola tura, Bótikeı ony obalsynyp birer aı ǵana saýmaıdy. Ózge túıelerden «Qarabulaqtyń» súmesi de qoıý shaıǵa quıǵanda qaımaqtaı túse qalady. Bir aıaq qymyranyn jutyp alǵan kisi, uzaq kúnge toq júredi. Kúndelik ishýden artylǵan qymyranyn, Bátikeı kún saıyn kórshi-qolańdaryna beredi. Eshkileri únemi egiz laqtaıdy. İshýlerine túıe súti tolyq jetken soń «laqtary semiz bolsyn» dep, Bótikeı eshkilerin saýmaıdy. Qyzylsyraǵan ýaqyttarynda egiz laqtar tisterine syzdyq qylýǵa jetedi.

Kúntaı da osy asqa molyǵa Ketti. Ol aqqa bolmasa, qyzylǵa qumar emes-ti. Balasyna da bul úıdiń taǵamy jetip jatyr. Ersireý oıynda joq Kúntaı osyndaı jaǵdaıda ómir boıy turyp qalar ma edi, qaıter edi, eger Shepe úrletken ósek jeli birazdan keıin qabyndap ketpese. Osy ósek Kúntaıdyń dińkesin qurtatyn boldy. «Kúrke kisisiz bolmaıdy» degendeı, Aqpan úıine de aýyl-aǵaıynnan kirip shyǵatyndary bolady. Solardyń erkek kindiktilerinen Kúntaıǵa tańylmaıtyny joq. Ásirese Itaıaq. Ol da Nurtaımen qurdas. Ómir boıy qatynsyz ótetinderdiń qataryna qosylatyn Itaıaq, kóringen urǵashymen, ásirese «qurdas» dep Kúntaımen jarbań-jurbań oınaı beretin jáne turpaıy oınap aýzynan boǵaýyz túspeıtin, qolyn da erkin jumsap, kez kelgen jerine júgirte beretin.

Osy Itaıaq Kúntaı Aqpannyń úıine kelgen soń tipti qutyryp aldy. Buryn «men de qalmaqpyn, Nurtaı da qalmaq» dep, «ekeýmiz saǵan ortaqpyz» dep júretin Itaıaq endi «jesirimsiń, jol meniki, Nurtaıdyń jylyn bergen soń ózime qosylasyń» deýdi shyǵardy.

Onyń rasynda da dámesi solaı ma, nemene, — Aqpannyń úıinen shyqpaıdy jáne únemi, ol úıde joqta keledi.

Ol kelgenmen, Kúntaı reń bermeı júrgen shaǵynda, «Itaıaqqa qosylady-mys» degen ósek órshı qaldy. Bul ósekke ózgeler túgil Aqpannyń da qulaq túre bastaǵan qalpy baıqaldy.

Al, rasynda Itaıaq Kúntaıǵa qurdastyǵy ustaýdan nemese alǵysy kelýden emes, Shepeniń jumsaýymen jampańdap ketken edi. Sol shaqta Aqpannyń ala kózben qaraýyn baıqaǵan Itaıaq Shepege:

— Dúleı kápirin, mert qyp júrmesin! — degen qaýpin aıtyp edi anaý:

— Ýa, táıiri alsyn seni, táıiri alǵyr! «Qoryqpas kelin qoıdyń basynan qorqady» dep, ózgeden emes, Aqpannan qoryqqanyń ne qylǵanyń?! Ol da óziń sıaqty quldyń tuqymy. Aıyrmalaryń ol — jalǵyz, sen — kópsiń, qansha alyp degenmen, báriń jabylsańdar jerge tyǵyp jibermeısińder me, ony? Ket, ármen ári, buqpantaılanbaı! Endi qaıtyp bul sezińdi estirtpe. Áıtpese, taıaq jeısiń!-dep ursyp tastady.

Shepeni sheksiz bedel kóretin Itaıaq jaýap qaıyrmady. Al, óz oıynda: «Aqpannyń qolyna túspe, eger túse qalsań býradaı shaınap, tizerlep tastaıdy».

Shepeniń jumsaýymen Itaıaq Kúntaıǵa «kún» demeı, «tún» demeı kijińdeı bergen soń, jurttyń Itaıaqqa tańǵan ósegi kúnnen kún órshı bergen soń, Aqpannyń ol ósekke alańdaýy ulǵaıa bergen soń bir sátte, úıine áldeqalaı kele qalǵan Zeınepke Kúntaı eńirep otyryp muńyn shaqty. Zeıneptiń de qulaǵy bul qańqýdan kereń bolýǵa aınalǵan. Ordadan ketkeli baılanysy úzilgenmen Kúntaıdy jaqsy kórýinen Zeınep tanbaǵan sondaı oıdaǵy Zeınep, bul úıge osy ósekti qalaı basýdyń amalyn Kúntaımen aqyldasqaly kelgen.

— «Sózde qańqý jaman, aýrýda shanshý jaman» — dep sheshen tilmen bastaǵan áńgimesiniń aıaǵyn Zeınep,-Aqpanǵa qosylýdan basqa amal joq, — dep bitirdi. Kúıeýge tıý oıynda joq Kúntaı:

— Alla, Úkili kelin, ne dep otyrsyń? — dep shoshyp ketti. Oıyndaǵysyn istetpek bolyp kelgen Zeınep:

— Nege shoshısyń. Kún apaı? — dedi qadalyp. — Shoshyǵanyńmen amal joq. Mańyńa oralǵan ósekten, osydan basqa qutylar jol joq. Erkekteı emes, Kún apaı áıeldiń joly taryn. Erkek úshin, kóp áıelge tańý, — maqtanysh, áıel úshin — qorshylyq. Ásirese jesir áıelge. «Ittiń aýzy jese de qan, jemese de qan» degendeı, jasy kemelinde otyrǵan jesir áıeldi, ósekshi jurt aq otyrsa da qaralaıdy, «baısyz qatyn — baýsyz oımaq» dep, kim kóringenge tańady. Óziń bilesiń, keshe han eneme (Aıǵanymdy Zeınep solaı ataıtyn. S. M.) jurt ne esek tańbady? Aqyrynda, sol esektiń qurbany bolǵan joq pa, arýaǵyńnan sadaǵa keteıin enetaıym? Onyń qasynda sen kimsiń? «Ósek» degen-órt, odan qashqan ǵana qutylady, qarsy júrgen órtenedi. Keshe han enemdi de qolyńnan tárbıelep jóneltip eń. maǵan da sheshemnen artyq eńbegiń sińdi. Balalaryma da solaı boldyń. Sondyqtan saǵan janym ashıdy, Kún apaı! Menen ketkenińmen aman, saý bolýyńdy, jaqsy turmys jasaýyńdy tileımin. Aqpanǵa qosylyp, esekten aryla qalsań múmkin, ordaǵa qaıta kelersiń de, úırengen tuǵyryńa qonarsyń. Shyn kóńilden qıylyp aıtam, Kún apaı, «táńiriniń jazǵany osy» dep Aqpanǵa qosyl.

Amaly joq Kúntaı, Zeıneptiń qıylǵan sózin dostyq kórdi de, rızashylyq bildirdi, kóp keshikpeı Aqpannyń bir semiz týshasy soıyldy da, azynaýlaq shal-kempir jınalyp, qarashy aýylda turatyn shala — dúmbilezdeý molda Aqpan men Kúntaıdyń nekesin qıdy. Odan úsh jyl keıin Kúntaı qyz taýyp, náresteniń atyn óziniń «Kúnsulý» atalatyn esimine uıqastyrdy da, «Aısulý» qoıǵyzdy. Tarala kele, balalyq aýmaı Kúntaıǵa tartqany baıqaldy. Súıkimdi balany úı ishi janyndaı jaqsy kórip, «Aıjan» dep atap ketti.

Aıjan tarala, kórkemdene berdi. Sheshesiniń súti jaǵymdy boldy ma, álde densaýlyǵynyń tazalyǵynan ba, Aıjan qyrqynan shyqpaı búldirshindeı bop, shaqyrǵan daýysqa jymıa bastady, bir — eki-úsh aıda otyrýǵa jarady, jarty jasqa jetpeı eńbektedi, jasqa tolmaı táı-táı basty. Jastan asa tili shyǵýǵa aınaldy. Shesheden ol qalyń qara buıra shashty bolyp týyp edi, (Kúntaı da solaı týǵan eken), «qaryn shashyn qaldyrý obal bolady» degenmen, qyrqynan shyǵa, ákesi ustaramen tap-taqyr ǵyp qyrǵyzyp tastady. Sodan keıin shash tipti qalyńdap, tipti buıralap ketti.

«Temirdi dáneker qosady, ómirdi bala qosady» deıdi qazaq maqaly. Sol maqal dál kelip, amalsyzdan qosylǵan Kúntaı men Aqpan, Aıjan týǵannan keıin, birinen-biri aırylmastaı tutasyp ketti. «Pende bolǵan soń, úı ishi» bolǵan soń keıde kıkiljińdenip qalsa, onyń ýyty Aıjannyń bir aǵalaǵanynan, bir ret jymıa qaraýynan, bir ret syqylyqtap kúlýinen qalmaı tarqap ketedi. Endi Aqpan, Kúntaıdy «qatynym» dep emes, «Aıjanymnyń anasy» dep súıedi. Kúntaı Aqpandy «erim» dep emes, Aıjanymnyń «ákesi» dep súıedi. «İńgá» dep daýsy shyqqannan bastap ákesi men sheshesin osylaı biriktirip tastaǵan Aıjan, ósken saıyn, qylyǵy qyzǵylyqty bolǵan saıyn osy birlikti bekite tústi.

Bótikeı bul kezde opat bolǵan edi. Endi osy úıdi kútetin jalǵyz áıel ózi bolǵan, ómirlik turýǵa kóńili ornyqqan Kúntaı Aqpannyń buryn ishine kirgisiz, jalba-julba qara qurym kıgiz úıin ilezde jaqsartyp jiberdi. Onyń nekesi Aqpanǵa qıylǵannan keıin, «jańa turmysyna qosqan nemeýrinim» dep, Zeınep as úıdiń kóne-toz kıgizin jibergen edi. Ol, orda úshin «kóne-toz» bolǵanmen, Aqpan úıiniń qańqasyna japqanda, qarashy aýyldaǵy azǵantaı bozǵyl úıdiń biri bolyp shyqty. Kári kempir — Bótikeıdiń durystap ustaýǵa áli kelmegendikten kirlegen, tozǵan, kóbi iske alǵysyz bolǵan úı ishiniń buıymdaryn Kúntaı tasqaıaqtaı qaǵystyryp tazalap, bútindep... degendeı jurt jıirkenbestik túrge keltirdi. Aqpannyń ústi-basyn kútip, buryn kir-qoń bolyp júretin kıimderin, endi jobalǵy bolsa da birazy jamaýly bolsa da, jurttan uıalmaı kıetin qalypqa keltirdi. Buryn tazalanýdyń kólge, ózenge súńgip shyǵýdan basqa túrin bilmeıtin Aqpandy, Kúntaı juma saıyn qazaqy qara sabynmen kópirte shomyldyryp, oǵan deıin kústenip júretin denesi maılaǵan qaıystaı jyltyrady. Aqpannyń bul úıden tatar dámderin de Kúntaı til úıirerlik qyp jasady. Et pen qymyzdan basqa qazaqy as túgel. Qymyz ornyna Kúntaı shubat daıarlady. Oǵan «Qarabulaqtyń» súti jetedi. Sodan jasaǵan shubat «óte dámdi» dep estigen soń, «Sultanǵa berip kóreıin» dep, Zeınep alǵash kisi jiberip suratyp aldy. Tańdaıyna meılinshe tatyǵan shubatty, Shyńǵys kún saıyn Aqpan úıinen aldyryp ishetin boldy. Shubatqa qumartqan Aqpan qymyz izdemeıtin boldy jáne izdeýdiń qajeti de joq edi: ustaýdan Kúntaıdyń qoly úzilgennen keıin ordanyń qymyzy dámsizdenip, ári suıyq, ári aqyrǵan ashshy bolyp ketken. Jurt oǵan burynǵydaı qumartýdy qoıyp, «tatymal da bir, ol da bir, ishseń júregińdi qyjyldatady, kekirte beredi» degen laqap jaıyp jibergen.

Qymyzy ǵana emes, basqa astarynyń da dámi kete bastaǵan soń, Zeınep Kúntaıdy as úıge qaıta aldyraıyn dep edi, Kúntaı qazaqtyń «qaıta kelgen qyz jaman, qaıta shapqan jaý jaman» — degen maqalyn aıtyp, «endi alystan syılasaıyq» dep barmaı qoıdy. Sodan keıin — «sultanǵa» degen tamaq Aqpannyń úıinde pisip, atpen tasylatyn boldy.

...Al, Shoqannyń jatar orny-orda bolǵanmen, júrer jeri-qarashy aýyl. As isher jeri -Aqpannyń úıi, oınaıtyny-sol aýyldyń Jaınaq bastaǵan balalary. Shepe ony bul qylyǵynan tyımaq bolǵanda, «Taıaǵa! Ózińniń jónińdi jónde, mende jumysyń bolmasyn» dep betin qaıyryp tastaǵan. «Abylaı aǵama tartty» degen sóz shyqqannan beri, «endigi Abylaı osy bolmaǵan da» dep Shepe de dámelenetin edi. Sol sóz rasqa shyǵardaı, Shoqannyń qylyǵy da erekshe, minezi de óreskel, sondyqtan úlken bolǵansyp, týysqansyp, bylaısha urysqanymen, Shoqanǵa qol qatýǵa Shepe batpaıtyn.

Shepeni tyńdamaǵan Shoqan qarashy aýylǵa, onda Aqpannyń úıine kún saıyn barady. Sondaǵy bir ermegi — Aıjan. Soǵan baılanysty Shoqannyń buryn baıqalmaǵan minezi kórindi. Óziniń tolyp jatqan inileri, qaryndastary bola tura, Shoqan solardyń bireýin de jaqsy kórgen joqty. Óıtýdiń ornyna, inilerine, ásirese, teteles ósken Jaqyp pen Maqmetke damyl bermeı, kóringen jerde baqyrtyp sabaı beretin. Bertinde Jaqyp kúsh teńestirip tóbelese ketse, sheshesi — Zeınepke sabatyp alatyn. İsi oń bolsyn, teris bolsyn, — Zeınep Shoqandy jaqtaıtyn. İnilerine sonsha qatal Shoqan alty uldan keıin týǵan qaryndasy — Rahıaǵa da jolamaıtyn, onyń ózi jolasa shymshyp ap, ıterip jiberip baqyrtatyn. Sondyqtan Rahıa mańaılamaıtyn. «Qyz» dep mensinbeıdi» deıin dese, sonymen bir mezgilde týǵan Aıjandy janyndaı jaqsy kóredi. Besiktegi kezinde terbetý, súıý sıaqty meırimdilikten bastalǵan onyń jaqsy kórýi, Aıjan aıaǵyn apyl-tapyl basqanda tipti údep, kóptiń kózinshe kóterip júretin boldy. Jurt sonysyna qarap:

— Han tuqymy kim kóringennen áıel ala beretin edi, myna qylyǵyna qaraǵanda, túbinde osy Shoqan osy qyzdy almasa ne qylsyn! — dep kúlisti.

«Qyz bala qyltıǵansha» deıdi qazaq maqaly. Aıjan apyl-tapyl basqannan-aq «qyz» bola ketti. Óıtýine sebep — sheshesi. Kúntaı ony táı-táı turǵannan-aq áshekeılep: etek-jeńinde jalbyraǵy bar uzyn kóılek, óń-boıyna kúmis qadaǵan beli qynamaly qamzol, arzan da bolsa, qolyna túsken «esek-tas», «jylan bas» sıaqty tastarmen, kúmisten, baqyrdan jasalǵan monshaqtarmen bezendirip, tóbesine úki taqqan taqıa sıaqty kıimder kıgizdi. Sóıtip, Aıjan kishkene kúninen tiri qýyrshaq boldy da shyqty.

Aıjannyń bul túrine Shoqan qyzyǵyp, keıde sheshesinen surap, keıde qymqyryp Aıjandy ajarlaıtyn buıymdardy úıinen ákep júrdi. Olardy kıgen Aıjan tipti kórkemdenip ketti. Shoqan onymen de qoımaı, «Rahıamen oınasyn» degendi syltaý ǵyp, Aıjandy úıine de aparyp júrdi. Namystandy ma, álde jurttyń «osy bala men Aıjan, bul jamannyń bala kezderinen bir-birine ǵashyq bolǵan Qozy Kórpeshi men Baıany bop júrmese ne qylsyn?» degen qańqýynan qoryqty ma — Zeınep bir sátte, retin taýyp, Aıjandy ordaǵa jolamastaı qyldy.

Aıjan ordadan bezgenmen, Shoqan odan bezgen joq, ony kórýden, oınatýdan, syılyqtar aparýdan toqtamady.

Aqpan úıine ornaǵan súıkimdilikti Itaıaq qana ala taıdaı búldirdi ǵoı...

Oqıǵa bylaı boldy. Aqpan nekelengenge deıin Kúntaıǵa damyl bermeıtin Itaıaqty, úılengennen keıin Aqpan ońasha bir jerde ustap aldy da:

— Qyljaǵyńdy qoıamysyń endi, joq pa? — dedi.

— Kimge deısiń? — dedi Itaıaq óp-ótirik túsinbegen bop.

— Kúntaıǵa.

— Oıbaı-aý, qurdasym ǵoı ol meniń.

— Sen oǵan emes, Nurtaı aǵama qurdassyń da. Endi Kúntaı — meniń qatynym. Sen oǵan da, maǵan da qurdas bolmaqpysyń?

— Buryn oınap qalǵan daǵdyny qaıda tastaımyn?

— Daǵdy-maǵdyńdy bilmeımin. Aıtpady deme, endi qyljaqtasań, joqtaýyńdy bir-aq asyram.

Shepe qanshama ıtermelegen, azǵyrǵanmen, kóńilinde Aqpannyń álgi sózi júretin Itaıaq, Kúntaıǵa qaljyńdamaq túgil, mańaılaýdy da kep ýaqyt doǵaryp ketti. Sóıtip júrgende Kúntaı júkti boldy, bala týdy aty — Aıjan qoıylǵan balany ákesi de, sheshesi de jaqsy kórdi, «kisi bop» ósip qaldy.

Bir kúni Shyńǵys Aqpandy áldeqaıda jumsady da, úıi «bos» qaldy. Sony paıdalanyp, Shepeniń Itaıaqty Kúntaıǵa uıtqyttaǵysy keldi. Biraq Itaıaq, esi durysynda, ondaı aıdaýǵa ólse júrmeıdi, sondyqtan ony mas qylý kerek.

Ol kezde sol dýandaǵy qazaqtardyń ishinde úsh-aq adamnyń araq ishkeni estiledi eken: Ýaq rýynda — saýdager Shardambaı, Kereıde — horýnjıı chıni bar Baıdaly, tóre tuqymnan — Shepe. Shepe araqty orys qalalarynan aldyrady eken de, jurtqa kórsetpeı tyǵyp qoıyp, qymyzǵa qatyp ishedi eken.

«Itaıaqty Kúntaıǵa mas kúıinde jumsaýǵa oılaǵan Shepe, oǵan beretin qymyzdyń ishine, birer ojaý araqty sapyryp jiberdi. Eki-úsh aıaqty jóremeldete simirgen Itaıaq ilezde mas bolyp qalady. Shepe sodan áýeli:

— Kisi emessiń. Namysyń joq. «Kón quryssa qalybyna barady» degendeı quldyǵyńa tartasyń, áıtpese, atasy da, bolmysy da ózińmen teń Aqpannan qorqar ma ediń? — dep biraz qaıraıdy. Soǵan ótkirlengen Itaıaq:

— Ne iste deısiń?-degende:

— Aqpan qazir úıde joq, tún jamyl da jetip bar, — dedi Shepe.

— Oıbaı, túnde kire almaısyń. Baıy joqta esigin ishinen tas qyp baılap tastaıdy.

— Endeshe, kúndiz kir.

— Óıtýge bolady, — dedi mastyqtan basy dań bolyp otyrǵan Itaıaq emeksip.

— Bar da áı-túıine qaramaı, bassap qushaqta da erkine qaramaı betinen súı. «Qyz qysyp súıgenshe» degen. Odan ári eshqaıda ketpeıdi.

— Solaı ma ózi?

Shepe esirgen Itaıaqty osylaısha qyzdyrmalatyp, aýylǵa aıdady da jiberdi. Ózi áldeqaıda attanyp ketti. Sol ekpinmen Itaıaq Aqpannyń úıine kirip kelse, Kúntaı ońasha úıde jumystarymen shuǵyldanyp júr eken. Esikti syqyrlatpaı eppen kirip kelgen Itaıaq, — «a, qurdas!» dep belinen qapsyra ustaı aldy. Kim ekenin daýsynan tanyp, ashý bildirgen Kúntaıdy Itaıaq bosatpaı, ekeýi arpalysyp jatqanda esikten áldekimniń sybdyry estildi. Olar jalt qarasa — Aqpan! Ol ne isterge bilmegendeı, bosaǵada qalshıyp qata qaldy. Sasyp qalǵan Itaıaq «tez jibersem shyn kórer, oıynǵa jorýy úshin bosatpaıyn» dep Kúntaıdan qushaǵyn jazbady da:

— Osylaı oınap jatyr ek... — dedi yrsıa qarap.

— Bul páleden qashan qutylam, oıbaı! — dep Kúntaı jylap jiberdi.

— Bunyń ne oıynǵa jylap? — dedi Itaıaq Kúntaıǵa.

— Oıynyń osylsyn, ylaıymda! — dedi Kúntaı jylaýyn údete túsip, — shógirdeı qadalyp, sen-aq óltiretin boldyń-aý, oıbaı!.. Qý-shunaq qudaı, qashan qutqarasyń, bul arapshydan?!..

Birdemeni aıtqysy kelgen Itaıaqty Aqpan tý jelkeden qapsyra ustap, ıirińkireı siltep, jerge alyp soqty da keýdesine attaı minip ap:

— Senen-aq, óletin boldym-aý! — dep, alqymyn syǵyp jiberdi.

— Óldim! — deýge-aq shamasy keldi Itaıaqtyń.

Shynynda da óltirip jiberer jaıyn kórgen soń:

— Oıbaı, Momynym, — dep ara tústi Kúntaı.

Ol Aqpandy bassalyp, Itaıaqtyń ústinen aýdarǵan bolyp edi, jerge batqan úlken tas sıaqtanyp myńq etpedi. Dem tartysyna qaraǵanda, Itaıaq ólip bara jatqan sıaqty. Ne amal isteýge bilmeı sasqan Kúntaıdyń esine Aıjan túsip ketti. Ol úıdiń kóleńkesinde qýyrshaqtarmen oınap otyr edi.

— Aıjan! — degen ashshy daýys shyǵyp ketti Kúntaıdyń.

Úıdegi bolyp jatqan oqıǵany mám-sám qylmaı, oıynnyń qyzyǵymen aldanyp otyrǵan Aıjan, sheshesiniń ashshy daýsy sańq ete qalǵansyp jylap qoıa berip, úıge kirdi.

Aqpan Itaıaqty manaǵy ezgileý qalpynda edi. Kúntaı úıge kire bergen Aıjandy jalma-jan kóterip ap:

— Aıjanyń keldi, Momyn!.. Qorqyp tur, — dep shyryldaǵan balasyn Aqpannyń aldyna tosty.

Ashý teńizine batqan Aqpan, basyn sonda ǵana jaryq dúnıege qylt etkizip shyǵarǵandaı bop, esi endi ǵana kire bastaǵandaı bop, kózderi alaıǵan, aýzynan jyny aqtarylǵan Itaıaqtyń ústinen tura berip, eki jaǵasynan qapsyra ustady da esikke súırep aparyp:

— Bar sol sybaǵańmen! — dep syrtqa týlaqtaı laqtyryp jiberdi. Keıin oralǵan oǵan:

— Mine, Aıjanyń! — dep áli de kózderi baqyraıa óksip júrgen balany Kúntaı tosa berdi. Balasyn oń jaq qolymen qushaqtaı kótergen Aqpan, birdeme aıtýǵa yńǵaılanǵan Kúntaıdy:

— Senen de óletin boldym-aý! — dep oń qolynyń túıgen judyryǵymen, bar kúshimen keýdeden túıip kep jiberdi. Kúntaı shalqasynan tústi de talyp qaldy. Aqpan Aıjandy qolynan túsire berdi, ol baqyrǵan daýyspen talyp qalǵan sheshesin bassaldy...

Aqpan ún-túnsiz tysqa shyqty da, beldeýge baılaýly atyna minip áldeqaıda jón tartty.

Sol kezde áıel-erkegi aralas, kóp adam dań-duń daýyspen Itaıaq úıiniń mańyna jınala bastady.

— Oıbaı, mynaý jatqan Itaıaq qoı, — dedi úreıli erkek daýsy.

— Tiri me ózi?! — degen birneshe daýys estildi.

— Ólip qapty ǵoı mynaý! — dedi bir erkek.

— Ne deıdi oıbaı-aý? — dep baqyryp jylap jiberdi bir áıel. Ol Itaıaqtyń uzatqan qaryndasy Ulbosyn edi.

— Jany bar, — degen úni estildi bir erkektiń. — Tamyry qımyldaıdy.

— Endeshe kóterip úıine aparaıyq, — desti bireýler.

— Nege úıine aparamyz? — dedi bir qatal erkek daýsy, — osy úıge kirgizemiz. Buny bundaı kúıge keltirgen — Aqpan. Ne kózimizshe tiriltip berer, tirilte almasa, jaýabyn berer.

— Bul páleden qashan qutylam, oıbaı! — dep Kúntaı jylap jiberdi.

— Bunyń ne, oıynǵa jylap? — dedi Itaıaq Kúntaıǵa.

— Oıynyń osylsyn, ylaıymda! — dedi Kúntaı jylaýyn údete túsip, — shógirdeı qadalyp, sen-aq óltiretin boldyń-aý, oıbaı!.. Qý-shunaq qudaı, qashan qutqarasyń, bul arapshydan?!..

Birdemeni aıtqysy kelgen Itaıaqty Aqpan tý jelkeden qapsyra ustap, ıirińkireı siltep, jerge alyp soqty da keýdesine attaı minip ap:

— Senen-aq óletin boldym-aý! — dep, alqymyn syǵyp jiberdi.

— Óldim! — deýge-aq shamasy keldi Itaıaqtyq.

Shynynda da óltirip jiberer jaıyn kórgen soń:

— Oıbaı, Momynym, — dep ara tústi Kúntaı.

Ol Aqpandy bassalyp, Itaıaqtyń ústinen aýdarmaq bolyp edi, jerge batqan úlken tas sıaqtanyp myńq etpedi. Dem tartysyna qaraǵanda, Itaıaq ólip bara jatqan sıaqty. Ne amal isteýge bilmeı sasqan Kúntaıdyń esine Aıjan túsip ketti. Ol úıdiń kóleńkesinde qýyrshaqtarmen oınap otyr edi.

— Aıjan! — degen ashshy daýys shyǵyp ketti Kúntaıdyń.

Úıdegi bolyp jatqan oqıǵany mám-sám qylmaı, oıynnyń qyzyǵymen aldanyp otyrǵan Aıjan sheshesiniń ashshy daýsy sańq óte qalǵansyń jylap qoıa berip, úıge kirdi.

Aqpan Itaıaqty manaǵy ezgileý qalpynda edi. Kúntaı úıge kire bergen Aıjandy jalma-jan kóterip ap:

— Aıjanyń keldi, Momyn!.. Qorqyp tur, — dep shyryldaǵan balasyn Aqpannyń, aldyna tosty.

Ashý teńizine batqan Aqpan, basyn sonda ǵana jaryq dúnıege qylt etkizip shyǵarǵandaı bop, esi endi ǵana kire bastaǵandaı bop, kezderi alaıǵan, aýzynan jyny aqtarylǵan Itaıaqtyń ústinen tura berip, eki jaǵasynan qapsyra ustady da, esikke súırep aparyp:

— Bar, sol sybaǵańmen! — dep syrtqa týlaqtaı laqtyryp jiberdi. Keıin oralǵan oǵan:

— Mine, Aıjanyń! — dep áli de kózderi baqyraıa óksip júrgen balany Kúntaı tosa berdi. Balasyn oń jaq qoly men qushaqtaı kótergen Aqpan birdeme aıtýǵa yńǵaılanǵan Kúntaıdy:

— Senen de óletin boldym-aý! — dep oń qolynyń túıgen judyryǵymen, bar kúshimen keýdeden túıip kep jiberdi. Kúntaı shalqasynan tústi de talyp qaldy. Aqpan Aıjandy qolynan túsire berdi, ol baqyrǵan daýyspen talyp qalǵan sheshesin bassaldy...

Aqpan ún-túnsiz tysqa shyqty da, beldeýge baılaýly atyna minip áldeqaıda jón tartty.

Sol kezde áıel-erkegi aralas, kóp adam dań-duń daýyspen Itaıaq úıiniń mańyna jınala bastady.

— Oıbaı, mynaý jatqan Itaıaq qoı, — dedi úreıli erkek daýsy.

— Tiri me, ózi?! — degen birneshe daýys estildi.

— Ólip qapty ǵoı, mynaý! — dedi bir erkek.

— Ne deıdi, oıbaı-aý? — dep baqyryp jylap jiberdi bir áıel. Ol Itaıaqtyń uzatqan qaryndasy Ulbosyn edi.

— Jany bar, — degen úni estildi bir erkektiń. — Tamyry qımyldaıdy.

— Endeshe, kóterip úıine aparaıyq, — desti bireýler.

— Nege úıine aparamyz? — dedi bir qatal erkek daýsy, — osy úıge kirgizemiz. Buny bundaı kúıge keltirgen — Aqpan. Ne kózimizshe tiriltip berer, tirilte almasa, jaýabyn berer.

Itaıaq bul kezde jan keship ketti. «Itaıaq óldi» degende baqyryp qoıa bergen Ulbosyn, qazaq eliniń sol kezdegi ǵurpymen, qanyn sorǵalata eki betin tyrnaqtarymen aıyryp tastady da, oramal búrkengen basynyń shashtaryn ýystap julyp aldy... Ózge týystary da «áı-baýyrymdap» aıqaı-uıǵaıdy kóbeıtti. Myna haldy bildirýge orda aýylǵa kisi shapty.

Osy shýdan talyp jatqan Kúntaıdyń da esi kirip, basyn kótereıin dese tós-súıekteri qozǵaltpaıdy, qol tıgizbeıdi... Syrtta Itaıaq ólip qalǵan!.. Endi ne bolady, bul?!..

Kúntaı jan-dármende bas kóterip, qasynda jylap jatqan Aıjandy qushaǵyna almaq bolǵanda, syrttaǵylardyń-«han keledi» degen daýsy gý ete tústi.

Jurt kóz tikse, salt mingen adam, artyna ilese shapqandarǵa jetkizbeı aǵyzyp keledi. Onyń Shyńǵys ekeni, astyna mingen atynyń ańqytýymen, ústine ile salǵan mýndıriniń, shańqan kúnniń jaryǵyna shaǵylysyp ıyǵynda jarq-jurq etken altyn epoletinen ańǵarylady.

«Kisi óldi!» degen aıqaımen, qarashy aýyldyń eńbektegen jasynan bastap, eńkeıgen kárisine deıin úılerinen júgire shyǵyp, jurt qorshaǵan Aqpan úıiniń tóńiregine túgel qınalǵan edi. Shyńǵystyń ordadan beri qaraı siltep kele jatýyn kórgen toptyń ishinen bir pysyq-symaǵy:

— Ýaý, tarańdar, tez! — dedi kópshilikke buıyrǵan únmen, — jyrtyq-tesik qalyptaryńmen turmańdar, bulaı osharylyp, han kelgende! İske tatyr biraz erkek qalyńdar da, ózgeleriń tez joǵalyńdar!..

«Han kele jatyr» degende, oınaǵynda qasqyrdy kórip bytyraı qashatyn qoıandarǵa uqsap, árkimder óz úılerine bytyraı qashty. Aqpan úıinin, mańynda, «iske tatyr» deıtinderden on shaqtyaq- adam qaldy. Olar da qalmas edi, álgi pysyq:

— Qaıda barasyńdar, báriń birdeı? Hanǵa jalǵyz ólikti ǵana tastap ketesińder me? Álde, pálesinen qorqasyńdar ma? Nege qorqasyńdar odan? Óltirgen kisi belgili! — dep, jáne birazynyń atyn atap bógemese. Bógelgen jurttan:

— Biz neǵyp turmyz? — dedi bireýi, — ólikti úıine aparaıyq.

— Nege aparamyz? — dedi ekinshi, — «zańda, úkimet adamy kelgenshe, ólik jan keshken jerinde jatady» degen. Kelsin, han! Kórsin. Ne istese de sol aıtsyn.

— Kisi ólimi qıyn deıtin edi, sondyqtan kele jatyr-aý, han!.. Anaý-mynaý iske kelmek túgil tóbe de kórsetpeıtin edi ǵoı, ol nem? — dedi bireýler.

— Kisi óltirdi degen ne sumdyq?! — dedi bireý, — kórersińder, bunyń arty pálege soǵady.

— Ne isteıdi, pále bop? Jaýabyn óltirgen kisi berer.

— «Dúnıe bir qaq baıtal, eki aıǵyrdy ózara shaınastyryp ashshy qylǵan», — degendeı, — dedi bireý, — osy úıdegi saldaqy qatyn ǵoı, Itaıaq pen Aqpandy shaınastyryp, birin-birine jem qylǵan. Nege sol saldaqynyń túte-tútesin shyǵarmadyq manadan beri?

— Báse, nege sóıtpedik? — desti áldeneshe daýys.

— Áli de kesh emes, — desti bireýler.

— Endeshe, qandy qanmen jýyp, sol qatynnyń joqtaýyn bir-aq asyraıyq.

— Káne, júrińder! — dep birneshe daýys esikke qaraı bettemek bolǵanda:

— Táıt ári! — dep aqyryp tastady, bir erkin daýys. Tyrpyldaı bastaǵan aıaq dybysy jym bola qaldy. — Óı-maıaı, erin-aı mynalardyń? — dedi álgi daýys, keketindi únmen. — Qaı atalaryń kisi óltirip edi, senderdiń? Mal baqqannan basqa ne bitirip edińder, sender? Endi kisi óltirmek!.. Jáne erkek emes, qatyndy!.. Orys zańynda qatyn daýy men shoshqa daýynan jaman daý joǵyn bilesińder me?

Ol azyraq kidirdi, tegi, mańaıyndaǵylardan jaýap kútken bolý kerek. Eshkimnen dybys shyǵa qoımaǵan soń, ol taǵy da erkinsip sóılep ketti.

— O bir kezdegi jaýgershilik zamanda bolmasa, osy elde kisini kisi óltirgenin estidińder me? Joq. Bul bir sumdyqtyń basy dep oılańdar. Budan áli....

— Á, qoıshy, — dedi bireý unatpaǵan daýyspen, — «boıaýshy, boıaýshy degenge saqalyn boıaıdy» degendeı, «bilgir, bilgir» degenge, sen tym bilgirsip kettiń ǵoı. Eki qul birin biri óltirdi dep, bylaıǵy jurt nege búlinedi?

— Endeshe, han nege kele jatyr? — dedi anaý shaptyǵyp.

— Áı, dýyldamańdar endi, áne, han da kelip qaldy, — dedi bireýler.

Dabyr jym-jyrt bola qaldy. Álgi sózderdiń bárin qysylǵan demin zorǵa alyp otyrǵan Kúntaı estidi. Han kelgende ne bolaryna onyń kózi jetpedi. Jobasynsha,-kisi ólimine sebep bolǵan budan birdeme suramaq, úıine han kirip kelse qaıtedi?.. Sol oıdan bylaı da qysylyp otyrǵan júregi qysyńqyraı túsip, Kúntaı talyqsyǵan beınemen qaıtadan qısaıa ketti. Qoıannyń qoryqqan kójegindeı dirilmen Aıjan ony taǵy da qushaqtap, ústine jyǵyldy...

Shyńǵystyń aýyl arasyna minetin jorǵasynyń aty — Sursúlik edi. Ol qatty jorǵasyna basqanda, tymyq kúnde aldynan jel turǵyzyp, kekili de, jaly da kóterilip ketetin. Biraq, keıde, alysyraq joldy jyldamyraq utyp alý úshin bolmasa, Shyńǵys bul ekpinge salmaı búlkilmen ǵana júretin.

Bul joly olaı bolmady. «Kisi óldi» degen habar alǵan soń, asyqpasqa amal qalǵan joq. Óıtkeni, álginde jurt aıtqandaı, jaýgershilik zaman basylǵannan keıin, (bul mańaıda ondaı zaman, Shyńǵys aǵa sultan bolyp kelgeli bitken) kisini kisi óltirdi degen sumdyq estigen emes. Jáne basqa bireý emes, óziniń atam-zamanǵy saýynshysy óltirip otyr. Bul páleniń shoqpary óz basyna da soǵylmasyn qaıdan biledi. Dýandaǵy ózge isterdiń bárin, Shyńǵystyń bıleri-aq asqynǵanyn — Shyńǵystyń ózi-aq bitire beretin. Kisi óliminiń daýy degen bul dýanda kezdesken emes. Ólgen adamdy ún-túnsiz kómdire salýǵa, mańaıynda qaptap júrgen dushpan. Solardyń bireýi-«ólimdi jasyrdy» dep orys úkimetine túrtip jiberse ne bolmaq?!.. Ol úkimettiń ólim jazasyna qatty qaraıtynyn biledi...

Osy oıdaǵy Shyńǵys qarashy aýylǵa jetkenshe sheshimin de jasap qoıdy. Ol aýylǵa ordadan ere shapqandardyń bárinen buryn jetken Shyńǵys, jeligip alǵan Sursúliktiń basyn, jurt osharylǵan tusqa áreń qaıyrdy da, oınaqshyǵan attyń ústinen qoldaryn qýsyryp, bastaryn tómen salbyratqan topqa:

— Jany bar ma? — dedi.

— Jo-o-oq, h-h-han ıem! — dep Itaıaqtyń jaqyndarynan bir erkek ókirip qoıa berdi.

— Úıine aparyńdar, onda! — dedi Shyńǵys buıyrǵan daýyspen, — Ot ornyn qazyńdar da, astyna sý quıyp jatqyzyńdar. Ol úıde jan bolmasyn. Esiginde kúzet qana bolsyn!

Shyńǵys ordaǵa tartty. Jurt onyń buıryǵyn oryndady. Olardyń bir aýyzdan tek qana aıtqany:

— Qanshaǵa deıin jatady, bulaı?! Onysyn aıtpady ǵoı!..

Baǵlanda kazak-orys áskeriniń bir bólimshesi turady. Bastyǵy qazaqtar bop, «Qara maıyr» dep ataǵan maıor. Dýanǵa berilgen pravoda, sol maıordyń qarýyna jatatyn ister atap kórsetilgen, solardyń bireýi — kisi ólimi.

Basynan qoryqqan Shyńǵys sol Qara maıyrǵa hat jazyp, qos atpen kisi shaptyrdy. Ol 150 shaqyrymdaǵy Baǵlanǵa kún táýligi bolmaı jetti. Qazaq elinde bundaı oqıǵany kópten beri estimegen maıor, qasyna áskerlik dárigerdi ertti de, tez arada jetip keldi. Jazdyń ystyq kúni bolǵandyqtan, sazdy salqynǵa jatqyzǵanmen, elik jynyǵyp ketken eken, ıisine adam shydarlyq emes. Sonda da, — «zań solaı» dep, ishine Shyńǵysty qosa, dáriger Itaıaqty biraz adamnyń kózinshe soıdy. Sonda qarasa, Aqpannyń álýetti tizesi Itaıaqtyń baýyryn byt-shyt qyp ezip, etin jaryp jibergen eken.

Ólimniń sebebi ashyldy. Jaýapqa shaqyrǵan Aqpan shynyn aıtty. Maıor Kúntaıdan da jaýap almaq bolyp edi, shaqyrǵan úıge kelýge haly jetpedi. Kóterip ákelýge bolmaıdy. Maıor onyń úıine baraıyn dep edi, «aýrý, ál ústinde jatyr» degendi aıtyp, Shyńǵys jolatpady, sondaǵy oıy, — «Shepeniń de qoıasyn aqtartar» dep qorqý edi.

— Bul jumys erekshe tapsyrmalardyń oblystaǵy prokýrory qatynasýmen, Ombydaǵy sibirlik korpýstyń soǵystyq kollegıasynda qaralady, — dedi de, maıor júrip ketti. Tutqynǵa alǵan Aqpandy, salt mingen myltyqty tórt soldat bir ýrádnık Baǵlanǵa jaıaý aıdap ketti.

«Shyndyǵyn bileıin» dep, Shyńǵys Aqpannyń úıine kisi jiberse, Kúntaı tósek tartyp jatyr eken. Aýrýyna Aqpannyń sebep bolǵanyn, Kúntaı jibergen kisige de, basqaǵa da aıtqan joq. Onyń aıtqany:

— Az júk tústi me, maǵan, bul kúnderi? Sol qaıǵydan júregim ezilip ketse kerek, álsin-álsin talyqsı berem.

— Bul — jurt ılanǵandaı dálel. Shyńǵys ta ılandy. Onyń endigi tilegi, — Itaıaqtyń isi jóninde Ombydan tergeý bastalǵansha, Kúntaıdyń ólýi. Eger ol tiri bolsa, Shepeniń basyna túgil, óz basyna da zor qaýip kútedi...

Kúntaı sol jatqannan uzaq jatty. Óıtpeýge bolmaǵan da edi. Aqpannyń temir toqpaqtaı judyryǵy onyń keýdesine bar kúshi, bar ekpinimen soqqanda, tós súıeginiń sol jaqtaǵy birneshe shemirshegi túbinen opyrylyp, úsh jaqtary ókpesine qadala qalǵan, bir shemirshegi júregin de túrtip, daǵdyly ornynan taıdyrǵan. Mine, osydan, shemirshek jaralaǵan ókpe birtindeı shirýge aınalǵan, júrek te oqta-tekte álsirep, talyqsytyp tastaıtyn.

Biraq, solarǵa qaraýǵa Kúntaıda ýaqyt joq. Itaıaqty óltirgennen keıin úıinen attanyp ketken Aqpan, úkimet adamdary tutqyndaǵansha aýylǵa kelmeı, dalada, jylqy ishinde júrdi de aldy. Ashý ústinde Kúntaıdy keýdeden qatty soǵýy, onyń talyp túsýi esinde. Sol talǵannan Kúntaıdyń tura almaı jatýyn da estidi. Onyń jazyqsyzdyǵyna da esh kúmáni joq. Kúntaıdyń, aǵasy Nurtaıǵa da, ózine de adal jar bolǵanyn Aqpan jaqsy biledi. Sóıte tura:

Bolǵanda ashý-pyshaq, aqyl — taıaq. Sol taıaq taýsylady jonǵan saıyn, — dep Kertaǵynyń balasy Orymbaı aqyn aıtqandaı, Itaıaqty ezgilep jatqanda ashýy qurǵyry ótkirlene qaldy da, qylmystymen birge jazasyz Kúntaıdy da oryp tústi. Bul qylyǵyna Aqpan artynan ókindi, biraq — kesh!.. Shynynda da, beınetti ómirine taıaqtaı súıenish kórip alǵan Kúntaıdy, orta belinen oryp túsirdi, endi ol «taıaq» bútindene me? Bútindenbese — Kúntaıǵa qosylǵan kúnnen keıin-aq, ıini tushyp kıim kıgen, aýzy tushyp as ishken sorly Aqpannyń ol rahattan aırylǵany da!..

Jaınaq erkek bala. «Laq mańyrap sý ishedi, ulan jylap kún keshedi» degendeı, jylasa da kún keship, jetip ketken ulandar elde az emes, Jaınaq azar bolsa, solardyń biri bolar.

Al qyz bala olaı emes. Kedeıdiń jetim qalǵan qyzy túgil, baıdyń jetim qalǵan, kúni ógeı sheshege qaraǵan qyzynyń da uzatqanǵa deıingi ómiri (odan arǵysyn «qudaıym» biledi) qorshylyqta ótkenin, ózgeler túgil, «el-jurtty az aralady» deıtin Aqpannyń ózi san ret kórgen. Aıjan — kedeıdiń qyzy, onyń ishinde — quldyń qyzy. Eger ákesi men sheshesi tiri bolsa, «patshanyń qyzy» derlikteı ósetin túr-tulǵasy bar. Endi, mine, sory qaınap, qarshadaı kúninde, áke ustalyp aıdaýǵa ketse, sheshe mertigip aýrýǵa shaldyqsa-ol beıbaqtyń kúni ne bolmaq?!..

Osy oılar júregin ezip, aqtarylǵan kez jasyna ne bola almaı júrgen shaǵynda Aqpan ustaldy!..

Onyń ustalýyn da, aıdalýyn da estip jatqan Kúntaı tósek tartýǵa shydamady da, denesin zorǵa súıretip basyn kóterdi. Óıtpegende she? Kedeı bolǵanmen qyrýar sharýasy bar úıdiń jumysyn kim isteıdi? Bastap kórshi úıdiń bir áıeli «túıesin saýyp», «ystyǵyn daıarlap» degen sıaqty ol-pul iske qolqabysyn tıgizip edi, birinshiden, óz úıiniń jumysynan sırek artyldy ol, ekinshiden, ol, «balaǵynan shýy shyqqan» degen áıelderdiń qataryndaǵy, meılinshe salaq áıeldiń, biri edi. Jasynan tazalyqta ósken Kúntaıǵa onyń meıirimdi isteriniń bireýi de jaqpady.

Basyn kótergen Kúntaı uzaq ýaqyt súlelenip, shamasy kelgenshe úı sharýasyn atqaryp júrdi de, bir kezde, tamyry shirigen qý aǵashtaı, birjola qulady. Qansha talpynǵanmen, sodan keıin tósekten basyn kótere almady. Endi, amal joq salaq qatynnyń jıirkenerlik isteriniń bárine de kóndigýge týra keldi. Ara-tura ǵana bas suqqanmen anaý áıel, bul úıdiń jumystarynan aıanǵan joq. Onysyna da rahmet. Áıtpese, bul úı bylyǵyp, shirip keter edi de, jandary ashtan eler edi.

Óziniń aıtýymen jáne syrttaı jobalaýmen, jurt Kúntaıdyń aýrýǵa shaldyǵýyn, alǵash -«qaıǵydan» dep júrdi de, keıin býlyǵa jótelip, damylsyz qaqyryq tastaýynan «qaıǵysy qurt aýrýǵa aınaldy» desti. Eldiń uǵymynda,-«qurt aýrý qara kúıedeı, juǵyssań-aq juǵady». Sodan qashatyn jurt. Kúntaı tósek tartyp jatyp alǵannan keıin, bul úıdiń, esigin de ashpaıtyn boldy. Sondaılardyń bireýleri:

— Bireýin óltirtip, bireýin aıdatyp, eki birdeı erdiń basyna jetti, qý qanshyq, buny solardyń obaly jibermedi, ólmese órem qapsyń saldaqy!» dep tabalady da, endi bireýleri, «Itaıaq pen Aqpannyń túbine jetken Shepe deıdi, qudaı sony nege atpaıdy?! «Tastaǵan shoqpar sorlyǵa tıedi», dep, shoqpardyń aýyry Kúntaıǵa tıdi. Ólgen-janyn keshti. Aqpan aıdalǵanmen, eger atyp tastamasa, tamaǵyn taýyp jeıtin adam, shyǵa almaıtyn shyrmaýǵa Kúntaı tústi. Onyń aýrýy kún sanap meńdep keledi, sonda bul ólse, anaý eki bala balapandaı shyryldap jetim qalsa nemen kún eltedi?! — desip aıaýshylyq aıtty.

Qarashy aýylda bir pále bolyp qalǵanyn Qusmurynnyń taqyrynda aýyl balalarymen asyq oınap júrgen Jaınaq pen Shoqan Shyńǵys ol aýylǵa salt atpen shaba jónelgenin kórgende-aq sezdi. Ol taqyrdan dóńge qonǵan orda aýyldyń boıy kórinetin edi de, saıǵa qonǵan qarashy aýyldyń tóbesi ǵana qyltıatyn edi. Shyńǵystyń bulaı shapqylaýyn, ásirese — óz aýlyna qaraı shabýyn buryn kórmegen Jaınaq:

— Anaý ne?! — dep úreılengenmen, oıynda utylyp, bireýden alyp, endi «utam ba» degen dámemen qyzý oınap jatqan Shoqan moıyn burmady.

Sol bir shaqta qoly shyǵyp, shigesine qorǵasyn quıylǵan qoshqar saqamen, taqyrda qaz-qatar tigilgen keneılerdi alystan boljap, birinen soń birin ushyra bastaǵan Shoqan, Jaınaqtyń:

— «Han atam, ketti» dep turmyn ǵoı, saǵan, bizdiń aýylǵa! — dep baıbalam salýyna qaraǵan joq. Jaınaq julmalamaq bolǵanda:

— Tart qolyńdy! — dep aqyryp qaldy Shoqan, — qolym shyǵyp jatqanda, nemenege bógeı berdiń? «Atań ólse — soıylar, atam ólse — qoıylar, kúnde maǵan mynadaı, qansonar qaıdan tabylar» degen eken bir ańshy, «aýylda atanyń ólipti, úıde atań ólipti» degen habardy aıtqan bireýge. Sol aıtqandaı, utyp jatqan shaǵymda, nemenege bólesiń kóńilimdi?

— Jáı shaıpaıdy ǵoı, han atam.

— Nemene bop qaldy deısiń? Atany ólse — soıylar, atasy ólse — qoıylar. Alańdatpa kóńilimdi!

Shoqannyń buıryǵyna baǵynyp daǵdy alǵan Jaınaq úndemedi. Biraq keńili «nege?!» degen suraýmen ereýilde boldy.

Oıyn keshke tarady. Shoqan utty: keıitin de qaıtardy, bireýlerge upaı da saldy. Sol qýanyshpen ol taqyrdan tikeleı ordaǵa tartty. Qarashy aýyldyń balary óz betterine jónedi. Ádette, Jaınaq úıine Shoqandy ordaǵa aparyp sap qaıtatyn edi.

Bul joly, Shyńǵystyń qarashy aýylǵa shaýyp baryp, tez qaıtýyna mán berdi de, «nesi bolsa da baryp kóreıin» dep óz aýlyna bettegen balalarǵa erdi. Úıine kelgen Shoqan, ákesiniń mana, qarashy aýylǵa shaýyp baryp qaıtqanyn endi ǵana esine túsirip, qolyna ilikken sheshesinen:

— Nege óıtti, apa? — dep surap edi:

— Jáı, ánsheıin, — deı saldy Zeınep.

— Ákem qaıda?

— Qus salýǵa ketti.

— «Pálendeı birdeme bola qalady» degen esinde joq, kúni boıy oınap qaljyraǵan Shoqan ińir asyn ishti de tósegine jatyp, qalyń uıqyǵa kirdi.

Kóp uıyqtaıtyn Shoqan, erteńine shalshyq túste oıansa, basqa jandar turyp ketip qalǵan, túndigi ashylmaǵan, sáýlesi kómeski úıdiń tórinde, ákesi namaz oqyp jatyr. Qulshylyqtyń bul túrine de salaq Shyńǵys, isterden qoly bosańqyraǵan shaqta, «náfilimdi óteımin» dep, erteden qara keshke jaınamazdan túspeı, eńkeńdeý men tońqańdaýdan damyl almaıtyn. Shoqan ony búgin de sóıtýi bolar dep jorydy. Namaz ýaqytynda bireýdiń sybdyrlaýyn, ıa sóılesýin Shyńǵys óte jek kóretin, keıde sondaılar sezilse, oqyp turǵan namazyn bólip, bógeýshige aqyryp tastaıtyn, sondyqtan ol jaınamazǵa otyrady, Zeınep bar balasyn ertip qos úıge ketip qalatyn. Basqa adamdar bolsa-bolmasa da ulyqsatsyz kirmeıdi.

Ákesiniń sol ádetin biletin Shoqan tóseginen eppen turyp aıaqtaryn ushynan eppen basyp tysqa shyǵyp ketti. Qarny ashqan ol, tamaq jemek bop as úıge barsa, basyn tómen salbyratqan sheshesi otyr. «Bunysy nesi?!» degendeı dybys bergende, sheshesiniń keskinine qarasa, álem-tapyryq.

— Ie, ne boldy, apa?! — dedi Shoqan, tańdanǵan keskinmen.

Zeınep oǵan tunjyraı qarady da, jaýap bermedi. Salmaqty birdeme baryn sezgendeı bolǵan Shoqan:

— Jaınaq keldi me, apa? — dep surady. Onysy, ári «erteń ertemen kelem» degen Jaınaqtyń kelgen-kelmegenin bilý edi, (ózinshe kelýge tıisti, óıtkeni Jaınaqtyń ýádesin oryndamaǵan kúni joq, eger Shoqan uıqtap jatqanda kelse, qaıda bolatynyn as úıdegi kisige aıtyp ketedi), ekinshiden, erli-zaıypty adam bop ákesi men sheshesi keıde kıkiljińdene qalsa, Zeınepke qol jumsap kórmegen yzaqor Shyńǵystyń ashýyn taratý úshin osyndaı nápilshil bola qatatyny kezdesýshi edi.

Ákesiniń jaınamaz ústinde bolýynan, sheshesiniń qabaǵy túsińkileýinen, «aralarynda birdeme bolyp qalǵan bolar» dep joryǵan Shoqan, sheshesiniń «ashýyna tımeıin» degen oımen tysqa shyqty.

Esik aldynda as pisiretin jer oshaq bolatyn. Sonyń mańynda áldene tamaqpen shuǵyldanyp Shúıke júr eken. Shoqan ony esimimen týra ataıtyn.

— Shúıke! — dedi ol esikten shyǵa. Anaý jalt qarady. — Jaınaqty kórdiń be?

— Apyraý, neǵyp kelmedi ol? Kelse kerek edi ǵoı.

— Bilmedim, — dedi Shúıke asymen aınalysyp. Onyń keskini de óziniki emes. Ol da qatty tunjyraǵan. «Bunysy nesi?!» — degendeı Shoqan jaqyndap kep:

— Ne bolǵan senderge?! — degende, túrtip qalsa jarylǵaly turǵan Shúıke, eńirep jylap jiberdi. Itaıaq onyń týǵan naǵashysy edi. Sol óldi dep estigeli, kóńili irkitteı irip, súıretilip qur súlderi ǵana júrgen.

«Quq» dep sanaıtyn, mensinbeıtin áıelmen, ózi áldenege tyǵylyp jylap turǵan áıelmen til qatysyp qasynda turyp alýdy ar kórgendeı Shoqan, «sheshemniń jáne bunyń túrine qaraǵanda, ne de bolsa, aýyr birdeme bolǵan ǵoı» degen oı keldi de, mánin sheshesinen bilmek bop as úıge qaıta kirdi. Sheshesi manaǵy qalpynda otyr.

— Apa! — dedi Shoqan qatty daýyspen. Zeınep basyn kóterdi. — Ne bop qalǵan, bul, báriń birdeı tunjyrap? Úıde sen bulaı otyrsyń?!.. Dalada — Shúıke!.. «Ákesi ólgendi de estirtedi» deıdi ǵoı meniń ákem tiri. Saǵan ne bolǵan? Shúıkege ne bolǵan?

— Ol beısharanyń naǵashysy ólgen.

Shoqan endi suraý bermeı, sazarǵan keskinmen dalaǵa shyqsa, as úıdiń beldeýinde, malshynyń ertteýli aty tur eken. Ol soǵan mindi de, qarashy aýylǵa qaraı shaba jóneldi... Sonda, basyndaǵy oı Aqpannyń Itaıaqty nege óltirýi jaıly.

Kúntaıǵa óziniń qoly jetpegen Shepeniń Itaıaqty jumsaýy, Itaıaqtyń Kúntaıǵa damyl bermeýi, Aqpannyń bul qylyqty unatpaýy Shoqanǵa málim. Aqpan Itaıaqty osyǵan baılanysty óltirýi kerek. Biraq, nege?! Aqpan men Kúntaı óte tatý edi ǵoı, aralarynda aramdyq joq sıaqty edi ǵoı, endeshe, syrttan kisinegen Itaıaqty Aqpan nege óltiredi? Apasy da ony jasyrady, aıtpaıdy. «Ákeńniń de basy kete me» dep qorqam deı beredi.

Shoqan Aqpan úıindegi sumdyqtyń ústinen shyqty: Kúntaı qımylsyz shalqasynan jatyr, onyń keýdesine betin basa, Aıjan qushaqtap óksip jatyr. Jaınaq búk túsip tórde jatyr.

Ne isterge bilmeı qalǵan Shoqanǵa, úıde áldekimniń kirgen sybdyryn estigen Jaınaq, «bul kim?» degendeı, jas pen kir aralasyp aıǵyzdanǵan keskinimen qarady.

Jatqan ornynan usha túregep, Shoqandy bassalǵan Jaınaq eńirep qoıa berdi. Mal baqqan aýylda týyp-ósken Shoqannyń qasqyr jegen laqtyń qalaı baqyrǵanyn, qasqyr jarǵan qulynnyń qalaı shyńǵyrǵanyn san ret estigeni de, keıde kórgeni de bar edi. Adam daýsyna emes, sol laq pen qulynnyń daýystaryna uqsap ketken Jaınaqtyń eńireýi, Shoqannyń tula-boıyn titirkendirip jiberdi. Ne hal bolǵanyn baıybyna barmastan, Shoqan da Jaınaqqa qosyla jylady...

Olar sol kórisken qalyptarynda uzaq turyp qalar ma edi, qaıter edi, eger, áıeldiń «qaraqtarym-aı!» degen yńyrsyǵan dybysy estilmese. Aıanyshty daýysqa Shoqan jalt qarasa, Kúntaı!.. Aıjan manaǵy qalpynda.

— Aq apama ne bolǵan? — dedi qushaǵyn jazǵan Shoqan Jaınaqqa.

Jaınaq úndemedi. Aqpannyń urǵanyn Kúntaı oǵan da aıtqan joq edi.

— Ne boldy, Aq apa? — dedi Shoqan Kúntaıǵa jaqyndap.

— Bilmediń be, ne bolǵanyn, Qanashjan? — dedi jasqa býlyqqan Kúntaı.

— Itaıaqtyń ólgeni ras pa?..

— Ras,-dedi Jaınaq sheshesi úshin jaýap berip.

— Aqpannyń óltirgeni ras pa?

— Ras.

— Nege?

Jaınaq jaýap bermedi. Sonda Kúntaıǵa ne bolǵan?

Bul suraýdyń jaýabyn Shoqan sol saǵatta da, odan keıin de taba alǵan joq. Onyń bar estigeni — qaıǵy. «Qaıǵydan da adam osylaı aýyra ma eken?!»

Qarashy aýylǵa buryn kelmeıtin Shoqan, Kúntaı ordadan ketkeli baryp júretin edi. Ásirese, túıeniń shubaty men eshkiniń qaımaǵy úshin. Kúntaı aýyra, ol eki astyń da dámi ketti, biraq sonda da barýyn doǵarmady.

Kúntaıdyń syrqaty aýyrlaı, Aqpan úıiniń berekesi ketip boldy. Burynǵy muntazdaı taza úıdiń ishi, basqa adam bas suqpastaı halge kep, meılinshe ylastandy. Jaınaq pen Aıjan da qatty júdeýshilikke ushyrady. «Jibekti kúte bilmegen jún qylady, qyzdy kúte bilmegen kúń qylady» degendeı, sheshesiniń kútiminen qalǵan soń, Aıjannyń ústi-basy kirlep, kıimderi tozyp ketti. Bulardy kórip júrgen Shoqannyń ishi aýyrǵanmen, qolynan keler járdemi joq. Bir sátte ol Aıjandy Zeıneptiń qolyna bereıin dep edi, ol:

— Nemene, balam, aıtyp turǵanyn? Sheshesi ólse, bir sári. Ol tiri jatqanda, qyzyn asyrap alatyn, meni jyn soǵyp pa? Endigi asyramaǵanym quldyń qyzy edi, «ony da asyra» degeniń ne qylǵanyń? — dep ursyp tastady.

Sol aýyrǵannan ońalmaǵan Kúntaı, Shoqandy alyp ákesi Ombyǵa attanarda ál ústinde jatyr edi. Áneýgúni, ordany Kereı, Ýaq qamap, qylmysty Shoqan bekiniske tyǵylǵanda, tún jamylyp hal-jaıyn bilýge barǵan Jaınaq. Kúntaıdyń aýyr jaǵdaıyn aıtqan. «Áne-mine dep jatyr» degen soń, Shoqan da tún jamylyp kelgen, sonda Kúntaı Shoqandy qushaqtap baýyryna basyp, «Qanashym-aı, endi ne aıtaıyn saǵan?» dep betinen qushyrlana ıiskegen. Osy ıiskeýden Shoqannyń kirshiksiz taza ekpesine týberkýlez syrqatynyń ushqyny túskenin meıirimdi áıel bilgen joq!..

Shoqannyń baıqaýynsha, qaqyryǵyna qan aralasa túsken Kúntaı úzilip ketýdiń az-aq aldynda. Sony estigen Shoqan, aq sútin emip anasyndaı bolǵan, kóp kútýin kórgen Kúntaıǵa soqpaı ketýdi, bala da bolsa adamdyq aryna min kórdi. Jylan-syrttardyń delbesine onyń jarmasqany da, attardyń basyn qarashy aýylǵa burǵan sebebi de sol edi. Shyńǵystyń da erik berýi-sony bilgendikten. Balasynyń minezin bilmese, ondaı erikti bermes te edi. Minezi aıan: qısaıǵan jaǵynan túzelmeıdi, degenin istemeı tynbaıdy, eregisse, — «attardy da, Abany da, ózin de jaram» degen sertine jetýi ǵajap emes.

Jolaýshylardyń beti qarashy aýylǵa burylǵanyn, sol kezde esi jınalyp, Shepe úıiniń esiginiń aldyna shyǵyp qarap turǵan Zeınep kórdi de, burǵan — Shoqan ekenin, onyń qaıda bararyn jobalap:

— Ákel, maǵan, anaý beldeýde baılaýly turǵan Sur — súlikti! — dedi bir jigitke. Jigit alyp kelgen ertteýli Sur — súlikke denesi tolyqqaly salt júrýdi doǵarǵan Zeınep, jas áıeldiń qımylymen syp etip tez minip, qarashy aýylǵa aıdap kete bardy. Sur — súlik qustaı ushty. Esi-derti: Qanashyn súıip qalý.

Zeınep qarashy aýylǵa jetip kelse, Aqpan úıiniń tóńiregine osy aýyldyń jandary túp-túgel jınalǵan eken. Túrleri: jutshylyq jyly kóktemge áreń jetken kóterem maldar sıaqty, kıimderi jalba-julba, aryq-turaq; onyń ústine: aqsaq ta, soqyr da, búkir de, basqa kemtarlar da ishterinde; kelinshek bop túskeli bul aýylǵa birer ǵana kelgen Zeınep, bundaı kúılerin bilmeıtin edi...

Attan qarǵyp túsken Zeınep, Shyńǵys syrtynda turǵan úıdiń tóńiregine batyly jetken, buryn óıtip kórmegen jıyn-jurtty ala kózimen bir sholdy da, ishinen «sultan taǵynan túskenin estip basynyp tur-aý, myna sumyraılar, bálemderge kórseter me edi kóresisin!» dedi de, úıge kirip bardy. Kúımede otyrǵan Shyńǵys pen Dragomırovti abaılaǵan joq.

Úıde Jaınaq pen Shoqan ot ornynyń mańynda qalshıǵan túrde, ún-túnsiz tunjyrap tik tur, beti ashyq Kúntaı qımylsyz jatyr, shyńǵyryp jylaǵan Aıjan daýsy ashshy estiledi.

«Apyraý, úzilip ketken bolar ma?!» degen oımen Zeınep jaqyndasa, kózi ashyq jatqan Kúntaıdan tirshilik belgisi sezilmeıdi. Buryn elik kórmegen Zeınep, shoshyna sheginip edi, Shoqan:

— Apa, — dedi, qanyn ishine tartyp, — Aq apam endi joq!

Zeınep jylap jiberdi.

Shoqan ún-túnsiz Kúntaıdyń qasyna bardy da, tósinde jylap jatqan Aıjandy kóterip turǵyzdy. Zeınep ony kepten kórgen joq edi. Buryn eki beti almadaı qulpyryp turatyn kishkene qyzdyń beti súıekteı qup-qý eken. Tolyqsha denesi de taralyp, kıimderi qazyqqa ilgendeı salbyrap tur. «Kıim» deıtin kıim de joq eken onda. Bary, jeńderi men etegi jyrymdanǵan, meılinshe kirleýden móri kórinbeı ketken qońyr sısa kóılek. Onyń ishinen shilbıgen sıraqtary jyltyraıdy. Buryn buıra taldyń jasyl jelekti butaqtaryndaı yrǵalyp, qulpyra tolqyp turatyn shashy túıeniń shýdasyndaı uıpalanyp, túp jaǵy jabaǵydaı uıysyp qalǵan. Bet-aýzynyń kir-qońynan, buryn kórgen adam tanyrlyq emes. Myna túrin aıap ketken Zeınep:

— Alda, sorly-aı, ne bop ketken mynaý?! — dedi aıaǵan únmen.

— Ie, bul osylaı bolǵan, — dedi úreıli keskinmen tartynǵan Aıjandy sheshesine qaraı súırelep.

Qyz yrqyna kónbegen soń, Shoqan:

— Apa, — dedi Zeınepke, — bunyń endigi obal-jazyǵy seniń moınyńda!..

— Sonda ne qyl deısiń, Qanashjan?

— Qolyńa al da, Rahıamen birge kút!

— Bolsyn, Qanashjan! — dedi Zeınep.

Shoqan Aıjandy bosatty da, jeńdi qolymen kózin basyp, tysqa júgire jóneldi. Jaınaq qatqan ornynan qozǵalmady. Tysqa shyqqan Shoqan kúımege qarǵyp mindi de:

— Jóneldik! — dedi Abaǵa.

Attar qozǵala berdi. Shoqannyń sońǵy sózderin syrtta estip turǵan jurt rızashylyq kóńilderin bildirip:

— Jolyń, ońǵarylsyn, Shoqanjan! — desti shýlasyp.

— Qaı jolmen tartamyz, han-ıem? — dedi Aba, attar qozǵala bergen shaqta.

«Shoqan ne der eken?» degendeı, Shyńǵys kúıme bókse-baspaıynyń qýysyna kire, betin ári qarata jatqan Shoqanǵa qarap edi, ol úndemedi de, qozǵalmady da. «Abanyń daýsyn estimedi me» degen oımen, Shyńǵys:

— «Qaı jolmen» deısiń be? — dedi Abaǵa, qattyraq daýyspen.

— Ie, han-ıem, — dedi ol.

— «Tátemen tartamyz» — dep ek qoı, mana?

— Ie, han-ıem. Anyqtap alaıyn dep surap jatyrmyn da.

— Solaı-aq tart! — dedi Shyńǵys, Shoqan ún qatpaǵan soń, «qarsy bolsa bildirer» degen oımen.

Attar jónep berdi. Shoqan úndemedi de, qozǵalmady da. Saıǵa ekpindeı túsken attar, bastaryn bılep alǵan Abanyń erkine kónip, ári qaraı jáıimen jortty.

Shoqan tym-tyrys jatyr. Kúıme tógispen dońǵalaǵan shaqta terbetip, joldyń oıly-qyrly tusynda tońqyldap, keıde qıqańdaı qatty qozǵalyp, ár jaıda keledi. Tegiste Shoqannyń jatýyna kóńil bólmegen Shyńǵys, kúıme teńsele, qıralańdaı bastaǵan shaqta, jansyz nársedeı shaıqalyp ketse, aıaǵymen tireýge yńǵaısyzdanyp, bıik denesin eńkeıte, qoldarymen súıemeldeıdi. Qımylsyz qalpyna qarap, keıde — «tiri me ózi?!» degendeı, beri qaraı ıkemdeıin dese, tirshiligin bilgizgendeı, ıkemine kóngisi kelmegen Shoqan qıqań ete túsedi. Shyńǵys «ashýlandyryp almaıyn» deıdi de qımylyn doǵara qoıady. Shoqannyń jobasy qalǵyǵan sıaqtanady, sondyqtan «moıny aýyryp qalar» degen oımen, kúımedegi bulǵarymen tystaǵan, júni bylqyldaq arqa jastyqtyń bireýin balasynyń basyn sál kótere jastap edi, oǵan Shoqan qarsylasqan joq. Astynda kúımeniń ishindegi ón boıyna kólbeı tósegen, masaty qalyń, jumsaq kilem.

Shoqan uıyqtaǵan da, qalǵyǵan da joq. Sonda da eki kózi tas jumýly. Óıtetin sebebi — eger ashyp jataıyn dese, kóretini kúımeniń ishi ǵana bolatyn. Jaýyp jatsa, talaı dúnıeniń elesin kóz aldyna keltiretin sıaqty.

Ol áli jas ta bolsa, talaıdy kórgen bala. Kishkene kúninen «kisi bolar» dep dámelengen Shyńǵys, «el kórsin, jer kórsin» degen oımen saparlarynyń kópshiliginde Shoqandy qasynan tastamaıtyn edi.

Baǵynyń ushyp turǵan shaǵynda, Shyńǵys Orynbor, Sibirdiń kóp jerin aralap, kóp elin kórgen kisi. Mysaly ol Qusmurynnyń kúngeıinde — Ulytaý, Kishitaýǵa deıin, Shyǵys kúngeıinde — Qaraqoıyn, Qashyrlyǵa deıin, shyǵysynda — Shyńǵystaý, Semeıtaýǵa deıin, teriskeı-shyǵysta — Baıantaý men Kerekýge deıin, teriskeı-batysynda — Túmen, İrbitke deıin, batysynda — Torǵaı, Tosynǵa deıin barǵan, sol jónderdegi elderdiń kóbin aralap, «qas batyr, qaıran jaqsylardyń talaıymen tanys, dastarqandas bolǵan adam. Osylardyń kóbin Shoqan da kórdi.

Qusmuryn dóńi osy mańaıyndaǵy buıratty, ormansyz, taýsyz keń dalanyń parnasy sıaqty onyń qyrqasyna kóterilgen adam talaı dúnıeni kózimen shalady. Alysqa jolaýshylap kórmegen adamǵa, kózi shalǵan osy dúnıeniń ózi de jeterlik sıaqty. Al, Shoqan sıaqty jyraq jerlerdi sharlaǵan adamǵa, bertingi tusta kómkerilip turǵan aspan kúmbeziniń ar jaǵynda da talaı dúnıe bary aıan. Sony sezetin Shoqan, keıde, oıynnan bosaǵan shaqtarynda, Qusmurynnyń tumsyǵyndaǵy bıik shoqyǵa shyǵyp, jan-jaǵyndaǵy keń dalany kózimen aınala shalatyn edi. Kózi jetken jerge deıingi dúnıeni tamashalap, jetpegen jerlerdi, kózin jumyp jiberip kóz aldyna keltiretin edi, sonda onyń aldyna, kórgen jerleri men elderiniń bar beınesi, qaz-qalpynda «meni kór, meni kór!» dep tizile qalatyn.

Mine, qazir, kúıme ishinde de solaı bolyp jatyr. Kórgen jerleri, kórgen elderi kózderin tars jumsa ǵana elesteıdi de, ashaıyn dese, bult búrkegen saǵymdaı ilezde joq bolyp ketedi.

Shoqan orys poselkeleriniń keıbirinde bolyp kórgen. Sonda ol, bir qonýǵa áreń shydap, qasyna ergen kisilerdi ekinshi kúni eriksiz attandyratyn. Onyń, ázirgi sanasynda, shetsiz-sheksiz keń daladan artyq jer joq, ol dalada sıreı qonatyn aýyldardan artyq el joq.

Aýyl...

Shoqannyń ázirge jaqsy biletin aýyldary: han ordasy men qarashylar. (Ózge aýyldardy jaqsy bilmeıtini: Shyńǵys qaıda sapar shekse de, qaı aýylǵa barsa da, únemi aq úılerge ǵana túsedi. Olar baılardyń úıleri. Shyńǵys ordasynda ǵana bolmasa, shylǵı aq úıler, qazaq aýyldarynda óte sırek kezdesedi. Aýyldardyń birtalaıy ár tústi boıaýmen alabajaq qyp toqyǵan matadaı: aq, aq ala; qońyr ala, qara ala bop turady. Shyńǵystyń túsetini, -aq úıler ǵana.

Orda men qarashy aýyldardy salystyrǵanda, biri — jumaq sıaqty, biri — tamuq sıaqty. Bul, eki aýyldyń úıleriniń ishki-syrtqy kórinisteriniń birine-biri qarama-qarsy turýynan ǵana emes, solardy mekendeıtin adamdardyń turmys saltynda da birine-biri qarama-qarsy bolýynan: ordada «ne kıeıin, ne isheıin, ne mineıin» joq, bulardyń, bári de qajetti mólsherden asyp tógilip jatyr, al qarashy aýyldaǵy úılerde, bulardyń bári de jetpeıdi, bárinde de tapshylyq, muqtajdyq, qaltaqtap qana kún kórýshilik, birazy ashyǵyp otyrýshylyq, keıbiri, aýyr beınettiń astynda janshylyp qalýshylyq!.. Ordadaǵylar -qojalar, qarashylar — quldar, bastapqylaryn sońǵylary asyraıdy jáne tegin, sonda da olarǵa rahmet joq, «rahmet» túgil teńdik joq: tóreniń kez kelgeni qarashynyń kez kelgenin qorlaı, sabaı beredi, keıde-jazyqsyz, máselen Aq nannyń úıi, ol úı kimge ne jazdy?.. Jazyǵy-otymen kirip, kúlimen shyǵýy ma? Kún demeı, tún demeı, damylsyz terlerin tógip, aqysyz-pulsyz qyzmet qylýda ma? Osyndaı «jazyq» bola ma eken?.. Túk te jazyǵy joq qoı olardyń!.. Endeshe nege qorlaıdy olardy? Nege nashar halde ustaıdy olardy? Nege?!..

Osy oı basyna uıalap bolǵan shaqta, Shoqannyń birde-ákesine, birde-sheshesine «nege bulaı?!» degeni bar. Ekeýinen de alǵan jaýaby:

— Ol táńiri isi, balam. Láýhol-mahfýzda solaı jazylǵan.

— Ol ne? — dep suraǵan Shoqan, «láýhol-mahfýzǵa» túsinbeı. Shyńǵys ta, Zeınep te bilgenderinshe túsindirgen Shala-pula túsingen Shoqan:

— Onda, teńsizdiktiń túp tamyryn táńiride bolǵany ma? — degen.

— Tek, balam, olaı deme, kúnáli bolasyń, — degennen basqany olar aıta almaǵan.

Kúıme ishinde kózin jumyp jatqan Shoqannyń basyn, osy «nege?» degen suraý da biraz aınaldyrdy. Teńsizdik týraly ár saqqa júgirgen oıy, Aqpan úıiniń tóńiregine úıirile berdi. Shoqanǵa bul úıdiń ómirindegi aýyrlyqtardyń bári de aıanyshty. Biraq, «ótkenge salaýat, qalǵanǵa bereket» degendeı, Aqpan úıiniń ótkenin qaıtara almaý, Shoqanǵa túsinikti. Ol úıde «qalǵan» degender-Jaınaq pen Aıjan. Janyndaı jaqsy kóretin, ekeýi bir asyqtyń alshysy men táıkesi sıaqtanatyn, «alshysy-ózim», «táıkesi-ol» dep sanaıtyn, «ómir boıy dostyq ómirdi birge keshemiz» dep senetin Jaınaqtan aıryldy. Oınap júrgen kúnderdiń bireýinde, jáı joramalmen Jaınaq Shoqanǵa:

— Seni «oqýǵa barady» dep estımin, ras pa? — degen.

— «Qaıda» deıdi? — degen, kútpegen suraýdy estigen soń.

— «Ombyǵa» deıdi ǵoı.

— «Nege» deıdi?

— Qaıdam, nege ekenin? Han — atama qarap, «han tuqymyna orys oqýy jarasady» dep oılaıdy da jurt.

— Oılaı bersin.

— Sen barmaımysyń?

— Nege baram?

— «Ákeńniń jolyn qýyp» deıdi de.

— Meniń jolym, ákemniń joly emes, — degen Shoqan, bul keńesti kesip tastaǵysy kep. — Men eshqaıda da barmaımyn.

Osylaı kesilgen bul keńes, «Shoqandy ákesi Ombyǵa, orys oqýyna aparatyn bopty» degen qaýesetpen qaıta jalǵanyp, Shoqannyń barýǵa moıyndaı bastaǵanyn baıqaǵan Jaınaq:

— Meni de ala ket, — degen.

Odan burynǵy bir áńgimede, erkelep otyrǵan Shoqanǵa Shyńǵys:

— Oqýǵa aparam seni, aınalaıyn, Ombyǵa, orys oqýyna, — degen.

— Onda, Jaınaqpen birge apar! — dep qalǵan Shoqan.

— Kórermiz, — deı salǵan Shyńǵys.

Sol keńestiń ishinde Zeınep te otyrǵan. Keıin, Shyńǵys Shoqandy Ombyǵa alyp ketýi anyqtalǵanda Zeınep Shyńǵysqa:

— «Áketem» degen soń áketesiń ǵoı, Qanashjandy,-degen, kóz jasyn tógip otyryp.-Qudaı ata-babańnan beri bet alǵan jaǵyńnan burylmaıtyn seni, men qalaı buram. Erke bala edi, jalǵyzsyraıdy ǵoı, onda...

— Sonda, ne qyl dep otyrsyń maǵan? — degen Shyńǵys.

— Qyl deıtinim: Jaınaq pen ekeýi egiz qozydaı tel ósip edi, sony qosa aparsań qaıtedi?

Shyńǵys oılanyp qalǵandaı az otyryp:

— Bolmaıdy ol!-degen kesindi daýyspen.

— Nege sultan-aý?

— Qasqyr men túlkini birge ósirmeıdi.

— Ol ne degen sóziń?

— Qara men tóre qatar oqysa, birine-biri jaý bop shyǵa keledi.

— Qoı óıtpes. Ondaıdy estigen joqpyz ǵoı.

— Sen estimeseń men estidim. Aıshýaq hannyń urpaǵy — Baımaǵambet tóreni, ákesi Orynborǵa aparyp orys oqýyna bergende, qasyndaǵy qarashylarynyń biri-Ótemis degen kisiniń Mahambet degen balasyn birge bergen. Mahambet pen Baımaǵambet te bizdiń Shoqan men Jaınaqtaı bir jyl týyp, tatý bop birge ósken. Aqyrynda ekeýi bir-birine kelispes dushpan bop, Taımannyń Isataıy degen adamǵa qosylyp, Mahambet Bókeı ordasynyń hany — Jáńgirge de, aq patshaǵa da qarsy shyǵyp, úlken qyrǵyn jasaǵan...

— Astapyralda! — dedi myna habardan úreılengen Zeınep.

— «Astapyralda» bolsa, — sol. Aqyrynda olar biriniń basyn biri alǵan. Sony bile tura, men qarashydan ózimizge jaý daıarlaı almaımyn.

Bul sonymen bitken. Ombyǵa barýǵa kóngen Shoqannyń ózine de «Jaınaqty ala ketsek qaıtedi? degen oı oralǵan. Ol oıyn eshkimge bildirmegen sebebi, — Ombyǵa barýǵa kóngenmen, «onda uzaq oqımyn» degen senim Shoqanda joq. Onyń oıy — «jaqsa qalam da, jaqpasa qashyp ketem». Sondyqtan ol, «ala ketem» dep Jaınaqty jeliktirmedi.

Jaınaq qalyp qoıdy. Jáne ol, — ákesi de, sheshesi de joq bala. Sondaı jetimderdiń talaıynyń azyp-tozyp ketkenin kórdi. Bunyń da sóıtpeýine kim kepil. Onyń bar senetini -Jaınaqtyń pysyqtyǵy. Biraq, pysyq bop qaıda barady, ári kún kórisi joq jarlynyń balasy, ári jetim bala!..

Bul oılar Shoqannyń basyna endi, kúımede kózin jumyp jatqanda ǵana kelip, eger Ombyda qalyp qoıatyn bolsa da, Aıjandy sheshesine tapsyrý sıaqty, Jaınaqty ákesine tapsyrý. Aıjannyń jetim qalýyna qaıǵyrǵanmen, bolashaq taǵdyryna, Shoqan onshalyq kúızele qoımaıdy, ol sheshesiniń «bolsyn, Qanashjan» degen sońǵy sózine senip keledi.

Osynsha kóp oılardyń shyrmaýynda jatqan Shoqan, birazdan keıin qalǵyp ketti. Onyń oıaýdaǵy oıynyń kóbi bytyqy-shytyqy túske aınalyp, áldene keremetterdiń arasynda, ol ara-tura uıqysyrap ta aldy.

Shyńǵysta da ún joq, Dragomırovte de ún joq. Shyńǵystyń tolyp jatqan oıynyń túıini bireý-aq: el arasynda, ásirese, tóreler arasynda «handardyń áýeli de — Shyńǵys aqyry da Shyńǵys» degen sóz bar. «Sonda, — dep oılaıdy Shyńǵys, — men bolmaǵanmyn da sol, aqyrǵy Shyńǵys!». Oıyn qaı saqqa júgirtse de urshyqqa oralǵan jipteı, osy túıinge orala beredi...

Dragomırovtiń de oıy óz tóńireginde. Onyń arǵy atalary Novgorod knázdarynyń bireýi bolǵan. Bergi bir atasy — Gavrıl Terentevıch Dragomırov qaharly Ivanǵa qarsylardyń bireýi bolyp, basy baltamen shabylǵan. Sonyń jolyn balasy jáne nemeresi qushyp, shóberesi — Nıkolaı Avgýstovıch (biz sıpattap otyrǵan Dragomırovtiń ákesi) «Jyndy patsha» atanǵan Paveldiń qýdalaýyna ushyraı bastaǵan soń, sol kezde patsha ordasynyń qasyndaǵy sibirlik komıtettiń, predsedateli-knáz Aleksandr Ivanovıch Chernyshevtyń aqylymen, Vladıvostokke qyzmetke ketken. Sonda ol, Qıyr Shyǵystyń sol kezdegi general-gýbernatory Apostol — Mýravevke jaǵyp, oń qoly bolǵan. Mýravevtiń aqylymen Nıkolaı tuńǵysh uly, bizdiń geroıymyz — Aleksandrdy Sibirdegi eń jaqsy oqý orny sanalatyn qazaq-orystardyń, ofıserlik shkolasyna jibergen. Ol patsha úkimetiniń de onyń, bir bólshegi — sibirlik komıtettiń de, Rossıanyń qanatyn Orta Azıaǵa jaıý nıetine kirisken kezi. Osy nıetpen Ombydaǵy ofıserler shkolasynyń qasynda «Azıalyq bólim» degen ashylǵan. Onda, «túrik tildes elderdiń bárine ortaq»dep tatar tiliniń sabaǵy beriledi eken, múdárrısi — Qazan ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetin bitirgen — Ǵaısa Muhammeduly Bıkmeev. Ol alǵash medresede oqyp tatardyń tilin jaqsy bilýmen qatar, áýeli — gımnazıada, odan keıin — ýnıversıtette orystyń, aǵylshynnyń tilderin meılinshe jaqsy úırengen.

Áldekimderdiń aqylymen Aleksandr Dragomırov Azıalyq bólimge túsedi. Sol jyly, osy shkolaǵa Shyńǵys ta túsip, ekeýi klastas bolyp oqıdy, shkolany birge bitiredi Onyń Shyńǵysqa jan ashyrlyq kórsetýi sodan.

Kenesaryǵa qarsy joryqta Shyńǵyspen birge bolǵan Dragomırov, ol joryqty támamdaǵannan keıin, birneshe jyl Ombydaǵy sibirlik korpýstyń qyzmetinde júrdi de, sońǵy jyldarda general-gýbernatordyń keńsesine aýysyp, Sibirdegi qazaq dýandarynyń isterine jumsalatyn ınspektor boldy. Bul qyzmetke turǵannan bastap, atalǵan dýandardan onyń aralamaǵany joq. Keıde ol, keıbir orys ekspedısıalarynyń quramynda: Tashkentke, Qoqanǵa baryp qaıtqany bar. Sonda, jolshybaı Sibirge jatpaıtyn qazaq aýyldarynda da bolǵan. Sondaǵy bir ádeti, — tatarsha jaqsy bilgenimen, qazaqtarmen túsinise alýǵa jaraǵanmen, qazaq qoǵamynyń ishinde, tilin túsinbegen jansyp meńireıedi de qalady. Bulaı meńireıý, — Dragomırovtyń súıegine bitken qasıet. Ol óz qoǵamy — orys arasynda da sýyrylyp sóılep kórmegen, isine qatynassyz sózderdi sırek jáne az aıtatyn, shuǵyldanǵan jumysyna myǵym, basqa qaq-soqpen sharýasy joq adam. Sondyqtan da, oqýǵa kirgen kúnderinen bastap, jaqyn joldastary ony ájýalap, atyn «Molchalın» qoıyp alǵan. Keıin bul atqa ezi de daǵdylanyp, baspasózderde jarıalaǵan keıbir maqalalaryna «Molchalın» deıtin psevdonımdy qoldanatyn bolǵan. Qazaqtar qazaq tilin bile me eken?» deýdiń ornyna «tóbesi jaryq emes pe eken?» degen sóılemdi qoldanady. Bul sóılemniń maǵynasy ne ekenin Dragomırov bile tura bilmegensip, «janynan túsin bılep syr bermegen» dep Abaı aıtqandaı, ne aıtqandaryn ańǵaryp otyrǵanyn keskininen baıqatpaıdy. Ony «qazaqshadan habary joq» dep, aıtqysy kelgenderin irkilmeı soǵa beredi.

Qazaq aýyldaryn osylaı aralaýmen, Dragomırov qazaq halqynyń ózge ádistermen esh ýaqytta bile almaıtyn talaı qupıa syrlaryn bilip alǵan. Onyń ústine, kez kelgen aýylda qonaqtaǵandyqtan, turmys-salttarynyń, oı-sanalarynyń ádet-ǵuryptarynyń kóptegen búge-shigesin baıqaǵan.

Osy baıqaýlardyń negizinde, qazaq eline Dragomırovtyń ózindik kóz qarasy bar. Alekseı Levshınniń «Qazaq-qyrǵyz ordalarynyń tarıhy» degen úsh tomdy kitabynan jáne baspadan shyqqan ózge materıaldardan bul el týraly tolyp jatqan málimet alǵanmen, Aleksandr Dragomırov, óz oıynda da birtalaı qorytyndylar jasaıdy.

Onyń birinshi qorytyndysy: kóshpeli halde júrip, kúshti memleketterdiń qorshaýynda otyryp, bul — qazaq halqy Evropanyń birneshe zor memleketi sıatyn osynsha keń jerge qalaı ıe bolyp kelgen?!.

Ekinshi qorytyndysy: sol qazaq dalasynyń úshten ekisi sońǵy júz jyldyń ishinde, erkimen Rossıaǵa baǵyndy. Óıtpeýge amaly joq edi, kúngeıinde-Qoqan handyǵy, shyǵysynda — Qytaı memleketi kijińdep damyl bermedi, olardan qutylý úshin myqty memleketke arqa tireý qajet boldy, ol — Rossıa. Rossıaǵa baǵynǵaly qazaq eliniń ómiri birsydyrǵy tynyshtyqta. Soǵan qarap, kúngeı-shyǵys kórshilerinen áli de tıyshsyzdyq kórip kele jatqan qazaq eliniń úshinshi bólshegi — Uly júz de «saǵan qaraımyz» dep, orystyń Ombydaǵy úkimetine elshilerin jibere bastady. Onyń da Rossıa qaramaǵyna tez kirýi daýsyz.

Úshinshi qorytyndysy: Rossıaǵa qaraǵaly beıbitshilik ómir súrip kele jatqanmen, bul -«qazaq» degen eldiń sharýasyn, mádenıetin jańa, evropalyq torapqa túsirý, patsha úkimetiniń oıynda áli joq. Bul eldiń sharýasy, áli natýraldyq kúıde. Al, mádenıetine kelse, qazaq eliniń júzdegen jyldar boıynda jasaǵan aýyz ádebıeti men mýzykasynan basqa, materıaldyq turmysta kıgiz úı men soǵan laıyq kóshi-qon aspaptarynan basqa, keń dalanyń ár jerine sırek shashyraǵan, ataqty ólikterge qalaǵan tamdarynan basqa eshteńesi joq. On toǵyzynshy ǵasyrdyń jaǵdaıynda, bul qalpymen eldigin saqtaı ala ma, bul qazaq? Joq, saqtaı almaıdy. Ózin orys aǵartýshylarynyń birine sanaıtyn Dragomırovtyń oıynsha, qazaqtyq mádenıetti el qataryna qosylýyna jalǵyz-aq jol bar, ol — orys oqýy. Biraq, qalaı túse alady sol jolǵa! Kim túsiredi ony? Bul suraýyna Dragomırov jaýap taba almaıdy. Onyń oıynsha: birindep bolsa da, qazaq balalaryn orys oqýyna berýi kerek, túbinde solardyń basy quralyp qazaqty orys oqýyna bastaýy múmkin. Biraq, bul da ońaı jumys emes sıaqty. Qalaı ońaı bolady? Qazaq ákimderiniń ishinde, az da bolsa oryssha bilimi bar degen Shyńǵystyń ózi, balasyn orys oqýyna, jaǵdaıynyń eriksizdeýimen áreń ákele jatyr! Ózgelerge ne joryq?..

Tórtinshi qorytyndysy: «qazaq» degen halyq, óz maqalyn mysalǵa keltirgende, «ishken — mas, jegen-toqtyń kebin kıip, meılinshe jáıin, meılinshe beıǵam jatqan halyq. Onyń basym kópshiliginiń dúnıe tanýy, — óziniń tabıǵattyq keziniń kórgen kóleminde, ıaǵnı, jalpaq jazyq dalada, ári ketkende on shaqyrymnyń kóleminde. Bul kólemniń ishinde, birine-biri uqsas aýyldardan basqa eshteńe joq. Qusmuryn mańaıyndaǵy eń jaqyn bazar, júz elý shaqyrymdaı-Baǵlan sonyń ózine ár aýyldan baratyn adamdar biren-saran ǵana. Aýyl turǵyndarynyń kópshiliginiń, dúnıeniń keńdigi ıa tarlyǵy týraly uǵymyna bir mysal: áldekim mekege, hajylyqqa baryp qaıtady, sol adam saparyn sıpattap otyrǵanda, aýlynan shyǵyp kórmegen bireý, — «ol — Mekeń, Baǵlannyń ar jaǵynda ma, ber jaǵynda ma?» depti. Kóńil kóziniń aýmaǵy osynshalyq tar qazaq, Dragomırovtyń baıqaýynsha, tyń jatqan qunarly topyraq sıaqty, eger ony jyrtyp tuqym sepseń, qandaı ósimdik bolsa da qaptan óne ketkeli tur, ıaǵnı — bilimniń qaı túri bolsa da qona ketkeli tur.

Besinshi qorytyndysy: syrttan qaraǵanda, aýyl ataýlynyń bári bir qalypty sıaqty, báriniń de kásibi mal baǵý ǵana, bári de oqymaǵan nadan, bári de aýlynyń aınalasynda kórgennen basqa dúnıeden habarsyz, bári de kúndelik ómirine baılanysty tirshilikten basqany bilmeıtin, bilem dep tyryspaıtyn beıǵam, bári de rýshyl, taǵy taǵylar... Al, ishki ómirine úńile qaraǵan bilimdi kózge: bul elde de baı men jarly bary, bul elde de qoja men qul bary, bul elde de qanaýshy azshylyq pen qanalýshy kópshilik bary, bul jaǵynan, qazaq qoǵamynyń ishinde áleýmettik teńsizdiktiń túri basqa bolǵanmen, mazmuny mádenıetti qoǵamdardyń, anyqtap aıtqanda-orys qoǵamynyń áleýmettik teńsizdigine dál kelýi kórine ketedi. Tek qana aıyrmasy: qazaqtyń ústem taby, qanaý ádisterin rýshyldyq jamyltqymen búrkeıdi de, kedeılerge qanalýdan qutylý jolyndaǵy kúresterdi kórsetpeı qoıady. Onda mysaly, sanasyz túrde bolsa da, orys kresándary ǵasyrlar boıy júrgizip kele jatqan qandy kúres joq. Biraq, sol kúres, qýrap turǵan qamysqa ot tıgizseń laýlaı jónelýi sıaqty, eger tutatyp jiberetin adam bolsa, lap etkeli tur. Biraq kim ony tutatatyn jáne qashan? Orys kresándarynyń qandy kúresteri eshbir nátıje bere almaı kele jatqanda, qazaq kedeıleri qandy kúreske attana qalǵanda da ne nátıje shyǵarmaq?.. Dragomırov bul suraýlaryna jaýap taba almaıdy...

Kúımedegiler osyndaı ár oıda kele jatyp, Qusmurynnan shamasy jetpis-seksen shaqyrymdaı Býrabaı kóline qalaı jetkenin bilmeı qaldy. Habarlarǵa qaraǵanda ol eki arada birtalaı aýyldar otyrýǵa tıisti edi. Jol-jónekeı baıqasa, olar joq. Tek, keı jerde, jýyqta ǵana kóshken keı aýyldyń jurttary ǵana kezdesedi. Olaı bolýy Shyńǵysqa túsinikti: tepken tasy órge domalap turǵan shaǵynda, «túser me eken?» dep úmittenip, jyraqtan jolyna qonatyn aýyldar, endi aǵa sultandyqtan túsýin «baǵy qaıtqanǵa» sanap, «kesiri tımesin» dep jolynan qashqan!

— «Dúnıe» degen osylaı! — dep qoıady, demin soza alyp, dybysyn syrtqa shyǵarǵan Shyńǵys, álgi aýyr oılardan basy zeńgip ketken soń, «azdap bolsa da jeńildetem be» degendeı...

Batys jaǵyn qorshaı qaraǵaıly qalyq orman ósken Býrabaı kóliniń arnasy bıik, aýmaǵy úlken, sýy jaltyr jáne tushshy edi. (Onda qazir Qostanaı oblysynyń Meńdiqara aýdanynyń ortalyǵy — Borovoe selosy, orman arasynda Býrabaı kýrorty bar). Shyńǵystyń attanar aldynda estýinshe, bul kóldiń shyǵys jaq jalań jaǵasynda, Arǵynnyń «Shaqa» atalatyn rýynyń aýyldary otyratyn. Onyń bıshigeshteý, baısymaqtaý — Tólep deıtini Shyńǵysqa jampańdap, «sybaǵań» dep birde Kúntımeske — semiz taı, birde Qusmurynǵa — semiz qunajyn jetektep barǵan bolatyn. Shyńǵysty ol úıine shaqyryp keltire almaı júretin.

«Shaqa Býrabaıda bolsa, Tólep aýly da sonda bolar» dep shamalaǵan Shyńǵys, búgin Tólep úıine qoný nıetinde kele jatyr edi. Endi qarasa; Shaqa da joq, Tólep te joq. Bári -jýyqta ǵana kóship ketken aýyldyń jurty jatyr. Shaqanyń ádeıi qashqanyn joramaldaǵan Shyńǵys, dybysyn syrtyna shyǵara:

— Qap, ıtter-aı! — dep kijindi de qoıdy.

Jan joq bul japan-túzde, olardyń kezine jyraǵyraq bir jerde shoqıyp otyrǵan ıt shalyndy. Anyq ıt, túsi aq. Sol araǵa, aspanda sharyqtaǵan eki qaraqus aınala túıiledi de, kezek-kezek temen qaraı quldyrap, ıtke taıana berip, qaıtadan qaıqaıyp, joǵary shyǵady. It sol kezde áldenelerdi jınastyryp jantalasady da, qara qustar shúıilse, qaıtadan shoqıa qoıady.

— Jurtta qalǵan ıt bolý kerek, — dedi Shyńǵys. — Jaqynda kúshiktegen bolý kerek. Qaraqustar sonyń jaıylymdaǵy kúshikterine túıilip júr, sheshesi aldyrmaı júr.

— Káne, áke! — dep, Shoqan jatqan jerinen basyn kótere týra keldi. Qusmurynnan shyqqaly onyń birinshi ret bas kóterýi edi.

— Áne! — dedi Shyńǵys, balasyn kóńildendirgisi kep.

Shoqan qaraǵan shaqta, qaraqustyń bireýi tómen quldyrap ıtke taıanyp qaldy. Onyń artynan ekinshisi de quldyrap keledi. Alǵashqy qaraqus ıttiń ózin sypyryp áketkisi kelgendeı, tóbesine taıana, ári qaraı jer baýyrlap ushqanda, qylyǵy ótken qaraqusty, yzalanǵan ıt qýa jóneldi, sol kezde, ekinshi qaraqus ta baýyrymen jer sıparlyq qımylda kelip, joǵary qaraı qaıqaıa bastady.

— İldi! — dedi Shyńǵys.

— Neni? — dedi Shoqan.

— Tegi, kúshiktiń birin.

— Ony qaıdan bildiń?

— Aıaǵynda qaraıǵan birdeme ketip barady.

Sol kezde, qýǵan qaraqusy bıikke kóterilgende ıt tura qap, «kúshikti ilip áketti» degen qaraqusqa ańyra qarap, az ýaqyt taǵy da, manaǵy ornyna qaıta shapty. Ol jantalasqan qımylmen taǵy da áldenelerdi jınastyrýǵa kiristi.

— Ǵalamat boldy-aý, myna kórinis! — dedi Shyńǵys. — Anaý ıt, dáýde bolsa jaıylǵan kúshikterin jınastyryp, jer oshaqqa salyp júr. Odan qaraqus ákete almaıdy. It ekesh -ıt te balasyn osylaı qorǵashtaıdy, ózgeler qaıtpesin?!..

Shoqan ákesiniń betine qarasa, kózderinde jas irkilip tur!

Sol sátte aspanǵa biraz bıiktep barǵan qaraqustyń aıaǵynda qaraıǵan nárse jerge túsip kep ketti.

— Tastady, kúshikti! — dedi Shyńǵys.

— Nege? — dedi kórip turǵan Shoqan.

— Aıaǵy salbyraǵan qus uzaq usha almaıdy. Jáne qaraqus sıaqty ólimtikshil qustar, shamasy kelgen ańdardy jerge joǵarydan tastap jiberedi de, jany shyqqan soń ǵana shoqıdy.

Kúshik qaraqustyń tuıaǵynan tómen quldyraı bergende, ıt bar pármenimen solaı qaraı shapty. Kúshiktiń túsken orny birtalaı jer ekeni ıttiń shabysynan shamalandy. Aspandy birer aınalǵan qaraqus, jerge túsken kúshikke qaraı quldyrady. Biraq ıt buryn jetti de, kúshikti tistep alǵan qımylmen keıin qashty. Qaraqus aspanǵa kóterilip, manaǵy kúshik alyp ketken ornyna bettedi.

— It jetkenshe taǵy bir kúshikti áketpese ne qylsyń anaý qaraqus, — dedi Shyńǵys.

— Onda biz qorǵaıyq. Aıda attardy! — dedi Shoqan Abaǵa. Ol Shyńǵysqa qarap edi «Aıdasań anda» degendi ymdady.

Az da bolsa tynystap qalǵan attar, delbe qaǵylǵanda julqı jóneldi. Jerde shapqan ıtten aspanda samǵaǵan qaraqus «kúshikter bar» degen tusqa buryn deńgeılep, tómen shúıile bergende:

— Aıda! — dedi Shoqan, attardy jeldirip kele jatqan Abaǵa.

Onyń aıdaýyn kútpesten, delbeni qolynan julyp ap attardyń qabyrǵasynan qaǵyp-qaǵyp jibergende, basy erkin attar bar pármenimen shaba jóneldi. Ol aranyń jeri jaryq bastaý edi. Soǵan arbalar tońqyldaýǵa aınalǵanda, ushyp ketý qaýpi týǵan Shyńǵys pen Dragomırov birin-biri qushaqtaı aldy. Attar tipti ekpindep bara jatqan soń, bastaryq irký nıetimen Aba delbege jarmasty.

Olar osy ekpinmen «kúshikter bar-aý» degen tusqa taıana bergende, dońǵalaqtar manaǵydan jaman sekeńdep, shabystan jeliske túse bastaǵan eki at ta omaqata qulady. Kúıme tóńkerilip tústi. Ústindegiler ushyp ketti. Kindigi býylǵan kúımeniń aldyńǵy eki dońǵalaǵyn, jyǵylyp ońalǵan attar, úrikken beınede ala qashpaq bolǵanda, qoly qarýly Aba delbeden aırylmaı, biraz jer súıretilip baryp toqtatty. Kúımeli adamdardyń qımylynan qaraqus, túıilip kelgen betinen taıyp, áldeqaıda sharyqtap kete bardy. It bul kezde nysanaly jerine jetip úlgergen edi. Arbadan anadaı jerge ushyp túsip, bet -terisin jer jyrtyp ketken Shoqan, aýyrǵan-maýyrǵanyna qaramaı, ıt toqtaǵan tusqa júgirdi. Birin-biri qushaqtaı qatty qulaǵan. Shyńǵys pen Dragomırovtyń da bet-aýyzyn jer jyrtyp, deneleri aýyryp qalǵan eken. Shyńǵys aıaq jaǵynan mertikken de sıaqty, biraq ony eler ýaqyt joq. «Dragomırov te sóıtti me?» degen qaýippen, qulaǵan jerinen qozǵalýǵa talpynǵan joldasyn demeı berdi. Onyń da denesi aýyrsynyp qalǵanmen, esh jerine zaqym túsken joq eken...

Bul oqıǵanyń sebebi bylaı bolǵan edi. Mańaıdaǵy elderdiń bári kóktemin osy arada ótkizetin edi de, eger jyl jaǵdaıy jaqsy bolsa, birazy jaz aılarynda qalyp qoıyp, alystaǵy jaılaýǵa baı aýyldar ǵana ketetin edi. Ótken kóktemde óte taqyrshylyq bolyp, jańbyr tambaı qoıǵan soń, el bundaı halde qoldanatyn daǵdysymen, barlyq aýyl osy araǵa jınalyp, úı basy qoı shalyp tasattyq bergen. Bárin qosqanda sany júzden asqan qoılardyń eti osy arada qaz-qatar qazylǵan jer oshaqtarǵa asylǵan... Attardyń kılikkeni osy jer oshaqtar da. Ekpinimen qalyń jer-oshaqtyń arasyna kirip ketken soń, attardyń da, arbanyń da qulamaýy múmkin emes...

— Qaıta qudaı saqtady, — dedi Shyńǵys, jer oshaq arasynan kúıme shyǵarylyp, attar jegilip durystalǵan shaqta,-mynalar óltirip jiberetin orlar ǵoı. Jeginimen attar da aman, ózimiz de aman. Bul bir úlken oljamyz boldy.

Shoqan ıt toqtaǵan tusqa jaqyndasa, jer oshaq ishinen qyńsylaǵan kúshikterdiń dybysy estiledi. Shoqan oǵan úńileıin dese, erneýinde shoqıyp otyrǵan, emshekteri salaqtaǵan, iri deneli, qara qulaq aq qanshyq «jolama!» degendeı yryldady. Jer oshaq ishinde: kózderin ashqan, baýyrlarymen syrǵyrlyq qana kúshteri bar, úrgen qýyqtaı tompıǵan jeti-segiz semiz kúshik, birin-biri basyp qımyl ústinde; qımylsyz jalǵyz-aq kúshik jatyr, ústi-basy qan. Tegi ol, qanshyqtyń qaraqustan aıyryp alǵan balasy bolý kerek. Ol ólip qalǵanǵa uqsaıdy. Tiri kúshikter erkine ketýge tyrysatyn sıaqty. Olar shuqyry tereń jer oshaqtan shyǵa alar emes. Sheshesi olardy jaıylymǵa jer oshaqtan aýzymen tasyp shyǵaratyn bolý kerek, sebebi-taraqquıryq, tyshqan sıaqty jemtikteriniń qalǵan-qutqan birdemeleri jer oshaqtyń syrtynda. Emshekterine qaraǵanda, qanshyq sútti sıaqty. Soǵan qosa, jemnen de taryqtyrmaýdan bolý kerek kúshikter asa semiz...

Osy jaılaryn baıqaǵan Shoqan, kúshikterdi ustap kórýge qyzyqty. Ittiń ustatar túri joq. Jemmen aldaýǵa, qaltasynda eshteńe joq. Sondyqtan ıtke jyly ushyraýmen boıyn úıretkisi kelgen Shoqan kúshikterine-bir, buǵan-bir, kezek-kezek qarap, shoqıǵan ornynan tyrp ótpegen qanshyqqa:

— Kúshim, kúshim!-dep edi, ol sýyq túsin ózgertpedi. Kúımedegilerge qarasa-attardy sabyrmen aıańdatyp, beri bettep keledi. Olar taıanǵanda jer oshaqqa úńilgen beınede tura berýdi «erkektigine» namys kórdi de, «qappas» degen úmitpen, denesin eńkeıip, oń qolyn jer oshaqtyń ishine soza berdi. Oıy jer oshaqtaǵy kúshikterdiń ishinen sheshesine aýmaı tartqan bireýin kóterip alý. Sol kúshikke qoly tıe bergende, ıttiń ars ete túskenin estidi. Jalt qarasa qarynan qapsyra qaýyp qalǵan eken. Shoshynǵan Shoqan qolyn jer oshaqtan julyp alǵanda, ıt qaryn aýzynan bosatty da, «umtylsań taǵy qabam» degendeı ere turǵan qalpynda qattyraq yryldady. Shoqan jasqanyp shegine berdi.

Ittiń Shoqandy qapqanyn kórgen Shyńǵys, jer oshaqqa taıana, qolyna qynabynan sýyrǵan qylyshty jarqyldata ustap kúımeden qarǵyp tústi de qanshyqqa umtyldy. Ol taıyp ketti. Biraq alystamaı anadaı jerge bardy da etpetinen jatty. Shyńǵys Shoqannyń ıt qapqan qolyn qarasa, jeńiniń ishinen qan sorǵalap tur. Jeńin túrip qarasa, qarynyń bulshyq etine nedáýir jara túsipti...

— Tek, saý ıt bolǵaı da, — dedi sol shaqta qastaryna kelgen Dragomırov.

— Endi qandaı ıt dep oılaısyz? — dedi Shyńǵys.

— Qaıdam, — dedi Dragomırov, — aıdalada jalǵyz qalýyna qaraǵanda, qutyrǵan ıt bolmasa?..

Shyńǵystyń záresi ushyp ketti. Dragomırov Shoqannyń bir jeńin túbinen jyrtyp ap, jarasyn tańýǵa kiristi. Onyń qolyndaǵy bar dárisi spırt. Azdap ishetin daǵdysy bar ol, komandırovkaǵa shyqqanda, «fransýzdyq» dep atalatyn úlkendeý bir shyny flakonǵa spırt toltyryp ala shyǵatyn da, ońasha jerlerde, sýǵa qosqan bir rúmkasyn qatyp qoıatyn.

Dragomırov kishkene qol sakvoıajynan sol flakondy aldy da, túbinde qalǵan az ǵana spırtke Shoqannyń jyrtyp alǵan jeńin malshyp, jarasyn baılady. Spırt jarany ýdaı ashytyp jiberdi. Biraq Shoqanda shydamaýǵa amal joq «qutyrǵan ıt» degenniń ne ekeni málim ilgerirek ýaqytta óz úıiniń bir ıti qutyryp, sonymen talasqan ıtterdiń bári qutyryp, olar qapqan maldar da qutyryp,... bir jaz sol mańaıdaǵy el qos — úreıden álek-shálek bolǵany bar... Áıteýir adamdar aman... Aqyry, Baǵlannan dáriger kelip, sol mańaıdaǵy aýyldardyń ıtterin, bekinis soldattaryna túgel atqyzyp, «qaýipti-mys» degen maldardy da atqyzyp, «qutyrǵan ıtke jolapty-mys» degen bireýlerdi birer aı bekiniske qamap, eldiń qutyn ushyrǵan... Sol oqıǵany kóz aldynan ótkergen Shoqan, «qapqan ıt qutyrmaǵan bolǵaı da» degen sózdi estigen soń qalaı qoryqpas?!. Shyńǵysta da bul sózden záre joq...

— Myltyq qaıda? — dedi Shyńǵys Abaǵa.

— Kúımede, — dedi Aba.

— Ákel, tez!

— Ony qaıtesiń? — dedi Shoqan.

— Atý kerek, ıtti de, kúshikterin de.

— Onyń ne paıdasy bar, áke? — dedi Shoqan, — qutyrǵan ıt bolsa, men báribir jyndanam.

— Astapyralla, aıta kórme, Qanashjan! — dedi Shyńǵys úreılene túsip.-Ákelshi, myltyqty! — dedi Shyńǵys Abaǵa, — bolshy tez!..

Aba da attardyń basyn Dragomırovke ustatyp, ózi kúımede jatqan myltyqty alyp Shyńǵysqa usyna bastaǵanda, Shoqan qolynan julyp aldy.

— Qutyrǵan ıtterdi kórdik qoı, — dedi ol, tańdana qaraǵan ákesine. — It túgil, qutyrǵan eshkiler men qoılardy da, túıeni de kórdik. Es bola ma olarda? Kóringen nársege kılikpeı me? Al mynaý ıtte es bar. Es bolmasa ol kúshikterin osynsha qorǵamas edi!..

— Oıǵa sıady, — dedi Dragomırov.

Shyńǵystyń álginde otqa qyzǵan qorǵasyndaı balqyp qalǵan qorqynysh sezimi, balasynyń sózine jáne Dragomırovtyń ol sózdi qoldaýynan azdap tobarsyǵan sıaqtandy...

— Kettik! — dedi Shoqan kúımege bettep, — qaıtemiz tıip? Beısharalar kúnin kórsin!..

Olar jónep ketti. Olardyń beti-Baǵlan. Bul aradan ol alpys-jetpis shaqyrymdaı. Orta jolda «Teńiz» atalatyn, sýy saýmaldaý, uzyn turqy jıyrma shaqyrymdaı kóldeneńi-on shaqty shaqyrymdaı, jıek jaqtary dyraý qalyń qamyspen kómkerilgen, ortasy jaltyr, qanshama qurǵaqshylyq jyl bolǵanmen, ózge kólder tartylǵanmen, bul tartylmaıtyn, tereń sýy olqylanbaıtyn kól bar, «ishi — byqyǵan balyq» desedi, «shabaq pen shoraǵaıdan bastap, shortan men jaıynǵa deıingi balyqtardyń bári túgel» desedi jáne «qansha aýlasa da taýsylmaıtyn mol» desedi. Bul kóldiń jaǵasynan qysy-jazy balyqshy úzilmeýin Shyńǵys ta, Shoqan da biledi. Áne bir jyldary Tobyl jaǵasyndaǵy Keńaralda otyrǵan Ahmet Jantýrın Shyńǵysty qonaqqa shaqyrǵanda Shoqannyń ere kelýi joǵaryda aıtylǵan. Sonda Jantýrın qonaqtaryna kórsetken ózge syı-sıpattaryna qosa, Teńizden tuzdamaǵan jas balyq aldyryp, pisirgen túrde de, qýyrǵan túrde de jegizgen. Balyqtardyń sondaǵy tatymdy dámi aýzynan ketpegen Shoqan úıine qaıtqan soń, mańaıdaǵy kólder men ózenderden oqtyn-oqtyn balyq aýlatyp jeıtin. Biraq teńizdiń balyqtary olardan basqa ma, álde úıi balyqty pisire bilmeı me,-ózi aýlatqan balyqtardyń eshbirine aýzy tushymaıtyn. Teńizdiń balyǵyna qumartty. Osy Teńiz jolda ekenin estigen Shoqan:

— Soǵamyz ba, balyqshylarǵa? — dep surady ákesinen.

— Eger bolsa.

— Nege bolmaıdy?

— Qaıdam. Jyl jaǵdaıy aýyrlaý ǵoı.

— Bolsa soǵamyz ba?

— Jol balyqshylardyń balaǵandaryn jıektep ótedi, — dedi Aba.

— Onda soǵamyz, — dedi Shyńǵys. Onyń oıy eger balyqshylar bolsa, balyqtary bolsa, tez astyryp jep, búgin Baǵlanǵa jetip qoný.

Shyńǵystyń bul oıyn «qudaı» qosh kórmedi.

Olar Býrabaı kólinen attanǵanda, kún batysqa qaraı eńkeıip qalǵan edi. Erteden beri aspan ashyq ta. Aýa azdap jelkemdeý de. Kólden uzaı bergende, aspannyń jel jaǵynan judyryqtaı qara bult túıile qaldy da, ilezde jalpaıyp ap, asa sýyq túspen jolaýshylarǵa qaraı bettedi.

— Anaý bir bult pálege shyqpasa ne qylsyn? — dedi Aba, bultty qasynda otyrǵan Shoqanǵa qolymen nusqap.

— Nege? — dedi Shoqan.

— Osyndaı bult tópese jaman tópeýshi edi.

— Ne qylady tópep?

— Aıta kórme, Qanash. Jaýsa jaman jaýady bundaı bult. Shelektep tóge salady.

— Tóge bersin.

— Olaı deme, Qanash. Jeri jaman bul aranyń, — shaqatty qurt-kesek arbanyń dońǵalaǵyna oralǵysh keledi, oralsa — tyrp etkizbeı qoıady, ondaı halinde arbaly túgil salt at ta aıaǵyn áreń alyp júredi, jaıaý kisiniń tabanyna jelimdenip júrgizbeı qoıady. Ol bola qalsa, búgin Baǵlan túgil, Teńizdegi balyqshylarǵa da jete almaımyz.

— Tyqyldamaı attardy aıda, — dedi, Aba aıtqan jaǵdaıdy jaqsy biletin, biraq onyń sheshensýin unatpaı qalǵan Shyńǵys. — Bundaı ótkinshi nóserdiń aýmaǵy tar bolatyn, múmkin biz qashyp úlgerermiz.

Aba attardy pármendete jóneldi. Biraq qashqan olardy qýǵan bult qutqarmady.

Aldymen bulardy aspannyń teń jarymyn shymqap úlgergen qap-qara tústi bulttyń daýyly qýyp jetti. Jerdiń qalyn, qyrtysyn qoparyp kele jatqandaı, ósimdigi, topyraǵy aralasqan qalyń qara kórpeni jelkildetip ákelgen qalpynda, daýyl jolaýshylardyń ústine jaba saldy. Dúnıe kózge túrtse kórinbeıtin qap-qarańǵy bolyp ketti. Onyń ústine surapyl jel ysqyra, úıirile soqqan ol daýyldyń qalyń, qara kórpesine oralyp demderin áreń alýǵa aınalǵan jolaýshylardy, shymqaı, tunshyqtyra tústi, onyń ústine-denelerin oraı burqyraǵan qoıý shań dem tartsa-tanaýyna tyǵylyp, odan qaqalyp óletin bolǵan soń, jolaýshylar muryndaryn alaqanymen basyp, tynysty saýsaqtarynyń arasynan aldy, onyń ústine qoıý shań kózge tyǵylyp, jasqanǵan, túıilgen qarashyqty ashtyrmaı, jolaýshylar ashyǵan kózderin ýqalaýmen álektendi, onyń ústine daýyl myń san qasqyrdyń qosyla ulyǵanyna uqsap, shýy qulaqty kereń ǵyp jiberdi... Attar da shańnan qumyǵyp kele jatqan qalyptaryn bildirip álsin-álsin qatty pysqyryna beredi... júristeri tyń...

Bul páleden boı tasa bolǵysy kelgen jolaýshylar, alǵash kúımeniń shatyryn kótertip, óńirin japqyzyp edi, daýyl oǵan eregiskendeı, kúımeni tóńkerip tastaıtyn qalpyn kórsetti, kúıme birer ret aýdarylyp baryp áreń ońaldy, jolaýshylar aýyp qala jazdady. Sol kezde, daýyl bastalǵaly kúıme ishine tyǵylyp kele jatqan Shoqan, óńirdiń eteginen zyp berip shyqty da, delbe ustap otyrǵan Abanyń belinen qushaqtaı otyra ketti.

— Ashaıyq shatyrdy! — dedi Shyńǵys sol kezde daýyl kelgen aýyldarda, qazaqtardyń «úı ishine jel qamalmaıdy» dep, túndikteriniń yq jaq buryshtaryn azdap ashyp qoıatyny esine túsip.

Shatyry men óńiri ashylǵan soń, kúıme onshalyq teńsele qoıǵan joq. Biraq ysqyra soqqan daýyldyń jolaýshylardy mazalaýy burynǵysynan kem emes. Shyńǵys Shoqannyń otyrǵan jerin ornyqsyz kórip, kúıme ishine shaqyryp edi, ol estimegen bolyp otyra berdi de, ákesi:

— «Beri kel!» dedim ǵoı! — dep aqyra shaqyrǵanda.

— Maǵan osy ara qyzyq, — degennen basqa jaýap qatpady.

Dragomırovte ádettegi qalpyndaı ún joq. Ol jeńsiz jamyltqyshynyń jalbaǵaıyn basyna búrkenip, aldyńǵy jaǵynyń baýyn búristire, ıeginen baılap alǵan, «Ózim úshin» dep, azdap óleń jazatyny bar jáne óleńderin kóbinese «tabıǵat lırıkasy» atalatyn taqyryptarǵa arnaıtyn ol, buryn kórmegen myna daýyldan aqyndyq áser alyp, endi sony qaǵazǵa qalaı túsirýdiń qamyn oılap keledi. Ol óleńniń birinshi shýmaǵynda «lıra» men «býrá» degen sezderdi uıqastyrmaq. Biraq, qaı joldarda, qaı sózderdiń tiziminde?..

«Daýyl bolmaı jaýyn bolmaıdy» deıdi qazaq. Sonysy rasqa kelgendeı, burqanǵan daýyl birazdan soń báseńdedi, qara shaqy yqqa, alysqa jóneı bastady.

— Alla, osyndaı da daýyl bolýshy ma edi?! — demin endi ǵana durys ala bastaǵan Shyńǵys. — Osy dalada týyp ósken adam bolǵanymmen, — dedi ol, betin Dragomırovke buryp, — mynadaı daýyldy kórgen emen.

— Qyzyq jáne keremet daýyl! — dedi Dragomırov, ishteı óleń qurastyryp otyrǵan oıy bólinip ketip.

Odan ári tildesýge, aldy sırep, arty qalyńdaı kelip qalǵan jańbyr mursha bermedi. Endi shatyrdy kóterip, óńirdi jabýǵa týra keldi.

Jerdi jarǵandaı shatyrlaı, naızaǵaılaryn jarqyldata kelgen jańbyrdyń tópeýi sumdyq. Shatyrdyń tóbesinen quıǵan sybdyryna qaraǵanda, tamshylap emes, shelektep tógilip jatqan sıaqty. Sondyqtan da Abamen qatar otyrǵan Shoqan denesine sý ótip baratqannan keıin, eshkim shaqyrmaı-aq tóbesi jabyq kúıme ishine symp berip kirip ketti. Aba jańbyrǵa onsha mazasyzdana qoıǵan joq. Ol attanar aldynda burynǵy daǵdysymen, qoıdyń júninen qalyń toqylǵan, denesin mol orarlyqtaı keń ǵyp tiktirgen shekpenimen, sol toqymadan jastaqtan jalbaǵaıyn astyna tastaı bergen. Olardy kıip alsa, jańbyr túgil, tóbesinen teńiz qulasa da sý ótpeıdi...

Nóser tym qatty jáne uzaq quıdy. Keń dalany ol kólkigen selge aınaldyryp jiberdi. Mana Abanyń aıtqany rasqa shyǵyp, sýdan irigen qurt-kesek balshyq, attardyń aıaǵyn da, arbanyń dońǵalaqtaryn da júrgizbeýge aınaldy. Ashyqtaǵy Aba kórip kele jatyr, jol torabymen júreıin dese, betinde sý kólkigen sazdan attar taıǵanaqtap aıaq basa almaıdy, olaı aıdaı berse jyǵylatyn túrleri bar, joldyń jıegine shyǵaıyn dese, ashshyly topyraqpen jentektelgen shóp attardyń tuıaǵyna, arbanyń dońǵalaqtaryna jabysqan qalyptarynan aırylmaıdy. Sonda da ilgeri tyrmysqan attardyń aıaǵyna jabysqan saz, keıde ot ornyndaı úlkeıip, janýarlar qandaı qımylmen ilgeri umtylsa da túspeıdi, dońǵalaqtarǵa oralǵan saz aınaldyrmaı tastap, olar attardyń kúshimen, shananyń tabanyndaı súıretiledi...

Sondaı jaǵdaıda attardy aıdap qınaýdan shyǵar nátıje joǵyn kórgen Aba «tyr-r-r-r» degen dybys shyǵardy da, delbeni demeı tartty. Bylaı da toqtaýdyń amalyn taba almaı kele jatqan attar tura qalysty. Jańbyr áli tópep tur.

— Ne boldy? — dedi kúıme óńiriniń etegin ashqan Shyńǵys, kúıme aldyna jerge túse bergen Abaǵa:

— Attar da, arba da júre almaı qaldy, han-ıem.

— Nege?

— Sazdan.

Dáret syndyrǵysy kep kele jatqan Shyńǵys arbadan jerge túsip baıqasa, attardyń aıaqtaryna sazdyń jabysý túri ishine toltyra nárse salǵan bir-bir úlken qapty kıgizip qoıǵandaı, dońǵalaqtarǵa oralǵan qalyń saz, kúımeniń astyn tirep tur.

Kúımeden Dragomırov te, Shoqan da tústi. Attardyń, kúımeniń halderin olar da kórdi. Kelgen betterine qarasa, dońǵalaqtar súıretilgen jerdiń qoımaljyń sazy, jerdiń soqamen jyrtqan qyrtysyndaı aıǵyzdana tilinip jatyr!.. Solardy kórgen Shyńǵys qabaǵyn qarys japqan keskinmen:

— Áı, qyrsyq shalǵan qudaı-aı! Bet qaıtqan shaqtyń barlyq isi de osylaı bolatyn ádeti! — dedi.

— Tegi júre almaspyz, myna túrmen, — dedi Dragomırov.

— Balyqshylarǵa jete almaımyz ba, áke? — dedi, bar oıynda balyq jeý ǵana kele jatqan Shoqan ákesine jaqyndap.

— Balyqty aıtady ǵoı, táıiri! — dedi Shyńǵys balasyna jekip, — «osy aradan qozǵala alamyz ba?» deseıshi, búgin.

— Qozǵalmasaq qonarmyz, — dedi Shoqan, eregiskish minezi ustaı qap.

Jolaýshylar dáret syndyryp bolǵansha, jańbyr tolastaýǵa aınaldy. Bulttyń kóbi alǵa qaraı aýdy. Tarsyl-gúrsil báseńdep, jarq-jurq ilgeri qaraı sozyldy.

— Endi qaıtemiz? — degen Shyńǵysqa.

— Attardyń aıaǵyn, dońǵalaqtardy sazdan — dedi Aba, — áıtpese olar qozǵala almaıdy. Biraq biz endi báribir jol torabyn qýa almaımyz. Jańbyr azaıǵanmen, mıy shyqqan saz, bizdi attatpaıdy.

— Sonda qaıtemiz?

— Bul joldyń endigi boıy, Obaǵannyń oıpaty ǵoı, han-ıem, jańbyr túgil, shyq qalyń tússe de sazdyń jatatyn. Jańaǵy nóserden keıin júrgizbeıdi ol.

— Sonda? — dedi Shoqan.

— Myna bet, — dedi Aba turǵan betteriniń teriskeı-batys jaǵyna qolyn sermep, Tobyldyń bergi qyrqasy. Bergi etegi alys emes. Qyrqanyń jeri betegeli bozdy keledi, jańbyr qandaı qalyn, jaýsa da sazdanbaıdy jáne taqtaıdaı tegis. Oǵan iliksek jolsyzben de tarta beremiz.

— Balyqshylarǵa soǵa ma, ol jol?

— Táıiri, balyǵyn aıta berdi ǵoı, myna bala! — dedi Shyńǵys keıigen daýyspen.

— «Jeımin» degen soń jeýim kerek, — dedi Shoqan Abaǵa qarap, — aıtqan jóniń soǵa ma balyqshylarǵa?

— Soqpaıdy. Ol jón Teńizdiń jaltyr jaǵy, balyq shóptesin, qamysty jaǵynda júrmeımiz.

— O, yndynyń qurysyn, yndynyń qurǵyr! — dedi Shyńǵys betin teris buryp.

—

Qatynsha qarǵama, áke, — dedi Shoqan zildi únmen, — erkekshe boqta, áıtpese saba!..

Shyńǵys ashýdan tyǵylyp qaldy. Áke men balanyń yrqyn qalaı tabýdy bilmegen Abanyń aýzyna:

— «Ótkinshi» degen jaýynnyń aýmaǵy tar bolýshy edi ǵoı meniń shamalaýymsha, bul jaýynnyń Teńiz jaq, etegi oǵan jetpeı ótedi, táýekel dep júrip kórsek qaıtedi, han-ıem? — degen sóz tústi.

— Sóıtseń sóıt! — deı saldy Shyńǵys zekip.

Abanyń aıdaýymen ilgeri qımyldaǵan attar, qara jerde aýyr júkti shanany súıregendeı barlyq kúshin sala, áreń jyljydy. Bul jermen álginde, betinde sýy kólkip jatqanda júrý, qazir sý jerge sińip, topyraǵy kebirlenip qalǵanda júrýden áldeqaıda aýyr sıaqtandy. Dem tımegen qalyń saz tutqyrlana tústi. Buǵan deıin de qarjalyp qalǵan attar, endi tipti álsizdenip, kúımeni myqshıa, shirene tartqanmen, birneshe adymnan keıin toqyraı berdi. Tyń kúninde delbeni de qozǵaltpaıtyn attar bıshik jeýge aınaldy. Birazdan oǵan da kónterilenip, ursa da júrmedi.

— Qınaldy-aý, janýarlar! — dedi sol kezde, urǵanmen, attardyń dármensizdigin kórgen Shyńǵys.

Biraq, qynjylsa da amal joq. Elsiz aıdalada irigen sazdyń ortasynda turyp qalý múmkin emes, qarǵa adym bolsa da jyljı berý kerek...

Ol mańaıdyń tabıǵaty qyzyq, álginde burqan-tarqan daýyldatyp, opyr-topyr jaýyndatyp, qap-qara bolyp tóńirekti búrkep alǵan bulttyń jel jaǵy sıredi de, aspan jıegi jarqyraı túrile bastady.

Bulttan arylǵan kúnniń, keń tarmaqtanǵan qyzyl kúreń sáýlesi, alystap bara jatqan bulttyń ár tusyn shalyp, óz túsine boıap tur. Keı jeri, keıbir qalyń bulttyń ishin sógip, arasynan ótkermeleı suǵyp, bulttyń tym jyraqtaǵy bólshekterin de túıreıdi, ol tustyń boıaýy qoshqyl kúreń kórinedi...

Jańbyrdan keıingi tynys qandaı tamasha! Qurǵaqshylyqta demin únemi ishine ǵana tartqan sıaqtanyp, eshbir ıisi sezilmeıtin ósimdikten, jańaǵy ótken jańbyrdan yqylyq ata sýsyndap, endi boıynda bar demin tek, syrtyna ǵana shyǵarǵandaı bop, túrli tynysty tamasha ıister, sapyrylysa burqyrap ketti. Ne degen ǵajap ıister edi!..

«Shirkin — dep arman etedi olardyń árqaısysy, — endi attardyń tuıaǵy qurǵaqqa ilegip, jortyp keter me edik!».

Ol tilekteri de qabyl boldy. Attar meılinshe qınalyp, endi jyljı almastyq halǵa kep, aıdasa da qozǵalmaı turyp qalǵan shaqta:

— Jerdiń ajaryna qaraǵanda, — dedi Aba ornynan tik túregep, — jaýynnyń sheti tipti jaqyn sıaqty. Attar az da bolsa tynys alsyn, men aldyńǵy jaqty jaıaý sholyp keleıin.

Shyńǵys úndemedi. «Buǵan ulyqsattyń keregi joq shyǵar» degen oımen, Aba kúımeden sekirip tústi de, «jyljı almaı turǵanda qaıda barar deısiń» dep, delbeni kúıme aldyna ile sap, ózi jón tartty.

Jer degdińkiredi me, jaýyn jıeginiń sazy azdaý ma, álde qarýly denedegi aıaq kúshiniń tyńdyǵynan ba, jyldam adymmen eńkeńdeı basqan Aba qıyndyq kórgen joq. Azdan keıin abaılasa, sazdy jer taýsylyp bara jatqan sıaqty. «Jaýyn sheti osy bolǵaı da!» dep qýanyp ketken Aba aıańnan júgiriske basty. Azdan keıin baıqasa, shóp te qup-qurǵaq,... topyraq ta qup-qurǵaq. Artyna qarasa, — kúıme «áı!» derlik jerde ǵana tur.

Qýanyshyn ishine syıǵyza almaǵan Aba, «munda qurǵaq!» dep, basynan julyp alǵan bórkin oń qolymen bulǵap, serikterine bar daýsymen aıǵaı saldy. Ol daýysty estigenin bildirgisi kelgendeı, jaýynnan keıin in aýzynda qyltıyp otyra qoıatyn qaraquıryqqa uqsap, bireý kúımeniń, bókse baspaıyna kóterile berdi. Ol árıne Shoqan. Abanyń daýsyn estigen Shyńǵys pen Dragomırov te qýandy. Biraq olar úlkensip oryndarynan qozǵala qoıǵan joq. Qozǵalǵanda qaıda barady, kúımeden tússe-aq, aıaq basar jerleri qoımaljyń saz!..

Shoqan oǵan qaraǵan joq. Kúımeden túse jyraqta dińgekteı qaǵylyp turǵan Abaǵa qaraı ushty. Kebir balshyq etiginiń tabanyna jabysyp bógeıin dep edi, keń etikti aıaqtaryn silke ushyryp jiberip, jalań aıaq tartty. Keshikpeı, aıaqtary túıe-taılydan qutylyp, jáı ǵana dymqosqa, odan qurǵaqqa tıip, bylaı da júırik balalardyń qatarynda sanalatyn Shoqan, odan keıin, ıt kórgen qoıandaı zymyrap ketti.

— Ras, qurǵaqqa iliktik pe? — dedi ol, alqynǵan dem alysyn basa almaı tosyp turǵan Abany bassalyp.

— Ótirik deseń ustap kór, jerdi! — dedi Aba, Shoqandy baýyryna basyp.

Shoqan Abadan qushaǵyn jazbastan, jerdiń qurǵaqtyǵyn kóre tura, aıaǵynyń baqaıymen topyraqty shuqyp baıqady, qurǵaqtyǵy ras!... Shuqyǵan jerdiń shańy shyǵady!..

Qýanyshy qoınyna syımaǵan Shoqan, Abadan qushaǵyn jazdy da, bar daýsymen alaqaılap, sandaryn shapalaqtap jiberdi.

— Balyqshylarǵa jetemiz be? — dedi ol Abaǵa.

— Eger saz bosatsa.

— Nege bosatpaıdy? Jap-jaqyn jer. Attar da tynyǵyp qalǵan bolar.

— Sol attaryń sol sazdan shyǵa alsa!.. Kún de batyp barady...

Shoqan kók jıekke qarasa, aýmaǵy aspandaǵy kóleminen áldeqaıda zoraıyp, qan-kúreń túske engen kúnniń astyńǵy jaqtaýy jerge taıanyp qalǵan eken.

— Turmaıyq endi, — dedi Shoqan Abaǵa. — Baraıyq kúımege tezirek.

Ekeýi jónele berdi. Sazǵa jete aıaqtary taǵy maltyǵa bastady. Olar aıaqtaryn áreń súırep kúımege kelgenshe, kúreń boıaýy qoıýlana túsken kúnniń úlken dońǵalaǵy jerge túgelimen batyp ta úlgerdi. Endi onyń jer astynan bıikke shashyraǵan ózi tústi sáýle tarmaqtary jan-jaqtan saýmalanyp jınaldy da, totynyń, tarbaıtqan quıryq-qanattary sıaqtanyp, túbi bir-aq ýys, taramy bir-aq shoq bolýǵa aınaldy...

Kúımege túgel otyrǵan jolaýshylar ilgeri júrmek bolyp edi, attar manaǵy myqshıa kúshenýde boılaryn aldyryp qalsa kerek, — qurǵaqqa deıin áldeneshe toqtap, turyp qalý qaýpi baıqalyp aıdaýdyń, myqtylyǵynan qurǵaqqa qyzyl ińirde áreń ilikti. Odan ári de zaýlap kete almady attar. «Boldyrǵan at — bolpań» degendeı, tyń kezderinde denelerine bıshik túgil delbeni de tıgizbeı, shyńǵa yrǵyǵan arqardaı jınaq qımyldaıtyn janýarlar endi, aıdaǵanda da ıt qýyp boldyrǵan, sonda da aldyrmaýǵa jantalasyp bulǵalańdaı qashqan qoıandaı áreń jortady. Óz erikterine salsa, jortaqtan aıańǵa túsetin, tipti, aıta berseń turyp alatyn jaılary bar.

Olar osy aldarynda, aınalasy bes-alty shaqyrymda kezdesetin balyqshylar mekenine ymyrt jabylyp, qas qaraıa áreń jetti. Júrginshilerdi balyqshylardyń qalaı qabyldaýyn sıpattaýdan buryn, ózderiniń kim ekendikterine biraz toqyrap óteıik.

Qazaqta «ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy» degen, «teńizdi tóńirektegenniń nesibi egiz» deıtin maqaldar bar. Balyqty aýmen súzýdiń bir tártibi: aýdyń orta tusynda túbi keń, alqymy tar qorjyn bolady, aýdyń eki jaq qanatyn balyqshylar qaýsyra tartqanda, soǵan qaǵylyp, qorjynǵa qaraı beıimdele beredi de, aqyry tar alqymnan kirip, keıin qaraı shyǵa almaıdy. Osy qorjynnyń aty-abaq. Qazaq halqynyń eń kóp bólshegi — Uly júzdiń arǵy atalary «Abaq», «Taraq»; taǵy bir úlken rý-Kereıdiń arǵy atalary da «Ashamaıly», «Abaq»; balyq aýlamasa «aýdy» qaıdan biledi, kóne qazaqtar? «Aýdy» bilmese «Abaqty» qaıdan biledi?.. Osy «Abaqtan» ıaǵnı «qamaý» maǵynasyndaǵy sózden keıin «abaqty» (oryssha-túrma) shyqqan.

Mine, osyndaı sózderge qaraǵanda, «qazaq ta balyq, aýlaý kásibimen ejelden shuǵyldanǵan bolar ma?» degen de oı keledi. Biraq, tirshilik tarıhyna úńilip kórseń olaı emes sıaqty. Qazaqtyń erte kúnderde balyqshylyqpen shuǵyldanýyna kýá bolarlyq derek óte az jáne óte bolymsyz.

Sondaılardan eki-úsh mysal alaıyq: birinshi qazaqta kúni búginge deıin, bireýlerdiń retsiz shýlaǵanyn unatpaǵandar «nege shýlady, sonshama, balyq úlestirgendeı?!» desedi. Bilgir bireýdiń baıandaýynsha: «bul mátel qazaq «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» atalǵan jutqa ushyraǵanda (1723 jyly), ashyqqan el kólderden, ózenderden balyq aýlap, sony úleskende shýlapty-mys», ekinshi, qazaq «balyq basynan sasıdy» degen maqaldy, «basqarýshysy azsa, el de azady» degen maǵynada qoldanady. Úshinshi, qazaqta «mekire (bekire) balyqtyń tumsyǵy tasqa tirelmeı qaıtpaıdy» degen mátel bar. Mekireniń ne ekenin, Kaspıı teńizin tóńirektegen qazaqtardan basqa qazaq bilmeıdi. Ol oryssha belýga atalatyn, qazaq jerinde, tek Kaspııde ǵana bar balyq eken. Keıbir anyq materıaldarǵa qaraǵanda mekire balyqtyń keıbiriniń salmaǵy bir jarym tonnaǵa jetedi jáne tula boıy shylqyǵan maı bolady, onyń eti balyqtardyń ishindegi eń asyly da, eń qymbaty da. Negizi ashshy sýly teńizde tirshilik etetin bul balyq, kóktemde uryǵyn tushshy sýly ózenge shyǵyp shashady eken jáne alystap baryp, qaınaryna jetip shashady eken, qazaqtyń «tumsyǵy tasqa tirelmeı» deýi sodan eken. Al, máteldiń óziń qazaq alǵan betinen qaıtpaıtyn, ne jaqsylyq, ne jamandyqqa kılikpeı sheginbeıtin qatal kisige beıneleıdi.

Qazaq tirshiliginen balyqqa baılanysy bar sózder osylar ǵana. Olardan basqa sózder, -kisige qoıylatyn esimder. Eshbir halyq ta jek kóretin nársesin balasynyń atyna qospaıdy, tek, unatqan nárselerin ǵana qosady. Osy turǵydan alǵanda, qazaqta balyqqa táýeldi: Jáıin, Jáıynbaı, Shortan, Shortanbaı, Shora, Shoraǵaı, Shabaq, Shabaqpaı, Tyran, Tyranbaı, Sazan, Sazanbaı... degen esimder kóp ushyraıdy.

Rossıa patshalyǵynyń qoly, Kaspııdiń «Atyraý» atalatyn shyǵys jaǵyna on jetinshi ǵasyrdyń orta tusynda jetti. Sol kezde Donnan aýytqyp kelgen bir top qazaq-orys, qazirgi Oral qalasynyń ornyna ornyqty. Qazaqtar bul qalany «Teke» deıdi, oǵan sebep, — bastap kelgen ataman — Kondrov murtyn qyryp júretin, saqalyn erkine jiberetin kisi eken, soǵan qarap bir dýaly aýyz «mynaý teke sıaqty ǵoı» depti-mys, sodan ol negizin qalaǵan stanısa «Teke» atalyp ketipti-mys. Tekege «Jaıyq» (Iaık) esimdi qala aty sol ǵasyrdyń aıaǵynda berilgen. Pýgachev kóterilisi osy qaladan bastalǵandyqtan, kóterilis basylǵannan keıin, ekinshi Ekaterına 1775 jyly qalanyń da, ózenniń de «Jaıyq» attaryn ózgertip «Oral» qoıǵan.

Sol bir tusta, Jaıyqtyń atyraýǵa (Kaspıı) quıatyn saǵasyna, úı-ishimen kóship kep Gýrıı esimdi balyqshy kazak-orys ornaıdy. Alǵash ol qamystan úıshik (balaǵan) jasap, kásibin bastaıdy. Sondyqtan keıin «Gýrev» atalǵan qalany qazaqtar «Úıshik» atap ketedi.

Kazak-orystyń ekinshi laqaby — balyqshy. Orys halqynyń kazak-orys atalatyn bólsheginiń arǵy-bergi tarıhynda balyq aýlaýmen shuǵyldanbaıtyny bolmaǵan. Kaspıı men Jaıyqty tóńirektegen qazaqtarǵa, balyq kásibimen shuǵyldanýdy osylar úıretken. Aqyry qazaqtan da balyqshylar sany kóbeıip bara jatqan soń, kazak-orystyń «balyq qojalary» qyzǵanyp, aýlaǵanyn tartyp alatyn bolǵan. Osy jaıda jáne qazaqtardyń Jaıyqqa jaıylyp barǵan jylqylaryn barymtalap alý jaıynda, Kishi júzdiń sol kezdegi hany — Nuraly, Jaıyq boıyndaǵy áskerdiń atamany — Andreı Borodınniń 1763 jyldyń 10 martynda ekinshi Ekaterınanyń atyna shaǵym jazǵan. Sol másele tekserilgende Borodın «qazaqtyń jylqylary kep sý ishkeli, balyqtar úrkip, aýǵa az túsetin boldy» degen «dálel» aıtqan.

Kazak-orystyń atamandary tyıǵanmen, balyq aýzyna tushyǵan qazaqtar, bul kásipten qol úzbegen. Atyraýdyń keı tusynda, keı qazaqtar ózge kásiptiń (mysaly mal ósirýdiń) bárin tastap, tek balyq aýlaýmen ǵana shuǵyldanǵan. On toǵyzynshy ǵasyrdyń basynan úkimet bul kásipti qýdalaý ornyna kómektesip, artelder qurýǵa qaıyqtar, basqa saımandar satyp alýyna ulyqsat etken. «Kaspııdiń shyǵysynda balyq pen ıt-balyq (túlen) aýlaý kásibi» degen atpen 1902 jyly basylyp shyqqan kitabynda N. Lıvkın, qazaqtardyń, balyq aýlaý tarıhyn tolyq kórsetedi.

Balyqshy qazaqtardy balyqshy emes qazaqtardyń syqaqtaýy ma, álde rasy ma, — tómendegideı sóz bar: Kaspıı tóńiregindegi balyqshy Adaı rýynyń bir qyzyn Arqada mal ósirýmen shuǵyldanatyn bireýdiń, balasyna bergeli jatsa kerek, sonda qyz týǵandaryna kórisip jatyp, «bekire (mekire) balyqtyń, bel kespesin (beldemesin) jemeıtin basym-aı, qoıdyń, quıqasy qońyrsyǵan etin jeısiń-aý!» dep jylapty-mys. Bul sózdi kim shyǵarsa da, oıyny emes, rasy sol: kúni búgin Gýrev qalasyna sapar shegip, et bazaryna barshy, dúkenderde jylqynyń, qoıdyń sıyrdyń, túıeniń, balyqtyń etteri qatar tursa, turǵyn adaılar, aldymen balyq etin alady, ol bolmasa túıeniń, ol bolmasa — sıyrdyń, ol bolmasa, — qynjylyp baryp jylqynyń etin alady. «Jylqy etinen artyq et joq» dep túsinetin (ǵylymda da solaı) biz úshin, Adaılardyń búıtýi qaıran qalarlyq is!

Kóldeneń sózdi osymen doǵara turyp, taqyrybymyzǵa kesheıik. Másele, áli de bolsa balyqshylar týraly. Burynǵy qazaqtardyń basym kópshiligi mal ósirýmen ǵana shuǵyldanyp, balyq kásibine qyzyqpaǵanymen, qyzyqqandarynyń kóbine bul kásippen shuǵyldanýǵa múmkindik bolmaǵanmen, qazaqtyń keń dalasynyń keıbir tusyndaǵy ózender men kólderde ne óz betterimen, ne kazak-orystarmen birigip balyq aýlaıtyn qazaqtar tam-tum jerlerde kezdesip te qalady eken. Solardyń bireýi, — biz osy taraýda ataǵan «Teńiz» kóliniń jaǵasynda qurylǵan.

Sol mańaıda Úı men Tobyl ózenderi túıisken jerde qazaqsha-«Qyryqboıdaq», oryssha — «Ýstýısk» atalatyn, Obaǵan men Tobyl ózenderi túıisetin tusta qazaqsha — «Baǵlan», oryssha — Zverınogolovsk» atalatyn kazak-orys stanısalary bary bizge joǵarǵy taraýlardan belgili. Bul mańaıda balyqshylyq kásibimen eń alǵash osy stanısalardyń kazak-orystary shuǵyldanǵan da, keıin qazaq kedeılerinen jumysshy jaldap, sodan qazaqtar da birtindep bul kásipke aralasa bastaǵan.

Biraq ult pen ultty shaǵystyryp ustaıtyn patshashyldyq zamanda, kazak-orystar ózderin «joǵary», qazaqtardy «tómen» sanap, stanısalarǵa qaraıtyn jerge de, sýǵa da qazaqtardy mańaılatpaǵan, maldaryn jaqyndatpaǵan, jaqyndap kelse aıdap ap, qaıtarmaǵan, keıde, aıdap alǵan maldy sińirip te ketken. Mysaly, joǵaryda atalǵan ataman Andreı Borodın, Jaıyq qazaqtarynyń 8000 jylqysyn Edil qalmaqtaryna aıdatyp, olar patshaǵa shaǵym berip, patshadan «qaıtart» degen ámir kelgende, ózi menshiktengen teń jartysyn qaıtarmaǵan. Aqyry, sol jumys «basyna jetip» qyzmetinen alynǵan.

Qyryqboıdaq pen Baǵlan kazak-orystary da sóıtip, táýeldi jerleriniń sýyna qazaqtan,óz betimen balyq aýlaýshylary jolatpaǵan. Sondyqtan qazaq balyqshylary kazak-orystardyń «on shaqyrymdyq jolaq» (polosa) atalatyn jerine bas suǵa almaı, jolaqtan tys «Teńizden» aýlaıtyn bolǵan.

Aıtýshylar, «Teńiz jaǵasynda alǵash qazaqtar men kazak-orystardyń kedeıleri birigip aýlaǵan edi, sebebi: qaıyqtar men aýlar orysta ǵana, kólik qazaqtarda ǵana bolǵan edi» desedi.

Basynda solaı qurylǵan bul «arteldiń» aıaǵy ne bop ketkenin eshkim de bilmeıdi. Mańaıdaǵy eldiń tek qana biletini, neshe túrli halyqtar aralasyp ketken, ishterinde qulaq estimegen elderdiń adamdary bar. Rasynda da solaı. Bulardyń ishinde orys, qazaq, bashqurt, tatar, osták, chývash, qalmaq, týngýs, polák, shved, chýkshy, nanaı, ıakýt, býrát sıaqty tolyp jatqan elderdiń «ókilderi» bar. Olardyń kóbi Sibirge aıdalyp barǵan «qylmystylardan» qashqan: «poselysık», «vornak» atalatyndar. Bul eki laqapty da patsha úkimeti turǵan elge: «talaýshylar, kisi óltirýshiler» dep jarıalaǵandyqtan (sondaılardyń bolǵany da ras), beıbit elden olardyń mańyna jolaıtyn jan óte sırek bolady. Qashqyndardyń bulaısha toptalýyna úkimet kóńil bólip, alǵash qýdalady da, artynan, birinshiden, balyq kásibimen shuǵyldanýyna kózi jetip, ekinshiden,-osyndaı kásipshilder ár jerde molaıýyn eske alyp, tek syrttarynan ǵana baqylatty da, ishki isterine aralaspady.

«İshki isteri» degende, laqaby «qańǵyrǵan» (brodájnoe) atalǵan bul mekende, qansha jan turyp jatatyny málimsiz. Syrt habarǵa qaraǵanda «keıde — tolyp, keıde — solyp» degendeı, bir jyldary molaıyp, bir jyldary azaıyp ketedi. Úı sandary da sondaı. Basym kópshiligi qamystan quralatyn, olardyń keıi — kúrke, keıi — úı-symaq, keıi — baraq bolatyn. Tóbesi syrǵaýylmen jabylǵan, syǵyraıǵan kip-kishkene terezeleri bar shym úıler sırek kezdesetin «qańǵyrǵan», qurylys jaǵynan ne qazaq qystaýyna, ne orys selosyna uqsamaıtyn yǵy-jyǵy birdeme.

Kópshiligi qashqyndardan quralatyn «qańǵyrǵannyń» adamdary ortalarynan bireýin «ataman» saılap alady da, ózge eshbir úkimetke baǵynbaıdy. «Qańǵyrǵannyń» ishki, syrtqy isteriniń bári atamannyń qolynda; balyqshylarǵa kerekti aspaptardy, basqa keıbir jabdyqtardy tabatyn da sol, aýlanǵan balyqtardy sáýdegerge ótkizetin de sol, kásiptik ishki jumystarynda ámirshi de sol. Onyń aıtqanyn eshkim qalt etpeıdi.

Erterek qurylǵan «arteldiń» atamandary ártúrli bolyp júrdi de, bizdiń jolaýshylar qańǵyrǵanǵa barardan on shaqty jyl buryn Kırıla Kýragın degen kisini ataman qoıdy. Onyń da negizi qashqyn bolǵanmen, patsha úkimetiniń jergilikti ákimderine jaqty da, «suraǵanyn alyp, qalaǵanyn berip» degendeı, jaǵymdy adamdarynyń birine aınaldy. Kýragın ózinen burynǵy atamandardyń bárinen kúshti shyǵyp, «arteldi», ashsa — aıasynda, jumsa — jumyrynda ustady. Onyń minezine, qylyǵyna qarap, qaramaǵyndaǵylar áldeneshe at qoıyp aldy. Orystar jaǵy ony kózinshe «Kırıla» dep esimimen atady da, atylar myltyqtaı minezine qarap, syrtynan «Kýragın» degen famılıasynyń ornyna «Kýrok» desti, onysy — myltyqtyń shapqysy» degeni. Qazaqtar «Kırılany», — «Kerala» dep, «Kýragındy» — «Quraqtyń balasy» dep atady. Tártipke qatty Kýragın isinde ádil boldy. Sondyqtan orystar jaǵy ony «Mıfodıı» dep te atady, onysy — orystyń kóne tarıhynda aıtylatyn — Kırıl Mıfodıı esimdi áýlıeniń atyn qosýy.

«Ury baıymaıdy., suq semirmeıdi» degendeı, quralýyna talaı jyl ótkenmen, «qańǵyrǵannan» sharýa jınap aýqatty bolǵan adam estilmeıdi. Onda turǵandardyń eshqaısysynda jeke menshik joq. Kún kóristeri, tek balyqqa ǵana baılanysty. «Jutqan jutamaıdy» degendeı, balyǵy kóp jyldar bolmasa, tapshy jyldarda búıiri shyǵyp toımaıdy da, biraq ashtan da ólmeıdi: joqshylyq jyldary, tuzdaǵan balyqty tatýmen de kúnin kóre beredi. Balyqtan basqa qorek, olardyń ilýde bireýinde ǵana bolmasa, ózgelerinde joq. Sóıte tura, bir ǵajaby, mańaıdaǵy aýyl-selolarǵa eminbeıdi, olardyń esh nársesine tımeıdi, ashty — toqty bolsa da, baryn qanaǵat qyp otyra beredi.

Bizdiń jolaýshylar osy «Qańǵyrǵanǵa» boldyrǵan atpen salpaqtap áreń jetkende, turǵyndarynyń bári túgelimen is áreketinde edi. Jan-jaǵynan quıar, ıa shyǵar ózenderi joq bul kólde balyqtyń júretin de, júrmeıtin de kezderi bolady. Keıde balyqtar kóldiń ortasyndaǵy «aıdyn» atalatyn tereńine tyǵylyp jatyp alady da, tóńiregine qurǵan aýlarǵa biren-saran qańǵybastary ǵana ilegip, japa-tarmaǵaı túsý bolmaıdy. Tereńge salatyn aý, bul «artelde» joq. Al keıde, ásirese qalyń jańbyr bolardyń aldynda, tereńdegi balyqtar saıyzǵa, jıektegi qamys arasyna qaptaı shyǵyp, aýlardy toltyra ilinedi de balyqshylar máre bop qalady.

Búgin de solaı bolǵan edi. Aýyr aýlardy keshke deıin tartyp túgesken balyqshylar, endi qazaǵa qamalǵandardy súzýge kirisken. «Qaza» deıtini qamystan qoshqar múıizdendire keń ǵyp jasaǵan qorshaý. Aýzynda aýdan jasaǵan, alqymy tar shontaıy bar, oǵan balyqtardyń kirýi ońaı da, biren-sarany ǵana bolmasa, basqalarynyń shyǵýy qıyn. Osy qazanyń ishine birer qap shegirtke tókse, oǵan jany qumar balyqtar talasa kiredi de, qaıta shyǵa almaı qamalyp qalady. Keıde osyndaı qazalardyń ishi balyqtarǵa tuna tolyp, aýlaýshylar shelekpen súzip ala beredi. «Qaza» ıaǵnı «ajal» atalýy da sondyqtan bolý kerek. Jaqsy jasalǵan qazalar — balyqtardyń ajal orny.

Búgin aýlar ǵana emes, qazalar da lyq tolǵan edi. Jınaýǵa jaǵdaı da tolyq. Osy mezgilde tolyqqan aı, aspannan kún eńkeıe bozamyqtanyp kórine bastady da, kún sáýlesi qońyrlanǵan saıyn jarqyraı túsip, qas qaraıa, qummen arshyǵan jez legendeı jaltyrap ketti, jaryǵy dalany kúndizgideı jarqyratyp jiberdi. Bul kóldiń bylaı da kóp masasy, mundaı kezde tipti molaıyp, tobymen ushqanda, keship kele jatqan bult sıaqtanady. Búgin de solaı. Biraq jalańash-jalpy bolǵanmen, masalardyń shaǵýyna eti ólip ketken balyqshylar oǵan qarar emes: aýdaǵy balyqtardy tartyp, qazadaǵylaryn damylsyz qalqyp jatyr.

Jol toraby Qańǵyrǵannyń, shetine taıana bitetin edi de, arǵy shetinen taǵy bastalatyn edi. Ol shetine, ne Qańǵyrǵandy orap qyratpen barý kerek te, ne eger júıesin tapsa, ishimen barý kerek. Abanyń ekeýimen de júrgeni bar, oraý ońaı da, aralaý qıyn. Solardyń qaısysymen júrýdi bilmegen Aba, bosań jortaqtap kele jatqan attardyń basyn tejeńkirep Shyńǵysqa betin buryp, mánisin aıtyp edi, ol jón aıtýdyń ornyna:

— Baǵlan qansha edi, budan? — dedi.

— Jıyrma, jıyrma bes molynan bolar, — dedi Aba.

— Attar jetkize ala ma búgin?

— Qaıdam, tym bosańsyp keledi.

— Qonýǵa bola ma, munyń ózine?

— Qaıdam, masa býyp júrmese.

— Kóp bola ma masasy?

— Oıbaı, ol da bir han-ıem, bult ta bir.

— Onda balyq jeımiz de, attanyp ketip, arǵy masasy joq qyratqa qonamyz.

Sol kezde, keshke qaraı tynyp qalǵan jel kól jaqtan baıaý ese bastady, ol jolaýshylardyń murnyna balyq ıisin ákeldi.

— Qaıda ol balyqtar? — dedi Shoqan Abaǵa.

— Kel jaǵasynda ǵoı deımin. Jas balyqtyń ıisi. Tegi aýdaryn tartyp jatqan bolý kerek.

— Bilesiń be, ol tusty?

— Kórgenim bar.

— Endeshe, aıda attardy.

Shyńǵys úndemedi. Aba onysyn «rızalasýy» dep uqty. Rasynda da solaı: «Er azyǵy men bóri azyǵy jolda» degen uǵymdaǵy qazaq, ásirese,-barǵan jerinde dastarqany jaıýly turatyn Shyńǵys, qandaı jyraqqa sapar shekse de azyq almaıtyn. «Búgin Baǵlanǵa jetemiz» degen dámemen, bul joly da sóıtken. Biraq «qyrsyqqan jol» ol yrqyna kónbeı, «Baǵlanǵa erte jetemiz» dep attanǵan olar túnge urynyp, qaryndary meılinshe ashqan, sondyqtan Shoqan túgil ózi de tańsyq kóretin balyqtan jeı ketýge onyń qulqy soǵa qaldy.

Aba Qańǵyrǵannyń ishine qaraı jón tartty. Ondaǵy izi qıqy-shoıqy turaq jaılarynyń arasynan boldyrǵan attar túgil, tyń attar da aıaqtaryn aıańnan artyq basa almas edi. Qarańǵyda ol izderdi taýyp basý múmkin de emes edi. Tek, bul túnde aıdyn, jaryq bolýynan ǵana, bizdiń jolaýshylar attarynyń basyn áldenege tireı, áldenege arbalary soqtyǵa, sylbyr aıańmen jyljyp kele jatyr. Keı tustarda synalanyp eterlik súrleý taba almaı, toqyrap ta qalady. Ondaıda Aba arbadan túse qalyp, tóńirekti jaıa sholyp keledi. Bundaı halde, qudaıdyń des berisinde, Jylan-syrttardyń boldyryp jetkeni jaqsy boldy. Tyń kúılerinde kirse, eń aldymen, syrt kórinisi jalba-julba Qańǵyrǵannyń ishine kirmek túgil, anadaıdan úrkip laǵa-laǵa qashar edi, al, kúshpen kirgize qalsa, kóringen kúrkege soqtyǵyp, súıkense qulap túskeli turǵan turaqtyń talaıy búliner edi, talaıy jemiriler edi...

Jel aıdap ákeldi me, álde, qamystan jasalǵan úı-symaqtardyń arasynda tunyp turdy ma, Qańǵyrǵanǵa jolaýshylar kire bere dý ete túsken qalyń masa ústerin burqyraǵan shańdaı japty da ketti. Deneleriniń ashyq jerlerine olaı qaptaı qonyp, ashyndyra shaǵa bastanǵanda jolaýshylar jandaryn qaıda qoıarǵa bilmeı jan talasty.

— Shatyrdy kótereıik — dedi Shyńǵys sasqanynan.

Ol kóterilip, óńiri jabylǵanmen, ishinde lyq tola qalyp qoıǵan masalardyń qarańǵyda úımeleı shaǵýlary álgiden de basym bolyp ketti. Qashyp qutylar jer joq, qorǵalar dármen joq jolaýshylar denelerin julmalap ýqalandy da qaldy. Bir ertegide, joryqtan qaljyrap kele jatqan álde bir batyr, aıdalada jata ketip, «sol aranyń ıleýindegi qumyrsqalar jep qoıypty» degen sóz bar edi. Jolaýshylarǵa «myna masalar da sóıter me eken?!» degendeı qaýip týdy.

Mundaı shaǵýdy kórmegen Shoqan, kúımeniń ishinen jerge atyp tústi de, jel jaqtan estilgen shýlarǵa qaraı bar pármenimen zytty...

Ózge jolaýshylar da «óldim-taldym» degende, shýlasyp kól sýatynda balyq isimen shuǵyldanǵan jurtqa jetti. Olar sol shýlasqan qalpymen ishterine kirip ketken Shoqandy qorshaı qalǵan eken.

Óıtpegende she?! Aspannan tústi me, jerden shyqty ma, — ómirlerinde kórmegen bir bala dýshar bola qaldy! Netken bala bul osynshama ádemi kıingen?!.

Qandaı bala ekenin jáne qaıdan kelgen bala ekenin bilgisi kelgen kópshilik birin-biri tyńdamastan, ár tilde shýlasa suraý berip jatyr. Shoqan olardyń shýynan da, túrlerinen de záresi ketip, top qasqyr qamaǵan qoıdaı, jan-jaǵyna úreılene qaraıdy.

Óıtpegende she?!.. Áıeli — erkegi, jasy-kárisi aralas tústeri talaı túrli bul adamdardyń ústi-bastary dalba-dulba... bári de tiri arýaqtaı aryq!.. Ómirinde bundaılardy kórmegen ne qylǵan jandar ekenin bilmegen Shoqan qashyp shyǵaıyn dese, qorqynyshty adamdar tóńiregin qalyń qorshap alǵan shyǵar.

Shýlasa qorshap, túnere tóngen tiri arýaqtardyń saqınasy taryla kep qysýǵa aınalǵandaı taıanyp qalǵan shaqta, úreıi ushqan Shoqan shyńǵyra baqyryp jiberdi. Bul topqa osy kezde keıingi jolaýshylar da jetti. Balasynyń ashshy daýsy qulaǵyna shalynǵan Shyńǵys:

— Mynaý, bizdiń Qanashjannyń daýsy ǵoı, oıbaı! — dep kúımeden qarǵyp túsip topqa júgirdi. Ol qalyń topty kımelep ishine kirýge tyrmysty.

— Mynaýy kim?! — degen daýystary shyǵyp ketti Shyńǵysty kórgenderdiń.

Kópshilik kóńil bóle bastasa, sap-sary ala kıingen, qylysh asynǵan bireý.

Kóńilderi Shyńǵysqa bólingen kóptiń arasynan qysyla-qymtyryla ótken Shoqan ákesine jetti de, qasqyr kórgende enesiniń baýyryna tyǵylatyn buzaýdaı Shyńǵystyń mýndıriniń uzyn, keń etegine kirip ketti.

— Mynaý ofıser! — dep qaldy áldekim Shyńǵysty.

— Polkovnık! — dedi bireý.

«Polkovnık!», «Qyrǵyzdan?!», «Qazaqtan!» «Chınovnık!..», «Shıshka!» dep tańdanǵan daýystar sapyrylysyp ketti...

Bireýleriniń Dragomırovti de shýlaı qorshaǵan daýystary shyǵyp jatyr.

«Qaıdan júr?!.» «Nege júr?!» degen daýystar aranyń uıasyndaı gýildedi. Qamaı qorshap, shýlasqan toptan Shyńǵystyń denesi titirkenip ketti, biraq, ol eresek erkektik qalpyna baǵyp, qazaqsha jáne oryssha qysqa sózdermen jónin aıta bastady.

— Á, Shyńǵys osy eken ǵoı? — degen daýystary estildi, áldene qazaqtardyń.

— Bul da qolǵa túsedi eken ǵoı? — desti bireýler. Shyńǵystyń záresi usha tústi...

Toptyń qorshaýy taryla bastady, daýystary zildene bastady, aıbyndary qataıa bastady; quty qasha túsken Shyńǵys, ne isterge bilmeı, tula boıynan muzdaı ter quıylyp ketti. Qalyń qasqyrdyń qamaýyna túsken ógizdeı, onyń kózderi sharasynan shyǵyp, qazir bassalyp talaýlaryn kútip, dármensiz keskinmen mańyna alaq-julaq qaraı berdi, mýndır ishinen denesine jabysyp, tula-boıy diril qaqqan Shoqandy, baýyryna qysa tústi...

Shyńǵys pen Shoqannyń osy úreıden tarsyldaı soqqan júrekteri jarylyp keter me edi, qaıter edi, eger sol bir sátte qulaqtaryna aıýdyń aqyrǵanyndaı zor daýys sap ete qalmasa!.. Jurt sol «aıýdan» qoryqqandaı, kól jaq betten jol asha berdi. Qamalǵan ornynda qatyp qalǵan Shyńǵystyń ashylǵan jolmen kele jatqan adamǵa kózi tússe, bıik, tolyq deneli, jalpaq jaýyryndy bireý, ústinde etegi tizeden keletin qarasur kóılegi bar, jalań aıaq, jalań bas, bet beınesi-batýǵa taıanǵan tolǵan aıdaı, sol bettiń murny men kóz aýmaǵynan basqa tusyna qaptaı shyqqan, aı jaryǵymen aq býryl kórinetin saqal men murttyń, shyqshyt tusy, sol tústi dýdar shashpen tutasyp ketken. Eki mıyǵynan tómen salbyraǵan, qalyńdyǵy taban ýys murttyń shubatylǵan úsh jaǵy keýdesine túsedi, kúzep júretin saqaly tikendenip, bylaı da jalpaq bet-aýzyn dúrdıtip jibergen, qalyń qabaǵynan keziniń ústine tógilgen qoıý qastary, anaý-mynaý saqaldaı jelpildeıdi.

Shyńǵysqa onyń myna túr-túrpaty, qıssalarda jyrlanatyn áziret — Álige uqsap ketti. Ony aqyndar:

Beıne bir iri qylyp tastan oıǵan,

Uzyny, kóldeneńi birdeı boıdan;

Sapary eki murttyń eki jaqta,

Tamasha qulaǵynan orap qoıǵan! —

dep qasterleıtin. Mynaý da sol sıaqty. Shyńǵys ta «bul aranyń turǵyndarynda da ataman bar» degendi estigen. Biraq, aty-jónin bilmeıtin. «Mynaý kele jatqan sol emes pe eken?» degen oı kirip ketti Shyńǵysqa. «Bolmaýy da múmkin» degen oı qatar jarysty Shyńǵystyń basynda, óıtkeni onyń uǵymynda, «ataman» degender áskershe kıinip, qarý asynyp júretin adamdar.

— Káne, bytyrańdar! — dedi kele jatqan adam, yǵysqan topqa jón siltegendeı, jaıǵan qushaqtaryn eki jaqqa sermep.

Top bytyraı jóneldi.

— Zdravıe jelaıý, Vashe blagorodıe! — dedi jaqyndaǵan «dáý» Shyńǵysqa chestberip. — Ataman Kýragın!..

Shyńǵystyń Ombyda oqyp júrgen kezinde, bundaı amandasýǵa qoldanyp úırengen bir sózi, «ochen prıatno» edi. Álginde denesin bılep alǵan qorqynysh sezim áli de arylyp bolmaǵan ol, daýsy dirildep, kánigi sezin zorǵa aıtty. Sol kezde júgirip kelgen Aba:

— Han-ıem-aı, qudaı saqtady-aý! — dep jylap jiberdi.

— Ras, qudaı saqtady, aq-sary bas qurmaldyq! — dedi Shyńǵys, demin endi ǵana erkin ap.

«Saqtaǵany» da ras. Kýragın kelip qalmaǵanda, Shyńǵysty óltirip jiberetin kúsh jelke jaǵynda daıar tur edi. Qusmurynǵa bekinis ornaı, ata mekeninen kúshpenen keshirilgen Taǵyshy rýynyń keıbir kedeıleri osy qańǵyrǵannan ǵana taýyp, kúnderin kórip kele jatqan. Olar Shyńǵystyń osy betke sapar shegýin estip otyrǵan. Estirtýshi — osy mańaıdaǵy Keshebe-Kereıden shyqqan, atannyń Shońy deıtin bıdiń balasy Turaly.

Shoń bizge etken taraýlardan belgili — Estemestiń Eseneıimen bóle eken. Ol osy Túbektegi Balta, Keshebeni túgelimen ergizip, jýsatyp turǵan adam. Shyńǵys pen Eseneıdiń arazdyǵynda ol Eseneıdi jaqtaǵan.

«Aǵa sultandyǵynan túsken Shyńǵys, balasyn ertip Ombyǵa júredi eken» degen habar jáne qaı jolmen júrý habary alystaǵy Eseneıge jetkennen keıin, ol Shońǵa arnaýly kisi jiberip, «shamasy kelse tiri etkizbesin» degen ótinish aıtqan. Shoń Balta Keshebeniń ózi senetin adamdarynyń basyn qosyp, ne isteýdi jasyryn aqyldasqan. Sonda, «Keshebeniń beliniń biri» deıtin Bekentaıdyń Myrza boqysy.

— Estýimshe, olardyń Teńizdegi balyqshylardan balyq jeýge toqyraıtyn túrleri bar, sóıte qalsa, bireý qapysyn taýyp óltiredi, — degen.

Bul qastyqty Teńizdegi Qańǵyrǵanda jasyryn uıymdastyrýǵa Myrzaboqynyń balasy — Nurqanmen, Shońnyń balasy Turaly jumsalǵan. Olar qupıa túrde árkimniń tamyryn basyp kórip, aqyry, tegi — taǵyshy, esi — dúleıleý Buqpan esimdi balýan bireýge toqyraǵan. Onyń ákesi — Qutpandy, «Kenesaryǵa habarshy boldyń», dep, Shyńǵys ergen patsha áskeri tirideı týrap óltirgen eken. Sondyqtan Nurqan men Turalynyń ishkirnelep azǵyrǵan sózine ol kóne ketti. Ýádeleri: «qudaı ońdap» Shyńǵys balyqshylarǵa toqyraı qalsa, Buqpan Shyńǵystyń qapysyn taýyp, ońasha bir jerde qyljıta salady.

Buqpanǵa búıtýdiń sáti túse ketti. Balyqshylar qamaǵan jat adamnyń Shyńǵys ekenin bilgen soń, Buqpan jaqyn jerden, ýysyn toltyratyn domalaq temir taýyp aldy da, kisi — kisiniń arasymen, qamaýda turǵan Shyńǵystyń týra syrtynan jaqyndaı berdi. «Sáti tústi» dep ishteı qýanǵan ol, ýysyndaǵy temirmen Shyńǵysty perip jiberýge yńǵaılana bergen shaqta, Kýragınniń «tarańdar!» dep ókirgen daýsy shyǵyp qaldy. Jurt ydyraı bastaǵanda soǵýdyń reti joq, — kózge túsip qalýy múmkin, «mylqaý» degenmen oǵan da jan kerek.

Solaısha «qudaı saqtap» aman qalǵan Shyńǵyspen til qatysyp, az sezben tanysqan Kýragın:

— Úıge júrińiz, meıman bolyńyz, — dedi.

«Sondaı bir pravıtel bar, qazaq, ofıser, orys tilin biledi» degendi Kýragın buryn estigen edi. Al, myna joly, kólden balyq súzip, aýyr aýdy jıekke myqshıa tartyp shyǵa bergen oǵan, áldekim:

— Balyqshylar bir ofıserdi qamap óltirgeli jatyr, — degen habar jetkizdi.

Romanov tuqymdaryna qany qas Kýragın, orys armıasynyń mýndırin qatty syılaıtyn edi, sondyqtan «ofıserdi óltirgeli jatyr» degen habarǵa eleńdeı qap, sheti qyrǵa ilikken aýdy serikterine tastaı júgirdi, sonda kórgeni — Shyńǵys. Buǵan deıin qulaǵy estigen pravıteldi endi kózi kór soń jáne orys armıasynyń polkovnıktiń chıninde kórgen soń, shyn yqlasymen syılap jibermek boldy.

— Bizdiń, úıge qaraı! — dedi ol, jolaýshylardyń aldyna túse berip.

Masa býyp óltirip bara jatqan Shyńǵystyń Qańǵyrǵanda toqtaǵysy kelmeı-aq, ilgeri júrip ketkisi-aq, kelip tur, biraq rızashylyq suramastan úıine shaqyrǵan, jańa ǵana ólimnen arashalap qalǵan Kýragınniń «bizdiń úıge» dep bastaýyna ermeı qalýdy uıat kórip tur, ári qaımyǵyp tur, sondyqtan:

— Kettik! — dedi ol serikterine.

— Atpen barsaq qaıtedi, han-ıem? — dedi Aba.

— Jaqyn jer, — dedi, qazaq tilin túsinetin Kýragın.

— Endeshe kúımege bar da, bizdiń sońymyzdan er! — dedi Shyńǵys Abaǵa, ózi jyljyp bara jatqan Kýragınniń sońyna túsip.

Ózgeler de erdi. Kúımege barǵan Aba, ıeleri jaıaý ketip bara jatqanda arbaǵa minýdi ersi kórip, beri qarap turǵan attardyń basyn ári qaraı burdy da jetekteı bastady. Sol kezde kúımeniń artqy jaǵy shońqań ete tústi, jer syzǵan kúpshekterdi attar tarta almaı turyp qaldy... «Ne boldy?!» degendeı, Aba arbanyń artyn qarasa, eki dońǵalaq ta arasynan ajyrap jerge túsken! Arystyń topyraq qapqan tumsyqtaryn kóterip baıqasa, ekeýiniń tumyldyryǵy joq!..

«Shoq, shoq!» degendeı, jan-jaqtan kúlip jibergen daýystar estildi. Jaltaqtap qarasa, jan adam kórinbeıdi. Dybystarynan abaılasa, mańaıdaǵy kúrkelerdi tasalap turǵan sıaqty...

— « Qudaı urǵan eken ǵoı! — degen daýsy shyǵyp ketti Abanyń.

Shyńǵystyń bylaı da estigish qulaǵy, balyqshylardyń qamaýyna túskennen keıin tipti ótkirlenip, bolmashy sybystardy da seze bastap edi, sol ótkir qulaq Abanyń daýsyn shala qaldy da:

— Ýa, ne boldy, Aba? — dedi anadaıdan, toqyrap.

— Arbanyń artqy eki dońǵalaǵynyń tumyldyryǵy joq!..

— Ne deıdi?!.. — dedi Shyńǵys shoshyǵan únmen, — olar qaıda ?!

— Manaǵy qorshaýda qalǵanda bireýler urlap alǵan bolý kerek.

— Dońǵalaqtar she?

— Olar bar. Tumyldyryǵy bolmaǵan soń túsip qaldy.

Sasqan Shyńǵys bolǵan oqıǵany bilgen tilimen Kýragınge túsindire bastady.

— Estip turmyn, — dedi ol. — Urlaǵan adam sýǵa laqtyryp úlgermese, tabylady burandylar!

— Káne, kelińder munda? — dedi Kýragın jýan daýsyn qatal shyǵaryp, tóńiregine qoldaryn bulǵap.

Jan-jaqtaǵy kúrkelerdiń arasynan, ıleýinen órgen qumyrysqadaı qaptaǵan adamdar shyǵa keldi...

— Jaqyn, jaqyn... munda!... — dedi Kýragın qarańdaǵan adamdardy qoldarynyń qımylymen qasyna saýmalap.

Ǵajap!.. Kýragın jan-jaqtan jyljyp kele jatqan jurtty, mańaıdaǵy temirlerdi tartatyn magnıtteı baýrap tur!.. Ne degen qýat!..

Mańyna osharylǵan kópti, Kýragın sońynan shubatyp, shońqıyp jatqan arbaǵa apardy da:

— Myna arystardyń burandylary tań atqansha tabylsyn da, dońǵalaqtary ornyna qoıylyp, kúıme burynǵy qalpyna kelsin! — dedi.

Jurtta ún joq.

— Kettik! — dedi Kýragın Shyńǵysqa.

— Aıtqanyńyz oryndala ma? — dedi Shyńǵys Kýragınge.

— Ne dep tursyń? — dedi Kýragın jábirlengen daýyspen. — Patshanyń, ıaǵnı Nıkolaı Pavlovıch Romanovtyń aıtqanyn oryndamaısyz ba, siz, Vashe blagorodıe?

— Chto ty bog s toboı! — dedi Shyńǵys orysshalap, suraýdan shoshynyp. — Múmkin be ol?

— Másele sonda, — dedi Kýragın. — Bul aranyń patshasy — menmin. Meniń sózimdi eki eter adam bunda joq. Kettik!

Kýragın jyljı berdi.

— Aba, sen osy arada bol, — dedi Shyńǵys. — Attardy aǵyt ta, kúımege baılap, jel jaǵynan tútin sal. Áıtpese, myna qalyń masa shydatpas.

— Bolmaıdy ol! — dedi Kýragın toqyrap. — Órt ketedi. Jaman bolady onda.

— Atshy ot mańynda bolady, — dedi Shyńǵys.

— Báribir, — dedi Kýragın buıryqty daýyspen. — Ot jaǵýǵa ulyqsat joq.

— Qaıda panalaıdy? — dedi Shyńǵys.

— Ony ózi tapsyn. Kettik.

Jyljı jónelgen Kýragın Abaǵa qolyn bezep:

— Tutatpa otty, ózin birge órtenesiń! — dedi.

Qalǵan jolaýshylar Kýragınge erdi.

Shyńǵysqa «osynyn, ózi ádeıi tyqtyryp qoıǵan joq pa eken tumyldyryqtardy?» degen oı keldi.

Kýragınniń kúrkesi alys emes eken. Aldynda qamysty tiginen turǵyzyp qorshaǵan ken, aýlasy bar eken. Sonyń bir túkpirinde oba sıaqtanyp tompaıǵan, qaraıǵan birdeme kórinedi. Soǵan taıanǵanda:

— Bizdiń saraı osy, — dedi Kýragın qonaqtarǵa. — Mana sizge, — dedi ol, betin Shyńǵysqa buryp, — ózimdi «osy aranyń patshasymyn» dedim ǵoı. Patshasy ekenim ras. Biraq, meniń patshalyǵymda, Romanovtardyń patshalyǵyndaı baılyq joq, sondyqtan meniń saraıym da olardikine uqsamaıdy. Biraq bundaǵy tıyshtyq patsha saraıynan artyq. Bul saraıda masadan basqa talaýshy joq. Al, Romanovtar saraıynda...Kýragın tutyǵa qaldy da:

— Ol jaıda keıin aıtam, qazir kúrkege kiremiz, — dedi.

Qabyrǵalaryn shymnan qalaǵan, tóbesin qamyspen japqan, esik ornyna da qyspaqtaǵy qamysty ustaǵan, ishi tar, tóbesi alasa bul kúrkede, Kýragınniń kútýshi shaly-Prohor uıyqtap jatyr edi. Kýragın kúrkeniń topsasyz esigin ón boıymen qoparyp aldy da, qarańǵy ishine úńilip:

— Prosha aǵaı! — dep dybys berdi.

— Á-áý! — degen, uıqydan oıanǵan adamnyń daýsy estildi.

— Shyq bermen qaraı, Prosha aǵaı!..

Ys ıisi burqyraǵan qap-qarańǵy úńgirden, bozamyq tústi shash, saqaly dýdarlanǵan, etegi tizesinen temen túsken keń jyrtyq, qara sur kóılegi bar, ımıgen kishirek, aryq deneli shal shyǵa keldi. Shoqanǵa ol, ertegiden estigen Qańbaq shalǵa uqsap ketti.

— Meniń kamerdınerim — Prosha aǵaı, — dep tanystyrdy Kýragın, shaldy qonaqtaryna.

— Qonaq keldi, — dedi Prohorǵa, — jáı qonaq emes, salmaqty qonaq, Ego blagorodıe polkovnık!..

Shal basyn tizesine deıin ıip, Shyńǵysqa izet kórsetti. Shoqan men Dragomırovke basyn ǵana shulǵydy.

— Kárásin bar ma? — dedi Kýragın shalǵa.

— Joq-s, Vashe stenstvo! — dedi shal. Onyń áıelge uqsaǵan jińishke daýsy, Shoqanǵa shaldy qyzyqtyra tústi.

— Shyraq she?

— Bar-s, Vashe-stvo.

— Túnge jete me?

— Joq-s Vashe-stvo... Aı tez týyp kóterildi ǵoı, Vashe-stvo... odan keıin shyraqdannyń keregi joq qoı, Vashe-stvo...

— Endeshe kúrkege kir de shyraq tutat, aı kóterilgenshe jaǵa turamyz.

Kúrkege kirgen shal birazǵa deıin oralmady, ashyq esikten jaryq ta jyltyramady.

— Bizde shaqpaqtan basqa ottyq joq, — dedi Kýragın, — shaldyń bógelýi sodan. Tisteri túsip, lebi álsiregen qart otty tutata almaı jatqan bolý kerek, ezim járdemdeseıin.

Kúrkege Kýragın de kirdi. Qonaqtardy masa talap óltirip barady. Shoqan ákesiniń eteginiń ishine panalady. Bet-aýyzdaryna eki qoly qorǵan bola almaǵan Dragomırov, sasqanynan mýndıriniń etegin basyna búrkedi. Shoqandy baýyryna basqan Shyńǵys ta masanyń talaýynan ólip barady. Onyń jylqynyń saýyr terisin tesetin ótkir tumsyǵy, Shyńǵystyń qalyn, shuǵadan tigilgen mýndırinen de, qara barqyttan tiktirgen kapýtynan da, sarǵylt jibekten tiktirgen kóıleginen de etip, tula boıyn túrshiktire qanyn soryp jatyr, ol azaptan qutylar dármen de joq, tyǵylar jer de joq...

Qonaqtar «óldik-taldyq» degen shaqta, kúrkeden ot ta jyltyraı bastady, Kýragın de shyqty.

— Jaryq jandy, — dedi ol.

Kýragın bastaǵan qonaqtar jantalasa kúrkege kirdi, olardyń ústine qadalǵan birneshe myń masa birge kirdi.

İshine bes-alty kisi zorǵa syıyp jatatyn, tóbesi orta deneli kisiniń basyn soqqandaı alasa, bir jaq búıirinde soqpa peshi qaraıǵan, bosaǵasyna aýlar úıilgen, tórinde tereze -symaq birdemesi syǵyraıǵan kishkene kúrkeniń ishindegi qarańǵylyqty ortadaǵy ashanyń jaryǵyna qystyrǵan shyraǵyn lapyldaǵan jalyny jeńe almaı, sáýlesi ete kómeski eken. Kúrkeniń aýasy ári balyq sasıdy, ári ashqyltym ys sasıdy.

— Qurmetti myrzalar, — dedi Kýragın, qaı jerge otyraryn bilmeı aqyryp, túregep turǵan qonaqtaryna, úıshiktiń ishin qolymen sholyp, — biz mekendeıtin saraı osy. Qalaǵan jerlerińizge otyryńyzdar!

Ere kirgen masalar qonaqtardyń sózge murshasyn keltirmeı, ándetýlerin, talaýlaryn údete tústi. Kýragın men shaldyń oǵan mazasyzdanar túri joq, biraq qonaqtarynyń sıpalanǵan jaılaryn kórip aıap ketken Kýragın shalǵa:

— Tútin salý kerek. Tystan qamys ákel. Peshtiń murjasyn jaba kel, tútin kúrkege qamalyp, masalar qashsyn, — dedi.

Shal ketti de, Kýragın shyralardy kezekpen tutatyp otyrǵanda, bir qushaq qamys ákep, peshtiń ishine tyqty.

— Murjany japtyń ǵoı? — dedi Kýragın.

— Iá, — dedi shal.

— Endeshe qamysty tutataıyn, — dep Kýragın qolynda jalyny lapyldaǵan shyrany, peshke tyqqan qamysqa tosyp edi, qý qamys lap ete qaldy da, dúrildeı jónelgen jalynnyń qoıý qara tútini peshtiń keń aýzynan beri lyqyp, tar kúrkeniń ishin toltyrdy da jiberdi. Tútinniń ashshy ys ısi jolaýshylardy tunshyqtyryp, dem ala almastyq halǵa jetkizdi, olar ýdaı ashyǵan kózderin tars jumyp aldy.

— Tunshyqtym áke... óldim!.. — dep shyr etken daýsy shyqty Shoqannyń.

Qoıý qarańǵylyqta baýyryna tyǵylǵan Shoqanǵa jany ashyp ketken, ózi de tunshyǵyp bara jatqan Shyńǵys, balasyn qushaqtaı ap:

— Óldik, gospodın Kýragın! — dedi.

— Endi jaqpa, Prosha aǵaı! — degen daýsy estildi Kýragınnyń.

— Esik ashyq. Tútin tysqa shyǵady, — dedi ol.

Azdan keıin úıdegi tútin sıregen, dem jeńildene bastaǵan sıaqtandy.

— Prosha! — dedi Kýragın.

— Áý, — dedi shal.

— Esikti jap endi. Áıtpese, masalar taǵy kiredi.

Esik jabyldy. Ashshy tútinniń qaldyq ıisi áli de óńmendi atqanmen, aýanyn, dem alǵyzarlyq jaıy bar.

— Al, ornalasyńdar, qurmetti qonaqtar, — dedi, shyralarynyń birinen soń birin tutatqan Kýragın.-Qalaǵan jerlerińizge otyryńyzdar.

Shyńǵys úıilgen aýlardyń ústine otyrdy, Dragomırov etegine otyrdy. Shoqan ashanyń kóleńke jaǵyna súıengen qalpymen túregep tur.

— Qanashjan, nege otyrmaısyń? — dedi Shyńǵys.

— Dalaǵa shyǵam.

— Nege?

— Tútinge tunshyqqannan, masaǵa talanǵan jaqsy.

Ol dalaǵa shyǵa jóneldi.

— Barsyn, — dedi Kýragın. — Keshikpeı kelýine men kepil.

Shyńǵys ta sol oıda bolǵandyqtan úndemedi.

— Hosh keldińizder, qymbatty qonaqtar, — dedi Kýragın olarǵa, — bizdiń bul patshalyqta «úı haıýany» degen bolmaıdy. Eń aıaǵy — ıt te shydamaı, masa shyǵa qashady da, masa jata keledi. Qazir osy aýylda bir de ıt joq.

— Prosha aǵaı, — dedi ol shalǵa, — otyrma, sen. Aýǵa búgin túsken balyqtan sazan, alabuǵa sıaqty semizderinen bir shelegin daıarla, asatyn kezin ózim aıtam, oǵan deıin qyla turýǵa, shala súrlengen semiz balyqtardy alyp kel.

Shal shyǵyp ketti de esik ashyq qaldy.

— Esik ashyq tura bersin. Úıdiń ys sasyǵan aýasy jeńildensin.

Azdan keıin úıdegi sasyq ıis jeńildengen sıaqtandy. Sol kezde masalardyń ándetken dybysy da estile bastady.

— Esikti jabý kerek! — dedi Shyńǵys. Masalardy «sodan kirip jatyr eken» dep oılap.

— Syrttan kirip jatqan masalar emes, yzyńdaǵandar, — dedi Kýragın — Tútin salǵanda qabyrǵalarǵa, tóbelerge jabysyp qalǵandar. Olardy taýysa almaısyń.

— Taǵy da talaı bastady, — dedi Shyńǵys, denesiniń ashyq jerlerin sıpanyp.

— Shydap kórińiz, Vashe blagorodıe. Shydamasańyz taǵy da tútin salamyz.

Prosha keldi. Qolynda áldene ydys.

— Ákeldiń be? — dedi oǵan Kýragın.

— Ákeldim — dedi Prosha.

— Anany she?

— Ol da bar.

Prosha saldyrlaǵan qańyltyr ydysty Kýragınnyń qasyna qoıdy da, qoınynan birdemeni sýyryp qolyna ustatty. Kýragın ony jambasynyń astyna tastady. Qańyltyr ydys, — jan-jaǵy myjyraıa maıysqan eski legen sıaqty ishinen súrlengen balyq ıisi seziledi.

— Terezeni alý kerek, — dedi Kýragın Proshaǵa.

— «Ashyp tasta» degenińiz be? — dedi Shyńǵys.

— Ia, Vashe blogorodıe.

— Masa kiredi ǵoı?

— Kire bersin. Bul mekende masadan qutylam dep oılamańyz. Kórden basqa qýystyń bárinde de shaǵady. Bizge qazir taza aýa kerek. Kúrkede ol jetpeıdi. Terezeni ashsaq demimizdi erkin alamyz. Jáne aı da týǵan bolý kerek. Solaı ma, Prosha aǵaı?

— Dál solaı-s, Vashe stepenstvo. Aspanǵa kóterilip qaldy-s. Tolǵan aı. Meılinshe jaryq-s.

— Jaqsy bolǵan eken, — dedi Kýragın. — Shyra da bite bastap edi. Bar, orynda, aıtqandy!

Shal shyǵyp ketti.

— «Tereze» deıtin tereze joq, — dedi Kýragın. — Shyny bizdiń qolǵa túspeıdi. Aýyldaǵy kedeı qazaqtar shyny ornyna qoıdyń búrshiginen arshylǵan qarnyn keredi. Bizdiń balyqshylar esh ýaqytta qoı soımaıdy, sondyqtan qaryn da joq.

— Sonda sizder ne ustaısyzdar terezege?

— Kenep sıaqty tozǵan shúberekten.

— Odan da sáýle túse me?

— Taban joldy tabý da, áıtpese, jaryq bop ne ońdyrady deısiz.

Kúrkege jel gý ete qaldy.

— Ýra!... Jasasyn, aýa! — dedi Kýragın.

Shyńǵys pen Dragomırov jel jaqqa jalt qarasa, qabyrǵada kisiniń basy sıarlyqtaı úńireıgen bozamyq tesik tur. «Alynǵan terezeniń orny bolar» dep oılady olar qasynan. Ar jaǵy bozamyq keń dúnıe!..

— Dalanyń jaryǵy kúndizgideı eken ǵoı, — dedi Kýragın. — Endi shyra jaǵýdyń qajeti bolmas. Bitýge de taıanǵan edi ózi.

Ashyq turǵan esik pen terezeden jel gýlep ketti.

— Skvoznák, — dedi, odan qatty qorqatyn Dragomırov, denesi titirkenip, — esikti japsa qaıtedi?

Shyńǵyspen shúıirkelesken Kýragın, mana kórgennen beri Dragomırovke til qatqan joq edi. Patshanyń ákimderin jek kóretin ol, «solardyń biri bolar» dep, ishteı unatpaǵan, sondyqtan Dragomırovke tik kelip:

— Jabylmaıdy esik, unatpasań dalaǵa shyq, áıtpese basyńdy búrken de jat! — dedi qatań daýyspen.

Sol sátte kirip, kúdi — shyqqan qımylmen Aba kirip keldi.

— Ne boldy?! — dedi Shyńǵys.

— Óletin boldym, han-ıem! — dedi Aba.

— Nege?!

— Masadan qorǵanar qýys taba almadym. Qaıda barsam qara tútindeı býady. Attar da jantalasa typyrshyp jandaryn qoıarǵa jer tappaı tur!

— Kúımege bardyń ba?

— Bardym. Manaǵy qalpynda.

— Tumyldyryqtar joq pa?

— Joq.

— Tabylady, — dedi Kýragın qazaq tilin shala biletin sózderimen, — men aıtqan. Prıkaz. Taq bolady.

— «Bolǵany qursyn, qazir bolmaǵan soń», — dep qoıdy Shyńǵys ishinen.

Onyń oıy, — tumyldyryqtar tabylyp, dońǵalaqtar ornyna salynsa, taban-aýzynda júrip ketý edi. Mine, endi jipsiz baılanyp otyr!..

— Maǵan ne qyl deısiń?-dedi ol Abıaǵa qajyǵan daýyspen.

— Alysqa ketip attarǵa tútin salmasa, janýarlar shydaı alatyn emes.

— Sóıtseń sóıt, — deı saldy Shyńǵys.

— Nıkak nelzá! — dedi Kýragın. — Ýrt ketedi. Qala kúıedi, jaman bolady...

— Saqtanyp salar, — dedi Shyńǵys.

— Joq, joq! — dedi Kýragın, qarsylyǵyn basynyń, qoldarynyń qımyldarymen de ańǵartyp, — ýrt bolady!

— Bara berseıshi! — dedi Shyńǵys,-óziń bile berseıshi!

— Sen qyrǵyz baıǵa! — dedi Kýragın, shyǵýǵa bettegen Abaǵa: — Aldaǵan jaman. Ýrt bolsa, men seni pyshaqpen baýyzdaıdy, ýtqa salady...

Aba shyǵyp ketti. Shyńǵys úndemedi. Ol ishinen — «Endi «órt» degen pálege jolyqtyra kórme, jasaǵan!» dep tiledi.

— Endi tamaq ashıdy, — dedi Kýragın Shyńǵysqa, — mynaý súrlegen balyq, — dep legennen bireýin aldy da ıiskep kórip, — tamasha!.. — dep Shyńǵysqa usyndy.

Shyńǵys ustap kórse — úlkendigi kebisteı taban. Jalpıǵan qabyrǵasynan basyp kórse, bylqyldaǵan semiz, qarny jarylmaǵan,-ýyldyryǵy ishinde. Iiskep kórse súr sasıdy!.. Osyndaı bir súr tabandy erterek jegeli, Shyńǵystyń aýzynan dámi ketpeı, «taǵy da bir jesem!» dep arman etýshi edi, sondyqtan, myna tabannyń qyshqyltym ıisi murnyn qytyqtaǵanda, aýzynan silekeıi shubyryp ketti.

— Jaqsy? — dedi Kýragın Shyńǵysqa qazaqshalap.

— Tamasha! — dedi Shyńǵys.

— Sen araq ishedi?

Shyńǵys qalaǵa barǵanda, ásirese Ombyǵa baryp jalǵasqanda azdap ishetin edi, eger ol kompanıada qazaq bolmasa eptep shoqańdy da kúısep qoıatyn edi.

Qazir shoshqa joq. «Araq» degennen, orystyń aq ashysyn uǵyp otyr. Odan mynadaı ońashada, ári ash otyrǵanda, súr balyqpen eptep jutýǵa bolady.

— İsheıik, biraq, azdap, — dedi Shyńǵys Kýragınge.

— Bundaı araq emes, — dedi Kýragın.

— Endi?

— Qaraǵaıdyń araq.

— «Qaraǵaıdyń» deısiń be? — dedi Shyńǵys túsinbeı.

— Ia!.. Sosnanyń!..

— Araq bola ma odan?!

— Bolady.

Kýragınniń qazaqsha túsindirgisi kelip edi, tili jetpeı qaldy.

— Qaraǵaıda sok bar, bilesiń? — dedi ol.

— Bilem.

— Oryssha — jıvısa. Sodan aǵyzady, araq...

— Sony ish deısiz be? — dedi qalǵyńqyrap otyrǵan Dragomırov, uıqysy ashylyp ketkendeı.

— Iá! — dedi Kýragın.

— Onyń qalaı?! — dedi Dragomırov, — ý ǵoı ol!.. Óltirip jiberedi ǵoı, adamdy!..

— Biz nege ólmeımiz?

— İshesiz be, siz sony?

— Baıaǵydan. Men ǵana emes, barlyq balyqshylar.

— Sengim kelmeıdi, — dedi ol.

— Nege?

— Jıvısanyń hımıalyq quramyn bilem. Onyń ýy jylannyń ótimen birdeı.

— Biz nege ólmeımiz?

— Anyq ishesizder me?

— İshemiz! Árıne, biraz aqtap.

— Ony ǵylym tilinde etıldanǵan spırt deıdi. Biraq, adamǵa ony da ishýge bolmaıdy, tehnıkalyq isterde qoldanýǵa ǵana jaraıdy.

— Al, biz ishemiz. Sony qazir kórsetem.

— Ondaı spırtti ishýlerińizge túbirimen qarsymyn. Ásirese, — dedi ol betin Shyńǵysqa buryp, — sizdiń ishýińizge. Ol adamdy sespeı qatyratyn spırt.

— Onda, araq taýyp ber! — dedi Kýragın, baılanysqysy kelgen nıetpen.

Dragomırovtiń esine kúımedegi sakvbájynda qalǵan spırttiń qutysy tústi. Onda, shamasy, eki stakandaı juǵyn bar, sý qossa tórt stakan bolady.

Kúrkege Prosha kirdi.

— Balyqty asar ýaqyt bolǵan joq pa, Vash-stvo? — dedi ol Kýragınge.

— Ázirge er kerek.

— Men osy shalmen kúımege baryp qutyny alyp kelsem qaıtedi? — dedi Dragomırov Shyńǵysqa.

Kýragın kóne ketti. Shal men Dragomırov shyǵa salysymen:

— Dosyń ba, álgi chınovnık, qasyń ba? — dep surady Kýragın Shyńǵystan.

— Ony qaıtesiz?

— Qasyń bolsa, kózin joıdyra salý, maǵan op-ońaı.

— Joq, joq, — dedi Shyńǵys shoshyp ketip, — maǵan dos adam ol. Jaqsy adam.

— Qyzmeti?

Shyńǵys qysqasha túsindirip jatqanda, Prosha men Dragomırov keldi.

— Sý qosyp ákeldim, — dedi Dragomırov, — quty toldy. Ekeýińizge de jetedi.

— Maǵan óz spırtim jaqsy, — dedi Kýragın. Taza spırtti sizder ishińizder.

— Men de, — Prosha tili kúrmelińkirep. Ol dalada qutynyń aýzynan azdap qylqyldatyp alǵan edi.

— Jaqyndańdar, qonaqtar! — dedi Kýragın.

Bári legendi aınala otyra qalysty.

Ol úıde búıirleri, erneýleri maıysqan tutqasyz, úlkendeý eki jez bokal bar edi. Kýragın sonyń birine Dragomırovtiń spırtin toltyra quıǵyzdy da, ózi jambasynda jatqan nárseni alyp:

— Bizdiń pıvısa osy — dep, syrtyna shoqpyt oralǵan áldene ydystan ekinshi bokalǵa áldene suıyqty quıdy.

— Jıvısa ma? — dep surady Dragomırov;

— Da, eshe ona pıvısa! — dep Kýragın óleńdetip jiberdi.

— Túbine deıin tartamyz, — dedi ol Shyńǵysqa bokalyn soǵystyryp, — áýeli — siz, sodan keıin — men. Káne, tóńkerińiz.

«Azar bolsa mas bolarmyn» degen oımen Shyńǵys bokaldy kótere saldy da, túbin joǵary qaratty.

— Jigit! — dedi Kýragın. — Al, maǵan qarańyz!

Ol da bokalyn tóńkere sap, «ıiske!» dep bokalyn Dragomırovke usyndy. Dragomırov ıiskep edi, ashshy dem óńmenin atyp ketti.

— Qalaı eken? — dedi Kýragın.

— Ózińizge unasa — deı saldy Dragomırov.

— Tatyp kórmeısiz be?

— Men spırtti ǵana isheıin.

Kýragın Shyńǵysqa «siz balyq jeı berińiz» dedi. Ol tuttyǵa bastady.

— Men de toltyra quıam «pıvısany» sen de spırtti toltyra quı, — dedi ol Dragomırovke.

— Múmkin siz de spırt ishersiz? — dedi bokalyna óz spırtin quıǵan Dragomırov.

— Aqsúıekterdiń ishimdigi ǵoı ol. Bizdiń aǵaıynǵa osy da jaraıdy, — dep Kýragın bokal ustaǵan qolyn kóterdi de, — toltyrdyń ba? — dedi Dragomırovke.

— Toltyrdym.

— Beri ákel, kórem!

— Ras toltyrdym.

— «Ákel!» dedim ǵoı, — dedi Kýragın qolyn sozyp.

Dragomırov toltyrǵan joq edi. Ol Kýragınnen qaımyqty da, «sóz estirmin, ıa taıaq jermin» degen qaýippen bokalyn shúpildetip:

— Minekeı! — dep usyndy. Kómeski sáýlege de kózi jyty Kýragın, bokaldyń erneýinen tógilerdeı bop móltildegen spırtti kórdi de:

— Aldamaq boldyń ǵoı meni, eneńdi... Baıqa, sen taıaq jep júrme. Áýeli sen ish. Túbine deıin. Áıtpese taıaq jeısiń,-dedi.

Bokal tolǵan spırtti Dragomırov ash ózekke áreń taýysty. Kútip otyrǵan Kýragın bokalyn taǵy da qaǵa saldy. Ol legendegi balyqtyń bireýin beldemesinen omyryp, súıegin bytyrlata shaınap jutty.

— Beri ákel! — dep Kýragın Dragomırovqa qolyn sozdy.

Suraǵany quty ekenin túsingen Dragomırov, — «máńiz!» dedi.

Odan basqa sóz aıtar haly joq. Sýdaı simirgen spırt ózegin órtep barady. Tynysy da bitelip qalǵan sıaqty dem alaıyn dese, óńeshi órtenetindeı. Basy aınalyp, kózi qaraýytyp barady...

Qutyny qolyna alǵan Kýragın:

— Sen nege tursyń? — dedi Proshaǵa aqyryp. — Joǵal kózimnen!

Prosha shyǵa jóneldi.

— İshesiń be, taǵy? — dep surady Kýragın, Dragomırovtan.

Ol basyn shaıqady.

— Balyq jeısiń be?

— J-j-joq.

— Endeshe, jat! — dedi Kýragın.

Dragomırov aýlardy basyna jastaı, irge jaqqa qısaıa ketti de, ilezde qor ete tústi.

Shyńǵys jalań tósine sonalar qadalǵan túıeniń halynda edi. Myna ishine kishigirim aıaqtaı suıyqtyq sıatyn bokalmen alpys-jetpis gradýstyq qýaty bar spırtti tartyp jibergende, ash ózegin jalaǵan da ketken. Oǵan ishine ishimdik emes eki júzdi qanjar ketip, óńeshin, ishek-qarnyn ýdaı ashytyp tilip bara jatqandaı áser paıda bolǵan. Ólip ketý qaýpi sezilgendeı, ol áýeli dem ala almaı, keńirdegin sıpalap jan-talasqan shaqta, qysylǵannan mańdaıy tership qoıa bergen. İshine sonda ǵana dem kirgen, biraq ol deminiń ózi de spırt sıaqtanyp, ishi-baýyryn tıyshtandyrýdyń ornyna ashyta túsken. Áli de sasqalaqtaǵan Shyńǵys, Kýragın — «je» dep aldyna ıtergen legendegi jýantyq balyqtyń bireýin qolymen omyryp jeýge shydamaı, bas jaǵyn aýzyna molyraq tyqqan da, qarýly tisimen kebisteı balyqtyń teń jartysyn qyrshyp ap, súıek-múıegine, jylbyraǵan ókpe-baýyryna qaramastan, urtyna birer tolǵap jutyp jibergen. Ýlanǵan ózektiń, órtenýi balyq jutýdan báseńdeýdiń ornyna, súıekteri qadalyp bara jatqandaı ashyńqyraı túsken. Sonda da balyqty medeý kórip, semiz tabandardyń birinen soń birin kúıseı bergen. Basyna shapqan spırttiń ýyty birazdan keıin denesine jaıylyp, mas bolǵan Shyńǵys otyrǵan ornynda teńsele bastaǵan...

Dragomırov osy kezde qor ete tústi. Ol úndi Shyńǵys estimedi. Onyń estigeni, Kýragınnyń:

— Sen she? — degen jýan daýsy.

— Ne, ne?.. — dedi daýystan selk ete túsken Shyńǵys.

— İshesiń be?

— Ne... neni?

— Araqty.

— Jo-joq.

— « Nege?

— Bo-bo-boldym-m-m.

— Joq, sen ishesiń.

Kýragın Shyńǵysty boqtap jiberdi de, ekinshi bokalǵa spırtti toltyra quıdy. Bul shaqta Kýragınge eregisip emes, aıla jasap emes, spırt bılegen Shyńǵys denesine ıe bola almaı jantaıa berdi. Kýragın usynǵan bokaldy óz bokalynyń qasyna qoıdy da, Shyńǵysty jaǵasynan qapsyra ustady.

— Ótirik uıyqtama! — dedi ol, Shyńǵystyń bylqyldaǵan denesin erkine jibermeı. — Aıla jasama! Quıǵan bokaldy ishkennen keıin uıyqta!

Aıtqanyn istete almaǵan Kýragın oń jaq alaqanymen Shyńǵysty qulaq-shekeden bar pármenimen tartyp kep jiberdi. Onyń kústi alaqanynyń jalpaqtyǵy túıeniń tabanyndaı da, saýsaqtary jas balanyń bilegindeı edi. Denedegi kúshi de sumdyq bolatyn, úlken bóshkege toltyryp tuzdaǵan aýyrlyǵy bir sentner balyqty qushaqtap júre beretin, balyq jınaǵanda uzyn aýdyń bir basyn bul jalǵyz tartsa, ekinshi basyna on shaqty adam áreń ıe bolatyn. Qaramaǵyndaǵy adamdarǵa sóziniń buldy bolýy da, osy kúshiniń saldarynan da. Jáı aıtqanda tyńdasa-tyńdady, eger tyńdamasa, betine shapalaqpen bir tartsa jetti,-yrqyna kónip júre beredi...

Mas kisi qyzyq eken!.. Saý kisiniń kóbi ushyp túsetin, keıbiri talyp qalatyn shapalaqtan, Shyńǵystyń esi kire qap, basyn daýyldatqan spırt kózinen ytqan jaspen birge shyqqandaı, Kýragınge «endi urma» degendeı, eki qolyn da kóterip jasqana berdi.

— Sen qudaıyńnyń sheshesin... — dedi Kýragın qazyq qaǵatyn toqpaqtaı judyryǵyn Shyńǵystyń tóbesine tóndirip, býyndyrǵan jaǵasyn bosatyp, — mynany jeseń sespeı qatasyń. Janyq barda bokaldy ish! Budan keıin bermeımin.

Usynǵan bokaldy Shyńǵys qolyna eriksiz aldy. Álginde soqqan shapalaqtyń zardabyn ol endi ǵana sezindi: Aýzyn ashaıyn dese, jaǵynyń súıegi qırap qalǵandaı qozǵaltpaıdy. Kýragın — «bol, ish!» dep dikeńdep barady.

— İshesiń be, joq pa? — dedi Kýragın, jaǵyn asha almaı otyrǵan Shyńǵystyń tumsyǵyna toqpaqtaı judyryǵyn tirep, — áıtpese, keńsirigińdi buzyp jiberem.

Tóngen qaýiptiń ekpininen, qarysqan jaqtarynyń qalaı ashylyp ketkenin Shyńǵys bilmeı de qaldy. Bokaldy ol juta saldy.

— Bul unamdy is, — dedi Shyńǵystyń bokaldy túgelimen qotarǵanyn kórip otyrǵan Kýragın, — endi zorlamaımyn. İshkiń kelse yqtıaryń.

Bul joly baıqaýynsha, spırt ózegin órteý túgil bilingen de joq, oǵan tushshy sý jutqan sıaqtandy. «Qabirdiń basyn qar alady» degendeı, myna spırt manaǵy spırttiń ýytyn tartyp alǵandaı, meń-zeń bolyp otyrǵan basy da jazylǵandaı, del-sal bolyp otyrǵan denesi de sergigendeı boldy.

— Endi ishpeımin, — dedi ol nyq daýyspen.

— Yqtıaryń. Jatam deseń de yqtıaryń keńesip otyram deseń de yqtıaryń.

— Óziń she?

— Men ekeýine de beıilmin.

Shyńǵystyń esine Shoqan túsip ketti. Ol manaǵy ketkennen joq! Qaıda ol?!

Onyń Kýragınge bildirmeı, Shoqandy tóńirekten izdegisi keldi.

— Tysqa shyǵyp keleıin, — dedi ol ornynan qozǵalyp.

— Nege?

— Dáret syndyrýǵa.

Kýragın «a-a-a» dedi de qozǵalmady. Shyńǵys tysqa shyqsa qalyń shyq túsken. Qanaty sýlansa sary masanyń jatyp qalatyn ádeti, qazir sóıtken bolý kerek, yzyńdary estilmeıdi. Dalanyń jelkemdeý aýasy taza, tynysy keń tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı tıysh jel jaqtan kóldiń dymqos barqyny, sýdyń tolqyǵan sybdyry seziledi, qustardyń shýlaǵan daýystary estiledi. Bul mezgilde, bul aranyń túni qysqa bolady. Jáne ińirdiń qyzyl shapaǵy aspannyń soltústik jaq kebesin jıektep otyrady da tań sárige tutasady. Qazir De solaı eken, aspannyń shyǵys jaq etegi sary syzyqtanyp, qulqyn sári bastalyp qapty, sol tustaǵy Sholpan da jarqyraı qapty. Aspandaǵy ala shabyr bulttyń arasynan sansyz juldyz jymyń qaǵady. Aı kúngeı jaq kók jıekte bıik taýdaı qarańdaǵan, ara -tura naızaǵaıy jarqyldaǵan bultqa batyp barady.

Tamuqtan jumaqqa shyqqandaı bolǵan Shyńǵys, tabıǵattyń tamasha kórinisine áserlenip az ýaqyt turdy. Onyń esine osyndaı bir shaqtyń rahattary túsip ketti. Onyń eń jaqsy kóretin serýeni — qus saldyrý edi. Jazdyń alǵyr qustarynan onyń unatatyny — tuıǵyn bolatyn. «Aq ulpa» atalǵan bir tuıǵyndy oǵan Arǵynnyń ataqty baıy jáne bıi — Shegenniń Birimjány syıǵa tartyp, Shyńǵys on shaqty jyldaı qyzyǵyn kórgen edi. Ol qaıda barsa da «Aq ulpany» da, qusbegisin de erte júrip, tań osylaı bilinip kele jatqanda qusqa shyǵar edi de, sýly jerdiń yq jaǵynda qyranyn qolyna ustap turyp, jel jaǵynan qusbegige dabyl qaqtyrar edi. Sýdan úrke ushqan qustar, ásirese qaz ben úırekter ózine qaraı qaptaı ushyp kele jatqanda, qýanǵan Shyńǵys ańshy qazaqtardyń saltymen «qandy basyn, beri tart!» dep jymyńdar edi, zymyrap kele jatqan qustardyń ushýy oǵan ógizdiń aıańyndaı sylbyr kórinip, jaqyndaǵansha dáti shydamaı, tula boıymen typyrsyz turar edi, sonda da jemin kórip talpynǵan «Aq ulpasyn» bosatpaı kútken qustarynyń ilgeri oza berýin kúter edi, sabyrsyzdanǵan «Aq ulpa» qatty talpynǵanda kóz aldynan jel turǵyzyp, qanattarymen betine sabaı jazdar edi; «Aq ulpaǵa» áreń ıe bop turǵan Shyńǵys, úırekterdiń eń ushqyr-suqsyr ózgelerden buryn jetip, ústerinen syp etip óte bergende, baýyn sypyrǵan «Aq ulpany» Shyńǵys ilgeri siltep qalar edi, qazaqtyń «qyran qus qısyq ushyp túzý iler» degen sózin «Aq ulpa» dálelder edi, qoldan ushqan ol, zymyrap bara jatqan suqsyrǵa tik ushpaı, jer baýyrlap qıǵashtaı tartady, sondyqtan syryn bilmegen adamdar «betimen qańǵyryp ketti» dep oılar edi, syryn biletin Shyńǵys «Aq ulpaǵa» qaraı emes, úırekke qaraı shabady. Biraz ekpindep qyzyp alǵan «Aq ulpa» oraǵyta júıtkip, úırektiń astyn ala deńgeılep barar edi de, «nysanama lekti» degen shamada, tómennen bıikke bir-aq yrǵyp, ilgen úıregimen birge tóńkerilip jerge túser edi, dalaqtap shapqan Shyńǵys jetip kelgende, sharasyzdyqtan moınyn sozyp sulyq jatqan jandy úırektiń ústinde, qap-qara kózderi edireıgen «Aq ulpa» búrgen úırekke tuıaqtaryn batyrmastan, jaı ǵana tolǵap qoıyp, tumsyǵyn tıgizbesten, tákappar beınede, keýdesin kótere otyrar edi. Shyńǵys attan qarǵyp túsip umtylǵanda, «Aq ulpa» maqtanǵandaı shańq etip bir shaqyryp qalar edi de, ıesine qurmet kórsetkendeı úırektiń ústinen sekirip túsip, anadaı jerge baryp otyrar edi. Tuıǵynnyń ótkir tuıaǵy ókpesine qadalǵan úırek, jany bolsa da qozǵala almas edi... Shyńǵys kisesindegi kezdigin alar edi de, pismillá keltirip, úırekti baýyzdap, taban aýzynda tósin sógip, ystyq júregin «Aq ulpaǵa» jutqyzar edi.

«Qan sonarda» degen óleńinde, osyndaı bir jaǵdaıdy, — «bir qyzyq isim eken bul jalǵanda» dep Abaı aıtqandaı, «Aq ulpasyna» qus aldyrýyn, Shyńǵys ómirindegi eń qyzyǵy sanaıtyn edi.

Keıin at jalyn tartyp minýge jaraǵanda, qusqa shyqqan Shyńǵys Shoqandy erte júretin. Ol da ákesinen kem rahattanbaıtyn.

Mine, endi kórse, — sol ádemi tabıǵat áli de sondaı ádemi, sol ádemi tań áli de sondaı ádemi! Jetpeıtini: qolynda «Aq ulpa» joq, qasynda Shoqan joq, astynda aty joq. Bary — balyqshylardyń mynaý tamuq dúnıesi. Odan qasha jóneler edi, — astynda aty joq, qasynda Shoqan joq! Qaıdan tabylady olar?!

...«Mańaıdaǵy kúrkelerdiń birinde otyrǵan bolar ma?» degen oımen, aıaǵyn eppen basyp Shyńǵys jan-jaqty sholyp kórse, oıaý adam sezilmeıdi, ár kúrkege toqyrap qulaq túrse, qoryldaǵan, pysyldaǵan dybystar ǵana estiledi.

Shyqtan qorǵalaǵan masalar jylan sıaqty bolady. Qamystardyń arasyna tyǵylyp tym-tyrys jatady eken de, jaqyndaı qalsań jabylyp ketedi eken. Shyńǵysty da sóıtti, tek, qamys kúrkelerdiń qasyna taıansa boldy, beti-qoly dýyldap, ýdaı ashı qalady, sıpap jiberse, qadalǵan masalardyń túskendigi seziledi...

Masalardyń shaǵýynan bas saýǵalaǵan Shyńǵys kúrkelerdiń arasynan kólge qaraı qashty. Jolynda qarańdaǵan áldenege kezikken, — ózderiniń kúımesi eken. Onyń mana shońqıyp qalǵan artqy jaǵy kóterilgen!.. Dońǵalaqtar ornynda... Sıpap kórse, muryndyqtary da ornynda!..

Shyńǵys qýanyp ketti. «Shirkin, — dep oılady ol, — Qanashjan da, attar da osy arada bolyp, bundaǵy tamuqtan qasha jónelsek, qandaı jaqsy bolar edi!..»

«Qanash osynda tyǵylǵan bolar ma?» — dep kúımeniń ishine úńilip te, sıpalap ta qarady. Bala jym-jylas, joq bop ketipti.

Birdeme tý syrtynan sybdyr etkende, Shyńǵys shoshyp ketip jalt qarasa, Kýragın eken.

— Kúıme qalpyna kelgen! — degen sóz túsip ketti onyń aýzyna.

— Aıtpadym ba, sizge? Solaı bolý tıisti. Bul mekendegi adamdarda, meniń aıtqanymnan shyǵatyndary joq.

Jobasyna qarasa, Kýragın túk kórmegen adam sıaqty, júrisi de tyń, sózi de pysyq! O, ǵajap!.. Manaǵy ári sasyq, ári ýdaı araqtyń túk áseri tımegen be?.. Tıse, ýyty tez qaıtqan ba?!

Shyńǵys Kýragınge balasynyń jaıyn aıtyp edi:

— Saspańyz, — dedi ol. — Tabylady. Oǵan eshkim de tımeıdi.

— Qashan? — dedi Shyńǵys jalbarynǵan únmen.

— Menimshe, tań aǵaryp bolǵan shaqta.

— Ony qaıdan bilesiz?

— Bizdiń balyqshylar aýdy kólge tún mezgilinde qurady, menimshe, Vashe blagorodıe, sizdiń balańyz sol qaıyqshylarmen birge ketý kerek.

— Balyqshylar qashan qaıtady?

— Keshikpes. Aldy kele bastar. Qaıda bolasyz, kúrkede me, sý jaǵasynda ma?

— Ózińiz she?

— Maǵan báribir. Shalǵa balyq astyryp kettim. Endigi daıar shyǵar. Baryp jeseńiz de yqtıaryńyz, balańyzdy kól jaǵasynda kútseńiz de yqtıaryńyz.

Asqa zaýqy joq. Shyńǵys kól jaǵasyna barý nıetin aıtty.

— Maqul, — dedi Kýragın.

Ekeýi kól jaǵasyna bardy. Ar jaǵynda qorǵasyn tústenip tolqyǵan aıdyn shetine kóz jetpeıdi. Maqaıda tóńkerilgen birneshe qaıyq jatyr. Birazy arqandalyp, jaraǵa urǵan tolqynmen terbelip tur. Tóńirek balyq sasıdy. Masa sezilmeıdi.

— Siz osynda, tóńkerilgen qaıyqtardyń bireýiniń ústinde otyra turyńyz, — dedi Kýragın Shyńǵysqa,-men jabdyqtaryma baraıyn. Tez oralam.

— Maqul, — dedi Shyńǵys.

Kýragın jónine ketti. Shyńǵys qaıyqqa otyrmastan, keldiń qumaq jaǵasynda ersil-qarsyly júrdi, sonda basyndaǵy bar oıy, — «Balam qaıda boldy eken?!»

Kýragınniń kúrkesinen qashyp shyqqan Shoqannyń oıy zymyrap otyryp kúımege jetý edi de, shatyryn kóterip, bas-aıaǵyn tumshalap jatyp qalý edi.

Oıy iske aspady. Tysqa júgirip shyǵa kelse, masanyń kóptigi qalyń bulttaı bolyp ketken. Olar mana denesiniń ashyq jerin shaqsa, endi aýyzdan dem alǵanda ishine býdaqtala kirip qaqaltyp jiberdi. Aýzyn japsa murnyna kirdi. Oǵan aýada masasyz tartatyn tynys joq sıaqtandy. Eger dala qarańǵy bolsa, masasy qurǵyrlar osynsha jabylmas pa edi? Aı sáýlesin shashqan bozamyq syrtta kózge túsken jalǵyz adam — Shoqan bolǵansyn masalar jan-jaqtan qaptaı umtylyp, qýanyp qalǵandaı eken.

Kýragınniń kúrkesine qashyp kireıin dese, álginde óńmeńin atyp ketken qoshqyl, qoıý tútin áli de býlyqtyryp, tanaýynan ısi ketpeı tur.

Sasqalaqtap ne isteýge bilmeı qalǵan Shoqannyń qulaǵyna jaqyn tustan shyqqan syrnaı daýsy, oǵan qosylǵan birneshe áıel-erkektiń áni estildi. Osy tamuqta bul ne saýyq?!..

«Toı nemese shildehana sıaqty birdeme shyǵar, saýyq jasalǵan jerde masa da joq, shyǵar» degen oı keldi Shoqanǵa. Dýmandy jaqsy keretin bala, daýysqa qaraı júgire jóneldi.

Jolshybaıǵy kúrkeler, qostar yǵy-jyǵy, bytyqy-shytyqy eken. Solardyń ara -arasymen júgirgen Shoqandy masalar da talap baqty. Bet-aýzyn eki qolymen damylsyz sıpalap jantalasqan Shoqan bet alǵan jaǵynan burylǵan joq. Sonda taǵy bir baıqap kele jatqany, shyryldaǵan shegirtkelerdiń daýysy. Olardyń da sanynda qısap joq sıaqty. Únderin qosa jan-jaqtan shyryldaǵan olardyń únderi,-top qasqyrdan úrke qashyp shuryldaǵan kóp jylqynyń daýsy sıaqty. Ne degen kóp shegirtke!.. Munshama kóp shyryldaýyq shegirtke túgil, biren-sarany kúz aǵash úıge tyǵylyp, qaı qýysta ekenin taptyrmaı tún balasynda qystaı shyryldasa, Shoqannyń qytyǵyna tıip uıqysynan oıatyp jiberetin edi de, kópke deıin kózin juma almaı, qaljyrap baryp áreń qalǵıtyn edi. Al, myna aranyń ondaı shyryldaýyqtary myń-mıllıon dese de bolarlyq!.. Bir kempirdiń — «shyryldaýyq bosqa ándetpeıdi, pále shaqyrady» degeni Shoqannyń qulaǵynda. Sonysy rasqa kelgendeı, ótken qys ordanyń aǵash úıinde, ymyrt jabylǵannan tańǵa deıin bir shyryldaýyq damylsyz saırap, mekenin taptyrmaı mezi qylǵan! Sonyń arty jamandyqqa soǵyp, han ordasy qulaǵandaı bolyp otyr. «Myna myńdardyń qosyla shyryldaýynyń arty nege soǵar eken?!..» dep oılaıdy bala.

Bozamyq dalada úı-úıdiń arasymen júgirip kele jatqan Shoqannyń baıqaýynsha, «úı» degender ár túrli, buǵan qamystardyń bastaryn túıistirip qoıǵan, tóbesi shoshaq kishkeneleri de bar, tórt qabyrǵa jasap, tóbesin jalpaqtaý ǵyp japqandary da bar, saraı sıaqty sozyla salynǵandary da bar, basym kópshiligi qamystan quralǵandar... Bárin tutas alǵanda, tiri adam turatyn baspana sıaqty emes. Jan adamnyń dybysy estilmeıdi. Tym bolmasa, sybysqa eleńdep úretin ıti, joldy kesip júgiretin mysyǵy bolsaıshy!.. Jandy maqluqtan bary masalar men shyryldaýyq shegirtkeler ǵana sıaqty.

Dýman daýsy jaqyn sıaqtanǵanmen, júgire kele birtalaı jer bop shyqty. Masalarmen arpalysa júgirgen Shoqan, ol araǵa entigip jetti.

Túbine taıansa, dýman bolyp jatqan turaqtyń syrtqy beınesi, tóbesin tapaldaý ǵyp úıgen uzyn maıaǵa uqsaıdy. Júgire basyp aınalyp tússe, bir basyndaǵy qaqpa sıaqty kirer ornynan basqasy joq. Tegi qamystan salynǵan bolý kerek, — ishtegi ý-shýdyń dybystary túgelimen aıqyn estilip tur.

Shoqannyń yqtıaryna salsa, syrttan tyńdap ne shý ekenin bilip alý, kirer-kirmesin sodan keıin sheshý edi. Ústine bulttaı úımelegen qalyń masa ol erkine qaratpaı, qaqpaǵa qýyp tyqty.

Kúrkeniń ishi kórdeı qarańǵy. İshi tútin sasıdy. Kúrkeniń orta tusynda ot ornyndaǵy qoz bolý kerek, áldene jyltyraıdy. Dýman júrip jatyr. Syrnaıdyń mana daladan estilgen, tatar kúılerin oınaǵan úni, qosylǵan áıelder, erkekter daýsy áli qyzý-aq. Ándetýshilerdiń únderine qaraǵanda mas kisiler sekildi.

Kómeski daladan qarańǵy kúrkege kirip barǵanda basy aınalǵandaı bolǵan Shoqan, shyǵa jónelgisi kep bir turdy da, oıyna kúrkendegilerdiń kim ekenin bilý túsip kidirdi.

— Jaryq jasańdarshy! — degen daýystar estildi.

Ot ornynyń mańynda qarańdaǵan bireý, qozǵa qamys tastap jibergen bolý kerek, lap etken jalyn mazdaı jóneldi... Sonda kózi tússe, kúrke ishi qaptaǵan qalyń jan, bireýleri buryshtarda, irgelerde jatqan sıaqty, bireýleri ıyq tirese otyrǵan sıaqty, ot mańaıyndaǵy adamdar qalyń.

Olardy tústep bolmaı, lap etken jalyn tez sóndi.

Shoqan álginde jalt etken jalynnyń sáýlesimen, ózi turǵan jerdiń irgesinde, aýlar úıilgen jerde bostaý oryn kór, onyń oıy soǵan otyra ketip, kúrke ishindegi tirshilikti abaılaýǵa soqty. Munyń kirgenin eshkim ańǵarmaǵan, turǵanyn eshkim kórmegen sıaqty.

— Shóldep óletin boldyq qoı, — degen erkek daýsy estildi sol tustan, — ándetý, syrnaılatýdy qoıa turyp, tamaq jibitip alsaq qaıtedi?

— Qarnymyz da asha bastady, — desti bireýler, — syrnaı men óleń tamaq bolmas — qaýjalap alaıyq.

— Tamaqty jaryqta isheıik, bireý jaryq qyp tursyn.

Qozǵa tastaǵan qamystyń jalyny taǵy da jarq ete qaldy. Ot basyndaǵylar áldene suıyqty az ǵana bokalmen kezektesip ishti, tyjyrynǵan, túkiringen, demigip qalǵandary qanshama. Áldene úlken ydyspen olardyń arasyna jeıtin qoıyldy, ony da ot basyndaǵylar japyrlasa jep jatyr.

«Asqa jumylǵandar júrekterin jalǵap aldy-aý» degen shaqta:

— Áý, saýyǵymyzdy qaıta bastaıyq, — degen daýys estildi.

— Balanyń! — dedi bireý. — Atyn da qoıǵan joqpyz. Atyn qoıaıyq ta, sodan keıin qısaıyp, kózdiń shyrymyn alaıyq. Aý jaıatyn shaq taıap qaldy.

— Sol balanyń daýsy birazdan beri estilmedi ǵoı, tunshyǵyp qap júrmesin ózi, — dedi áldekim.

— Ras-aý, — dedi bireý. — Boldy da ǵoı ondaı oqıǵa, basqa bir qosta, áneýkúni jumystan qaljyrap júrgen sheshesi, nárestesin emshegimen tunshyqtyryp óltirdi ǵoı.

— Myna balany da baıqaıtyn eken, — desti áldeneshe daýys.

— Men baıqaıyn, — degen áıel daýsy estildi.

— Jaryqty jarqyrata túsińder, — dedi bireýler.

Qamystyń jarqyraǵan sáýlesimen, ot basynan bir áıel erbeńdep túregeldi de týra Shoqan otyrǵan jaqqa bettedi. «Kórip qalar» degen oımen, Shoqan ústinde otyrǵan aýlardyń etegine syrǵyp jantaıa ketti.

Qarańdaǵan áıel Shoqannyń sol jaǵyndaǵy naq qasyna keldi. Sol arada tompaıa qarańdap, murny pysyldaǵan adam jatqan edi. Kelgen áıel sol adamnyń qasyna toqyrap eńkeıdi de, — «Barshyn, á, Barshyn!» dep denesin qozǵady. «Á, á...» lap eseńgiregen áıel úni estildi.

— Qatty uıqtap qapsyń ǵoı.

— Sen kimsiń?

— Aq mańdaımyn.

— Neǵyp júrsiń?

— Seniń de, balańnyń, da dybystaryń estilmeı qalǵan soń...

— Masa qurǵyr damyl bermeı, kózim jańa ǵana ilingen edi. Balany shaǵyp shydatpaı, álginde ǵana orap-shymqap áreń tynyshtandyrdym.

Áıel balasyn baıqaǵan qımyl kórsetti de, «uıqyda eken» dedi.

— Endeshe qozǵama! — dedi kelgen áıel. — Men shildehana jasaýshylardyń tamaǵyn berip boldym, endi ydys-aıaqtaryn tazalaıyn. Sen qalǵı tur. Men de osy araǵa kelip qısaıam.

Áıel ketti. Balaly áıel qaıta jantaıdy. Bul kúrkedegi májilistiń shildehana ekenin Shoqan bildi.

Tamaqtan keıin májilis onshalyq qyzbady. Kúni boıy jumysta bolyp, shildehanaǵa ińirde jınalǵan olar, jańa ishken-jegenderi býyndaryna túskendeı berekesizdenip, daýystary da, álderi de bojyǵan belgi kórsetti. Syrnaıshy, tegi, ne qazaq bolý kerek te, ne qazaq arasynda kóp júrgen tatar bolý kerek.

Budan buryn ákesine erip, tatarlar kóp otyratyn Qyryqboıdaq pen Baǵlanǵa Shoqannyń barǵany bar, sonda Shyńǵysqa qurmet kórsetken tatar baılary qonaqqa shaqyryp, májilis kezinde garmon tartqyzǵan, jyrlar aıtqyzǵan. Shoqan tatar mýzykasyn, ánderin unatyp, artynan, dál úırene almaǵan ánderdi byldyryqtatyp ózi de yńyldap júretin bolǵan. Tatardyń keıbir óleńderin qazaqshylaǵan túrde aıtyp:

Qarman oınaı bilmeımiz de,

Úırenermiz biz áli.

Bizdi taýpyqsyzdar dep aıtady,

Taýpyq tabarmyz áli, -

degendi aýzynan tastamaıtyn. Myna joly estigen tatar ánderi de tamasha. Solardy tyńdap otyryp, «ózi qazaqsha bilmeı me eken?» degen oıǵa batty Shoqan. Sol oıyn sezgendeı, astan keıin syrnaıshy taǵy da tatarsha oınaı bastaǵanda:

— Áý, oınaı bere me, bul, noǵaısha? Endi qazaqshany tyńdaıyq ta! — degen daýystar estilgen.

— Endi qazaqsha tart, Tańatar! — desti bireýler qostaı:

«Tańatar» degenniń kisi aty ekenin ıa «tań atyp qalar» degen maǵynada aıtylǵanyn Shoqan ańǵarmaı qaldy. Qaısysy bolsa da, jurt sol sózdi aıtyp shýlap ketken soń:

— Bolsyn, — dedi syrnaıshy erkek.

Ol qazaqtyń bir bıik ánin syrnaıǵa oınaı jónelgende, ánge úıir Shoqan ishteı kóterilip ketti. Qazaq ániniń syrnaıǵa tartylýyn onyń birinshi estýi. Buǵan deıin qazaq mýzykasynyń qobyzǵa, dombyraǵa, sybyzǵyǵa tartylýyn ǵana estigen. Olardy myna syrnaımen salystyrǵanda, syrnaıdyń úni en dalany jańǵyryqtyra suńqyldaǵan aqqýdyń daýsy sıaqty da, analardiki-aǵashtyń saıasynan alysqa uzamaıtyn bulbuldyń saıraýy sıaqty. Ne degen ǵajap, edi, mynaý syrnaı!.. Bul mańaı túgil, sonaý alysta qalǵan Qusmurynǵa da jetip turǵan joq pa eken úni?!.

Syrnaıshy ándi jeliktire tartyp, ekpindep aldy da:

— Káne, qaısynyń bar qosylatyn? — dedi.

Ot basyndaǵylardan árkimder «sen aıt, men aıtqa» túsip, sýyrylyp eshkim shyǵa qoımady. Tegi aralaryndaǵy «shek shyǵarlary» bolý kerek, birnesheýi «Qudamen aıtsyn» dep shýlasty. Kópshilik sol sózimdi atap daýryǵyp ketken soń, bireý:

— Daýsym qarlyǵyp júr edi, aıtyp kóreıin, bolmasa qalar, — dep tamaǵyn kenedi.

Onyń daýsy Shoqanǵa taıaq jep baqyrǵan túıe sıaqty bolyp estildi. Jurt qoldaýdyń ornyna dý-dý kúlisti.

— Albasty basypty ǵoı, mynaýyńdy!.. — degen daýystar shyqty ár tustan. Anaý namystanǵandaı:

— Jaqpasa qoıaıyn, — dedi de, endi qaıtyp ún shyǵarmady.

— Endi qaısynyń bar? — degenge eshkim jaýap bermedi.

— Uıyqtaıyq, — desti árkimder. Jurt «sóıtsek sóıteıik» dep kúńkildeı, qımyldaı bastaǵan shaqta:

— Áý, osy Úki apaıdyń únin estisek qaıtedi? — desti árkimder.

— Nege aıtpaıdy? «Halyq unatsa han túıesin soıady».

Birneshe daýystyń shýlasyp ótinýine qaraǵanda, «Úki apaıy» ot mańynda sıaqty.

— Qaraqtarym-aý, — degen erkektiń ıa áıeldiń daýsy ekenin aıyrýy qıyn ún estildi ot mańynan. — «Bizdiń bastan taraq qalǵaly qashan?» degendeı, áni bar bolǵyrǵa aýyz ashpaýym qashan!..

Áıeli, erkegi, balasy... degendeı, jalbarynǵan daýystar jamyrap ketken soń:

— Neni aıtaıyn? — dedi álgi daýys.

— Qalaǵanyńdy tartamyn jeńeshe, — degen erkek úni estildi.

— «Dállátty»! — dep dý ete tústi jurt.

— Jylatady ǵoı, beısharany!-dep kúńk ete qaldy. Shoqannyń qasynda jatqan áıel.

«Dellát, dellát!» degen shý kóbeıip ketken soń:

— Qaıtemiz, jeńeshe? — degen daýsy estildi syrnaıshynyń.

— Tartsań, tartyp kór, tentegim, — dedi daýsy qalyń Úki.

«Tentegim» deýine qarap, Shoqan syrnaıshy «Úkiniń jaqyn qaıyn inisi eken» dep joramaldady.

Ánniń mýzykasy syrnaıdyń saǵa jaǵynan ashshy bastalady eken. Dombyrada bir perneni saýsaqpen uzaq basyp, ánshi úni taýsylǵansha basqa pernelerge aýyspaı biraz turdy da, sodan keıin joǵaryly-tómendili yrǵaǵy kóp ándi quıqyljyta jóneldi. Shoqan bundaı ándi buryn estigen joq-ty, kúıine qaraǵanda, án muńy zor týyndy. Aýyzdan shyqqanda qalaı estiler eken?

Syrnaıshy ánniń bir aýyzyn túgel sydyrta tartyp aldy da:

— Jeńeshe, bastaıyq endi, — dedi.

Áıel úndemedi.

Syrnaıdyń astyńǵy pernesindegi ashshy ún álgindeı bezildeı bastaǵanda, daýys qosyla ketti.

Oıyn-toıda talaı joǵary daýysty áıelderdiń ánin estı júre, dál osyndaı ashshy úndi Shoqan kezdestirgen joq edi. Án myna kúrkeniń, ishine syımaı, jer — ómirge jetip jatqan sıaqty.

«Apyraý, osynsha áıel daýsy joǵary bolady eken ǵoı?!» dep qaıran qap otyr Shoqan. Daýys bıiktiktiń ústine meılinshe yrǵaqty, muńdy da sándi. Kúsh jetken kómeıdi, úzdiksiz ún bola beredi eken-aý!..

Ánge qaıran qala otyra, uǵymtal Shoqan onyń sózderin de este tutyp qaldy:

Qara nar júk kótermes bel ketken soń,

Keń jaılaý qulazıdy el ketken soń,

Birge ósken oınap — kúlip, beý jan-qalqam,

Kúlemin kimmen oınap sen ketken soń, -

Aha-haý, Dállát-aı!.

Osylaı aıtqan óleńniń bir aýyzyn áıel shıraq daýyspen bitirdi. Ekinshi aýyzdyń óleńi:

Shalshyq sý qudyq bolmas qazbaǵan soń,

Tobyqtan at shaba almas sazdaǵan soń —

dep bastalady eken. Solarǵa kirise, ánshi áıeldiń daýsy berekesizdenip ketti. Qarańǵyda estilgen daýystyń jobasyna qaraǵanda, áıel ánniń ekinshi aýyzyn bastamaı jatyp, jylamsyraǵan qalpyn kórsetti.

— Toqtatyńdar! — degen daýystar estildi ár tustan. Shoqannyń qasyndaǵy áıel otqa qaraı tura umtyldy...

Tegi, ánnen oıandy ma, álde oıanar mezgilderi boldy ma, keń kúrkeniń ishi aranyń uıasyndaı gýildegen daýysqa tolyp ketti. Ánshi áıeldiń bylaı da qaljyraǵan úni, gýildegen daýys tolqynyna batyp ketti...

Gýilden shyqqan únderden adamnyń ımany qasym bolǵandaı yńyranǵan aýrýlar daýsy da estiledi odan, ursysqan, janjaldasqan daýystar da estiledi, jylaǵan daýystaryna qaraǵanda, bul qostyń ishinde jas balalar da birtalaı sıaqty, olarǵa urysqan, qarǵaǵan, sabaǵan áıel daýystardy da az emes...

Qulaǵy tunǵan Shoqan dalaǵa shyǵyp ketý nıetimen ornynan kóterile bergende, qasynan jańa týǵan balanyń shar ete qalǵan daýsy estildi. «Masa shaqqan bolar, beısharany» degen oı kep, Shoqan balany qolyna qalaı kóterip alǵanyn bilmeı de qaldy.

— Bala oıandy! — degen daýys estildi ot jaqtan.

— Endeshe, atyn qoıý kerek, — desti bireýler.

— Sóıtý kerek, — desti áldekimder.

— Onda ot alyp júrińder.

Bireý ottyń qozyn jarqyrata jaıpap jiberdi de, qolǵa ýystaǵan qamystyń basyn tosty. Áldekim qozdy eńkeıe berip úrlep jatyr. Qamys laý ete tústi. Jaryq ustaǵan bir top adam Shoqanǵa bettedi. İshterinde syrnaı ustaǵan murtty da bar.

— Mynasy kim?! — desti bireýler, qolyndaǵy sábı bezek qaǵyp shyryldap turǵan Shoqanǵa jaqyndaı.

— Manaǵy Shyńǵystyń balasy sıaqty ǵoı!..

— Dál sol!

— Bul qaıdan dýshar boldy, bunda?!

— Balany qalaı aldy, qolyna? — degen daýystar gýlesip ketti. Mańaıdaǵylar qaptaı bastady. Ýystaǵy qamystar birinen soń, biri tutanyp, Shoqannyń tóńiregi otqa tolyp ketti...

Qorshaǵan adamdardyń tústerinen adam shoshyrlyq bári de aryq, ústi-bastary dalba-dulba, tústeri sýyq, qadalǵan kózderi Shoqandy iship-jep barady!..

Buǵan deıin talaı kedeı aýyldardy, talaı kedeı úılerdi kóre júre, naq mynadaı júdeýlerdi Shoqan kezdestirgen emes-ti. Ne sumdyq, mynalar?!.. Osyndaı da turmys bolary eken-aý, adamzatta!.. Kózderimen ǵana emes, sózderimen de assa,-qoldarymen de tútip jemes pe eken Shoqandy?

Záresi ketken Shoqan, kóp tazynyń arasyna túsip qalǵan kúshikteı, jan-jaǵyna jaýtańdaı qarap meıirim kútken edi, ondaı belgi eshkimniń de keskininen ańǵarylmady.

— Beri ákel, balany! — dep bir áıel qolyn sozdy.

Balany berse, myna qorshaı tóngen túsi sýyqtar bas salardaı kórindi. Ol qýana bastaǵan sábıdi baýyryna qysa túsip sheginshekteı berdi.

— «Ákel» dedim ǵoı, — dedi áıel Shoqanǵa.

— Bermeımin!

— Nege?!

— «Atyn qoıamyz» degen joqsyńdar ma, bul náresteniń?

— Onda seniń ne aqyń bar? Ber balamdy! — dep áıel qol salýǵa aınalǵanda:

— Tura turshy, kelin! — dedi qartań áıel.

— Shyńǵystyń balasymysyń, sen?

— Ie, Shyńǵystyń balasymyn.

— Kádimgi — han Shyńǵystyń ba?

— Ie, han Shyńǵystyń.

— Mana kól jaǵasynda kórgen balamysyń, sen?

— Ie, sol balamyn.

— Munda nege keldiń?

— Shildehanaǵa.

— Qaıdan bildiń, shildehana baryn?

— Estidim.

— Qashan keldiń?

— Mana.

— Bu ne, balany áńkúr-máńkúrdeı tergep ketkenderiń? — dedi appaq saqaldy, jyrtyq kóılek-dambalshań bireý, Shoqandy qorshaǵan topty kımeleı, Shoqanǵa jaqyndaı berdi, -kim kelmeýshi edi, shildehanaǵa? Oıynǵa keldiń be, balam?

— Ie, ata.

— Atyń kim ózińniń?

— Shoqan.

— Áý, jurt! — dedi shal qorshaǵandarǵa, — bul qosqa qudaı aıdap kelgen shyǵar osy balany. Asyl tuqym, nárestege osynyń atyn qoıý kerek.

— Tabylǵan at!.. — dep dý ete tústi birneshe adam.

— Iesi ne deıdi eken? — desti bireýler.

— Sen qalaı kóresiń? — dep bireýler syrnaıshyǵa qarady. «Ákesi osy eken ǵoı» dep oılady Shoqan.

— Qatyn, qalaı deısiń? — dedi syrnaıshy, balaǵa umtylǵan áıelge. «Sheshesi osy eken ǵoı» dep oılady Shoqan.

— Kóp unatsa ne deımiz, — dep kúńk etti áıel.

— Bolmaıdy! — dedi, ústi dalba-dulba, basyna tartqan kishirek jyrtyq oramaldan uıpalanǵan tulymdary shyqqan, keskininiń aıǵyzdanǵan ájimderi jalynnyń jaryǵynan aıqyn kóringen, aryq deneli áıel, tyrnaqtary qarǵanyń tuıaǵyna uqsaǵan eki qolyn birdeı kóterip.

— Nege, Úki? — dedi aqsaqal. «Ánshi áıel osy bolǵany ma?!» dep oılady Shoqan.

— Qudaı tórim túgil kórimdi jaqyn qylmasyn, han tuqymyna.

— Olaı deme, Úki kelin! — dedi aqsaqal, — han tuqymynyń aty aıypty emes, isi aıypty. Myna balanyń, — dedi ol Shoqandy qolymen nusqap, — aty jaqsy eken, ózi oqý izdep bara jatyr deıdi, solaı ma, balam?

— Solaı, ata.

— Endeshe, tipti jaqsy. Nárestege osy balanyń jolyn bersin, aty Shoqan bolsyn.

— Durys, — desti kópshilik.

— Bolsa — bolsyn! — desti ákesi men sheshesi.

— Al, endeshe,-dedi aqsaqal, Shoqanǵa,-qolyndaǵy balanyń qulaǵyna «Shoqan, Shoqan, Shoqan» dep úsh aıǵaıla da sheshesine ber.

Shoqan shaldyń tilegin oryndady. Qolyna tıgen balany sheshesi baýyryna basty.

— Bárekeldi! — desti shýyldasqan áleýmet.

«Tóngender endi tımes» degen oımen jylysyp tysqa shyǵýǵa yńǵaılanǵan Shoqanǵa:

— Áı, bala, toqta! — dedi bireý. Tańatar eken. Shoqan kidirdi.

— Bul qalaı bolady, shyraǵym? — dedi ol Shoqanǵa jaqyndap, — ádette, balaǵa at qoıǵan kisige ákesi at mingizedi, mende at joq. Onyń ornyna, qaıyqqa mingizsem qaıtedi?

— Qaıdaǵy?

— Kóldegi. Aý salar mezgilimiz boldy. Menimen birge barasyń da, ay salysasyń. Qyzyq bolady.

— Qatyn, manaǵy baqyrǵa salǵan sazandar bar ma edi? — dedi Tańatar áıeline.

— Bar, azdap tuz seýip qoıǵam.

— Ákel, baqyrdy. Shoqanǵa kel ústinde asyp jegizem.

Áıel baqyrdy alyp berdi.

— Ekeýmiz toıarlyqtaı, — dedi Tańatar baqyrdy tutqasynan ustap, — sý ústinde asqan balyqty jep kórip pe eń?

— Joq.

— Endeshe tamasha boldy ol. Bizdiń úıden tatqan dámiń bolady! Má, baqyrdy usta, aýdy arqalaımyn.

Shoqan baqyrdy qolyna aldy. Tańatardyń aıtqany ras eken, baqyr ap-aýyr.

— Bárimiz de ketemiz, — dedi ol oty sóngen qosta gýildeskenderge.

Aýdy arqalaǵan Tańatarǵa erip Shoqan tysqa shyqsa, dala bozamyqtanyp qalǵan eken. Tańatardyń arqalap alǵan aýy bir shómele shópteı derlik. Qostan shyǵyp jatqandardyń kóbiniń arqasynda da sondaı júk.

— Al, kettik! — dep kólge qaraı betteı bergen Tańatardyń áldekimderge:

— Shyńǵys kúımesinen alǵan tumyldyryqtardy aparyńdar da, dońǵalaqtardy ornyna salyńdar! — degen kúbiri Shoqannyń qulaǵyna shalynyp qaldy. «Kólde júrip qaıtqansha kúıme durystalsa, jolǵa shyǵady ekenbiz» dep úmittendi ol.

Balyqshylar arty shońqıǵan kúımeni janap ótti. Shoqannyń qazirgi esi-derti onda emes, qaıyqqa minip kelde júzýde, kól ústinde balyq asyp jeýde. Osyndaı oıdaǵy onyń bylaı da ashyp kele jatqan qarny, tipti asha tústi, shekterin boılaı jylan jorǵalaǵan sıaqtanyp, bylaı da eńkekteý júretin ol, búkshıip alǵan sıaqtandy. Sonysyn ańǵarǵandaı.

— Bala, nemene, búksheńdep qaldyń ǵoı, baqyrdy aýyrlap kele jatqan joqsyń ba? — dedi Tańatar.

— Joq, — dedi, buryn júk kótermegen Shoqan namys kórip.

Tańatardyń túr-tulǵasyn endi ǵana baıqap keledi, orta boıly, súıekteri som, jaýyryny keń, keýdesi eńkekteý, murtyn baspastan, orystarsha shıratyp erkine jibergen, tegi, saqaly qalyn, bolý kerek. Qýshyqtaı bitken betiniń ıek jaǵy jalpaıyp tur, shúńirekteý kózderi kishkene tárizdi. Iyǵyna artqan aýdy ustamastan keledi. Ústindegi jamaýly kóılek-dambaly kenep. Jalań aıaǵymen kedir-budyry kóp jerdi etikti kisideı basady, aıańy jyldam eken. Shoqan júgire basyp áreń erip keledi...

Olar kóldiń jaǵasyna kelse, batys jaqtan turǵan samaldan sýdyń beti tolqyndanyp, aq kóbik jıekke jınala bastaǵan eken. Álginde, saýyq bolǵan kúrkeden shyqqanda ergen adamnyń sany onshalyq kóp sıaqty emes edi, endi Shoqan kól jıegine kelgende qarasa, qaptap ketken adam jáne kileń ár jastaǵy erkekter, áıel kórinbeıdi, báriniń de kıimderi jyrtyq-jamaýlar, beri de jalań aıaqtar, kóbiniń basynda lypa joq,... túndegi tolyq aıdyń qazir kókjıekke qyzara batyp, aınalanyń bári kúńgirttene bastaýynan ba, álde rasynda solaı ma,-barlyq adamnyń da betteri qara sur sýyq.

Jaǵadaǵy qazyqqa arqandalyp, tolqyǵan sýdan shorshańdap turǵan úlkendi-kishili qaıyqtar tolyp jatyr eken. Tańatar sol arqandaýlylardyń sopaqsha kishirek kelgen, astaý tárizdi bireýine taıandy da, ishine úńilip:

— Sýǵa tolyp qapty ǵoı, mynaý! — dedi.

Shoqan da úńilse, tolqynnan qaltaqtaǵan astaýsha qaıyqtyń ishine irkilgen, shamasy «adamnyń tolarsaǵyna taıaý keler-aý» derlik sý, shaıqalańdap jatyr eken.

— Áý, beri kel! — dep Tańatar, qaıyqtaryn, saımandaryn túzep ábigerlengenderden bireýdi shaqyryp aldy da, arqalaǵan aýyn aýdaryńqyraı, — má, usta mynany! — dedi. Kelgen adam aýdy kóterip aldy.

— Sender qura berińder, aýlardy, — dedi Tańatar oǵan, — men ózimniń «qaltaqbaıymmen», myrzany kólge serýendetip keleıin.

«Myrza» degendi syılaý, ıa keketý túrinde aıtqanyn Shoqan ańdamaı qaldy.

— Maqul, — dedi anaý.

— Men, — dedi Tańatar, — baqyrashpen «qaltaqbaı» ishindegi sýdy tógeıin, sen bir qushaq qurǵaq qamys alyp kel.

Astaý qaıyqtyń aty «qaltaqbaı» ekenin Shoqan endi joramaldady. Anaý adamǵa buıyra sóıleýine, kúrke ishinde ózin qalaı ustaýyna qarap, Shoqan Tańatardy «basqarýshy bireýi bolar» dep tur. «Endeshe ol, deni durys, úlkendeý qaıyqtardyń bireýine minbeı, myna sıaqty «qaltaqbaıǵa» nege minedi?!.»

Tańatar «qaltaqbaıdyń» ústine shyqty da, sýy molyraq kólkigen jaǵynan túri ojaý sıaqty myjyraıǵan birdemeni sýyryp ap, qaıyqtaǵy sýdy kósip ap kólge tóge bastady. Saldyrlaýyna qaraǵanda, «baqyrash» degeni osy bolý kerek.

Tańatar qaıyq ishindegi birtalaı sýdy baqyrashpen ilezde kásip taýysty da:

— Al, myrza, kel beri, min munda! — dedi qaıyq ishine shaqyryp.

Qaıyqqa miner — minbesin bilmegen Shoqan, Tańatarǵa ıneni tartqan magnıtti pyshaq sıaqty, erkinen tysqary jaqyndaı berdi.

— Áýeli baqyryńdy beri ákel! — dedi qaıyqqa taıanǵan Shoqanǵa qolyn sozyp.

Shoqan berdi.

— Sý qaıyqqa áli de kiredi, — dedi Tańatar, — etigin men shalbaryńdy shesh te, anaý úıilip jatqan salynyń ústine qoıyp ket, qaıtqanda alamyz.

Sheshiner-sheshinbesin bilmegen Shoqanǵa:

— Ras aıtam, — dedi Tańatar buıryqty daýyspen, — eshkim de almaıdy. Sol ornynda turady.

Shoqan Tańatarǵa arbalǵan adamdaı, salynyń ústine otyra qap etigin de, shalbaryn da sheshti.

— Dambalyńdy yshqyryńa túrinip al, — dedi sheshken kıimderin salynyń ústine qoıyp, qaıyqqa jalań aıaq túrde jaqyndaǵan Shoqanǵa.

Shoqan ony da istedi.

— Al, endi min, qaıyqqa. Sý jaǵynan kel.

Shoqan kóldiń sýy salqyn jıegine aıaq basyp kórse, túbi tańdaılanyp jatqan qum-qaıran eken jáne shetinen bastap tereń eken, qaıyqqa Shoqan orta tusynan kep mingende tizesinen keldi. Shoqan mingende qaıyq aıaq basqan jaǵyna aýdarylyp ketetin sıaqtanyp qaltaqtap qaldy. Álgi jumsaǵany, belinen qoǵajaımen býǵan bir baý qurǵaq qamys ákep berdi. Onyń eki basy qaıyqtyń aldy-artynan asyp jatty.

— Jaqsy boldy, — dedi Tańatar. — Sýǵa tımeıtin boldy. Tıse — pysyldap janbaı áýre qylar edi. — Al, endi aǵyt baýyn qazyqtan, — dedi Tańatar qamys ákelgenge.

Ol alasa qazyqqa baılap qoıǵan, túıini kóp jipti sheshti de, shýmaqtap ap, qaıyqtyń ishine tastady.

Shoqan qaıyqty alǵash kórgende, «tutas bóreneden oıyp jasaǵan bolar» dep joryǵan edi. Endi qarasa, taqtaıdan qurastyrylǵan eken. Olardyń jikterinen jyltyraǵan sý jylap kirip jatyr. Art jaǵynda bir adam otyrarlyq oryndyq bar.

— Bala, — dedi Tańatar, — sen anaý oryndyqqa otyr. Qaıyqqa jınalǵan sýdy baqyrashpen qalǵyp ap, kólge serpip otyrasyń eskekti men esemin.

«Eskek» degeni-uzyndyǵy adamnyń bir jaq qaryndaı ǵana qalaq eken jáne ózi-jalǵyz.

— Al, kettik!-dep Tańatar sol eskekti sý túbine tireı, bir-eki yrǵap qalǵanda, qaltaqtaǵan qaıyq, kóldiń, ishine qaraı jyljyp júre berdi. Túregep turǵan Tańatar, jyldamdatqan qımylmen sýdy eki jaqtap esti. İlezde jara alystaı bastady.

— Tańatar! — dep daýystady, qamys ákelgen jaǵada turyp, — aıttym ǵoı mana, súńgitip jiber!..

Neni súńgit degenin Shoqan ańǵarmaı qaldy. Azdan keıin onyń oıyna jamandyq kirip, — «meni aıtqan joq pa eken?!» dep kúdiktendi. Onyń júregi órekpı qap, mańdaıynan ter shyǵyp ketti. Sasqanynan:

— Osy ara tereń be? — degen suraý shyǵyp ketti onyń aýzynan.

— Tereń, — dedi Tańatar esýin jyldamdata túsip. — Kisi boılamaıdy.

— Jaǵaǵa jaqyn jer ǵoı.

— Bolsa she? Ne zamannan beri qaptaǵan qaıyq júrip jatatyn tus. Qaratylýy solaı ma, álde bizden burynǵy balyqshylar qaıyqtardyń kelip-ketýine ońaı bolsyn dep qoldan tereńdetti me,-áıteýir osy bir sýattyń asty óte tereń.

Eger tereń bolmasa, oıyna ólim qaýpi kelgen Shoqan, osy mańda sýǵa qarǵyp túsip tura qashar ma edi, qaıter edi, ol ıyǵynan ǵana keletin sý bolmasa, odan asatyn sýǵa maltyp kelgen jan emes, sondyqtan:

Qaltyldaq qaıyq minip eskegi joq,

Darıada júrmiz zaýlap keshpegi joq,

dep bir aqyn aıtqandaı, erkinen tys, aýmaǵy keń kóldiń aıdynyna qaraı kete bardy.

İńirde jáne álginde jaǵa jaqtan qaraǵanda, bul kól qamysty sıaqty edi. Endi, aıdynǵa shyǵa kórse, qamys, tek jaǵaǵa jaqyn tusqa, aq kıgiz úıdiń jabyǵynyń syrtyna ustaǵan basqur sıaqty ǵana eken. Al, tolqyp jatqan aıdynnyń ushy-qıyryna kóz jeter emes.

Tańatar túregep turǵan qalpymen, eskekti eki jaqtap siltep keledi. Aıdynǵa shyǵa jel qataıyp bara jatqan sıaqty. Mana jaǵada irkildegen tolqyn endi kúrkildep, qutyrǵan býradaı shabynyp jatyr. Sýsyldap qamaǵan tolqyn astaý qaıyqty aýdaryp jibererlikteı ekpindeıdi. Tegi, tań qarańǵysy ma, nemene? Tóńirek qap-qara túnek bolyp alǵan. Aı bardaǵy ala-shabyr bult, ol batqannan keıin qalyńdap alsa kerek, aspanda bir de juldyz jyltyramaıdy. Qarańǵylyqqa kózi úırengen Shoqanǵa tóńirekte jarysa sapyrylysa qımyldaǵan tolqyndardyń elesi qarańdaıdy. Olar ertegide aıtylatyn aıdaharlar sıaqty, báriniń de tústeri qap-qara, jaldary qara-býryl. Solar qaıyqty qamaı sapyrylysqanda, «qaısysy jutar eken?!» dep úreıi ketkendeı, qaıyqtyń qaltaqtaýy jıileı túsedi. «Qashan aýyp keter eken?!» degen qaýiptegi Shoqanda záre joq. Tańatar eskegin ún-túnsiz ese beredi. Ol, tek, anda-sanda ǵana, birde «bala» dep, birde «myrza» dep dybys beredi.

— Tógip otyr, qaıyqqa kirgen sýdy! — dep qoıady. Shoqan Tańatarsyz da sý tógýdi ermek kórip, qımyldan qoly bosamaıdy. Bul júzýdiń aqyry nemen tynaryn bilmegen Shoqannyń oı-sanasy sandalýda...

— Bala! — dedi áldene bir ýaqytta Tańatar.

Shoqan kenet daýystan selk ete tústi.

— Sharshaǵan joqsyń ba, bala?

— Joq.

— Zeriktiń be?

— Zeriksem amal neshik!

— Ras, — dedi Tańatar, — Kúnniń ashyqqa baıýyna qarap, tún jaqsy bolar dep shamalaǵan edik, jel qutyryp, kóldiń sýy jeligip aldy ǵoı.

— Solaı boldy, — dedi Shoqan kúrsinip.

— Úıdegi nıetim: saǵan kól ústinde qonaǵasy berý edi, shyraǵym, onymdy qudaı qosh kórmeı, daýylyn turǵyzyp jiberdi. Qazirgi oıym, — sýdan aman shyǵý.

— Kórip kelem.

— Bundaı tolqyn, mynadaı astaýsha qaıyq túgil, iri qaıyqty da keıde aýdaryp jiberedi. Endigim — jan saqtaýdyń qamy.

Úreılene túsken Shoqan úndemeı qaldy.

— Biraq, qoryqpa shyraǵym, — dedi Tańatar. — Qaıyq aýsa da seni aman saqtaı alam.

— Buryn aýyp kórgen be edińiz? — dedi Shoqan.

— Talaı ret. Mundaı jyly kezde ǵana emes, sý beti qabyrshaqtanyp jatqan kúzdigúni de. Keıde kıimsheń qalypta da. Eni qansha jalpaq bolǵanmen, bul kóldiń, o jaǵynan bu jaǵyna maltyp óte berem.

Tańatardyń bul sózderi maqtanysh sıaqty kóringenmen, Shoqannyń úreıli kóńiline medeý boldy. Osy sátke deıin, sekýnd saıyn ajal kútken ol, endi tirshilikten dámete bastady.

— Aǵa, — dedi ol, — qaıda bara jatqanymyz málim be, bizdiń?

— Málim, — dedi Tańatar.

— Qaıda?

— «Eregispe» degen aýrýym bar edi, myrzam. Bet alǵan jaǵymnan qaıtpaıtyn «ustamalym» bar edi. Sonym ustap ketip, kóldiń, jel jaq shetine shyǵýdy sert etip kelem.

— Nege, aǵa?

— Oıda joqta týlap ketti ǵoı, mynaý kóliń. Erkine salsań, qaıyqty qýyp otyryp, bir jerge batyryp ketedi, ony isteı almasa yqqa shyǵaryp tastaıdy. Eregistim soǵan. Qaıyqty qarsy sap, jel jaq jaǵaǵa shyqpaı qoımaýǵa bel baıladym.

— Onda betińnen jarylǵasyn, aǵa!..

Budan keıin bular birazǵa deıin ún qatysqan joq. Jańaǵy erlik sózderin estigennen keıin, Shoqanǵa Tańatardyń qımyly burynǵydan da kúsheıe túsken sıaqtandy, buǵan deıin aryndaýyq attaı kótkenshektep kele jatqan qaıyq endi qamaǵan tolqyndardy tilip zymyraı bastaǵan sıaqtandy...

Bir kezde jel báseńdegen sıaqtandy, aǵashtyń butaǵy nemese qamystyń basy tárizdi birdemeniń zýyldaǵan sybysy estildi...

— Jaǵaǵa taıanyp qappyz, — dedi Tańatar qýanǵan daýyspen.

Keshikpeı qaıyq qalyń qamystyń arasyna kirip ketti. Jynys asa qalyń eken, aralarynan qaıyq áreń syrǵyp keledi, ózderi záýlim bıik, keıbirin Shoqan ustap kórse, jýandyǵy quryqtaı.

— Shirkin, osylardyń súırikteri qandaı jýan, qandaı tátti eken, tartyp jer me edi, ózin, á?! — dep qoıady Shoqan ishinen.

Qaıyq qamysqa kire, qaz qańqyldap, aqqý suńqyldap, úırekteri barqyldap, shaǵalasy shańqyldap... degendeı, qamys arasynda júrgen qustar mazasyzdana bastady. Bireýleri dyryldap ushýǵa aınaldy. Sýdyń syldyrynan basqa túk estimeı kele jatqan Shoqanǵa, bul únderdi esitý kóńildi boldy...

Bu jaq shettegi qamystyq nýy edáýir jalpaq eken, ishin qaıyq birtalaı ýaqyt aralady. Qamys sırep, shet jaǵy báshke — quraq pen óleń aralasa ósken shalǵynǵa aınalǵan shaqta baıqasa, jel shynynda da báseńdegen, sol kezde qaıyqtyń túbi qaırańdap sazdy topyraqqa tıdi.

— Endi súırep shyǵarmasa bolmaıdy — dep, Tańatar qaıyqtan sekirip tústi de, tumsyǵyndaǵy baýynan súıreı bastady.

— Sen otyra ber, bala! — dedi ol Shoqanǵa.

Jaýap bermesten Shoqan da jerge tústi, — taıyz tusta qaıyqta otyrýǵa uıaldy.

Shalǵynnyń túbi saz eken. Biraq bul mańaıda mal bolmaý kerek, tuıaq batqan shuqyr sezilmeıdi, ústi jylpyldaǵan sazdyń asty kebir, aıaqty tutqyrlana tartyp áreń jiberedi.

Qaıyqty artynan ıtermelep kele jatqan Shoqannyń murnyna jabaıy jýanyn, ıisi ańqyp ketti. Tomarlardyń, kólderdiń osyndaı sazyna ósetin jýanyn, jumyry kishkene, sabaǵy jýan jáne bıik bolady. Jaz ortasynda ushar basyna kógildirleý túıin tastap (dáni sol túıinde bolady) pisedi. Burqyraǵan rahat ıis sol kezde shyǵardy. Ósimi kóp jyldary, qalyń jýanyn, qyshqyltym ıisi, jeldiń yq jaǵynan alystan ańqıdy. Sol kezde julyp ap jese, aýyzdy toltyra kópirship, qyshqyltymy murynǵa atyp, adamnyń ıiskeý jáne tatý sezimderin erekshe bir rahatqa bólep jiberedi...

Osyndaı jýa Qusmuryn kóliniń jaǵasyna da keıbir jyldary mol shyǵyp, jurt japa-tarmaǵaı jınalyp teretin edi de, sorpa-sýany joqtar shıkideı jep, barlary týramshylap salma jasar edi. Úıinen sorpa arylmaıtyn Shyńǵys, qashan taýsylǵansha jýaly salmadan aýyz almaıtyn. Shoqan pisken túri emes, shıki túrin jaqsy kórip, únemi tyńnan julyp jeıtin. Keı kúnderi onyń qoregi sol bolatyn. Qoldan esiretin jýany (sarymsaqty) ol shaınaı berip túkirigi tastaǵan da, sodan keıin aýzyna almaı qoıǵan. «Sý jýaǵa ne jetsin?» deıtin ol.

Kóldiń, tomardyń, sazdarynda, jýamen qatar býyldyq ta ósedi. Shyǵymdy jyldary onyń jumyry balanyń judyryǵyndaı bolady, tarmaqty sabaǵynyń basyna úlbiregen aq gúl ósedi. Piskende gúli tógiledi. Sol kezde ony aýqattylar-tańsyqqa, kedeıler-azyqqa jeıdi. «Sútke bóktirgen býyldyqtyń tamaqtyǵy, aq irimshikten kem bolmaıdy»-desedi, jep kórgender. Shoqannyń da solaısha ázirlengen býyldyqty talaı jep, táttiligine tamsanǵany bar. Qazirgi qarańǵylyqta, shalǵyn arasynda býyldyqtyń bar-joǵy belgisiz. Iisinen baıqaýǵa ol jýadaı aromatty ósimdik emes. «Mynadaı qalyń shalǵynnyń arasynda býyldyqtyń bolmaýy múmkin emes» dep joramaldaıdy Shoqan. Shirkin, sútke bóktirip jer me edi, sony!.

Qarańǵyda qaıyqty ıterisip kele jatqan Shoqan bir qolymen shalǵyn basyn sıpalap kele jatyp, basynda túıini bar bireýin «jýa bolar» degen oımen julqydy. Kebir saz jumyryn jibermeı, sabaǵy úzildi. Shoqan sony shaınap kórse, jýa!.. Qarny ashyp kele jatqan oǵan, kóbiktengen jýany tolǵap jutqan shaqta, bir aıaq qymyz ishkendeı qanaǵattandy. Ol shalǵyn basyn taǵy sıpalaı bastady.

Onyń qolyna ekinshi jýany jektirmeı, qaıyq jaǵaǵa jetti. Ar jaǵy túptele ósken qalyń tal eken. Tańatar qaıyqty súıregen qalpymen, keýdesinen asyra qyrǵa shyǵaryp tastady da, mana otynǵa alǵan qamysty ustap kórdi.

— Byljyrap sý bop qapty ǵoı, mynaý, — dedi ol, kótere bergen baý qamysty qaıyqtyń qasyna tastaı berip, — biraq, oǵan ýaıym jeme, myrzam. «Kól ústinde kerek bolar» dep em, endi keregi joq, tal arasynda otyn kóp.

Ol qaıyq ishinen baqyrdy kóterip aldy da, «sýǵa kelip júremiz be» dep, baqyrdy jaltyrlaý bir jerge batyrdy. Orta tusyna deıin balyq salynǵan baqyr, sýǵa móltildep toldy. Tańatar butaqtary samalǵa jaıqalǵan taldarǵa bettep:

— Beri qaraı júr, bala! — dedi. Shoqan sońyna erdi.

Qalyń taldyń arasy tipti tymyq eken. Jaıqalǵan butaqtardyń sybdyry bolmasa, jel bar derlik emes.

— Bala, shómshek tereıik, — dedi Tańatar tal nýynyń panaly bir qýysyna kire, baqyrdy jerge qoıyp, — ystyq jasaıyq.

«Ystyǵy» — balyq asý bolý kerek, al, «shómshegi ne?»

Shepe úıretetin boǵaýyz óleńderdiń ishinde:

Qyz da bardy shómshekke

Men de bardym shómshekke,

Qyzdyń kózi shómshekte

Meniń kózim emshekte.

degen bolýshy edi. Osyndaı óleńderdiń (budan da jamandardyń) talaıyn úırengen Shoqan «shómshek ne?» dep suramaǵan edi, endi, Tańatardyń qý butaqtardy jyıýyna qarasa, «shómshegi» osy eken.

Shómshekti Shoqan da jınasty. Ol ilezde kep jınaldy. Tegi, taldardyń arasy tunǵan jıdek bolý kerek, jupar ısi ańqyp tur. Shirkin, kóz bolyp, terip jese, jıdekti!.. Qalyń shóptiń arasynda ósip kún kórmegendikten bundaı jerdiń jıdegi bozǵyl tústi úlken bolady da, qyshqyltym tátti dámi tildi úıiredi.

«Ot qaıdan tabylady» dep oılap qaldy Shoqan. Tańatar balaǵyn túrgen keń, dambalynyń yshqyrynan áldeneni sýyryp ap, eki barmaǵynyń basyn shyqyldata bastady, bul, árıne shaqpaq tas.

Shaqpaqtyń ushqyny aǵashtyń qýyna tez tutandy. Onyń ústine úımelekten shómshektiń qoqymy da tez jalyndap, ilezde jalyn jarqyraı qaldy. Qý taldar ot ústine úıile tústi. Jalyn jaınaı tústi. Tańatardyń beline baılaǵan qaıysynda qyn bar eken. Ol pyshaǵyn sýyrdy da aıyr butaq eki taldan qazyq jasap, ottyń eki jaǵyna qaqty, qazyqtar ústine arqalyq tastap, baqyrdy soǵan asty.

— Balyqtar arshylǵan ba edi?-dep surady Shoqan.

— Árıne.

— Kimge daıarlanǵan edi ol?

— Toı tarqarǵa.

— Nege asylmady?

— Seniń kesirińnen.

— Meniń? Qandaı?..

— Sen kórinbegende, shildehanaǵa jınalǵandar bul balyq jep tarqaıtyn edi.

— Meniń ne bógetim boldy oǵan?

— Ol uzaq áńgime, myrzam. Qalasań aıtaıyn.

— Aıtyńyz.

— Balyq piskenshe bitire almaýym múmkin.

— Jegenshe bitirersiz.

— Onda da bitpeýi múmkin.

— Sodan keıin, qaıtpaımyz ba, keıin?

— Qaıtamyz.

— Jaıaý ma, qaıyqpen be?

— Óziń qaısysyn qalar eń?

— Jaıaýlaýǵa da qarsy emespin.

— Nege?

— Ólip qala jazdadyq qoı, álginde, qaıyq ústinde.

— «Óltirmeımin» degen joq pa em, men «qaıyq batsa da aman alyp shyǵam degen joq, pa em?

— Dedińiz.

— Endeshe nemene, aıtyp otyrǵanyń?

«Tańatardy renjitip aldym ba» degendeı, Shoqan qıpaqtaı sóılep:

— «Qurǵaqpen barýymyz jeńildeý bolar ma eken» degenim ǵoı,-dedi.

— Jeńil bolǵanmen alys. Qazir mezgil tań qarańǵysy bolý kerek. Kóldi aıańdap jaǵalasaq, bizdiń mekenge kún kóterile jeter ek.

— Qaıyqpen she?

— Yqqa qaraı júzemiz ǵoı, bıeniń birer saýynynda jetip qalamyz onda.

— Tez ketemiz be, bul aradan?

— Balyqty jep bolǵan soń.

Shoqan kóngendeı belgi berdi. Tańatar keńesine kiristi. Jaman sózden bastady ol.

— Shynynda, — dedi Tańatar, — meniń senimen bulaı shúıirkelesip otyrmaýym kerek edi, myrzam, joqtaýyńdy bir-aq asyryp, qunyńdy bir-aq kóterýim kerek edi.

— Nege oıbaı?! — dedi záresi ushyp ketken Shoqan.

— Tuqymyńda kegim bar.

— Kimde, aǵataı-aý?

— Sartaı deıtin týysyńdy bilesiń be?

Shoqan oılanǵandaı az kidirdi de, jaýap kútkendeı túıile qaraǵan Tańatarǵa:

— Meniń ákem — Shyńǵys emes, atamyz — Ýálimen sizge týysqan Shyńǵys bolǵan eken, sonyń Sartaı degen balasy bolǵan dep esitem, uly sheshemiz-Aıǵanymmen óshtesip, jer aýyp ketken deıdi, sodan qaıtpaǵan deıdi, tegi, sol jaqta ólse kerek.

— Biledi ekensiń, — dedi Tańatar sýyq daýyspen, — sol Sartaıdyń ájeń — Aıǵanymmen oınas bolǵanyn estidiń be?

— Joǵa, — dedi Shoqan, sondaı ósekti estı tura, estimegen bop.

— 3 aı estimediń, dúıim jurt túgel biletin isti?

— Men balamyn ǵoı, aǵataı. Úlkender biletinniń kóbin bilmeımin ǵoı. .

— Bilmeseń aıtaıyn, — dedi Tańatar.

Onyń keńesi uzaqqa sozyldy. Sonyń uzyn — urǵasy Aıǵanym Sartaımen kóńildes bolyp júredi de, bertin Aıǵanym ári han bolǵan, ári eldiń qańqýyna ilikken kezde, ósek-aıańnan qutylmaq bolyp, Sartaıdy úılendirýge oılaıdy. Qyz izdegen Sartaıdyń kózine, sol kezde sulýlyǵymen symbattylyǵymen, ánshildigimen ataqqa shyqqan Úki túsedi. Ol shaǵyn dáýletti bireýdiń qyzy eken, ezin Tańatardyń týǵan aǵasy — Tunǵatarǵa atastyryp qoıǵan eken:

Tunǵatar táýir jigit bolyp ósedi de, Úkimen tuz — eńbegi jarasyp, oń jaqta qalyń oınaıdy. Osyndaı jarastyqty kóńilderdiń arasyna Sartaı tikendeı qadalmaq bolady. Qyz oǵan kónbeıdi. Aqyry nasyrǵa shaýyp, uzatyp áketken Úkini Sartaı qalyń qolmen baryp Tunǵatardan tartyp áketedi. Sartaıdy Aıǵanym jaqtaıdy. Tunǵatardyń amaly qurıdy. Sol kezde, Aıǵanymǵa qarsy Kenesary kóterile qap, Tunǵatar sonyń qolyna qosylady da, Aıǵanym aýylyn birge shabysyp, tutqynda otyrǵan Úkini tartyp áketedi.

Túnǵatar men Úki sol ketkennen ketip, Kenesary qoly qyrǵyzdardan tas-talqan bolǵansha birge júredi de, arpalysta Túnǵatar qaza taýyp, bet-betimen qashqan kenesaryshylarǵa erip Úki de qashady.

Jolshybaı aýyr azap kórgen ol, týǵan ólkesi-Kókshetaýǵa aryp-ashyp áldeneshe jylda áreń jetedi. Sonda estise, Tunǵatarǵa óshikken aıǵanymshyldar, aǵasyna ermeı elde qap, áldene baıdyń jylqysyn baǵyp júrgen jigit-Tańatardy, «urlaǵan kóp jylqymen qolǵa tústi» degen jalamen ıtjekkenge jer aýdarady. Han tuqymynan qoryqqan týystary Úkini qabyldaý ornyna qýady. El aqtap tilenshi bolýdan basqa amaly joq Úki, qaıyr surap qańǵyryp júrip, «Qańǵyrǵan» atalatyn balyqshylar mekenine jetedi. Sonda, áldebir shalǵa otasyp, az jylda onysy eledi de jesir qalady, biraq jasy da jetip qalǵandyqtan, basqa barar jeri bolmaǵandyqtan, balyq kásibinde qalyp qoıady. Balyqshylar ony qýmaıdy...

Úkiniń jaıy osy. Al, Tańatar she?

Itjekkende kóp jyl júrgen, aýyr beınetterge ushyraǵan ol, Sibirge qara shash, qara barady da, aq býryl saqal-murtpen qaıtady. Biraq, qaıda? Estýinshe, týǵan eli áli de Aıǵanym tuqymynyń qaramaǵynda ..

Ol ózimen kóp jyl beınettes, dámdes bolǵan bir tatarǵa erip, «Qańǵyrǵanǵa» keledi. Sonda jeńgesi — Úkimen tabysady. Sonda ózinen góri jasyraq bir jumysshy, jesir áıelmen kóńil qosyp úılenedi...sodan, búgin shildehanasy bolyp jatqan perzent kóredi...

Bul áńgimelerdiń bári balyqtyń pisýine, jelinip bitýine jetti.

— Han tuqymynyń qanyna jerýim sondyqtan, — dep qaıyrdy Tańatar áńgimesin — «Qudaı qolymdy qashan jetkizer eken?» degen armanda júrgen shaǵymda, birinshi bolyp sen ilige qaldyń, myrzam. İńirde jurt seni qamap turǵanda, men naq tý syrtyńda edim, oń jaq ýysymda judyryqtaı jumyr temir bar edi, sonymen qaraqustan perip jibersem, sespeı qatar ediń. Ajalyń joq eken, shyraǵym. Bir jaǵynan — «bala ǵoı, bunyń jazyǵy ne?» dep aıap, ekinshi jaǵynan, — «qasqyrdyń ózi ne, bóltirigi ne?.. Bári de qaskúnemder, kózin joısań saýap tabasyń» dep óshigip, sabyrdy ashý jeńe bastap, «á, qaıtem aıap?» dep, qulashymdy kóterýge yńǵaılanǵanda, Keralanyń kele qalǵany!.. Bul mekendegi balyqshylardyń paıǵambary da sol, shadıary da sol.

— Sonyń ózi kim? — dedi Shoqan.

— Ol uzaq keńes, myrzam. Qaıtqanda qaıyq ústinde aıtarmyn ol keńesti. Ázirge óz kóńilimdi aıaqtaıyn. Seniń de, ákeńniń de jany sol Keralanyń buıryǵymen qaldy, áıtpegende, tútip jeıtin edi, senderdi balyqshylar.

— Nege?

— Olardyń arasynda han tuqymdarynyń, ásirese seniń ákeńniń tisteri men tyrnaqtary tıgender tolyp jatyr, aýyr jaralylary az emes.

— Buryn nege almaǵan ol kekterin?

— Qoldary jetpedi.

— Endi she?

— Qazir ákeńnen ońaı jem bar ma olarǵa?

— Nege ońaı?

— Qyzmetinen qashyp kele jatqan joq pa, barar jer, basar taýy bolmaı.

— Ony kimnen estidińder?

— Jer-kóktiń bári shýlap júr solaı dep.

— Toqta, bala! — dedi taǵy da birdeme aıtýǵa yńǵaılana bastaǵan Shoqandy Tańatar bógep, — baıandap kele jatqan jónimnen buryp jiberdiń ǵoı, tilmarsyp. Art jaǵyn aıtaıyn.

Shoqan úndemedi.

— Sonymen, — dedi Tańatar, — «qap, qudaı-aı, sáti túsken jerde Keralanyń kele qalýyn kórdiń be?!» degen yzamen qosyma qaıttym. Senderdi qorshaǵan topta, óziń kórgen ánshi jeńgem — Úki de bar edi. Qosqa kele jatyp ol da ókinishin aıtady...

— Ne dep?

— «Shyńǵystyń qarnyń balyq arshıtyn semsermen esip jiberýge taıanǵan shaqta, Kerala bóget boldy» dep. Endi, ar jaǵyn tyńda: mana seni qosta kórgende, jynym taǵy da ustaı qap, «bálem, qolǵa tústiń be taǵy?» dep kijine bastasam, nárestem qolyńda tur! Sonda oıyma kep ketti,-«jasy biraz qalqyńqy bolǵanmen, bul da bireýdiń nárestesi ǵoı, qaıtem tıip?» degen sóz. Taǵy da tartyna qaldym. Onyń ústine, óz atyńdy balama qostyń. Han tuqymy, qanyn, buzyq bolǵanmen ósken atanyn, balasy eń. Atyn qoıǵan nárestem, -Jasym egde tartqanda kórgen jalǵyzym edi, atadan men de jalǵyz, ol da jalǵyz, sondyqtan seniń atyńdy yrym kórdim, shyraǵym.

— Shoqanyń ómirli, baqytty bolsyn! — dedi Shoqan.

— Áýmın, aıtqanyń kelsin! — dep Tańatar jylap jiberdi.

— Sonymen, — dedi ol kózinen omyraýyna sorǵalaǵan jasty súrtpeı, yqylyq ata sóılep, — meniń han tuqymyna degen kegim bitti. Basynda da óshiktirgen ózderiń, áıtpese, men qıanattyń kisisimin be? Aǵam Tunǵatar da solaı edi. Jaqsylarǵa janasyp saýyq qurǵannan basqany bilmeıtin edi, han tuqymy ony anadaı qyldy. Meniń túrim mynaý, — dedi Taqatar ústi-basyn kórsetip, jasyn súrtip, — «úrerge — ıt, syǵarǵa — bıt joq» deıtin kisiń menmin. Balyq bolmasa ashtan óletin qalpym bar. Men ǵana emes, balyqshylardyń bári de. Násipti kólden tilep, «ashtan ólmeı, kóshten qalmaı» degenniń kebin kıip júrip jatyrmyz shyraǵym. Endigi tilegim, — óziń atyn qoıǵan sábıim. Táńiri, ylaıymda, men kórmegen jaqsylyqty soǵan kórsetsin.

— Áýmın! — dedi Shoqan.

Áńgimeniń orta tusynda, aspandy álginde túgel qorshap alǵan bulttyń teriskeı jaq kebesi sógilip, aq — tańlaq qylańdaı qalǵan edi. Áńgime aıaqtala, sol qylań sibirleı bastaǵan tańǵa tutasty.

— Al, myrzam, — dedi sol kezde, baqyrdan úlken jaý-japyraqtyń ústine tógilgen, jıdip pisken balyqtar jelinip bolǵan shaqta, — tań belgi bere bastady. Endi keıin oralaıyq.

— Maqul, — dedi Shoqan.

— Balyqqa toıdyń ba, óziń?

— Ólerdeı. Ásirese, sizdiń, yqlasyńyzǵa, Tańatar aǵa. Shynymdy aıtsam, siz keńesińizdi aıaqtap, «han tuqymyna óshpendilikten bezdim» degenge deıin sengem joq, sizge. Sekýnd saıyn ajal kúttim sizden. Ásirese, kól ústinde. Sonda meni qaǵa salsańyz, kim bilip jatyr?..

— Mysaly, anaý baqyrdy moınyńa baılap, — dedi Tańatar, Shoqannyń sózin bólip, balyq asqan baqyrdy qolymen nusqap, — aýyr baqyr ol. Sonymen sý túbine keter ediń de, balyqtarǵa jem bolar eń.

— Et jeı me, olar? — dedi, kóńilinde «sondaı da nıeti bolǵan eken ǵoı, áıtpese aıtpas edi bul sózdi» dep oılap.

— Balyqtyń jemeıtini bolmaıdy. Ol da qulqynnyń quly — janýarlardyń biri emes pe? Óńeshinen ótkenniń bári de tamaq oǵan.

Tańatardan endi qastyq kútpegen, onyń sózine meılinshe sengen Shoqan, qorqýdy qoıyp, erkinsip aldy da:

— Óltirýge oryn kóp kórinedi ǵoı, bul mańaıda. Mysaly, osy arada óltirip, bir shuqyrǵa tyǵa salsańyz kim bilip jatyr, — dedi.

— Árıne, — dedi Tańatar, — sózim sóz, menen endi qastyq kútpe. Qolymnan kelerim bolmaǵanmen, men seniń ómirlik dosyńmyn, shyraǵym.

— Men de, aǵa!..

Ekeýi qol alysty da, baqyrdy qoldasa ustap kólge bettedi. «Ne degen jaqsy adam edi!» dep oılady Shoqan.

Osy sátte, kóldiń arǵy shetinde, tóńkerilgen qaıyqtyń ústinde Shyńǵys pen Kýragın da balyq jep otyrdy.

Kýragınnyń túr-tulǵasyn Shyńǵys endi ǵana aıqyn kórip otyr. Ombyda oqyp júrgen shaǵynda, áldeqaıdan ańdar parki kelip, solardy tamashalaǵanda, Shyńǵystyń kózin arystannyń arlany erekshe tartqan edi. Sonda onyń moıyn men bet bitimi, saqal-shashy jalbyraǵan, jalpaq keskindi. alyp adamǵa uqsap ketken. Mynaý Kýragınnyń kelbeti aýmaǵan sol!.. Tabandary men alaqandary da soǵan tartqan jap-jalpaq kespeltekteı. Denesi de sol sıaqty: tósi keń« qaryny tartyńqy. Estýinshe, arystan qashyp bara jatqan qulandy qýyp jetip, sol alaqanymen tý syrtynan salyp jiberse, beldemesi úzilip ketedi-mys. Olaı bolsa, túnde kúrkede otyryp, Kýragın myna alaqanymen Shyńǵysty jaqtan pergende, bas súıegi qırap ketpeı ne jany qalǵan?!.. Sondaı oıdaǵy Shyńǵys, kúsh shamasyn bilgisi kep suraý berse,-jıyrma bes, otyz puttyq salmaqtardy erkin kóterip áketedi eken! «Myqty eden!» dep qoıady Shyńǵys ishinen.

Denesine qaraı Kýragınnyń as jeýi de joıqyn eken. Túnde ári kómeski sáýleden, ári araqtyń áleginen baıqamapty. Endi kórse, betin jaýyp ákelgen baqyrdan jyly balyqtardy ýystaı qamtyp, qomaǵaılana asaıdy. Jeýi tipti jyldam, bir urtynan kirgen tutas balyqtyń súıegi ekinshi urtynan ilezde shyǵyp jatady. Shyńǵys birin jegenshe, ol balyqtyń onyń jeıdi! Ne degen balyq jegish adam?!..

Balyq jeýge daǵdy almaǵan Shyńǵys, bylaı da sylbyr jeýdiń ústine, Shoqannyń tabylmaýy júregin jegideı kemirip, ishine as batyrmaı otyr. Mana Kýragınnyń kúrkesinen shyqqanda, qarnynyń qatty ashqany baıqalyp edi, endi, balasynyń ýaıymyna kirgeli tońmeıilsip, jaıdan-jaı kekirik ata bastady. İshki yqlasy shaba qoımaǵan soń, balyqtyń etin súıeginen ajyratýǵa qoly da júrmeı, qabyrshaǵy arshylǵan teri, saýsaqtaryna jelimdeı jabysa berdi. Súıekten áreń ajyratqan etti aýzyna salsa, qyltańdary qaptap turǵan sıaqty. Olardy tilimen tolǵap áreń aıyryp, etti jutsa, tap taza sıaqtanǵan odan, tamaǵyna áldene qadala qalady, qaqalǵan Shyńǵys, qyltandy uzaq qaqyrynyp áreń shyǵarady... Sondaı sylbyr etse, balasynyń taǵdyry týraly basyna úıirilgen oı qalyńdaı túsedi...

Shyńǵysqa «je, je!» degenmen óndire almaıtynyn kórgen soń ózi toıyp alǵan Kýragın áńgime soǵyp ketti. Onyń arǵy tegi — Dondaǵy kazak-orysqa jatady eken. Orys áskeriniń polkovnıktik chınindegi Shyńǵysty ol saýatty adamǵa sanap, áýeli oǵan qazaq-orystyń tarıhynan biraz suraýlar berdi. Shyńǵys tarıhtyq máselelerge, ásirese-kazak-orys tarıhyna shorqaq edi. Onyń bar biletini: «kazak-orys atalatyndar salt atty áskerde qyzmet atqarady jáne olar patshanyń súıikti quldary. Odan basqa bileri joq. Sóıte tura, Kýragınniń «bilesiń be?» dep bergen suraýlarynyń bárine de «bilem» dep jaýap qaıtara berdi. Mysaly:

— Kazaktardyń Rossıa patshalyǵynda eń jaýynger, patshaǵa eń senimdi adamdar ekenin bilesiń be? — dep surady Kýragın.

— Bilem, — dedi Shyńǵys.

— Rossıanyń kúngeı jaǵyn kóp ǵasyr boıyna jaýdan qorǵap kele jatqandar,-kazaktar ekenin bilesiń be?

— Bilem.

— Týrechınany Qara teńizdiń ar jaǵyna qýyp tastaǵandar — kazaktar ekenin bilesiń be?

— Bilem.

— Áýeli altyn ordany, odan keıin Astrahan handyǵyn talqandaǵan solar ekenin bilesiń be?

— Bilem.

— Qazan handyǵyn qıratqanyn?

— Bilem.

— Qyrym handyǵyn?

— Bilem.

— Qazaq dalasyn, ıaǵnı seniń elińdi jaýlap alǵanyn?

— Bilem, — dedi Shyńǵys, osy suraýǵa ǵana túsinip.

— Rossıanyń Qara teńiz jaǵasynan bastap, Altaı taýyna deıingi shegin kazaktar qorǵap otyrǵanyn bilesiń be?

— Bilem.

— Rossıanyń jaýlarymen barlyq soǵysynda da kazaktardan qurylǵan atty ásker birinshi oryn alatynyn bilesiń be?

— Bilem.

— Kazaktardyń eshbir qorlyqqa kónbeıtinin bilesiń be?

— Máselen? — dedi Shyńǵys, bul suraýǵa túsinbeı.

— Mysaly, Romanovtardyń qorlyǵyna?

— Qaı Romanovtar?

— Patshalardy aıtam.

— Ony bilmedim, — dedi Shyńǵys.

— Stepan Razındy bilesiń be?

— Ol kim? — dedi Shyńǵys, bilmeıtinderin «bilem» deı berýge yńǵaısyzdanyp.

— Mine, aqymaq! — dedi Kýragın, ózine ózi Shyńǵystyń «ol kim?» deýinen «Razındy bilmeıdi eken» dep, bilmeýine yzalanyp. — Endi kimdi bilesiń, ony bilmegende?

— Qaı Razındy aıtasyń? — dedi Shyńǵys, qajetti bireýdi bilmeı otyrǵanyn túsingendeı, ospaqtap suraý arqyly bilip alǵysy kep.

— Romanovtarǵa qarsy shyǵyp, olardyń taqtaryn qaltyratqan?

— Á-á, sol ma? Ony bilem, — dedi Shyńǵys óp-ótirik.

— Pýgachevty she?

«Jaıyq boıynda sondaı adam patshaǵa qarsy janjal shyǵaryp, aqyry qolǵa túsip, basy baltamen shabylǵan» degendi Shyńǵystyń qulaǵy shalǵan edi. Kýragınnyń sol sıaqty adamdardy nege surap otyrýynan sekem alǵan Shyńǵys, «artynda bir pálesi bop júrmesin» degen qaýippen, «bilmeımin» deı saldy.

— Nege bilmeısiń? — dedi Kýragın tikilenip. — Ony bilmeseń nesine ofıser bolyp júrsiń?

Shyńǵys úndemedi.

— Biz kazaktar, — dedi Kýragın, toqpaqtaı judyryǵyn túıip, qolyn joǵary kóterip, — myna temir sheńgelge berik tutqan qamshymen Jáne qylyshpen, ózgeler túgil Romanovtardyń ózderin de talaı ret soıyp, talaı ret tilegenimiz solardyń ishinde meniń atalarym da bolǵan...

— Kim degender? — dedi Shyńǵys, áńgimeniń shetin osylaı qaraı aýdaryp áketip kep.

— Ramazanov degendi estigeniń bar ma?

— Qaıdaǵy?

— Meniń arǵy atam.

— Estimedim.

— Endeshe, tyńda! Ol — altyn orda knázdarynan. Tegi — tatar. Qaharly Ivan tusynda Romanovtar hrıstıan dinin qabyldaǵan. Knázdiń tıtýly saqtalǵan. Evdokım deıtin atamyz, Rossıa shvedtermen soǵysqanda erekshe batyrlyq kórsetip, birinshi Petrdyń kózine túsken de, patsha ony ózine adútant qyp alǵan. Ol iri de, symbatty da, sulý da, aqyldy da, ónerpazda jigit eken. Soǵan patshanyń saıqal qyzy — Elızaveta qyzyǵady. Ol — symbatsyz, keskinsiz jıren-shubar qyz eken. Ramazanov oǵan qyzyqpaıdy. Sony kek kórgen Elızaveta, Petr ólip, ornyna patsha bolǵan shaǵynda jala jaýyp basyn kestiredi de, balalaryn Don boıyna jer aýdarady. Keıin, Túrkıa men Rossıa arasynda bolǵan soǵysta, Ramazanovtyń, atty kazaktar arasynda sotnık bolyp qyzmet atqaratyn tuqymy — Alekseı Kýragın erekshe erlik kórsetip, atamandyq dárejege jetedi. Onyń nemeresi, meniń ákem — Andreı Pavlovıch Kýragın Op qalasynda nakaznoı ataman bolǵan. Men jasymnan tentek bolyp óstim de oqýǵa moıyn qoımadym. Er jetip áskerge alynǵanda, qyzmet atqardym. Meni soǵys atamany-Lopatın ózine járdemshi qylyp aldy. Ol tentek kisi eken, sonyń bir qylyǵyna yzalandym da, bir kúni túnde, barlyq semásymen órtep jiberdim. Sýd katorgige aıdady. Patshanyń altyn qazatyn shahtalarynda jumysshy boldym. Turmys ta, jumys ta óte aýyr edi, sodan qashtym. Túsinikti me?

— Túsinikti. Bunda qaıdan kep shyqtyń?

— Uzaq áńgime ol.

— Bul mańaıdyń ákimderi bile me seni?

— Biledi.

— Tımeı me, saǵan?

— Bul mekende mendeı qashqyndar tolyp jatyr.

— Olardy da bile me?

— Biledi.

— Tımeı me olarǵa da?

— Tıgende ne isteıdi? Búkil Sibirdiń ónboıy tolǵan qashqyn. Olardyń bárin jınap taýysa almaıdy.

Bul sózdiń ar jaǵyn qozǵalysy kelmegen Shyńǵys, balyqshylar selosynyń jaıyn bilgisi kep, qashan quralǵanyn, tirshilik jónin surastyrdy.

Kýragınnyń baıandaýynsha, balyq aýlar shaqta adam sany kóbeıedi de, aýlanbaıtyn shaqta azaıady. Kóbeıgende — pálen júz bop ketedi, azaıǵanda, ondaǵan ǵana adam qalady. Kelip-ketip jatýshylarda ushy-qıyr bolmaıdy, olardy «qaıdan kelip, qaıda ketip jatyr» degen suraý bolmaıdy, kelgender qabyldanady da, ketkender bógelmeıdi. Kásipteri, tek, balyq aýlaý ǵana. Mańaıdaǵy aýyl-selolardan keletin balyqshylar, bunda maldaryn ákelmeıdi. Kelimsekterde mal bolmaıdy.

Ákimshilik jaǵynan, bul mekendegi adamdardyń baǵynatyny, tek Kýragın ǵana. «Ataman» atalatyn ony eshkim saılamaǵan, ol osy mekenge, óziniń qyzmeti sińgendikten ǵana «ataman» bolyp ketken.

— Óıtpegende she? — deıdi Kýragın maqtanǵandaı, — men kelgende, osy arany mekendegen azyn-aýlaq balyqshylarda bir de qaıyr, bir de, bir de saıman joq edi. Men kelgende olar balyqty qazaǵa qamap qana ustaıdy eken. Men kele aýdyń da, qaıyqtyń da, saımannyń da bastary quralyp, qazir qajetti mólsherde jetedi. Buryn kólik bolmaǵandyqtan aýlanǵan balyqtar bazarlarǵa aparylmaı bosqa shirıtin, qazir qansha aýlasaq ta kóterip áketetin sáýdegerler bar. Osynyń bárin men basqaram. Ózderine qıanat jasamaǵan soń, balyqshylar sózimdi tyńdaıdy. Kóptiń kúshimen tentekterge tyıym salamyz. Ótirikshilik, urlyq-qarlyq, óktemdik aramyzda bolmaıdy...

Bulardyń bári Shyńǵysqa kóńilsiz keńes boldy. Biraq tyńdamaýǵa amaly joq, tyńdamaǵanda qaıda barady?

Sóıtip otyrǵanda taq sibirlep qaldy. Shoqannan habar bolmaýyna ishteı qatty mazasyzdanyp otyrǵan Shyńǵys, bir sátte Kýragınge ony izdeý oıyn bildirdi.

— Asyqpa, — dedi Kýragın, — keshikpeı kelip qalar.

Sol mańaıdyń aýa raıy qyzyq: osy mezgilde jap-jaryq bop turyp, áp-sátte qalyń tuman túse qalatyny bar. Qazir de sóıtti. Qaraýytyp turǵan batys jaqtan qalyn, tumannyń qalaı kep, tóńirekti túnerte jaba qoıǵanyn Shyńǵys pen Kýragın abaılamaı da qaldy. Tumannyń qalyńdyǵy sondaı, aınaladan arqan boıy jer kórinbeı ketti.

— Sen osy arada otyra tur, — dedi Kýragın Shyńǵysqa — men keı sharýalarymdy jaıǵastyryp keleıin. Keshikpeı oralamyn.

— Maqul.

Kýragın tumanǵa súńgip ketti de joq boldy. İshi pysqan, kóńili eleńdegen Shyńǵys, qaıyqtan turdy da, eki qolyn artyna qýsyryp, sol maqta ersil-qarsyly júre bastady. Basyndaǵy bar oı: «Tabylar ma eken, Qanashjan tabylmasa qaıttym? Tabylmasa...» degen oıdyń ar jaǵyn órkendetýge júregi dirildep ketti... Solaısha júrgen Shyńǵystyń qulaǵyna, álden ýaqytta, — «Áke!» degen daýys shalyna qaldy. Shoshyp ketken Shyńǵys esin jıyp úlgermeı, Shoqan moınyna asyla ketti. Ólip tirilgendeı bolǵan balasyn qushaqtaı alǵanda, Shyńǵystyń kóz jasy dirdekteı jóneldi.

Olardyń sondaı halde qansha turaryn qudaıym biler edi, eger, tý syrtynan attardyń dúbirimen, dońǵalaqtardyń saldyry estile qalmasa. Olar jalt qarasa — kúımege jegilgen Jylan-syrttar arbanyń aldynda Aba, artynda Dragomırov otyr.

— Qudaı urdy han-ıem! — dedi Aba úreıli daýyspen.

— Ne boldy?! — dedi Shyńǵys eleńdep.

— Órt ketirip aldym.

— Ne deıdi, oıbaı?! Qalaı?..

— Attarǵa tútin salam dep...

— Qaıda?

— Kóldiń jaǵasyndaǵy qurǵaq salyda. Basynda otty kúzetip bytyratpaı-aq otyryp em, qara basyp qalǵyp ketippin. Attar osqyrynǵanda oıana kelsem, laýlaǵan jalyn qostarǵa qaraı ketip barady!.. Ie bola alar túrim joq... Sodan attardyń birine yrǵyp minip, birin jetektep kúımege shaýyp kelsem, dońǵalaqtary ornynda eken. Myna kisi sol arada júr eken. Jalma-jan attardy jegip jiberdik te osynda keldik. Minińiz. Qashaıyq. Qoldaryna tússek balyqshylar bizdi tirideı órteıdi!

— Ras! — dedi Dragomırov, sasqanynan ne isteýge bilmeı qalǵan Shyńǵysqa. -Minińiz!..

Qostar jaqtan «órt, órt!» degen daýystar dý ete qaldy.

— Minińiz, han-ıem!.. — dedi Aba sasqalaqtap, — ustap alsa ońdyrmaıdy...

— Qanash min! — dedi úreıli keskindi Shyńǵys, Shoqanǵa.

— Nege qashamyz? — dedi Shoqan.

— Órt shyǵyp jatqan joq pa?

— Biz salǵan joqpyz ba, ol órtti?

— Min, jyldam, sózdi qoı da — dedi Shyńǵys aqyryp.

Mingisi kelmegen Shoqandy Shyńǵys qushaqtaı aldy da, kúımege súıredi.

— Jiber deımin! — dep bulqynǵan Shoqandy, áli jetken Shyńǵys kúımege eriksiz kóterip shyǵardy da:

— Júr! — dedi Abaǵa. Bosanýǵa tyrmysqan Shoqandy, ol taqymynyń astyna basyp aldy. Aba delbeni qaǵyp qaldy. Túni boıy tynyqqan attar yta jóneldi.

— Obal! — dep aıǵaılady, typyrlaǵan Shoqan. — Biz qaldyq obalyna!..

Shyńǵys úndemesten, Shoqandy qysqan taqymyn qataıta tústi... Sol kezde:

— Toqta! — degen aıǵaılar estildi jan-jaqtan! Bireýler qarańdap júgirip keledi.

Toqtaý qaıda?!.. «Qamap ustap alar ma» degen qaýippen, Aba attardy sabalap shabýǵa aınaldy. Ustamaq bolǵan bireýlerdi, ekpindegen attar qaǵyp ketip ushyryp túsirdi... Tuman arasynan jalt-jult etken jalynnyń tilderi de súıreńdeı bastady... Shapqan attar jaıaý qýǵandarǵa jetkizbeı, qostardyń arasynan dalaǵa qaraı shyǵa berdi. Jolaýshylar arttaryna qarasa, jalyn qos ataýlynyń bárin de qushaǵyna alǵan sıaqty.

— Obal boldy, beısharalarǵa! — desti jolaýshylar bir aýyzdan.

Órt qalyńdaı tústi. Tumannyń dymqos ıisi tútin sasyp ketti...

JÁMSHİK JOLYMEN

Ótken kúngi jańbyrly sazda aıaǵyna syz. ótýden be, sol túni kez shyrymyn almaýdan ba, álde qańǵyrǵandar poselkesiniń órt apatyna ushyraýyna qaıǵyrýdan ba, Shoqan bylaı shyǵa qatty aýyryp qaldy.

Órtti sezgende, onyń nıeti qańǵyrǵandardan qashpaı, nesi bolsa da kezinen ótkerip, qoldarynan kelgen járdemin berý edi.

Óıtpegende she?

Az jasynda talaı sorly úılerde talaı sorly aýyldardy kóre júre, dál myna qańǵyrǵandar poselkesiniń turǵandaryndaı beıbaqtardy Shoqan eshqaıda kezdestirgen emes. Kózderi sýǵa telmirip, ashtan ólmeý sharasyn sodan ǵana izdegen beısharalar, kúımege minip kele jatqandardyń kesirinen órtke urynyp, baspanasyz qaldy. Bul aýyr apattan baspanamen ǵana qutylsa jarar edi-aý!.. Jandary da órtenbeýin kim bilipti?!..

Basyna «Tańatardyń qosy ne boldy eken?!» degen oı kirgende, Shoqannyń júregi órekpip, mıy aınalyp ketti. Ol qysylǵannan terlep qoıa berdi...

Osy oıdan Shoqannyń buǵan deıin daǵdyly qalypta kele jatqan denesi qyzyna jónelip, azdan keıin alaýlanyp ketti. Qatty yńqyldaı bastady. Bul dybysqa eleńdeı qalǵan Shyńǵys:

— Qanashjan, nemene?! — dep edi, Shoqan jaýap bermedi, yńqylyn kúsheıte tústi. «Bunysy nesi?!» degendeı, Shyńǵys balasynyn, basyn ustap kerse, Dragomırov te eleńdep, Shoqannyń tamyryn basyp kórse lypyldap tur. Mólsherleýinshe, temperatýrasy «39» ben «40» tan mańynda sıaqty.

— Aýyrǵan eken! — dedi ol.

— Ne deıdi? — dep qaldy Aba da eleńdep.

«Al, endi ne isteý kerek?» degen oı báriniń de basyna kirdi, biraq, eshqaısysy da jaýabyn taba almady. Shyńǵystyń kórsetpek bolǵan járdemi, — aldyna alyp, baýyryna basyp otyrý edi, oǵan Shoqan kónbedi. Zorlap kóterip alǵysy kelip edi.

— Mazalamańyz, — dedi Dragomırov, — tynysh jatsyn. Jolda sý kezdesse, basyna salqyn kompres qoıarmyz.

Kompresti jolshybaı áldeneshe ret aýystyrǵanmen, Shoqannyń ystyǵy basylmady. Ol birazdan keıin sandyraqtaýǵa aınalǵan sıaqtandy. Sonda aıtary órt!.. obal!..»

Jolaýshylar Baǵlanǵa kún kóterile jetti. Bul stanısaǵa san ret kelgenmen Shyńǵystyń etene tanysy jalǵyz ǵana Ǵılaj esimdi sáýdeger tatar edi. Ol jyl saıynǵy kóktemde «hanshaǵa syılaǵym» dep, Zeınepke bir jáshik qant, shaı ákelip beretin de, sol úıdiń bir qysta soıǵan maldarynyń teri-tersegin, kóktemde kúzelgen jylqylardyń qyl-qybyryn taban ylaý ǵyp alyp ketetin. Bıylǵy kóktemnen bastap Shyńǵys ordasyna búlik kirýin estigen ol «pálesine iligermin» degen qaýippen barmaı qoıǵan. Sonda da «keńili baıaǵydaı bolar» degen úmitpen, Baǵlannyń kóshesine kirgen Shyńǵys, Abaǵa, — «Ǵılajǵa tart» dedi.

Olar jaqyndaǵanda, qaqpasynan shyǵa bergen Ǵılaj qaıtadan kirip ketti. Attardy toqtatqan Aba qaqpany qaqsa, eshkim dybys bermeıdi!.. Bu nesi?!. Ǵılajdyń boıyn kórip qalǵan Aba, «ádeıi ashpaı tur» dedi de, eregiskendeı, qaqpany eki judyryǵymen kezek -mezek soqqylaı bastady.

Ar jaǵynda ıtter sháýildedi. Bir mezette álde ne áıel:

— Urma!.. Kisi joq!.. — dep dybys berdi de únin óshirdi.

— Qap, myna shaqsha bastyń qylyǵyn-aı! — dep yzalanǵan Abaǵa:

— Mynda kel! — dedi Shyńǵys, — ashpaıyn degeni ǵoı. Min, arbaǵa!

— Jámshik úıine, — dedi Dragomırovke.

«Jámshik úıi» degeni, osy stanısanyń kazak-orysy — Terentıı Iamshıkov degendiki. Ol talaı atasynan beri qaraı jámshik aıdaýdy kásip qylǵan adam edi. Salbyraǵan qalyń kók býryl murtynyń qıaqtary keýdesine, ústińgi jaǵy ıegine túsetin, bıik boıly, sómpek deneli ol kazak-orysty Shyńǵys ta jaqsy tanıtyn. Áskerlik qyzmette júrgende, odan birer ret ylaý mingeni de bar.

Tarıhshylardyń aıtýynsha, orystyń «ıamshım», «ıamshına» degen sózderiniń arǵy túbi, — monǵoldyń «jam», ıakı-«jamby» degen sózinen shyqqan. Monǵoldar — «jamby» dep kúmisten, altynnan quıylyp, mólsherine qaraı «qoı tuıaq», «qulyn tuıaq», «taı tuıaq» atalatyn nárseni aıtqan. Toı, as sıaqty jıyndarda mergendiktiń «jaby atý» deıtin túrleri bolǵanyn bilemiz. Onyń ar jaǵynda jatqan tarıhı shyndyq bylaı bolǵan: monǵol Shyńǵys han batysqa qaraı joryq jasaǵanda, maıdan shebinen kún saıyn habar alyp turý úshin, ár shaqyrymǵa júırik at mingizgen tosqaýyldar qoıyp, olar jańa habardy birine-biri tez jetkizip turǵan. Sonda qyzmetin oıdaǵydaı oryndaýshyǵa, syılyqqa jamby berilgen, olar, «jambyshylar» atalǵan.

Orystyń «ıamshına» nemese «ıamshık» degen sózderi de osy maǵynada: qyzmet babymen jolaýshylaıtyn adamdar, maqsatty jerlerine baryp qaıtý úshin, jol boıyna úkimet tarapynan aqyly ylaýlar baılanǵan, orystar sol oryndardy, — ıamshına, ylaýshylardy — ıamshık dep ataǵan. Jaldanyp «ıamshına» aıdaýshylar, ıaǵnı uzaq joldyń ón boıyna shamaly shaqyrymdarǵa at baılap, qazynalyq júrginshilerdi aparyp tastaýshylar.

Jámshik joly Evropanyń barlyq memleketinde de bolǵan, biraq olardyń eshqaısysy da Rossıanyń jámshik jolymen ólsheýge kelmeıdi. Mysaly Moskva men Peterbýrgten bastalyp. Qıyr Shyǵystaǵy — Vladıvostokke nemese Habarovskige, nemese Orta Azıaǵa sozylatyn jámshik jolymen salystyrǵanda, búkil Evropanyń barlyq jámshik joly, onnan birine jetpeıdi.

Qazaq eli Rossıaǵa baǵynǵannan bastap, jámshiktiń bir uzaq joly Kaspıı teńiziniń teriskeı shyǵysyndaǵy oryssha — Gýrev, qazaqsha — Úıshik atalatyn qaladan bastaldy da Jaıyq ózeniniń joǵarǵy jaǵyndaǵy: Teke (Ýralsk), Orynbor, Op, Talqala (Beloresk) shaharlaryn basyp otyryp Troıskige, odan kazak-orystyń qazaq dalasyn qyrqalaıtyn: Baǵlan (Zverınogolovsk), Ystap (Presnogorkovka), Kipıtan (Presnovka) stanısalary arqyly Qyzyljar men Ombyǵa barady, odan Ertisti jaǵalap: Kereký (Pavlodar), Semeı, Óskemen, Zaısan arqyly Qytaı shegine tireldi.

Sovettik dáýirge deıin eki júz jyldaı tarıhy bolǵan bul jámshik jolynda, Baǵlandaǵy biz atap otyrǵan Terentıı Iamshıkov sıaqty ata-babasynan jámshik aıdap kele jatqan semálar jıi ushyrasady.

Terentıı sondaılardyń bireýi edi. Biz sıpattap otyrǵan jyly onyń jasy jetpisten asqan. Ómir boıy jámshiktik qyzmet atqarǵan ákesi ony da aıaǵyn apyl-tapyl basqan kúnnen qasyna ertken. Ákesi ólgende ornyn basqan. Sodan beri — jámshik.

— Osy jasymda, — deıdi Terentıı maqtanǵan shaqtarynda, — bergi chınovnıkterdi bylaı qoıǵanda, Romanovtardan úsh patsha arbama mindi: Pavel, birinshi Aleksandr, birinshi Nıkolaı!..

Qazaq dalasyn bıleıtin Orynbor men Omby ákimderi ózara tyǵyz baılanysty bolyp, bergisi — ýrádnık, arǵysy — general-gýbernatorlar qarym-qatynasyn úzbegen, sondaǵy jámshik jolynda, Baǵlannan qashsa qutyla almaıdy.

Tabıǵatynda pysyq Terentıı, úıine osynsha kóp túsetin chınovnıkterdiń bárimen de tanysyp, birazymen, ásirese irilerimen dos bolyp alatyn, sondyqtan bertinirek kele, joǵarǵy chınder bolmasa, usaqtaryn elemeýge, mensinbeýge aınalǵan. Onyń uǵymynda «qyrǵyz» atalatyn qazaqtar-tabıǵatynda nashar jaralǵan adamdar, jetpisten asqan jasynda, mańaıdaǵy aýyldarda eshbir qazaqpen jaqyn bolyp janasqan emes, mańyna jolaǵan emes. Eger áldene qazaq juǵysaıyn dese, ytyrynyp boıyn aýlaqqa salady, mańaılasa boqtap, sabap... degendeı, qorlaıdy. Qarapaıym qazaq bylaı tursyn, ol qazaqtan shyqqan ákimderdi de mensinbeıdi. Sondyqtan da, buryn birer ret ylaý mingen Shyńǵysqa da shikireıe qarap, jóndi til qatyspaǵan.

Terentıı zańshyl adam edi. Ol qandaı iri chınovnık kelip tússe de, áýeli mandattaryn kórip, tirkeý kinejkesine jazyp almaı, ylaý bermeıtin. Sharýashylyq jaǵynan Terentıı stanısadaǵy orta dáýlettilerdiń biri. Jámshikke jegetin tórt jaqsy attary men eki ádemi fýrgoninen basqa, onyń qaraǵaıdan qıǵan tórt bólmeli úıi, keń saraılary sany qyryq -elýden kemimeıtin saryqtary, on shaqty saýyn sıyry, jumysqa jegiletin alty-jeti ógizi, júz elýge tarta qazdary, taýyqtary, úırekteri bolatyn. Azyq-túligi mol Terentıı, kóńili unatqan jolaýshylarǵa ǵana keregin satyp berip, bylaıǵylaryna «ólip bara jatyrmyn» dese nár tatyrmaıtyn.

Bizdiń jolaýshylarǵa ol júz kóriskennen-aq qyrsyǵa qaldy. Sálemdeskennen keıin, ádetinshe jolaýshylardan mandat surasa, ylaý minetin hat Dragomırovte bar da, Shyńǵysta joq. Onyń bar mandaty, Qusmuryn dýanynyń aǵa sultany ekendigin ǵana kýálandyratyn dıplom. Terentıı onysyna qaramas pa edi, qaıter edi eger sóılesken shaqtarynda Shyńǵys «podpolkovnıkpin» dep keýde kótermese. Terentıı sol sózine eregise qaldy da:

— Fýrgon alatyn haty joq kisige ylaý bere almaımyn, — dep, qıqaıyp otyryp aldy. Dragomırovke beretin ylaýyna da mingizbeımin dep, silelerin biraz qatyrdy da, áreń degende kendi. Endi ylaýǵa, kisi basy shaqyrymyna bes tıynnan aqsha tóleý kerek. Jetetin jerleri — Ystap. Ol Baǵlannan qyryq shaqyrym. Sonda, Shoqan men Shyńǵysqa tórt som tóleý kerek. Ondaı aqsha Shyńǵysta bolmaı shyqty. Al Terentıı tıisti aqshasyn alaqanyna salmaı, Shyńǵysty arba mańyna jolatar emes. Dragomırovtiń qaltasynda ezine ǵana jetetin usaq bar eken. Odan basqa aqshasy tutas on som. Ony aıyra alatyn adam, búkil Baǵlannan tabylmady. Endi ne isteý kerek?

Jyǵylǵan jaǵynan turmaıtyn Terentıı taǵy bir qataldyq kórsetti, denesiniń órtenýi áli báseńdemegen, jalyndy qyzýdan kezergen erinderiniń terisi jarylyp ketken Shoqan qatalap sýsyn surasa, úıinde sút, aıran, kýásh sıaqty sýsyndary bola tura, kádýshkedegi jylymshy sýdan basqa nár tatyrmady. Bala jalyndap barady. Bul qalpynda jazym bolarlyq qaýpi bar. İlki ýaqytta stanısadaǵy áskerlik bólimde emshi bolýshy edi, ol ótken jyly Baǵlannan keshken áskermen birge ketip qalǵan. Endigi dáriger — Ystapta ǵana. Aýrý balamen keıin qaıtý qıyn, qysqa jol, — úıleri órtengen balyqshylar arqyly ǵana, onymen júrýge bolmaıdy, uzyn jol — Obaǵan ózenin jaǵalap ketedi, ol — tym jyraq, — aýrý balamen qalaı júredi!..

Osy aqyrýdyń bárin kúıme ishinde estip jatqan Shoqan, ákesin Aba arqyly qasyna shaqyrdy da, áýeli:

— Qaltańda qý tıynyń bolmaǵan soń, baıaǵydan beri nesine «aǵa sultanmyn» dep júrgensiń?! — dep keıip ap, — ólsem short-tóbeı jolda óleıin, kettik, kelgen attarymyzben! — dedi.

Basqasha amal joq.

Terentıı áldeqaıda ketti de oralmaı qoıdy. Onyń áıeli bir kúrishke kýáshti Shoqanǵa áreń berdi. Jolaýshylar Ystapqa jeń tartty.

Aýrýdan qaljyrady ma, álde uıqy jeńdi me, Shoqan Baǵlannan bylaı shyǵa qalǵyp ketti. Shyńǵys ony aldyna óńgere qushaqtap aldy. Balanyń sulq túsýine ol mazasyzdanaıyn dep edi, Dragomırov tamyryn ustady da:

Qyzýy báseńdegen, syrqatynyń beti qaıtýy bolar, tıyshtalsyn, uıqysyn buzbaıyq, — dedi. Óz ishinde, — «tek, jaqsylyqtyń nyshanasy bolǵaı da, álsireýi bolmaǵan da» degen qaýip te bar.

Jolaýshylar bir-birine uzaq ýaqyt ún qatysqan joq. Shyńǵystyń basynda «Shoqannyń syrqaty ne bolar eken?!» degen qaýip qana. Aba Baǵlanǵa kelgen izimen keıin qaıtpaı, İstapqa qaraı betteýine qýanyshty. Balyqshylar selosynyń órtenýine sebepker bolǵan ol, «sodan da tosa ma, qaıtedi?!» degen qaýippen, jyraqtan oraıtyn Obaǵan ózeniniń jolymen júrýge de júreksinedi. Ystaptan Qusmurynǵa tik tartatyn jol bar.

Ózin oıshyldardyń birine sanaıtyn Dragomırovtiń bul joly basyn bılep kele jatqan nárse, otyryqshy eldermen, kóshpeli elderdiń qonaq jaılylyq salttary. «Kóshpeli» deıtinderden onyń aralaǵany, — Sibirdegi býráttar, monǵoldar, qalmaqtar, qazaqtar. Bul elderde tamaǵyn qonaǵyna satyp berý ádeti atymen joq. San tapsyrmamen bul elderdi talaı aralaǵanda, hal-qadary beretin asyna esh jerde kók tıyn kúresh alǵan, ne jambas aqy suraǵan jandy jolyqtyrǵan emes. Qaıda barsa da tegin taǵam, tegin oryn...

Onyń osy jolǵy bir aıǵa shyqqan saparyna, bas-aıaǵy alpys bes som berilgen edi. Sondaǵy esebi: myń shaqyrymǵa shamalaǵan jol turqy, shaqyrymyna bes tıynnan elý som, kúnine jıyrma tıynnan, otyz kúnniń tamaǵy alty som, elý alty somdyq shyǵynnyń ar jaǵynda qala qalǵany boljalsyz birdemelerge arnalǵan avans. Ombydan shyqqannan beri aıdan artyq jol shekken Dragomırovtiń barlyq shyǵyny-Omby men Qusmuryn arasynda ylaýǵa tólegen on bes som men tamaǵyna ketken bes som ǵana. Orys selolarynda tamaq arzan, jumyrtqanyń ony bir tıyn, súttiń kúrishkesi — shırek tıyn, aırandiki — jarty tıyn, kishirek qalash — bir jarym tıyn. Qanaǵatshyl Dragomırovtiń toıýyna kúrishke sút, nemese-aıran, eki jumyrtqa, bir syndyrym qalash jetip jatady. Osylar bolsa, oǵan ózge tamaqtyń keregi joq.

Qazaq aýlyna qoly ilige, Baǵlanǵa qaıtip oralǵansha, ol tamaq pen ylaýǵa kók tıyn ustaǵan joq. Qaltasynda qalyńdamaı da juqarmaı da júre bergen qyryq bes somnyń úsh somyna, Torǵaı oblysyndaǵy atalyqty bir qazaqtyń ákesinen qalǵan altynmen áshekeılegen kisesin satyp aldy, taǵy bir on somǵa júzik, syrǵa, sholpy, bilezik, alqa sıaqty qazaqy buıymdardy aldy ózge otyz somy men tıyn-teben usaqtary qaltasynda. Tıyndaryn Terentııdiń ylaýyna tóledi.

Dragomırov júrgen jeriniń shejiresin de, ádet-ǵurpyn da, salt-sanasyn da baıqastyratyn edi. Qazaq eli týraly da jınaǵan materıaldary kep, solardan kitap jazarlyq ta oıy bar.

Onyń shuqshıa zerttegen bir máselesi, — qazaq eliniń meımandostyǵy, qolyndaǵy tátti-dámdisin qonaǵyna tosyp, eshbir aqy-pul almaýy. Bul ádet eshbir qazaqtyń dáýleti qandaılyǵynda emes, baılardy, aýqattylardy bylaı qoıǵanda, «sińiri shyǵyp otyr» deıtin kedeılerdiń de salty solaı «jaqynsyn», «jatsyn» demeıdi, «qaı elsiń», «qaı ultsyń» demeıdi, «áıelsiń», «erkeksiń» demeıdi, «jassyń», «kárisiń» demeıdi,-baryn aýzyńa tosady.

Adam qoǵamynyń órkendeý tarıhynan habary bar Dragomırov, aldyna «bul nelikten?» degen suraý qoıady. «Qoǵamnyń alǵashqy komýnasynan kele jatqan salt» deıin dese, ol dáýirdi bul el basynan keship ketken sıaqty. Bular — menshik ıeleri.

Otyryqshy elderde bundaı salt joq. Olar syndyrym nanyn da, urttam aırany men sútin de, basqa taǵamyn da satyp beredi. Dragomırov onan, sebebin-«otyryqshy elderdiń turmysy bazarǵa baılanysty bolýynan» dep joramaldaıdy. Bazarshylaý qazaqta da bar sıaqty. Ásirese, Rossıaǵa baǵynǵannan beri «aqsha» degenniń ne ekenin aýyl da biletin. Endeshe, nege qonaqtarynan aqy-pul almaıdy?!..

Osy suraýǵa jaýap izdeý, Dragomırovtiń oıyn Ystapqa jetkenge deıin shyrmady.

«Ystap» degenimiz, orystyń «shtab» degen sózi. Stanısanyń oryssha aty — Presnogorkovka.

Ol qazaqshylaǵanda — «Tushshyly-ashyly» degen sóz. Olaı deıtini — stanısa ornaǵan dóńniń oń jaq eteginde sýy tushshy, sol jaq eteginde — sortań kólder bar. Osyndaı «Qos» ıa «Qorjyn» atalatyn tushshyly, ashshyly kólder — Presnogorkovkadan Qyzyljarǵa sozylatyn kazak-orys lınıalarynyń bárinen de ushyrasady. Sondyqtan da, sol mańaıdaǵy kazak-orystardyń ári baı, ári serisi bolǵan, qazaqtar «Salqara» dep ataǵan Qaras Kazındy, Arǵynnan shyqqan Kótesh aqyn maqtaǵanda:

Ystap pen Qyzyljardyń arasynda, Ashshyly-tushshylynyń jaǵasynda, Qazaqpen dos bolmaǵan bireýi joq, Salqara túgil, ata-babasynda, — degen eken deıdi.

Presnogorkovany qazaqtar «Ystap» deıdi, Orynbor men Ombynyń arasyndaǵy kazak-orys lınıasynda, kazak-orystyń «Ekinshi bólim» atalatyn atty áskeriniń shtaby, kógi jyldar boıyna, osy Presnogorkovkada turǵan. Kókshetaý, Atbasar, Aqmola jaǵyn otarlanýǵa sherý tartqan patsha úkimetiniń áskeri, Presnogorkovkadan attanǵan. Kóshpelilerdiń shabýylynan qoryqqan shtab, lınıadaǵy stanısalardyń, ásirese shtab turatyn Presnogorkovkanyń tóńiregin bytyqy-shytyqy tereń, kók orlarmen qorshatyp, bekinis jasaǵan. Olardyń ishine únemi qarýly kúzet qoıylǵan.

Osy kúzet kezinde, keıbir qyzyq oqıǵalar da bolyp júrgen. Ystap pen Qorǵan qalasynyń ortalyq tusynda oryssha — Polovınka, qazaqsha — Aq sıyr atalatyn derevná bar, onyń da tóńiregi ormen qorshalǵan. Sonda qoıylǵan kúzet bir kúni uıyqtap qalady da, áldene dúrsilden oıanyp ketedi. «Bul ne?!» dep qarasa, appaq birdemeler kele jatyr!.. Kúzetshiniń estýinshe, kóshpeliler túnde ústine aq jamylyp keledi eken. Myna aǵarańdaǵandardy «kelip qalǵan jaý eken» dep uqqan kúzetshi tura qashady, «jaý keldi, jaý!» dep shyrt uıqyda jatqan derevná adamdaryn bórliktiredi. Shoshyǵan jurt opyr-topyr bolady. Biraq jaý joq!.. Esteri kirgennen, tıyshtalǵannan keıin baqsa, aǵarańdaǵan-ózine tartqan taısha, torpaqtarymen óriste qalǵan, túnde mekenine qaıtyp kele jatqan, meńsiz aq sıyr eken. Sodan derevnány qazaqtar kúlki ǵyp, kúni búginge deıin «Aq sıyr» dep ataıdy...

Batys jaǵy oıpatty jazyq dala bolyp ketetin Ystap, ásirese onyń syrtqy aqpen boıalǵan shirkeýi jyraq jerden kórinedi. Sol shirkeý aǵarańdaı bastaǵanda, tamyryń ǵana ustap, denesiniń ystyǵyn ólsheýden basqa qımyl kórsetpegen Baǵlannan shyqqaly qushaǵynda ún-túnsiz qozǵalmaı kele jatqan Shoqandy Shyńǵys:

— Oıan, Qanashjan! — dep qozǵady. Denesiniń qyzýy basylǵan Shoqan bul kezde shyrt uıqyda edi. Ol oıana qoımaǵan soń Shyńǵys qattyraq silkiledi. Eriksiz oıanǵan Shoqan, eseńgiregen keskinmen, bylshyqtanǵan kózin keń ashyp ákesine qarap edi:

— Kelip qaldyq! — dedi ol.

— Qaıda?

— Ystapqa.

Bul atty Shoqannyń estigeni bolmasa, stanısany kórgeni joq edi. Estýinshe, «bul mańaıdaǵy stanısalardyń eń ádemisi». Qalǵyǵanyna biraz ýaqyt bolǵan Shoqannyń uıqysy qanyp qalǵan bolý kerek, ákesi «oıan» dep julqylaǵanda, kózderin ýqalap jiberdi de, Abanyń qasyna minip aldy.

Ystaptyń dóńine kóterilgenshe, jolaýshylar bir-birine jaýap qatysqan joq.

Erneýlerine úıilgen balshyqtary bıik, shuqyrlary tereń orlardyń arasynan attar úrke jortaqtap, keı jerde kúımeni aýdaryp ta tastaı jazdady. Sol bultalaqpen, ol kezde uzynsha jalǵyz-aq kóshesi bar Ystapqa kire bergende:

— Aba! — dedi Shyńǵys.

— Áý, han-ıem! — dedi ol.

— Osy qalada «Sapaqtyń Tilemisi» degen jataq jigit bolýǵa tıisti edi ǵoı?

Aba kesheden beri jóndep tamaq jemeı qarny ashyp kele jatqan Shyńǵystyń, sol jigittiń úıine túsip, toıynǵysy kelgenin joramaldady. Qazaqtyń eń «sińiri shyqqan» deıtin kúnin zorǵa kórip otyrǵan kedeıiniń de bar dámin qonaqtyń aýzyna tosatyn salty. Orys selolarynda mal baǵyp kúneltetin jataq qazaqtar da baryn Shyńǵys talaı ret kórgen. Onyń ústine, ana jyly ordaǵa kelgen Tilemistiń eti tiri jigit ekenin baıqaǵan. Qonaǵasy taýyp bermeýi múmkin emes. Aba da sondaı uǵymda edi, sondyqtan «Han-ıesiniń» yńǵaıyna kóship.

— Keıingi jyldary ketip qalmasa, buryn bar bolatyn, — dedi.

— Úıin taba alasyń ba, onyń?

— Qaıdam. Orys qalasynda mal baǵatyn, jataqtardyń jazdygúni turaqty mekeni, qala shetindegi dıirmenderdiń tóńiregi bolýshy edi. Bul da sondaı jerde shyǵar.

— Bul qalanyń dıirmenderi qaıda ekenin bilýshi me eń?

— Bilem.

— Endeshe, tart, soǵan qaraı!

Bul keńestiń jobasyna túsine tura, Dragomırov sóz qosqan joq.

Shyńǵys Tilemistiń úıine jetkenshe, biz oqyrman kópshilikti onyń kim ekendigimen tanystyra turaıyq. Ol qazaqtyń «Ýaq» atalatyn rýynyń «Sháıgóz» deıtin butaǵynan. Ákesiniń aty — Sapaq. Ystaptyń ornaǵan jeri Sapaqtyń ata mekeni eken. Stanısa irge tepken kezde, aýyl ol aradan qýylady da, kedeı Sapaq baqtashy bolyp qalyp qoıady.

Ondaı baqtashylardyń revolúsıaǵa deıingi aty — jataq. Orystyń ataqty ǵalymy, demokraty, shyǵysty, ásirese qazaq ómirin zertteýshisi — G. N. Potanın, ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynda, patsha úkimetine bergen hatynda, «qazir Sibirdegi turǵyndardyń ishinde turmysy, haly jataqtardan aýyr adam joq, olar stanısa kýlaktarynyń shyn maǵynasyndaǵy quly» degen. Sondaı halyn jeńildetý týraly usynystyryn aıtqan, olary árıne, — «ýtopıa. Kóp jerde jataqshylyq tuqym qýalap, ákeden balaǵa «mıras» bolǵan. Sapaq ta, balalary da sondaılardyń bireýi edi.

Aýyr turmystaǵy jataqtardyń bir júıesi, «hrıstıan dinine kóshsem jeńildenem be» degen úmitpen shoqynǵan da. Ondaılar Sibirdegi kazak-orys lınıasyn mekendegen stanısalardyń kóbinen tabylǵan. Shoqyndylardan baıyp ketkenderi de bolǵanmen, kópshiligi kedeı. Keı jataq nashar tursa da shoqynbaǵan. Solardyń biri — Sapaq. Biraq, Sapaq, musylmandardyń shoshqa haıýanatyn jek kóretin, jolamaıtyn saltyna qaramaı, aqyny ózge túlikten kóbirek tóleýine qyzyǵyp, Ystaptyń shoshqa tabynyn ustaıdy eken deıdi. Ystaptyń kúngeı jaǵynda, otyz-qyryq kılometrdeı jerde «Saryoba» atalatyn bıik tóbe bar. Sapaq shoshqa tabynyn sol «Saryoba» tóńiregine baǵatyn bolǵan.

Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda, «Rossıaǵa» dep, Kenesary Ystap mańyndaǵy Kereı men Ýaq rýyn kóp malyn, kóp janyn jaýlap áketedi. Sodan keıin Kereı men Ýaqtyń sol kezdegi baıy da, batyry da atanǵan Eseneı, qalyń qolmen Kenesaryny qýyp, jaýlaǵan mal-jandy qutqarady da, qolǵa túsken jaýdy baılap-matap, Ystaptaǵy orys áskeriniń shtabyna tapsyrmaq bolady. Jolda olar «Saryobaǵa» kezdesip, jaıylyp júrgen shoshqalardy kóredi, biraq álginde oba ústinde qarańdaǵan baqtashysy joq!.. Obanyń aınalasy qasqyrlardyń apany eken. Baqtashyny solarǵa jasyrynǵan bolar degen oımen Eseneı izdetedi, bir apannan Sapaqty sýyrtyp alady. Jón surasqannan keıin Eseneı Sapaqqa: «baǵýyńa shoshqadan basqa tabylmady ma?» dep dúrege jyǵady. Sapaq sol soqqydan óledi. Onyń pysyq týǵan, jigit bolǵan balasy — Tilemis osy jaıda, Qusmurynda aǵa sultandyq quryp júrgen Shyńǵysqa baryp shaǵym aıtady. Ol Shyńǵystyń Eseneıden qatty seskengen kezi eken, sondyqtan «meniń tisim batpaıtyn is» dep jolamaıdy.

Qazirgi saparynda Shyńǵystyń sol Tilemisti kórgisi kep kele jatyr, ondaǵy oıy — Eseneıge qarsy jumsaýdyń qaryzyn baıqaý. Óz oıynda úlken bir jospary bar: áneýgúni, Qusmuryn dýanynyń barlyq qazaqtary bolyp, qyzmetinen túsken Shyńǵystyń ornyna Eseneıdi usynýy, dokýmentteri Ombyǵa jóneltilýi, bizge ótken taraýlardan málim. Eger Eseneı aǵa sultan bop bekile qalsa, oǵan orys tilin biletin járdemshi kerek, bul mańaıda Tilemisten basqa ondaı adam joq. Ol Eseneıge dushpan kisi. Eseneı Tilemistiń ondaıyn bilmeýge tıisti. Eger ol Eseneıge tilmásh bola qalsa, ar jaǵynda or qazýy ońaı. Shyńǵystyń taǵy bir aramdyq oıy — «Eseneıdiń jas toqaly qylshyldaǵan jigit Tilemispen neǵyp áýlikpes eken?»

Ystaptyń shyǵys jaǵy buryn qaraǵaıy, qaıyńy, teregi aralas qalyń orman bolatyn. Stanısa ornaı, turǵyndar ol ormandy qurylys isine otap, keıik túbirlerden órbigen butalar ǵana qalǵan. Túbi sırep, tóbesi kúnge talaspaı óskendikten, tyrbıǵan terekter men qaıyńdardyń boılary bolmasa atty kisi júre almaıtyn. Sondyqtan da ishine aq dar tolyp, tún jamylǵan túlkileri stanısanyń taýyqtaryn urlap, qoıandary ogorodtardy qyrqyp damyl bermeıtin. Stanısanyń saryqtary men mástekterin qymqyratyn urylarǵa da bul orman taptyrmaıtyn baspana. İshi qan sasyp jatatyn bul ormandy, orystar «Krasnaıa rosha» dep, qazaqtar «Qyzyl qyrman» dep, nemese «Qyzyl» dep ataǵan. Ystaptyń dıirmenderi sol «Qyzyldyń» jıeginde. Sapaq ólgennen keıin onyń baqtashylyq kásibin, balasy — Kúlemis atqarǵan. Stanısanyń saýyn sıyryn baqqan ol, ákesinen muraǵa qalǵan qara-qurym kıgiz úıi, jaz aılarynda, qyzyldyń dıirmenge jaqyn qoınaýyna tigedi eken.

Sapaqtan: Kúlemis, Tilemis deıtin eki uly bolǵan. Kúlemisi — úlkeni, Tilemisi — kishisi. Aralarynyń alshaqtyǵy bes-alty jas. Kúlemisi mal — túligi bolǵaly baqtashy, ákesiniń kúshi bar ol da ákesindeı — erinbes, ıis — almas adam. Túr-tulǵasy, keskin-keıip jaǵynan da ákesine tartqan: óńi qońyr, tumsyǵy keıkileý, bezeý bet, keskinsizdeý kisi edi desedi. «Minez jaǵynan da ákesindeı qoı aýzynan shóp almaıtyn jýas edi, ashýlansa tomyraq edi» deıdi.

Tilemistiń túr-tulǵasy, keskin-keıpi, minez-qylyǵy sheshesine tartqan: sarǵylt óńdi, symbatty deneli, kórkem keskindi, pysyq, shapshań adam eken. Eneden qaǵyna asyp, on úsh jasynan urlyqqa aralasady. Sol qylmyspen, bala jigit kezinde tutqynǵa alynyp, biraz jyl Sibirge jer aýyp ketedi. Sol jaqta orystyń tilin jáne hatyn bilip alady. Aıdaýdan qaıtqan Tilemis «adal» kásipke kirisip, qorǵan qalasyna jaqyn jerdegi Svetlov esimdi pomeshıkte biraz jyl pirkáshik bolady. Qazaqtar áspetteý dep ataǵan bul pomeshık qıanatshyl adam eken. Sodan ba, álde aqshasyna qyzyqty ma, — jolaýshylap júrgende, áldekim ony óltirip ketip, «sonyń jalasy aýa ma» degen qaýippen Tilemis Ulytaý jaqtaǵy naǵashysyna qashyp ketip, Ystapqa Áspetteý oqıǵasynyń ystyq-sýyǵy basylǵan soń oralady. Sodan keıingi kásibi, — Ystapta turatyn áskerı bólimsheniń kólik, azyq-túlik, er-turman sıaqty qajetin taýyp berý ǵana.

Stanısamen jyl saıyn kóktemde otyratyn shartqa Tilemis qol qoıýshy edi de, baqtashylyq qyzmetin Kúlemis atqarýshy edi. Olardyń meken jaılary da bólek: bala-shaǵasymen jaz aılarynda dıirmen túbine tigiletin qara-qurym úıde turatyn Kúlemis qys kedeıleý qazaq-orystyq bireýine qońsy bola ketedi. Tilemis úılengennen beri, Ystaptaǵy aýqatty adamnyń biri — Svınarkınniń flıgelinde tegin turyp keledi. Onyń ajarly áıeli — Qyrmyzy, — on saýsaǵynan óneri tamǵan sheber, kıimderdi de ádemi piship, sándi tigedi, toqyma isterine de meılinshe syralǵy, as-sýǵa da qylap... Sondaı isterimen jaqqan Qyrmyzynyń eri de, balalary da, ózi de Svınarkın úıiniń syıly adamdary.

Al, Kúlemistiki — «ólmeshiniń kúni». Ol jas kúninen «aǵashtan túıin túıedi» deıtin baltashy adam edi. Balalary mal túligi bola, jaldanǵan tabynyn ol solarǵa jaıdyrady da, ózi sheberlik kásibine otyrdy. Sonda, qysy-jazy damylsyz jasaıtyny — eki dońǵalaqty qazaq arba. Erterek uzap kóshetin bul mańaıdyń aýyldary, keıin qazaq-orys stanısalarymen irgeles bola, solardan kún kóristik kásip taýyp, jaz aılarynda ǵana kóshetin de, qys aılarynda solardy saǵalap qystaıtyn. Jazda tym jyraqqa kóshpeıtin. Buryn uzap kóshkende júkterin túıelerge tıeıtin olar, oryspen aralasa, «qazaq arba» atalatyn eki dońǵalaqty arba jasatyp, júkterin solarǵa artatyn. Osyndaı arba jasaýdyń bul mańaıdaǵy birden bir sheberi — Kúlemis. Ol aranyń qazaq arbaǵa berik aǵashy — qaıyń. Onyń «qyzyl» jáne «saý» atalatyn eki túri bar: qyzyly buıra qaıyń, ol tez synbaıdy da, jarylmaıdy da, al, «saýy» — syńǵaq ta, jarylǵaq ta. Kúlemis arbalaryn qyzyl qaıyńnan jasaıdy. Sondyqtan ol kóp jylǵa shydaıdy. Jumysyn adal atqaratyn ol orman ishin kezip, arbaǵa qolaılylaryn tańdaıdy da, olardy asyqpaı babyna keltiredi. Solaısha qımyldaǵanda, jylyna ol eki-úsh arbadan artyq jasaı almaıdy, sonda, arba basyna alatyn aqysy eki-úsh qozyly qoı. Mal baǵýdan, arba jasaýdan alatyn aqylary, kún kórisine jetpeıdi.

Nege ekenin kim bilsin, Sibirdiń qazaqtary orystyń meıramdyq — jeksenbi kúnin «azyna» deıdi. Orys selolarynda mal baǵatyn jataqtardyń bárine ortaq bir salt, — azyna kúni qap arqalap maly baǵylatyn úılerdiń bárinen azyq jylýyn jınaıdy. Bireýler — nan, bireýler — jumyrtqa, bireýler — kartop, bireýler — irimshik, bireýler — qaımaq, keıbireýler — et sıaqty taǵamdar berip, baqtashy azyna kúni qaryq bolyp qalady, bul qazynada jınaǵany keler qazynaǵa deıin mol jetedi, keıde artylyp ta qalyp, qysqy azyqtaryna únemdeıdi. Kúlemis úıiniń, de kún kóretini, osy azyna kúnderiniń jylýy. Osyndaı haldegi Kúlemistiń semásy, jyl táýliginde «toq-jaraý» bop qana kún keshedi. Mol turatyn Tilemis oǵan jóndi qaraspaıdy.

Sapaq balalarynyń bul jaıynan Shyńǵystyń habary joq edi jáne buǵan deıin bilem dep tyryspaǵan da. Ózin «aq súıek», bylaıǵy qazaqtardy «qara súıek» dep esepteıtin ol, dárejeli nemese dáýletti qara súıekterdi syrttaı teńsingenmen, ishteı mensinbeıtin. Tilemisti Qusmurynda kórgende de sóıtken ol. Úlken qara kózdi, qońqaı ádemi muryndy, qıaǵy uzyn murty men ıegine shoqtala ósken saqalynyń túsi de shymqaı qap-qara, sur óńdi Tilemiske Shyńǵys munsha ádemi kórikti qımaǵan, onyń ústine, tyqyldaǵan pysyqtyǵyn da unatpaǵan, eger eleı qalsa, úırenip alǵannan keıin basynyp keter degen qaýippen, boıyn syrǵaq ustaǵan. Oǵan erkek ataýlynyń sulýy sıaqtanǵan. Onyń ústine, denesi de, jaratqan attaı jup-jumyr, minezi de kókparynyń atyndaı oınaqy, sózderi de saıdyń tasyndaı túıdek. Osyndaı kórik pen qylyqty Shyńǵys Tilemiske qımaı, ony tómendetý úshin, ádeıi mensinbeı qaraǵan minez kórsetken.

Ol kezde Eseneımen arazdasam dep oılap pa Shyńǵys? Tilemiske kúnim túser dep oılap pa? Endi, mine, Eseneımen de arazdasty, Tilemiske de kúni túskendeı bolyp keledi Osyny oılaǵanda demin aýyr alǵan Shyńǵys, ishinen «aýmaly-tókpeli dúnıe-aı!»dep kúrsinip qoıady.

Tilemisti de «jataq» dep, «baqtashy» dep oılaıtyn Shyńǵystyń Abaǵa «úıine júr» deýi, «elep barsam, iske jarar ma eken?» degen úmitte bolýy edi. Sondyqtan jáı-japsary kelise qalsa, oıy — qona ketý, áıtpese, elegendik kóńilin bildirgennen keıin, orystardyń jaqyn mańaıdaǵy bir úıine syrǵı salý. Dragomırovtiń berik bekinip kele jatqany, Shyńǵys ornyqqannan keıin, shomylyp jatatyn monshasy bar úı taýyp alyp, sonda túneý.

Bular dıirmen túbindegi qara qurym kıiz úıge, kún keshtikke qaraı eńkeıgende jetti. Ol úıden jolaýshylardyń ózderi túgil attary úrikkendeı bop, jaqyndaı bere jaltara bastady. Óıtpeýge bolmaıtyn da edi. Malshy eldiń kezimen qaraǵanda, úıdiń syrt nusqasy: qystan kóterem bolyp shyǵyp, aıaǵyn áreń basqan, tula boıy shıdeı qotyr, eli júni jalba-julba taılaqqa uqsaıtyn. Bylaısha júristen qajyp, deneleri bosańsyp kele jatqan attar, syıqsyz qara qurym úıdi áldene jyrtqysh ańǵa meńzegendeı qapelimde úrkip jambastarynan jalt berdi, kúıme aýdarylyp qala jazdady.

Sol úıde úlkendigi taısha-buqadaı, qarala tústi, sholaq quıryq tóbet bolýshy edi, daýsynyń asa jýandyǵyna qarap, Kúlemis onyń atyn «Kúrildek» qoıǵan. Orystar «Kýrka» deıtin. Ol kóbinese, úı qasyndaǵy qısyq aǵashta shynjyrmen baılaýly jatatyn. Bos júrse, jaıaý túgil atty adamdy da alyp tastaıtyn. Sonda, jyqqanyn talap tastamaı úı jandarynan bireý kep aıyryp alǵansha basyp jatatyn. Óziniń salmaǵy zildeı, — astynda jatqan adam býra tizerlegendeı halde bolady. Onyń ústine túsi sumdyq sýyq: aǵy qantalaǵan qyp-qyzyl úlken kózderin qadaǵanda, óńmennen ótip kete jazdaıdy, basyp jatqany qımyldaıyn dese, urttary ıeginen tómen salbyrap turatyn, jyrasy qulaqtaryna jetetin úlken aýzyn yrjıta ashyp, zildene qaraıdy, sonda kóringen azý tisteriniń somdyǵy balǵadaı. Sonymen qapsa ne ońdyrar!..

Kúrildekten adam túgil ańda qorqyp, sol úıdiń mańynda túneıtin, sany azaımaıtyn da, kóbeımeıtin de jalǵyz sıyrdyń ne ózine, ne qasynda baılanǵan buzaýyna, «Qyzyl qyrmannyń» ishinde shubyryp júretin qasqyrlar, eshýaqytta jolaǵan emes. Kúlemistiń ózi úıde bolǵan shaqta, «Kúrildek» kóbine bos júredi, ol «jat!» dese, kimdi kórse de, neni kórse de ıt tyrp etpeıdi... Qulaǵy azdap múkisteý bolǵan, jaqyndaǵy dybys bolmasa alysyraqtaǵyny estı qoımaıtyn, «Kúrildek» qıadaǵy sybysty sezetin.

Shyńǵystar mingen kúıme osy jaqqa bettep kele jatqanyn, jolaýshylar qaladan beri betteı bergende-aq sezip, jat-jara baryn ıesine bildirý úshin «of!» dep ún saldy. Itiniń bosqa óıtpeıtinin biletin Kúlemis «qala halqynan bireýler bolar» degen oımen, «jat!» deı saldy. Iesin tyńdaǵysh ıt, dybysyn doǵardy da, túri daǵdydan tysqary kóringen par attyń qaıda bararyn bilgisi kelgendeı, qyraǵy kózderin tesireıte qarady da jatty.

Arbaly attyń júrisin Kúlemis úıine jolaýshylar jaqyndaǵan shaqta ǵana estidi. Ystapta arbaǵa at jegetinder az bolmaıdy. Osy mańaıdy janyp etetin joldarmen ersili-qarsyly aǵylyp jatatyn jolaýshylardy bylaı qoıǵanda, qyzylǵa arbamen kelip otyn áketetinder de jıi ushyrasady. «Sondaılardyń biri shyǵar» degen oımen, sabyrly baltashylyq jumysyn atqara berip edi, «Kúrildek» áýeli yrylyn kóbeıte tústi de, azdan keıin «af» dep atyp turyp, tońqańdaı júgire jóneldi. «Bu nesi?!» degendeı Kúlemis aldynan jańqany silkine túregep, úıdiń ıti ketken jaǵyna shyqty. Attary óz úıine qaraı burylǵan jolaýshylardy sonda kórdi.

«Kúrildektiń» bir ádeti,-«kózine kóringenge umtyla bermeıtin edi, eger umtyla qalsa, shoshytpaı tynbaıtyn edi. Sonda onyń adamnan óshi-jaıaýlar emes, attylar. Jaıaýlardy ol úrip qorqytqany bolmasa, tarpa bassalyp talaı qoımaıtyn. Al, salt attyny kórse, atynyń ne tanaýynan, ne tirseginen tústep úrkitetin, týlatatyn, sondaı jaǵdaıda, ıesiniń keıbiri qulap ta qalatyn, qulaǵanda «Kúrildek» tımeıtin, arbaly adamnyń da atynyń tumsyǵynan qaýyp, at jaltarǵanda, arba aýdarylyp qalatyn...

Shyńǵystar mingen par at qarasha úıden úrkip jalt bergende, aldyn oraǵan «Kúrildek» mashyq daǵdysymen qarǵyp qap, jaltarǵan attardyń oń jaqtaǵysyn tanaýynan qapsyra kep qapty. Ittiń tisi batqan at, arbanyń qıqaıǵan jaǵyna qaraı qatty burylǵanda, kúıme tóńkerilip tústi. Ústindegiler ushyp ketti. Maqsatyna jetýine masattanǵandaı, «Kúrildek» qulaǵandarǵa umtylmaı, ańyryp qaraı qaldy.

Arbadaǵylardyń kim ekenin bilmegen Kúlemis, ıt bireýin qaýyp tastar degen qaýippen, júgire basyp jaqyndady da, qarǵy baýynan ustaı aldy. Arba aýdarylǵanmen, júristen qajyǵan attar ala qashpaı, delbesinen tartqan Abanyń yrqyna kónip, «qur, janýar, qur!» degende, toqtaı qaldy. Sol kezde stanısa jaqtan shaýyp kelgen bir salt, qulaǵan jolaýshylardyń qasyna taıana berip, atynan qarǵyp tústi.

Ol, Tilemis edi. «El qulaǵy elý» degendeı, Shyńǵystyń aǵa sultandyqtan túskenin, bir balasyn ertip Ombyǵa júrgeli jatqanyn estigen. Biraq, Baǵlannan Qorǵanǵa tartyp ketýin, ıa lınıamen júrýin bile almaǵan. «Eger lınıamen júrip, maǵan soǵa qalsa qamsyz otyrmaıyn» dep bir orystan semiz saryq satyp ap, aq unnan baýyrsaq pisirtip, turǵan páterin jınastyryp qoıǵan.

Solaısha kútken Shyńǵystyń Ystaptyń kóshesinen aǵyp óte shyǵýy, páteriniń qaqpasynan kórip turǵan Tilemisti qaıran qaldyrdy. Oǵan kelgen oılar: «áli kún erte bolǵanmen, attarynyń jobasy bosańsyǵan, endeshe Ystaptan ótip qaıda baryp qonady?! Kirkóılekke me? Onda kimi bar qonatyn? Estýinshe orys qalalaryna kezikse, eger onda qazaq úıi bolsa, Shyńǵys únemi solarǵa túsedi. Kirkóılektegi qazaqtar-shoqyndylar. Olardyń ishinde, buǵan qonaǵasy bere alatyny joq. Onyń ar jaǵynda — Qaban. Oǵan myna attarymen búgin jete almaıdy. Endeshe, Ystaptan bul ótip ketýi qaı etip ketý?! Ystapta aǵaıyndy ekeýmizden basqa qazaq joǵyn bilýi me, bul?!. Bizdi mensinbeýi me?..»

Sońǵy oıynan namysy qoza qalǵanmen, Shyńǵystyń qaı jolmen keterin baqylaǵysy kelgen Tilemis, ertteýli turǵan atyna mindi de, «Qyzyl qyrmannyń» bir qabat jıegin ala shoqytty. Shyńǵystyń kúımesi Ystaptan shyǵa, Kirkóılekke qaraı oıysatyn jolǵa túspeı, dıirmenderge bettegende: — «Bu nesi?! Álde, meni de mal baǵyp otyr dep oılaǵany ma?» dedi de, shoqytqan atynyn, ekpinin báseńdetip, kúımege jegilgen attardyń basy qaıda tirelerine kóz tikti. Qarasha úıge taıana berip attar jalt bergende. Tilemis jaqyn tusta edi. Sodan keıingi halderdi kózinen ótkergen ol, atynan qarǵyp tústi de, qulaǵan ornynan turýǵa tyrmysqan Shyńǵysty qoltyǵynan súıemeldeı berdi. Shyńǵys ony tanı ketti.

— Apyraı, Sultan-aı, deneń aman ba? — dedi Tilemis.

Súıekteri saý sıaqtanǵanmen, etiniń qatty aýyryp qalǵanyn seze bastaǵan Shyńǵys syr bermegensip:

— Jáı... bylaı... ánsheıin... — deı saldy.

Tilemistiń súıemeldeýimen, ornynan sozyla tik turǵan Shyńǵys aıaqtaryn kibirtikteı basyp, oń jaǵyna aqsańdańqyrap qaldy. Dragomırovtiń bir jaq shekesin qulaǵan jeri jyrtyp ketip, jarasyn oramalymen basyp tur. Etbetinen jyǵylǵan Shoqan, murnynyń qanaǵanyn tanaýyna jylymshy birdeme jorǵalaǵanda ǵana sıpalap bildi. Otqa kúımeıtin, sýǵa batpaıtyn Aba, bul qulaýdan da esh jerine jaraqat túsirmeı, ózgeleri ońalyp bolǵansha, attary men kúımesin retine keltirip te úlgerdi. Qulaǵandardyń kimder ekenin áli de bilmegen Kúlemis, ıtiniń qarǵybaýynan ustaǵan qalpymen qalshıyp tur. Onysyn ersi kórgendeı:

— Neǵyp tursyn sileıip? — dedi Tilemis, qattyraq daýyspen. Ondaı úndi unatpaıtyn Kúlemis:

— Turmaǵanda ne isteıin? — dedi.

— Bilip tursyń ba, bul kisilerdiń kim ekenin?

— Meıli kim bolsa da.

— Seniń ıtiń ǵoı, bul kisilerdi osyndaı halge keltirgen.

— Men ıtime «sóıt!» dep aqyl úıretken joqpyn jáne «kele ǵoı» dep úıime eshkimdi shaqyrǵan joqpyn.

Shálkes sóılegen aǵasynyń, eregise qalsa, odan da turpaıy sózder aıtyp ketý múmkindigi baryn biletin Tilemis:

— Uıat boldy, — dedi ol Shyńǵysqa jampańdap, — bizdiń úıge baraıyq, tórem, minińder kúımelerińe!

Tilemiske ne jaýap aıtaryn bilmeı ańyrǵan qalpyn baıqaǵan Dragomırov;

— Kún keshkirip barady, — dedi oǵan. — Ózimiz azdap aýyrsynyp ta qaldyq. Búgin, tegi, osy stanısada dem alǵanymyz maqul bolar.

— Oqasy joq, — dedi Shyńǵys rızalyq bildirgen daýyspen.

— Minińiz, tórem! — dep Tilemis Shyńǵysqa kúımesin nusqady. Ol kúımege betteı bergende, bunyń ne «tóre» ekenin bilmeı turǵan Kúlemis,inisine «bul kim?» dep sybyrlap edi:

— Shyńǵys!.. Kádimgi — aǵa sultan Shyńǵys... Abylaı hannyń nemeresi! — dep jaýap aıyrdy Tilemis.

Kúlemis eleńdeı qaldy. «Mal baǵýdan basqada jumysy joq» degenmen, Abylaı handy da, Ýáli handy da, Aıǵanymdy da, Shyńǵysty da, onyń Qusmurynǵa aǵa sultan bolýyn da, ákesiniń jáı-japsaryn aıtýǵa barǵan Tilemisti elemeýin de Kúlemis estigen. Sodan Shyńǵysqa syrttaı óshigip júretin. «Shyńǵys aǵa sultandyqtan túsipti» degen habarǵa ol qýanǵan. Solaı kóretin Shyńǵys, mine, endi óziniń qara qurym úıiniń qasyna kelip tur!..

Qazaq «úıge kelgende úıdeı ókpeńdi aıtpa» deıdi, «qýys úıden qur shyqpa» deıdi, «taspen urǵandy aspen ur» deıdi.

Osy maqaldardy qatty qýattaıtyn Kúlemis qonaqtyń kim ekenin inisinen bilgennen keıin:

— Atynyń basyn bizdiń úıge tirep edi ǵoı, munda nege qonbaıdy, — dedi Tilemiske.

— Oıbaı, qalaı qonady? — dedi Tilemis sybyrlaǵan daýyspen.

— Nesi bar qonsa?

— Qaı jerine otyrady, úıińniń? Bul — jumsaq bóstek, mamyq jastyq ústinde ósken adam.

— Óse bersin. Men úıime kelgen adamǵa dám tatyrmaı jibere almaımyn.

— Ne dámińdi beresiń sonda?

— Ne ottap tursyń óziń? — dedi Kúlemis keıip — taba almaıdy dep tursyń ba meni, orystyń sen soıatyn salpań quıryq saryǵyn?

Aǵasynyń namysyna tıip alýyn kórgen Tilemis, bul keńesti ári qaraı údetpeı:

— Dám tatyrsań jetedi, kóke. Aıran-shalap bolsa da, Ondaı bar ma edi?

Kúlemis bógelip qaldy. Jalǵyz sıyrdyń aǵy aıran uıytýǵa kelmeıtin bul úı, sútti tary kójege qatyp sýsyn etetin edi. Sondyqtan «aıran-shalap» bar deı qoımaı.

— Malǵa qaramasa, tatatyn dám tabarmyz, — dedi.

— Endeshe óziń shaqyr, — dedi Tilemis.

Kúlemistiń kim ekenin suramaǵan Shyńǵys «ne aǵasy, ne týysy bolar» degen jobamen joramaldap edi, sondyqtan Tilemispen ekeýi kúbirlese qalǵan soń, ózi jaıly keńesip turǵan bolar dep jobalap, kúımege jetkenmen, sypaıylyq qyp minbeı turǵan. Dragomırov pen Shoqan minip alǵan.

Shyńǵysqa aǵaly-inili Sapaq uldary qatar jetti.

— Bul kisi bizdiń aǵamyz edi, aty Kúlemis, — dep tanystyrdy Tilemis. Qarapaıym adamdy kerse qaqıa qalatyn Shyńǵys:

— Á-á, — deı saldy.

Arǵy sózdi Kúlemis ilip áketti. Ol sózge utqyr adam bolýshy edi. Qonaqtyń kóńilin tabý nıetimen, biletin ádemi sózderiniń bárin qoldanyp, aqyr aıaǵyn úıinen dám tatýǵa shaqyrýmen bitirdi. Syrtqy túrinen shoshynǵan Shyńǵystyń, bul qara qurym úıdiń ishine kirgisi kelmeı-aq tur. Oǵan keregi Kúlemis emes, Tilemis. Onyń kúni soǵan ǵana túsýli. Endeshe, «ıesin syılaǵannyń ıtine súıek sal» degendeı, Tilemistiń týǵan aǵasy bolǵasyn, «syılamasqa» amal joq. Oǵan qosymsha «erdi kebenek ishinde tany» degen de sóz bar. Kebenek-adamnyń ústine iletin shoqpyt kıimi. Sóz túrine qaraǵanda, jamaýly jumys kıimindegi Kúlemistiń adamdyq jobasy bútin sıaqty. Qazaqta «qydyr qarasha úıde qonaqtaıdy» degen sóz bar. «Qydyr» degeni, — «orystyń áýlıesi». Sol jaqtaryn oılaı kep, úıine dám tatýǵa shaqyrǵan Kúlemiske:

— Jaqsy, tatsaq tataıyq, — dedi.

Dragomırov shaqyrǵanǵa barmady. Qaraqurym úıdiń, ishin Shoqannyń kórgisi keldi. Syrtqy jobasynan ol da shoshyp tur. Aýyl arasynda qandaı qarasha úılerdi kóre júre, dál mynadaı sorly úıdi ol kezdestirgen emes.

Olar úıge bettedi.

Jol mańaıdaǵy elderdiń aıtýynsha, keıingi kezde úı sany myńnan asqan Sháıgóz rýynyń qara shańyraǵy tuqym qýalaı kep-Sapaqta, odan keıin-Kúlemiste qalǵan. Pálen ǵasyr buryn kótergen bul úıdiń kıgizderi de, qańqasy da san ret jańarǵanmen, shańyraǵy eshýaqytta aýyspaǵan. «Úlken shańyraq» dep qasterlep, únemi kútip ustaǵandyqtan, «emennen ıipti-mis» deıtin shańyraq, aǵashtan temirge aınalǵandaı qataıyp alǵan. Ony ustaǵan keıingi urpaqtardyń kóbi kedeı bolǵanmen, jamyltqyshy da, qańqasy da tozyp, úılikten qara qurym kúrkelikke aınalǵanmen, búkil «Sháıgóz» ataýly bolyp, qara shańyraǵyn qadyr tutatyn, ishin «quttyhana» kórip, aýrý-syrqaýlar, bala tileıtinder bosaǵasyna túnep júretin. Al, «quttyhananyń» syrty túgil, ishi tozýynda da qısap joq, syrty jalba-julba, qara qurym bul úıdiń kerege-ýyqtarynyń da tozyǵy jetip, alqam-salqam bolǵan, úı sodan jyl saıyn kishireıe kelip, aqyrynda kúrkege aınalǵan. «Silkip salar syrmaǵy joq» degendeı, bul kúrkede jasaý-jıhaz degen joq. Kúlemistiń ózi aǵashtan jasaǵan ydys-aıaqtary da sıyqsyz «as» degeni,-qazynadan jınalatyn kákir-shúkirler, ózindik bar taǵamy-tarynyń «qatyqty qara» atalatyn jalǵyz sıyrynyń sútin qatatyn kójesi, qaıdan tabary málimsiz, Kúlemistiń siri talysynan, túıgen tarynyń qory esh ýaqytta úzilmeıdi, ashytatyn ydysy — emennen uńǵyp jasaǵan kúbi, ol bireý emes, ekeý. Kúlemistiń áıeli — Ultý, jamanyn jaqsartyp ustaıtyn, turmysqa meılinshe qylap kisi. Ol kúbilerdi kezekpen ustap, bosaǵanyn tazalap, jýyp, ystalyp turýy úshin únemi aýzyn tómen qaratyp shańyraqqa ilip qoıady, sondaı ydysqa quıǵan kóje óte dámdi bolyp ishkenderdiń tilin úıiredi.

Shyńǵystar kelgende Ultý úıde joq edi, ol búgin azyna bolǵandyqtan, qabyn arqalap, balalaryn ertip, qaladan jylý jınaýǵa ketken. Esik ishki jaǵynan tıekteýli turǵan. Túndik jabýly da.

Qonaqtar kirerden buryn, Kúlemis jabyq túndiktiń bir buryshyn baýymen qaıyrdy da, keregeniń kóginen qol tyǵyp, tıegin kóterip, esigin ashty. Bul úıge qamalǵan qara shybynda qısap bolmaıtyn. Olar qara kóleńkede qurym kıgizdiń qýystaryna tyǵylyp otyratyn da, jaryq tússe-aq dý kóteriletin.

Qazir de sóıtti. Qonaqtar úıge basyn suqqan shaqta, jaryq kórgen qara shybyndar dý ete túsip, túp-túgel ushqan edi de, qurym úıdiń ishine lyq tola sapyrylysqan edi, bári ún qosa yzyńdaǵandyqtan, daýystary qulaqty kereń qylatyn. Onymen qoımaı, úıge kirgen adamdardyń ústine japyrlaı qonyp, dem tartqan aýyzdary men muryndaryna kire bastaǵan soń, syrtqa qashyp shyqty. Kómekeıine ketip qalǵan birer shybyndy qaqyryp túsirmek bolǵan Shyńǵystyń júregi aınyp qusty. Quspaǵanmen, Shoqan da loqsyp, kógalǵa etbetinen jata ketti. Bul kezde aǵaly-inili Sapaqovtar, Shyńǵystan ońashalanyńqyrap, aqyryn, biraq zildi únmen kıkiljińdesip tur edi: Tilemis Kúlemiske «kirmeıtin úıge kirgizesiń!» dep, Kúlemis Tilemesike «barym osy bolsa qaıtpekpin?» dep.

Sol janjal ulǵaıyp keter me edi, qaıter edi, eger jylýdan tolǵan qapshyqty arqalap Ultý onyń artyn shala, qatarlasa jarysqan Tilemistiń úlken uly — Tashat pen Kúlemistiń kishi uly — Danıar kele qalmasa. Bútin kóılek-jaýlyǵy bola tura, qaladan jylý jınarda, orystardyń kózine sorly kóriný úshin, Ultý ústine ádeıi ári kir, ári jyrtyq kóılek-jaýlyǵyn iletin. Jat-jaradan kisi bolaryn bilmeı, osy qalpymen jetip kelgende, Shyńǵystan uıalǵannan Tilemis jerge kirip kete jazdady. Oıda joqta, aldynan ádemi kıimdi, altyn ıyq qazaq tóresi kezige ketkende, Ultý da sasyp qap, arqalaǵan qapshyǵyn úıdiń tasasyna tastaı berdi de, úıge syp berip kirip ketti.

Tashat pen Danıar úı mańynda jolaýshylar baryn, olardyń kim ekenin bilip kep tur. «Tóre Shyńǵys keledi, balasymen keledi» degen habardy, Shoqanmen jasty Tashat ákesinen áldeqashan estigen. «Tóre» degennen onyń uǵary — el basqarý qyzmetindegiler, ondaılardan ázirge kórgenderi — orystar. «Qazaqtan da tóre bolady» degendi ol tańyrqaı tyńdaıtyn da, kórýge qumartatyn edi. «Balasymen keldi» degenge, «tóreniń balasy qandaı bolady eken?» dep te oılap qoıǵan ol.

Kúımeli arbamen kósheden ótip bara jatqan Shyńǵysty kórip, Tilemis sońynan atqa mine qýǵanda, Tashat pen Danıar bir top orys balasymen sıyrdyń asyqtary men baqaıshaqtarynan jasalǵan topaı oıynynyń ústinde edi. Orys arasynda týyp, orys arasynda ósken Tashat ta, odan eki jas kishi — Danıar da, orystyń tilin orys balalarynan kem bilmeıtin. Onyń ústine Tashatty ákesi orys sabaǵyna berip, zırektik jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy balalardyń qataryna qosylatyn. Oǵan jaratylysyndaǵy pysyqtyǵy men ótkirligi qosylyp, stanısadaǵy balalardyń «atamany» atalǵan. Danıardy «shoqynyp ketedi» dep, eskishil Kúlemis orys oqýyna bermegen. Sonda da onyń orys tiline jetiktigi Tashattan kem emes. Danıar minez jaǵynan salmaqty, aqyldy bala. Tóre kelýin, qasynda balasy baryn ol Tashattan estigen. Tilemis atqa mine shapqanda eki bala artynan ere júgirdi de, úıge Ultý barǵan kezde jetti. Bul kezde Shyńǵys ta, Shoqan da jatqan jerlerinen tik túre kelisti.

Áskershe kıingen, jarqyldaǵy kóp Shyńǵysqa tańdana qaraǵan balalar, qalashalaý kıinip qasynda tyltıa qalǵan Shoqanǵa nazarlaryn kóbirek aýdardy. Bylaı da tákapparsyp júretin Shoqan, ózimen tustas balalardy kerse tipti kerdeńdeı qalatyn edi. Sol qalpyna baǵyp, kózderin tikken Tashat pen Danıarǵa «nemenege tańdanasyńdar?» degendeı qabaǵyn túıdi. Odan ári de aıbat sheger me edi, qaıter edi, eger kóńilin Tilemistiń Shyńǵysqa:

— Káne, júreıik tórem! — degen daýsy bólip jibermese.

— Qaıda? — dedi Shyńǵys.

— Bizdiń úıge.

— Qaıda edi ol?

— Qalada.

Shyńǵys rızashylyq bildirgendeı, kúımesine betteýge yńǵaılanǵan:

— Sabyr, tórem! — dedi Kúlemis, — «qýys úıden qur shyqpa» degen sózi bar ǵoı, atalarymyzdyń? Dám tat.

«Qaıda?» degendeı Shyńǵysqa, endi «úıge kir» deýdi yńǵaısyzdanǵan Kúlemis, esik aldynda jatqan jýan túbirdi nusqady da:

— Anaǵan otyra tur, men dám alyp shyǵaıyn, — dedi.

Shyńǵys túbirge otyrdy da, «ne dám ákeler eken?» degen oıdaǵy Shoqan, ákesiniń ıyǵyna súıenip túregep turdy. Álden ýaqytta, qaıyńnyń bezinen ózi oıyp jasaǵan, túbi shuńǵyl úlken aıaqqa móımildegen áldene suıyqty toltyra quıyp Kúlemis shyqty. Ol Shyńǵysqa sóılene jaqyndap:

— Kóje, tórem. Tary kóje. Jalǵyz sıyrdyń sútin qatamyz da, sýsyn qylamyz. Qonsań soıyp beretin mal da tabam. Qazir ata — asymyz, osy kójeden basqa dámimiz joq, — dep aıaǵyn usyndy.

Ashqyltym ıisi burqyraǵan kójeniń túsi qarabýryl eken. Shóldep otyrǵan Shyńǵys, áýeli dámin tataıyn dep ernin tıgizip kórse, táttiligi tildi úıirip barady. Sodań keıin qunyǵa jutqan kójeni, basyna qalaı kótere salǵanyn ańǵarmaı da qaldy. Ańǵarǵany, — ishi-baýyryn aralap bara jatqan kójeden jany rahat taýyp, sýsyny qanǵandyqtan, tula boıy jipsip qoıa berdi, mańdaı teri sorǵalap ketti.

Ákesiniń bul rahatyn aıtpaı sezgendeı, ózi de sýsap turǵan Shoqannyń aýzynan silekeıi shubyra qaldy. Sondyqtan Kúlemistiń:

— Balam, saǵan she? — degen suraýyna;

— Ákelińiz! — degen sap — berme, jaýap qaıyrdy.

Ortalaý ǵyp ákelgen aıaqty ol da qotara sap, jany jaılana qalǵan sezimin jasyra almaı:

— Mynada eken ǵoı, qudaıdyń rahaty! — dep jiberdi.

— Maǵan da! — dep dybys berdi, kóshe keńesin estip turǵan Aba beri bettep.

— Sen úıge kirip ish! — dedi oǵan Kúlemis.

Ol da úıden qanyp shyqty.

Sýsaǵanda tańdaıyna salyp sorar pılúlásy bar Dragomırov, «siz she?» dep shaqyrǵanǵa rahmet aıtty da kelgen joq. Attanar aldynda, Tilemis aǵasyna sybyrlap:

— Jeńeshem ekeýiń kelip qonaq kútisińder, — dedi.

— Maqul, — dedi, Shyńǵystyń kójeni shimirkenbeı ishýine rıza bolǵan Kúlemis.

Atyna mingen Tilemis, arbasyna otyrǵan jolaýshylardy bastaı jóneldi. Qaı tátemen júgirgenderin kim bilsin, Tashat pen Danıar da Tilemistiń páter úıine attylarmen qarbalas jetti.

Kútinip turǵan Tilemistiń qoraǵa qamaǵan semiz saryǵyn qasap Kúlemis ilezde soıyp, múshelep, ishek-qarnyn Ultý tez arshyp, et asylyp ta qaldy, samaýyr qoıylyp, baýyrsaq pisirilip, shaı da tez daıarlandy. As daıarlyǵynyń ústinde Shyńǵystyń baıqaǵany, «aǵama jeńgem saı» degendeı, Tilemistiń qyzyl shyraıly ádemi keskindi, semizshe jınaqty deneli áıeli-Qyrmyzy, júristi baıtaldaı qımyldary shapshań, aldynan is úrkip jatatyn adam eken. Árkimdermen ara-tura til qaǵysyp qalýyna qaraǵanda, orysshaǵa da aǵyp tur. Sulý urǵashy ushyrasa, qyzyl kórgen qarshyǵadaı moıny qylqadaı qalatyn Shyńǵys, kózderi jaýdyrap, reti kelse qona túsýge ázir sıaqtanyp otyr.

Shoqannyń ermegi basqasha. Ol Tilemistiń páterine kele, arttarynan qýyp jetken Tashat pen Danıarǵa tanysyp, tez úıir bola ketti. «Bir taýdyń tekesi» degendeı. Ystaptaǵy balalardyń bir júıesine «ataman» bolyp ósken Tashat tóre balasynyń áý-jaıyn baıqaǵannan keıin daǵdyly menmendigine basyp, yrqyna kóshe qoıǵan joq. Óıtpegende she?.. Jas jaǵynan ekeýi qurdas bola tura, denesi Shoqannan irileý de, somdaý da eken, keskin-keıpi de odan sulý. Shoqan bozamyqtaý, Tashat sheshesi sıaqty betinen qany tamǵan qyp-qyzyl; Tashat orys tiline jetik. Shoqan habarsyz. Osyndaı jaqtardan ózin Shoqannan artyqpyn dep sanaǵan Tashat, asyq oınaýǵa kiriserde Shoqanmen ilinisip qaldy. Bundaı oıyn aldynda saqa soǵystyrý baryn, kimniń saqasy alshy tússe, keneı atýdy sol bastaıtynyn bilemiz. Tashattyq keneıleri sıyrdyń baqaıynan, saqasy asyǵynan ekeni bizge málim.

Saqalardy eń aldymen soǵystyrý joly qonaq bolǵandyqtan Shoqanǵa keldi. Saqa úsheý: Tashattiki, Danıardiki Shoqannyń tańdap alǵany.

Sıyrdyń asyǵynan shige jaǵy maıdalanyp jasaǵan dobaldaı úsh úlken saqa, Shoqannyń jińishke, názik alaqanyna syımady ma, nemene, ol oń qolyna ustaǵan saqalardy, qulashtaı úıirip, «qojyr-qojyr táıkem soq!» dep jerdi tastaı berip edi, Tashattyń sary saqasy alshysynan, Danıardyń qońyr ala saqasy búgesinen, Shoqannyń kúreńi tústi. Endeshe, atý joly — Tashattiki. Ol sóıtpek bolyp edi:

— Joq, men atam, — dedi Shoqan.

— Nege, sen atasyń? — dedi Tashat. — Alshy túsken meniki ǵoı?

— Ras..

— Endeshe ne daýyń bar.

— Meniki oıyma tústi. Men buryn atam.

— Ondaı oıyn joq qoı.

— Bar.

— Bizde joq.

— Báribir, men atam.

— Nege?

— «Atam» degen soń, atam.

— Kimmin dep? (Shoqan jaýap bermedi). Tóremin dep pe?

— Desem ne qylmaqsyń? — dedi. Shoqannyń eregiskishtigi ustap ketip.

— S... men, ondaı tóreligińdi! — dedi, ashý kerneı qalǵan Tashat.

Sol sekýndte jalańash taqyr basynyń shekesine aýyr qalaısha sart ete túskenin Tashat ańdamaı da qaldy. Esi aýytqyǵan ol, aınala berip ushyp tústi. Danıar bar daýsymen, «oıbaı ne boldy?!» dedi de, qulaǵan Tashatty qushaqtaı aldy.

Danıardyq ashshy daýsyna, terezesi ashyq úıdegiler eleńdeı qalǵanda:

— Óldi! — degen daýsy estildi Danıardyń.

— Ne deıdi?! — dep ornynan usha túregelgen Tilemis, úıden júgire shyǵyp, daýys estilgen tusqa barsa, aýzynan kóbik aqtarylǵan Tashattyń bylqyldaǵan basyn, Danıar tizesine súıeı qushaqtap otyr!..

— Ne boldy?! — dep sasqalaqtaǵan Tilemiske:

— Óltirdi, oıbaı! — dep jylap qoıa berdi Danıar.

— Kim?!..

— Álgi tóre bala! — dedi Danıar, Shoqannyń aty aýzyna túspeı.

— Nemen?!.. Qalaı?..

— Saqamen.

— Qaı jerine?

— Myna jerine, — dep kórsetken Tashattyń shekesin Tilemis sıpap kórse, judyryqtaı bolyp isip ketken, isiktiń ústi jylymshy qan!..

— Oıbaı-aı, ákeńniń aýzyn... qanisher han tuqymy-aı, túbimizge jetken eken ǵoı! — dep Tilemis qushaqtaı alǵanda Tashat yńyrsydy.

— Jany bar eken ǵoı! — dedi.

Álgi sózderdiń bárin estigen Tashat jatqan jerge júgirip kelgen Shyńǵys — «úıge aparaıyq!» dedi. Sol araǵa shýlasa, bireýleri jylaı kelgen jurt birtalaı boldy. Dragomırov te birge kelgen edi. Ol Tashattyń tamyryn ustap kórdi de:

— Soǵýy jaman emes. Buǵan tıyshtyq kerek. Shýlamańdar. Dáriger shaqyrý kerek. Oǵan deıin osy aradan qozǵamańdar. Tósenish salyńdar, — dedi.

«Tiri degenge kóńili kónshigendeı bolǵan jurt, shýyn doǵardy. Tashattyń astyna kórpe, basyna jastyq salyndy. Bireý salt atpen áskerlik emshige shapty. «Ol kelgenshe» dep, Dragomırov kúımedegi sakvoıajyn ashty da, spırt qutysynyń túbinde qalǵan juǵynyn aq shúberekke malshyp, Tashattyń jaraly shekesine basty. Eti ashynǵan bala yńyrsı tústi, ol dybystan, jurttyń qashqan quty jınala tústi.

Olardyń esine Shoqan sonda ǵana tústi. Bireýler:

— Sol qanisher bala qaıda ózi? — desti.

— Báse, qaıda? — dedi barlyǵy.

Mana, osy oqıǵa bastalǵanda, kúımege qashyp barǵan ony, sonyń ishinde damyldap jatqan Aba, qoranyń áldeqaıdaǵy buryshyna úıilgen eski sabannyń astyna tyǵyp qoıǵan edi. Ol Tashat pen Shoqannyń sózderin de estip jatqan, qımyldaryn da kórip jatqan. Eger Tashat ólse, bul úıden tura qashpaq bop, minip kelgen eki atty da qolaıly jerge baılap qoıǵan. Onyń oıynsha, eger Tashat ólse týystary Shoqandy da óltiredi.

Eshqaıdan tabylmaǵan Shoqandy, «áldekim óltirip, belgisiz jerge tyǵa saldy ma» dep qaýiptengen Shyńǵysqa bir qaǵa beriste hal-jaıdy aıtty. Onyń kóńili kónshigendeı boldy. Endigi oıy — «áliptiń artyn baǵý».

Dybysyna, qımylyna qaraǵanda, Tashattyń beti beri qaraǵan sıaqty. Biraq, odan qaıǵy -ýaıym kemigen joq. Tilemistiń qaıǵysy-zaqymy aýyr bop, balasy ári salǵanda, ólip qala ma, beri salǵanda — kemtar bop qala ma?!. Shyńǵystyń ýaıymy — attanyp ketý uıat, múmkin jibermeýleri, attanbaı otyrýdyń laıyǵy da, sáni de joq!..

Olar sol qalyppen sendeldi de otyrdy. Emshi tabylmady. Ol áldeqaıda ketip qalǵan. Endi ne isteý kerek?

Bir mezette Shoqan tyǵylǵan jaqtan shý shyǵa qaldy. Jurt júgirip barsa, Kúlemis timiskilep júrip Shoqandy taýyp alǵan eken de, qylǵyndyryp óltirgeli jatqanda Aba bar, taǵy bireýler bar, áreń aıyryp alǵan eken. Doldanýy údeı túsken Kúlemis, «jiber, óltirem, qasqyrdyń bóltirigin» dep ustaǵan adamdardyń arasynda bulqynyp tur eken. Ózi han tuqymynyń túp-tuqıanynan túk tastamaı sybaı boqtap, eńirep jylap tur. Sol kúıinde qasyna kelgen Shyńǵys basý aıtaıyn dep edi, Kúlemis báseńdeý ornyna údep ketip:

— Han bolmaq túgil qudaı bolsań da, kózime kórinbeı tez attan, ákeńniń aýzyn... — dep boqtap jiberdi.

Shyńǵystyń berekesi endi tipti ketti. Álginde, júrip ketý jaǵyn eskertkende:

— Asyqpa, tórem, — degen Tilemis, ishinen kúıine otyra, syrtynan sabyrlymsyp, — ajaly bolsa óler, bala, áıtpese, qudaı saqtar. Ózińe arnalǵan qonaǵasyńdy jep attan.

Tilemistiń olaı deýdegi bir oıy — «balam ne bolar eken» degendik edi. Eger óler bolsa, qandy qanmen jýyp, Shoqandy tiri jibermek emes.

Shoqan tabylyp, jurt ony Kúlemisten arashalaǵannan keıin, esin erkin jıǵan Tashat úıine kirgizildi. Biraq, onymen tıyshtyq tabylǵan joq. Basy kónekteı bop isip ketken Tashattyń yńqyly, aýnaqshýy kúsheıdi. Bireýlerdin, aqylymen onyń jarasyna qoıdyq shıki quıryǵy tartyldy. Aqyry, solaı arpalysyp jatyp, bir mezette qalǵydy. Ne qalǵý ekenin jurt bile almady: qaljyraýy ma, tıshyǵýy ma?!

«İshkeni — iriń, jegeni — jelim bolǵan» jolaýshylar, uzaq túndi kórer kózimen atqardy da, Ystaptaǵy jámshikten alǵan ylaýmen, tań biline júrip ketti. Shyńǵys Tilemiske soqqan maqsatyna jete alǵan joq. «Jony qashqan ıtke súıek jýymaıdy» degen osy da!» dep keıidi ol ishinen. Sonymen qatar, kóńiline medeý bolǵany — Tashattyń tiri qap, tún boıyna jaqsy uıyqtap shyǵýy. Ol ólip qalsa qaıter edi?!.

Úıinen bul saparǵa attanǵanda, Shyńǵystyń Eseneıge qarsy iske asyra júrgisi kelgen birtalaı jospary bar edi, solardyń biri, — Tilemispen aýyz biriktirý edi, onyń sáti túspedi. Odan keıingi soqqysy kelgeni, «Qaban atalatyn stanısada turady» degen Satybaldy shoqyndy. Tilemis traly oıyn qyrsyq shalǵannan keıin, Satybaldyǵa soǵý — soqpaýyn, biri — Kapıtanǵa Qutyrlaǵan arqyly ketetin, bireýi — Qaban men Qorǵanskeı arqyly ketetin eki joldyń aıyrymyna jetkenshe Shyńǵys sheshe alǵan joq. Ystaptyń jámshik aıdaǵan shaldaý adamy, aksenti oryssha bola tura qazaqshaǵa sýdaı eken. Ol kóp jyl boıyna Imantaý stanısasynda soldat bolyp qyzmet atqarǵan, sonda Syrymbettegi han tuqymdarymen, olardyń ishinde — Aıǵanymmen ákeı-úkeı bolǵan kisi eken. Shyńǵystyń kim ekenin estigen ol, at jegerden buryn ózin tanystyryp:

— Seniki ataı, ájeı, Sartaı, Apdılda bárimen biz tamyr bolǵan, oh, qandaı jaqsy bolǵan olar!.. Altyn adamdar! Byzben vrode — aǵaıyn!.. Men barǵanda, qymyz, qatyq, súr, bári daıar bolǵan, ox, ordaniki tamaq sık tátti edi, eh!.. — dep basyn shaıqap, kózine jas alǵan. Attar jegilgennen keıin:

— Al, qaıda Chıngız Valıevıch? — dep suraǵanda:

— Kapıtanǵa qaraı, — degen Shyńǵys.

— Aıyryna jeterde aıtarmyn, — degen.

Dańǵyl jol ekige aırylar tusta, shal ústi keń tiráshpanǵa par jekken attardyń basyn tejep, qaı jol qaıda apararyn, qaısysyna túserin suraǵan. Kirkóılek joly oń jaqtaǵy saıanǵa qaraı oıysady eken, Qaban joly sol jaqtaǵy qyrqaǵa ósken ormandy jıektep ketedi eken.

— Solǵa! — dedi Shyńǵys, Satybaldy shoqyndyǵa soǵar kóńili sol arada bekip.

Shal ylaýǵa kep jegilip qyrsaý bolǵan jalqaý júriste attardyń betin Qaban jaqqa burdy da, kendirden jasalǵan jýan shybyrtqymen jondaryna osyp-osyp jiberdi. Taıaq etken attar taırańdaı jóneldi.

Olar solaı bara bersin, biz oqyrman kópshilikke Satybaldy shoqyndynyń kim ekenin baıandaı turaıyq. Ol Kereı rýyndaǵy Sıban taıpasyna jatady. Onyń ishinde-Jaıylǵaq tuqymynyń adamy. Ákesi Maqybaı — kedeı, biraq, pysyq bolǵan jigit eken. Bir sátte pishen shaýyp júrgen Maqybaı, Eseneıdiń sol tusqa jaıylyp kelgen qoılarynan bir marqasyn basyp qalady da, osy urlyǵynan keıin, Eseneı ony shaqyrtady. Bara qalsa ne isteıtini belgili: arqasyn jalańashtap qoıyp jigitterine Dúre soqtyrady. Dúreniń sany úshten jıyrma beske deıin. Bul jazalaýdan ólip ketkender de, ómirinshe kemtar bop qalǵandar da bolǵan, talaı adamnyń jonynda tyrtyqtap qalǵan...

Osyndaı jazadan qoryqqan Maqybaı Qaban stanısasyna qashyp barady da, sonyń iri baıy, ári bedeldi adamy — Qaras Kazınge qorǵalaıdy. Qarastyń arǵy atasy — qazirgi Túmen qalasynyń ornynda bolǵan. Kóshim handyǵynyń ordasy — Shańǵy Turanyń qazysy eken. Sol mańaıdy on altynshy ǵasyrdyń, sekseninshi jyldarynda Ermak jaýlap ap, Keshim Noǵaıly handyǵyna qashqanda, qazy (aty málimsiz) qolǵa túsken. Sonda Ermak qazyǵa-«hrıstıan dinine shoqynsań tiri qalasyń áıtpese óltiremiz» degen. Qoryqqan qazy shoqynǵan. Sodan órbigen urpaqtyń bári — «Kazın» atalǵan.

Kazınder erte zamannan baı da bolǵan, atamandyq chın de qoldarynan ketpegen iri tuqym eken. 1812 jyldyń Otandyq soǵysynda Kırıl Kazın asa erlik kórsetip, fransýzdar jeńilgennen keıin Rossıada birinshi Aleksandrdyń ári — súıiktisi, ári — saraıynyń kúzetinde turatyn senimdi adamy bolǵan desedi.

Biz atap otyrǵan Qaras Kazın, sol Kırıldan órbigen. Biraz jyl Ystaptaǵy áskerlik bólimde sotnık bolǵan ol, saqa jigit shaǵynda otstavkaǵa shyǵady da, Qabanda turatyn aǵaıyndaryna kelip, sonda úılenedi. Alǵan áıeli, osy stanısadaǵy myqty jáne baı tuqymnyń biri — Kýıanovtardyń otyryńqyrap qalǵan kórtamyshtaý qyzy — Glafıra eken. Sodan basqa balasy bolmaǵan dáýletti áke, bireýdi kúshik kúıeý ǵyp kirgizip alý nıetinde júrgende, otstavkaǵa shyqqan Qaras kezige qaldy. Kýıanovtar men Kazınder burynnan da bir-birimen qat-qabat quda eken. Olaı úılese ketedi.

Aýyr dáýlettiń ishine kirgen Qaras, sharýany tez meńgerip áketedi. Ol qaıyn atasynyń eginin de, malyn da ári qaraı molaıtyp áketedi. Baǵyna qaraı, áıeli de sharýashyl adam bolyp shyǵady. Ekeýi birigip qurastyrǵan dáýlet, az jyldyń ishinde, Qaban túgil, sol mańaıdaǵy stanısa baılarynyń mańdaı aldyna jetedi.

Maqybaı Qarastyń qolyna osy kezde keledi. Tanysa kele baıqasa, Qaras meılinshe qazaqýar. Qazaqtyń sol kezdegi baılarymen, bılerimen, ákimderimen tamyr-tanys. Ol qys qalada turady eken de, jaz qazaq aýyldaryna aralasyp jaılaýǵa kóship, aq kıiz úı tigip, jelilep bıe baılap, qoı kógendep, tamyrlarymen qonaqqa shaqyrysyp úıine barǵanda qazaqsha qonaǵasy berip... degendeı, qazaq ǵurpyn da qoldanady eken. Qazaqtyń tilin de biletin ol, aýyl arasyndaǵy daý-shardy sheshýge de aralasyp, bılik te qurady eken. Sondyqtan qazaqtar ony-«Qaras bı» dep te atap ketken. Qazaqtardan ol, arǵy atasynyń Kóshim handyǵyna ımam bolǵanyn, Ermaktan qorqyp amalsyz shoqynǵanyn jasyrmaı, «musylmandyǵyn tastamaı kúndiz shirkeýge baryp shoqynsa, túnde úıinde namaz oqyp, ólerinde moldaǵa ıman aıtqyzǵan» dep, «kómgennen keıin kókke ushyp ketkenin kórgen kisi bar» dep, «alda sadaǵań keteıin-aı!» dep bireýleri jylap ta alady eken. Qazaqtardyń sol sezimin kúsheıte túsý úshin, «bergilerimizdiń de kóbimiz ishteı ata jolyndamyz, men ózim de solaımyn, mysaly, shirkeýge barmaımyn, shoshqa etin tatpaımyn» deıdi eken. Rasynda da ol qala, dalada qara maldyń ǵana etin jep, qystygúni jylqy malynan qazaqsha soǵym soıady eken jáne bireýlep emes, birnesheýlep. Óıtýine jylqysy jetedi eken: biletinder «onyń jylqysynyń sany myńnan asty» desedi.

Qazaqtarǵa «ishteı musylmanmyn» deıtin Qaras, seniminde shyn maǵynasyndaǵy pravoslavıe dininiń adamy edi. Ol tilin alatyn qazaqtardyń birtalaıynyń ásirese jalshylaryn jasyryn úgittep, shoqynýlaryna sebepker boldy. Sondyqtan da bizdiń zamanda úı sany úsh júzden asatyn Qabannyń teń jarasyna jaqyny — shoqynǵan qazaqtardyń tuqymy.

Eseneıden qashyp baryp qorǵalaǵan Maqybaıǵa da Qaras mashyq ádisin qoldandy.

— Eseneı kúshti kisi, — dedi ol, — shoqynsań, ǵana áli kelmeıdi saǵan, áıtpese ustap tura almaımyz.

Maqybaı amalsyz shoqyndy.

Bir sátte ol aýylda qalǵan Qatyndaryn urlap ákeldi. Onda balanyń basy jeti-segiz edi. Jańa oryn jaqpady ma, álde esi kirip qalǵan balalar bul oryndy jatyrqady ma, az jylda ózgeleri ólip, eresek jastaǵy jalǵyz Satybaldy ǵana qaldy.

Ol túr-tulǵa jaǵynan da, keskin-keıip jaǵynan da, minez-qulyq jaǵynan da aýmaǵan ákesi: ekeýi de qara óńdi, ekeýi de kespeltek orta deneli, ekeýine de bala shaǵynda qalyń sheshek shyqqandyqtan, keskinderi qalyq qara bujyr, ekeýi de keıki tanaý, ekeýi de syǵyraıǵan qypylyq kóz, ekeýi de tilderin jyltyńdatyp joǵarǵy erinderin soryp otyratyn jalaq, ekeýi de jatyp atar qý, ekeýi de úzeńginiń kózinen ótetin jylpos. Sondyqtan da synshy bireý, ákeli-balaly ekeýine qarap otyryp:

— Jurt orysty súgiretshi deıdi, shyn súgiretshi qazaqta eken ǵoı! — depti.

— Nege olaı dediń? — degen suraýǵa:

— Qarańdarshy, anaý ákeli-balaly ekeýine! Osylardaı birine-birin dál uqsatqan súgiretshi kórdińder me? — depti.

Qaras iri sáýdeger de bolǵan. Ol: Tansha, Atbasar, Qoıandy atalatyn sol kezdiń iri jármeńkelerinen qysyr sıyrlardy, ógizderdi tabyndap satyp alady eken de, jazdaı jaıylymda ustap, semizderin Qorǵan, Chelába, Túmen, İrbit, Tobyl sıaqty qalalardyń qyrmandaryna kúzdigúni toǵytyp, aryqtaryn jemge qoıyp semirtip, qys satady eken. Osy sharýany ol Maqybaıǵa basqartqan. Qabanǵa jaqyn jerde Qarastyń «Mohovık» atalatyn zaımkasy bolǵan. Bilemin deıtinder sol esimdi Maqybaıdyń atyna baılanystyrady. Maqybaıdy orystar «Mohovoı» dep ataıdy eken. Sol jerdiń osy esimi áli kúnge deıin saqtalǵan.

Maqybaıdyń qolyna kelgen Satybaldyny Qaras úıine qol bala ǵyp alady. Ol jigit bola bastaǵan kezde Qaras óledi. Qarasta bala bolmaıdy. Ósekshi aýyzdar,-«jastarynyń alshaqtyǵy eki músheldeı bolǵanmen, Glafıra Satybaldyny ári balasy, ári baıy ǵyp ustady» deıdi. Glafıraǵa qazaqtardyń qoıǵan aty-Kúlpara. Ol da eri sıaqty meılinshe qazaqýar adam bolǵan, sondyqtan jasy úlkender ony-«Kúlpara kelin» dep, kishileri «Kúlpara jeńgeı» dep, bireýleri «Kúlpara báıbishe» dep atandy eken. Jasynda bıik sıdam deneli Glafıra, egdelene sharlanyp, keıin esikke áreń syıyp kiretindeı halǵa jetken. Sarǵylt shyraıly ol jasynda meılinshe sulý keskindi áıel eken, «Sol sıpatyn semirgende de saqtap, denesi jalpaıǵanmen, bet beınesi búlingen joq edi, tolǵan aıdaı dóńgelengen betimen, salbyrap keýdesine túsken buǵaǵy kózdi eriksiz tartýshy edi» deıdi kórgender.

Satybaldy da Glafırany óle-ólgenshe «Kúlpara jeńgeı» dep ataǵan. Ol jeńgeıiniń aıtqanyn eki etpeı, esh ýaqyt qarsy shyqpaı, únemi aıdaǵan jaǵyna jortqan da otyrǵan. Sondyqtan Glafıra ony óte jaqsy kórip atyn Sadko qoıady da (orystyń ertegisinde Sadko esimdi asa baı, asa myrza, asa saýyqshyl sáýdeger baryn bilemiz). Mal-múlkiniń bıligin túgelimen qolyna beripti. Kúlparaǵa eliktep qazaqtar da Satybaldynyń atyn — Sátke qoıyp alady. Kúlpara jeńgeıi, ólerinen buryn, jaqsy kóretin Sadkosyn mal-múlikterin zań aldynda ıe ǵyp, aqtasyn qolyna ustatty. Maqybaı sol kezde ólip, sharýanyń bárin Satybaldy jalǵyz basqarady.

Glafıradan qalǵan aýyr dáýletti Satybaldy ári qaraı ósirip áketedi. Ol saltanatyn da túzep, buryn oramnyń buryshynda ǵana turatyn Qarastyń alty bólmeli qaraǵaı úıin jalshylaryna jataqhana jasaıdy da, ózi sol oramdy aınaldyra, bir betine saýda dúkenin, jáne bir betine asty kirpish, ústi qaraǵaı eki etajdy úı saldyryp, tóńiregin taqtaı sharbaqpen qorshatyp tastaıdy. Maldy da asyldandyryp, jylqydan-arǵymaqtardy, sıyrdan-salmaǵy da aýyr, súti de kóp shvısterdi, qoıdan-bıazy júndilerdi, shoshqadan -«mırgorodtyń qara alasy» atalatyn, Rossıa shoshqalarynyń eń aýyryn, eń semirgishin asyraıdy, taýyqtardyń da, qazdardyń da, úırekterdiń de irilerin ósirdi... «Paıdasy bar-aý» degen nárseni kese-kóldeneń ótkizbeıtin Satybaldy, biraz jyldan beri,

Qabannyń jámshigin de qolyna ustady...

Onyń ákesi Maqybaı shoshqa etin tatpaǵan adam edi. Al, Satybaldy shoshqanyń kirpishtengen qyrtys maılaryn kesek-kesegimen asaıdy. Ózge tamaqqa da ólerdeı meshkeı tý qoıdyń etin eńserip tastaıdy, sorpany kerseńdep ishedi, jýan bólke nandar jumyryna júk bolmaıdy, araqty da sýdaı simiredi. Sondyqtan da jasyna jetpeı semirip, qyryqtardy alqymdaı esikke áreń sıatyn, salt mine almaıtyn, tarantasqa minse arysy solqyldaıtyn, óz betimen shomyla almaıtyn, meılinshe jýan adam boldy. Glafıra sol úıde aspazdyq qyzmet isteıtin ózi «Marja» deıtin, Marıa esimdi jesir jas áıelge úılendi de, odan týǵan tuńǵysh ulynyń atyn pop «Efım» qoıdy. orystyń kóp sezine tili kelmeıtin Satybaldy «Ekim» dep atady. Ekimnen keıin, eki jylda úsh bala taýyp, keıde ekeýden taýyp, on shaqty jylda Marjadan týǵan balanyń sany on besten asty. Olardan eshqaısysy shetinemeı, úıelmeli-súıelmeli bop qaz-qatar ósti. Marja jıren-shubar kisi edi. Al, uldarynyń da, qyzdarynyń da bári túgelimen ákesine tartyp, keıki muryn qaralar boldy. Syqaq qylatyndar olardy «qara qarǵanyń tobyry» dep atady. Baı sharýaly adam bola tura Satybaldy sándenip kıinbeı, denesine suǵýǵa jaraǵandy ilip júre beretin edi. Balalaryn da ol óz ádetine baǵyndyryp, jyldyń jyly aılarynda qyzdaryna tizesinen tómen túsetin sısa kóılek qana kıgizip, uldaryna ony da buıyrtpaı, kishirek jaqtary qaryndary qampıyp jalańash júredi de, úlkenderi balaǵy sholaq kenep dambaldan basqany kımedi.

Shyńǵys onyń úıine, jáı-kúıiniń osyndaı shaǵynda keldi. Qabannyń jámshigin Satybaldy aıdaıtynyn, onyń qandaı adam ekenin ylaýshy shal Shyńǵysqa jolshybaı dáttetip kelgen, Shyńǵys ony kórýge asyqqan. Qabannyń kóshesine jaqyndaı bere:

— Mana aıtyp em ǵoı, týysy asylym, — dedi ylaýshy shal Shyńǵysqa, — «Sadko oramynyń tórt taǵynda tórt qaqpa bar» dep, at basyn solardyń qaısysyna tireımiz?

— Ózi turatyn jaq qaqpadan, — dedi Shyńǵys.

Qazaq-orystardyń bul lınıadaǵy ózge stanısalary sıaqty, Qabannyń ortalyq úlken kóshesindegi úılerdiń kópshiligi bóreneden qıylǵandar eken, olardyń basym kópshiliginiń shatyry taqtaımen jabylǵan. Qańyltyrmen jabylǵandary neken-saıaq. Solardyń úlkendi-kishili bolyp jasalǵan bárin tutas alǵanda, bul stanısada eki etajdy úı jalǵyz Satybaldiniki ǵana edi. Sondyqtan ol úı, jolaýshylar Qabanǵa jaqyndaǵanda, kóp jylqynyń ishindegi jalǵyz túıege uqsap, sonadaıdan odyraıyp kórindi. Jetkenshe kózderin sol bıik úıden aıyrmaǵan jolaýshylar, jaqyndap kelip qarasa, shatyry jasyl syrmen, ústińgi etajynyń syrty kók syrmen boıalǵan, ár etajdyń kóshege qaraǵan qabyrǵasynda onnan astam terezeleri bar, olardyń qaıyryp tastaǵan qaqpalary ár túste boıalǵan oıýlarmen áshekeılengen, jabyq turǵan bıik, keń qaqpanyń oıýly beti, tereze qaqpalaryna uqsas syrlanǵan ylaý kósheniń ortasymen tartyp otyryp, Satybaldy úıinin, qaqpasyna deńgeıles kele, oıqastap buryldy. Doǵasyna qońyraý baılaý, jámshik ataýlynyń daǵdysy. Sol qońyraý eki túrli bolady: ádepki jolaýshylarǵa daýsy shińgirlegen kishkene qońyraýly doǵa jegiledi, «mańyzdy» deıtinderge, daýsy kúmbirlegen úlken qońyraýly doǵa jegiledi. Qandaı dárejeli jolaýshy kele jatqanyn jámshikter sodan aıyrady. İri chındermen ákeı-úkeı bolýdy jaqsy kóretin Satybaldy, batysta — Ystapta turatyn, shyǵysta Kapıtanda turatyn áriptesterin, — «mańyzdy chın bolsa týra turaq úıime ákep túsir, basqalaryn qonaq úıge apar» dep tapsyratyn. Mańyzdylary kele qalǵanda, erekshe yqlas kórsetip, quraq ushyp kútetin, ádepkileriniń kóbine dám de tatyrmaıtyn. Sonysyn biletin ylaýshy shal, — «han tuqymy» dep te, «orys ofıseri» dep te jaqsy kórgen Shyńǵysqa úlken qońyraýly doǵasyn jegip, nege óıtýin aıta kep:

— Úıine suspen baryp túseıik, — degen.

Ylaýshy attaryn qatty aıdamaıtyn kisi. Ystaptan beri shyǵa, belgili bulań-quıryqpen jortyp kele jatqan attaryn, Qabannyń kóshesine kire, ekpindete júrgizý maqsatymen, kendir bıshikti jondaryna kónińkirep jiberdi. Ol — qoly qatty shal da. Qulashyn qatty silteı shyqpyrtyp jiberse, qandaı jalqaý deıtin jylqylar dedektep ketetin. Myna jegilip kele jatqan syr minez eki at, qulashtaı kóterip alǵan bıshiktiń ysqyryǵy estilgende-aq sabatpastan julqyna jóneletin.

Bul joly da sóıtti. Shal «alá-hop!» degen daýyspen bıshigin kóterip alǵanda, ekpindeı jelip jóneldi. Ondaıda urmaıdy shal. Tek, qulash ekpinimen úshi aspanǵa kóterilip ysyldaǵan bıshikti aýaǵa siltep, sartyldaǵan dybysyn shyǵarady da qoıady. Onyń attardy júrgizetin jáne bir ádisi — delbeni tartyńqyrap ustaý. Onysy attarǵa, — «qatty jelmeseń sabaımyn» degeni. Taıaqtan «oqymysty» bolǵan attar, aıdaýshynyń bul oıyn aıtpaı uǵady, delbe bosaǵansha dedekteı beredi. Shal kórshi ylaýshylarǵa únemi bundaı ekpinmen kele bermeıdi. Al qatty júrse, qońyraý da qatty qańǵyrlaıdy. Bul joly ekpindetýi, — qatty qańǵyrlaǵan qońyraý daýsymen Satybaldyǵa. — «erekshe adam kele jatyr» degendi sezdirý.

Satybaldy bul kezde úıiniń qora ishine qaraıtyn esiginiń aldyndaǵy tóbesi jabyq, qabyrǵasy ashyq záýezńesińde áldeneni ermek qyp otyr edi. Daýsy málim doǵa qońyraýynyń kúmbirlegen úni qulaǵyna shalynǵanda, «kim boldy eken bul? Qaıda toqyrar eken?» degen oımen, ornynan turyp, qaqpaǵa baryp, onyń qaq-jarly jiginen syǵalady. Ekpindeı jortqan attar qaqpasyna qaraı oıysqanda, — «iri bireý boldy ǵoı bul!.. Úıime túsýge buryldy ǵoı» dep, óz betimen shalqasynan ashylyp ketetin qaqpanyń saltqysyn sýyra qoıdy.

Bul qaqpanyń únemi jabyq turatyn sebebi,-qorada jemdeletin bir top shoshqa, ásirese sıraqtarynyń qysqalyǵy bolmasa, ózge denesiniń úlkendigi atan ógizdeı teńbil qara tústi qaban syrtqa umtylyp, retin tapsa shyǵa qashatyn edi, eger óıte qalsa, mańaıdaǵy ogorodtardyń kez kelgenin tumsyǵymen qoparyp búldiretin edi. Kishkene kúnińnen kútip, yǵystyryp ósirgen adamy Boshybaı ǵana bolmasa, qara qaban bylaıǵy jurttan qorqý túgil, aıdaıyn dese tura umtylyp, qýyp jetkenin súzip jyǵatyn edi, olardyń keıbireýlerin mertiktirip te tastaıtyn edi. Jurt qarý jumsaýǵa Satybaldydan bata almaıtyn edi. Qabannyń sondaı minezin biletin úı adamdary, ony únemi qamaýda ustaıtyn.

Qaıdan kep qalǵanyn kim bilsin, Satybaldy qaqpany ashqan kezde, qara qaban, qasynan syp berip kóshege shyǵa jóneldi. Ony qaıyrmaq bolǵansha, jámshik attary qaqpaǵa taıalyp qaldy. Satybaldy qaıyrý bermegen qara qabanmen áýre bop júrgende, toraılaryn ertken úıiri de kóshege japyrlap shyǵa keldi.

— Boshybaı! — dep aıǵaı saldy, shoshqalaryna ıe bola almaýyna kózi jetken Satybaldy.

Onda «aıǵaı» deıtin aıǵaı da joq edi tamaǵynda arylmaıtyn lepsisi barlyqtan jáne óńeshin maı basqandyqtan, daýsy jińishkere, býlyǵa shyǵatyn, onyń ústine, osy bir tusta lepsisi údeńkirep, daýsy qyryldap qalǵan Boshybaı osy úıdiń badyraǵy. Jasy Satybaldymen teteles, bala kúninen beınette ósken onyń túr-turpaty, tastardyń jigine shyqqan tyrbyq torańǵydaı qıqy-shoıqy bop tarbıyp qalǵan. Jasy egde tartqanmen úılenbegen adam. Denesiniń attyǵynan joǵarǵy jaǵy ádepki erkek sıaqtanǵanmen, tizeleriniń arasy taban kezdeı alshaqtanyp turatyn qotan-aıaqta, sondyqtan syrtqy usqyny tapyraıǵan tap-tapal kórinetin. Pyshaq tıgizbeıtin, taralmaıtyn, býryldanǵan saqal-murty órtke ushyraǵan uıpa-tuıpa kóde sıaqty da. Jal aılarynda jamaýly kóılek-dambaldan basqa kıimdi ústine ilmeıtin, jińishke bilekteri men jilinshikterin sıdıtyp, dambalynyń balaǵy men kóıleginiń jeńderin túrip alatyn. Saqal-murt erte shyǵyp, erte býryldana bastaǵan ol, bala shaǵynan únemi shoshqa kútý qyzmetinde júretin. Ózin «musylmanmyn» dep oılaıtyn onyń shoshqadan jırenýinde qısap joq. Ol shoshqalardyń ózi túgel ıisinen de jıirkenip, jaılaǵan shaqtarynda, murnyn shúberekpen baılap alady. Sonda da kútedi jáne jaqsy kútedi. Kútkenderi meılinshe semiz bolady. Toraılardy da qolynan sol týǵyzyp, sol ósiredi. Ol boqtampaz kisi. «Tanaýyńdy...» degen boqtyq, onyń aýzynan esh ýaqytta túspeıdi. Túsinde sandyraqtasa da aıtary sol. Keıde ol Satybaldynyń, ózin de, balalaryn da «tanaýyńdy...» dep sybap alady. Yrysy kóretin Boshybaıdyń ol boqtaýyn Satybaldy esh ýaqytta kek kermeı, «boldy, shoshqa, boldy!» dep kúledi de qoıady.

Keıde, ashýy qatty kelgende, Satybaldynyń Boshybaıdy sabap alatyny da bolýshy edi. «It ashýyn tyrnadan alady» degendeı, qaıyrý bermegen shoshqalardyń ashýyn, taltańdaı júgirip kele jatqan Boshybaıdan alyp, jaqyndaı bergen oǵan Satybaldy maıly judyryǵyn kómip-kómip jiberdi. Bundaı sabaýǵa úırengendikten be, álde, tegeýirini álsiz maıly judyryq batpaı ma, — Boshybaı eleń-alań qyla qoımady. Satybaldynyń odan ári tómsheteýine, ekpindep kelgen attar, qaqpadan óre shyqqan shoshqalarǵa jáne Boshybaıdy sabaǵan Satybaldyǵa soqtyǵyp qala jazdap qaqpanyń jaqtaýyna tirele áreń toqtady.

Bul kórinis ózgelerden góri Shoqanǵa qyzyq kórindi. Keshe Tashatpen janjaldasqannan keıin, onyń týystaryna kóz ǵyp, «senen-aq óletin boldym-aý!» dep, jumsaqtaý bolsa da Shyńǵys Shoqandy shapalaqpen birer ret tartyp qalǵan. Qylmysyn moıyndaǵan Shoqan, batpasa da batqandaı áser qaldyrmaq bop, shapalaq tıgen jaǵyn alaqanymen basa qoıǵan. Taǵy da urmaq bolǵandaı, Shyńǵys Shoqanǵa umtyla bergende, bireýler arasha túsip tıgizbegen. Shoqan sodan keıin, minip kelgen kúıme ishine kirgen edi de, shaqyrǵan as-sýǵa da barmaı, tań atqansha tym-tyrys jatyp alǵan edi. Ol oqýǵa barmaı keri qaıtýǵa zaýqy soqqanyn aıtqanda, túni boıy qasynda bolǵan Aba:

— Óziń bilesiń, Qanashjan meniń ózimnen artylar aqylym joq. Degenmen, ákeńniń erkine de kóngeniń jón.

— «Mekire balyqtyń tumsyǵy tasqa tımeı qaıtpaıdy» degendeı, han-ıemniń seni Ombyǵa aparmaı kóńili kónshimeıtinin kórip kelemiz. Áke ǵoı ol. Kúshi de keledi saǵan. «Óshpeıtin daýdy óspeıtin ul qýady» degendeı, bolmaıtyn iske nesine tyrmysasyń. Ákeńniń mańdaıyna tıip júrgen soqqy az emes. Sonyń ústine «tilin ózge túgil týǵan balasy da almaıdy eken» degen ataq jaqsy ma. Bar, apara jatqan Ombysyna. Ar jaǵyn kórersiń, — degen. Bul aqyldy ishteı maqul kórgen Shoqan, ákesi Ystaptan ylaý alyp ilgeri jónelmek bolǵanda, eshbir syr bildirmegen. Ylaýǵa rızashylyǵymen otyrǵan ol, shaldyń qasyna qatar mingen de, esirikteriniń eshqaısysyna jolshybaı til qatpaǵan.

Endi mine, Satybaldynyń ózin jáne shoshqalaryn kórgende, Shoqan alaqandaryn shapalaqtap, qarqyldaı kúlip jiberdi.

— Saǵan ne boldy?! — degen ákesine:

— Qyzyqty kórmeı turmysyń? — dedi ol.

— Ne qyzyq?

— Anaý shoshqa ma, adam ba? — dedi ol, saýsaǵymen Satybaldyny nusqap.

— Tıysh otyr, oıbaı! — dep Shyńǵys Shoqandy judyryǵymen nuqyp qaldy.

— Shoshqadan aýǵan joq! — dedi Shoqan, ákesiniń nuqýyn tyńdamaı. — Nanbasań, anaý qara qabanǵa qara da, jýan adamǵa qara!.. Aıyrmalary bireýi — eki aıaqty da, bireýi — tórt aıaqty. Qudaıshylyǵyńdy aıtshy, basqa deneleri bir-birine uqsas emes pe?

— «Qoı!» dedim ǵoı, Qanashjan, — dedi Shyńǵys Shoqannyń qulaǵyna aýzyn taqaı, aqyryn sybyrlap, zildi únmen. — Sol jýanyń biz izdep kele jatqan adam bolý kerek.

— Bola bersin. Kórgendi aıtqannyń nesi aıyp?..

— Óshir, únińdi!.. Bizge bettedi... Estip qalar...

Daýyl yrǵaltqan domalaq qara kıgiz úıdeı teńsele basqan Satybaldy, Boshybaıdy sabaýyn doǵardy da, qaqpa aldyna kidirgen jolaýshylarǵa bettedi. Onyń kim ekenin ańǵartpaq bolǵan ylaýshy shal:

— Sadko degen baı — kýpes osy bolady, asyl týystym, — dep sybyrlap qaldy Shyńǵysqa.

Shyńǵys oǵan kúımede otyryp, ıa túsip amandasýdyń qaısysy qolaıly ekenin oılaǵansha, shal arbadan jerge syrǵydy da, qolyn bergen Satybaldynyń qulaǵyna áldeneni sybyrlady. Onyń birtindep aıtqan sózderi «Hannyń býryldanǵan saqal-murty órtke ushyraǵan uıpa-tuıpa kóde sıaqty da. Jal aılarynda jamaýly kóılek-dambaldan basqa kıimdi ústine ilmeıtin, jińishke bilekteri men jilinshikterin sıdıtyp, dambalynyń, balaǵy men kóıleginiń jeńderin túrip alatyn. Saqal-murt erte shyǵyp, erte býryldana bastaǵan ol, bala shaǵynan únemi shoshqa kútý qyzmetinde júretin. Ózin «musylmanmyn» dep oılaıtyn onyń shoshqadan jırenýinde qısap joq. Ol shoshqalardyń ózi túgil ıisinen de jıirkenip, jaılaǵan shaqtarynda, murnyn shúberekpen baılap alady. Sonda da kútedi jáne jaqsy kútedi. Kútkenderi meılinshe semiz bolady. Toraılardy da qolynan sol týǵyzyp, sol ósiredi. Ol boqtampaz kisi. «Tanaýyńdy...» degen boqtyq, onyń aýzynan esh ýaqytta túspeıdi. Túsinde sandyraqtasa da aıtary sol. Keıde ol Satybaldynyń ózin de, balalaryn da «tanaýyńdy...» dep sybap alady. Yrysy kóretin Boshybaıdyń ol boqtaýyn Satybaldy esh ýaqytta kek kórmeı, «boldy, shoshqa, boldy!» dep kúledi de qoıady.

Keıde, ashýy qatty kelgende, Satybaldynyń Boshybaıdy sabap alatyny da bolýshy edi. «It ashýyn tyrnadan alady» degendeı, qaıyrý bermegen shoshqalardyń ashýyn, taltańdaı júgirip kele jatqan Boshybaıdan alyp, jaqyndaı bergen oǵan Satybaldy maıly judyryǵyn kómip-kómip jiberdi. Bundaı sabaýǵa úırengendikten be, álde, tegeýirini álsiz maıly judyryq batpaı ma,-Boshybaı eleń-alań qyla qoımady. Satybaldynyń odan ári tómendeýine, ekpindep kelgen attar, qaqpadan óre shyqqan shoshqalarǵa jáne Boshybaıdy sabaǵan Satybaldyǵa soqtyǵyp qala jazdap qaqpanyń jaqtaýyna tirele áreń toqtady.

Bul kórinis ózgelerden góri Shoqanǵa qyzyq kórindi. Keshe Tashatpen janjaldasqannan keıin, onyń týystaryna kóz ǵyp, «senen-aq óletin boldym-aý!» dep, jumsaqtaý bolsa da Shyńǵys Shoqandy shapalaqpen birer ret tartyp qalǵan. Qylmysyn moıyndaǵan Shoqan, batpasa da batqandaı áser qaldyrmaq bop, shapalaq tıgen jaǵyn alaqanymen basa qoıǵan. Taǵy da urmaq bolǵandaı, Shyńǵys Shoqanǵa umtyla bergende, bireýler arasha túsip tıgizbegen. Shoqan sodan keıin minip kelgen kúıme ishine kirgen edi de, shaqyrǵan as-sýǵa da barmaı, tań atqansha tym-tyrys jatyp alǵan edi. Ol oqýǵa barmaı keri qaıtýǵa zaýqy soqqanyn aıtqanda, túni boıy qasynda bolǵan Aba:

— Óziń bilesiń, Qanashjan meniń ózimnen artylar aqylym joq. Degenmen, ákeńniń erkine de kóngeniń jón.

Mekire balyqtyń tumsyǵy tasqa tımeı qaıtpaıdy» degendeı, han-ıemniń seni Ombyǵa aparmaı kóńili kónshimeıtinin kórip kelemiz. Áke ǵoı ol. Kúshi de keledi saǵan. «Ónbeıtin daýdy óspeıtin ul qýady» degendeı, bolmaıtyn iske bekine tyrmysasyń. Ákeńniń mańdaıyna tıip júrgen soqqy az emes. Sonyń ústine «tilin ózge túgil týǵan balasy da almaıdy eken» degen ataq jaqsy ma. Bar, apara jatqan Ombysyna. Ar jaǵyn kórersiń, — degen. Bul aqyldy ishteı maqul kórgen Shoqan, ákesi Ystaptan ylaý alyp ilgeri jónelmek bolǵanda, eshbir syr bildirmegen. Ylaýǵa rızashylyǵymen otyrǵan ol, shaldyń qasyna qatar mingen de, serikteriniń eshqaısysyna jolshybaı til qatpaǵan.

Endi mine, Satybaldynyń ózin jáne shoshqalaryn kórgende, Shoqan alaqandaryn shapalaqtap, qarqyldaı kúlip jiberdi.

— Saǵan ne boldy?! — degen ákesine:

— Qyzyqty kórmeı turmysyń? — dedi ol.

— Ne qyzyq?

— Anaý shoshqa ma, adam ba? — dedi ol, saýsaǵymen Satybaldyny nusqap.

— Tıysh otyr, oıbaı! — dep Shyńǵys Shoqandy judyryǵymen nuqyp qaldy.

— Shoshqadan aýǵan joq! — dedi Shoqan, ákesiniń nuqýyn tyńdamaı. — Nanbasań, anaý qara qabanǵa qara da, jýan adamǵa qara!.. Aıyrmalary bireýi — eki aıaqty da, bireýi — tórt aıaqty. Qudaıshylyǵyńdy aıtshy, basqa deneleri bir-birine uqsas emes pe?

— «Qoı!» dedim ǵoı, Qanashjan, — dedi Shyńǵys Shoqannyń qulaǵyna aýzyn taqaı, aqyryn sybyrlap, zildi únmen. — Sol jýanyń biz izdep kele jatqan adam bolý kerek.

— Bola bersin. Kórgendi aıtqannyń nesi aıyp?..

— Óshir, únińdi!.. Bizge bettedi... Estip qalar...

Daýyl yrǵaltqan domalaq qara kıgiz úıdeı teńsele basqan Satybaldy, Boshybaıdy sabaýyn doǵardy da, qaqpa aldyna kidirgen jolaýshylarǵa bettedi. Onyń kim ekenin ańǵartpaq bolǵan ylaýshy shal:

— Sadko degen baı-kýpes osy bolady, asyl týystym, — dep sybyrlap qaldy Shyńǵysqa.

— Osy, esi durys bala ma? Jyndy bala ma? — dep te qaldy.

— Durys edi, — dedi qysylyp otyrǵan Shyńǵys, — ne shaıtan túrtpektegenin qaıdan bileıin.

Shaıǵa qanyp, syrtqa jelpiniske shyqqanda Shyńǵys:

— Tyıamysyń kúlkińdi, bolmasa, ózińe taǵy da birdeme kerek bop tur ma?! — dep, judyryǵyn túıgen, tistengen keskinmen jaqyndaǵan:

— Ur! — dedi Shoqan taısalmaı.

— Urmaǵanǵa qara jer! — dedi Shyńǵys. — Qaıda barsań syımaıtyn boldyń ǵoı sen!.. Aıaq basqan jeriń — búlinshilik!.. Osynaý aýmaǵy aýyldyń qotanynan úlken úıge de syımaıyq dep otyrmyz ǵoı endi, seniń kesirińnen.. Ne, qoı kúlkińdi. Qoımasań attanaıyq!..

— Shoqan «qoıam», «qoımaımyn» demedi. Onyń tek aıtqany:

— «Búlikshil» deseń, qutylǵaly kele jatyrsyń ǵoı, áke. Eskerterim: qashan qutylǵansha qolyńdy tıgizbe, endi. Eger tıgizseń, uzyndyǵy tusaýdaı ǵana jip jalynsyn.

— Ol ne jip? — dedi Shyńǵys shala túsingendeı.

— Asylyp ólem.

Shyńǵys úndemeı qaldy.

— Ras aıtam, — dedi Shoqan shegelegen daýyspen. — Nanbasań qol qatyp kór!.. E, qudaı, kóringen shoshqa úshin sabaı berseń, janym qala ma?..

Shyńǵys úndemeı qaldy. Balasynyń buryn da, osy saparǵa shyqqaly da istep júrgen minez-qylyǵyna qaraǵanda, ondaı batyldyqqa barýy múmkin-aq. Atalastarynda asylyp ólgender de, jarylyp ólgender de bolǵan. Bunyń da sóıtpeýine kim kepil?

«Sóıtýi múmkin» dep balasynan qoryqqan, onyń kúlkisin de tyıa almaǵan Shyńǵys, sol kúngi keshte kirpi terisinen jasalǵan tósenishte otyrǵandaı halde boldy. Sonda Shoqan kúleıin dep kúlmeıdi-aý, umytqysyz áser qaldyrǵan manaǵy kórinis esine túse qalsa, yqtıarynan tysqary kúlip jiberedi. Esinen shyǵaraıyn dese, shoshqalar men Satybaldy semásynan alǵan áserleri sıreýdiń ornyna qoıýlana túsedi.

Balasynyń nege kúlip otyrǵanyn Satybaldy túsinip qalar dep, Shyńǵys qatty sasqalaqtaýda. Ol Shoqannyń jyndy baladaı qarqyldap kúlý sebebin mana qaqpa aldynda joramaldap, ishteı tyjyrynǵan da qoıǵan. Sodan keıin, sol sezimi shıratyla túspese álsiregen joq.

Kóldeneń kisimen shúıirkelese qoıý ádetinde joq Satybaldy, Shoqanǵa óshige túsý saldarynan tipti tuıyqtanyp, jolaýshylardyń ózderi birdeme suramasa, ún qatpaı tym -tyrys otyryp aldy. Suraǵan sózge de ol tujyrymdy, qysqa ǵana jaýap berdi.

Osyndaı jaǵdaıda Shyńǵys onymen qalaı tildespek. Onyń úıine nelikten soǵyp otyrǵanyn qalaısha aıtpaq?

Reń bermegen Satybaldy Shyńǵysty sybaǵasynan qaqqan joq. Ol úıinde júretin qazaq jigitteriniń bireýine bir semiz qoıdy soıdyrdy da, etin túgel astyryp, ústine súrlengen tutas jal, jaıa, qazy, qarta saldyryp, júrginshilerge arnalǵan úıinde qazaqsha ulan-asyr qonaǵasy berdi. Jáne Shyńǵystyń musylmandyǵyn este tutyp, as-sýyn qazaqtarǵa daıarlatty. Jatatyn bólmesine, qazaqsha belýardan tósek saldyrdy. Al, Satybaldynyń ózi qabaq mańyna jolamaı, as ishkende kelmeı, úıinde siresip jatyp alýy, Shyńǵysqa óte aýyr soqty. Jumsaq qus tósekte túni boıy dóńbekshigen ol, kórer tańdy kózinen atyrdy. Sonda, birde — ishteı. birde dybysyn shyǵara aıtqany: — «Á, qudaı, kúnimdi Satybaldy shoqyndy sıaqty shoshqalarǵa túsirgenshe, alsań netti!!.»

Ertemen turyp surastyrsa, Satybaldy áldene jumysymen ketip qapty. Biraq ylaýdan da qaqpaı, kisi otyrýǵa arnalyp jasalǵan sándi brıchkaǵa eki ádemi arǵymaqty par jekkizip, «qalaǵan jerine apar» dep, Boshybaıdy daıarlap qoıypty. Shoshqalardy kútýden bezip bolǵan Boshybaı, az ýaqytqa bolsa da boıyn jazǵysy kep, birden rızalasty. Olar júrip ketti.

Taǵy da tym-tyrys. Túni boıy kóz shyrymyn almaǵan Shyńǵys, bylaı shyǵa qalǵı bastady. Oıshyl Dragomırov kórgen-bilgenderin aqyl tarazysyna salýmen áýre bop keledi. Túni boıy jaqsy uıyqtap denesi de, oıy da sergip turǵan Shoqannyń Qabannan shyǵa ermegi Boshybaı boldy.

Bul shal onyń oıyn alǵashqy kórgennen-aq bólgen edi. Qazaqtyń «Qańbaqshal» deıtin ertegisin jaqsy biletin Shoqan, túr-tulǵasyna qarap, «mynaý dál sol sıaqty ǵoı» dep qalǵan da. Sodan keıin, Boshybaıdy kórgen saıyn joramaly kúsheıe túsip, júris-turysyn, minezin, qylyqtaryn, sóz álpetin baqylaýǵa kirisken. Sonda ańǵarǵany, — Qańbaqshal sıaqty bul da aılaker, tásilqoı, qýlyqshy, kúldirgish eken. Keshe keshke qaraı Satybaldy úıinin, tóńiregine jınalǵan shaqta erkek-áıeli, kári-jasy aralas qazaqtardyń sany birtalaı bolǵan. Kıim-keshekterine, sóz jobalaryna qaraǵanda, bári de kedeı, bireýleri Satybaldyǵa jalshylar, bireýleri — kórshi-qolańdar ázil túrlerine qaraǵanda, bireýleri — musylmandar, bireýleri — shoqyndylar sıaqty; «et degende bet bar ma» degendeı, «qyzylshyl» qazaqtar, qonaqqa qoı soıylýyn paıdalanyp, sorpam-sýyn ishýge jınalǵan kórinedi, sóz álpetterine qaraǵanda, Satybaldynyń úıi bundaıda beıilin keńge salyp, qonaqtan qalǵan-qutqan tamaqty olardan aıamaıtyn sıaqty... Aqysyn uttyrmaıtyn, esepqor Satybaldy, olardyń kúshin osyndaı «ókpe» tastaýmen keıde arzan, keıde tegin paıdalanatyn edi.

Boshybaı sol qazaqtardyń kúldirgisi eken. Keıinirekte balalardan bastap, eńkeıgen kempir-shaldarǵa deıin onyń qyljaqtaspaıtyny joq eken. Ózi beıpil-aýyz, eki sóziniń biri-boqtaý... jáne «erkek» demeı, «áıel» demeı «kári» demeı, «jas» demeı, kez kelgenin sybaı beredi eken. Onysyn kek kórer jan joq sıaqty. Bári de ashýlaný ornyna kúledi, tyıý ornyna shaptap, oıyndaryn údete túsedi. Boshybaıdyń qyljaqsyz keńesteri de kóp eken. Bári de qyzǵylyqty, bári de kúlkili...

Osyndaı jaǵdaıyn kórgen Shoqan, Boshybaıdy Qabannan shyǵa aınaldyryp edi, ol yrqyna kóne ketti. Keńesip kórse, Boshybaıdyń áńgimelerinde, ásirese ertegilerinde túp joq jáne bári de ólerdeı qyzyq. Ol nasybaıshy eken. Qoshqardyń qorjyn terisinen ılep jasaǵan, aýzy búrmeli shóntegine nasybaıdy mol úgip salady eken de, keńes kezinde álsin -álsin atyp, kóıite beredi eken. Astyńǵy ernine mol ǵyp salatyn nasybaıy, silekeıi men aǵyp taýsylady eken, saýsaǵymen alyp tastamaıdy eken, sondyqtan da uıysyp júretin saqaly saýystan arylmaıdy eken. Nasybaıdan ba, álde zaqymy bar ma, Boshybaıdyń jaıalyqtaı úlken aýzynda dúrdıgen qalyń erinderiniń kógildir tústi terileri únemi tilim-tilim bop jarylyp júredi eken.

Shoqanǵa áýelgi aıtqan keńesterin kelte qaıyryp otyrǵan Boshybaı, birazdan keıin «Qyran — qaraqshy» nemese «Jalǵyz kózdi jalmaýyz» sıaqty uzaq ertegilerge túsip ketti. Qabannan shyǵa, Qutyrlaǵandy (oryssha — Ekaterınovka), Kýqalany (oryssha — Ostrovka) basa, Kapıtanǵa tartatyn jol asa dańǵyl edi jáne sol bir tusta jańbyr bolmaı qurǵaq turǵan. Sony boılaı talaı júrgen attar, daǵdyly bulań-quıryǵyna salyp, joldan jazbaı aıdaýsyz jortady da otyrady. Kózi baqyraıa, aýzyn asha, ıegin eki alaqanymen birdeı tirep otyrǵan Shoqan, áńgime oqıǵasynyń syryna qaraı keıde kúledi, keıde, keıbir aıanyshty tustarda úreıi ushyp, bir sátterde kózine jas ta kep qalady....

Mine, áńgimeniń osynsha qyzyqtyǵynan «aralarynyń alshaqtyǵy qyryq shaqyrym» deıtin Kýqalaǵa qalaı jetkenin olar bilmeı de qaldy.

Bul da eki úlken kóldiń arasyndaǵy eni tar dóńeske salynǵan stanısa edi. Bireýler ony «Balan men Qyzyljardyń, aralyǵyndaǵy stanıńalardyń bárinen buryn osy ornapty» deıdi.

Kýqalanyń atamany — Andreı Beketov, Shyńǵystyń Kenesaryny Arqadan birge qýysqan joryqtas joldasy edi. Jáne ekeýi dos ta. Kenesary Túrkistan jaqqa aýyp ketkennen keıin, Shyńǵys Qusmuryn dýanyna aǵa sultan bolǵanda, Beketov týǵan jeri — Qýqalaǵa kep, atamany saılanǵan. Qusmurynnan Ombyǵa barǵan birer saparynda Shyńǵys Beketovke ádeıi soǵyp, aýnap-qýnap ketken. Sondaı dosyna bul saparynda da soqpaq nıetin Qabannan attanarda Boshybaıǵa eskertip qoıǵan.

Qabannan shyǵa qalǵyǵan Shyńǵys Qýqalaǵa jetkenshe qalǵydy. Qalanyń batys shetine jaqyn jerde, sırek qaıyńdary meılinshe jýandap ósken shoq aǵash bolýshy edi. İshinde, sol mańaıdaǵy Kóshebe rýynan shyqqan ataqty baı — Yrsaı aýylynyń zıraty bar. Yrsaı Rossıany jaqtaıtyn adam bolǵan. Abylaı han tuqymynan Rossıaǵa qarsylardyń biri — Ábaıdildáni kazak-orystar osy jaqtan qýǵanda, Yrsaı basshylyq etken eken deıdi. Sondyqtan el, patsha úkimetinen horýnjıı chınin alǵan. Ostrovkanyń «Kýqala» atalatyn sebebi, onyń kazak-orystary osy araǵa kelip irge tepkende, «mal baspasyn» dep, Yrsaı aýylynyń zıratyn tereń ǵyp aınala ornatqan, «bir qabyrdan túnde shyraq janady» dep, sharbaqpen qorshatyp qoıǵany sol Yrsaıdyń atasy — Jolamannyń zıraty eken deıdi. «Osynyń bári-Yrsaıdyń kóńilin tabý úshin jasalǵan» dep, qazaqtar stanısanyń atyn «Kýqala» qoıǵan...

Qalǵyǵan Shyńǵysty Boshybaı Yrsaı aýylynyń zıratyna jaqyndaı bere oıatty. Jolda zırat kezdesse, atyn toqtatyp, jerge túsip, «arýaqtarǵa» duǵa oqý Shyńǵystyń ejelgi ádeti edi. Bul joly da sóıtip, duǵasyn oqyp bolǵannan keıin:

— Andreı Beketovtiń úıin biletin be ediń? — dedi ol Boshybaıǵa.

— Bilem.

— Endeshe, tart soǵan.

Olar taqtaı shatyry da, ón boıy da kóp jyl jasap qońyrlanǵan úlken aǵash úıdiń aldyna kelse, ashyq qaqpanyń syrtqy bosaǵasynda jatqan jýan kelte bóreneniń ústinde, ıasaýldyń jazǵy kıiminde, qaba saqaly men qalyq dýdar shashy býryldanǵan orys, tútinin burqyrata trýbka tartyp bóreneniń ústinde otyr eken. Ol taıanyp kelgen jolaýshylarǵa mán bergendeı, odyraıa qaraı qaldy da, áldekimin tanyǵandaı keskinmen, ornynan turyp, bastary tejelgen attarǵa bettedi. Taıalyp kelip;

— Hatalaspasam, siz Shyńǵys Valıevıch bolarsyz? — dedi. «Bul kim?» degendeı qaraı qalǵan Shyńǵys ta saqaldyny shyramytyp:

— Nıkolaı Ilıch bolmaǵan edińiz! — dedi.

— Iá, sol, Potanın!

Shyńǵys arbadan qarǵyp túsip, ekeýi qushaqtasa ketti...

Olar maýqyn basqansha, biz oqyrmandarǵa Nıkolaı Ilıchtiń kim ekenin qysqasha tanystyryp alaıyq. Rossıanyń Ertis boıyn on segizinshi ǵasyrdyń basynan otarlanýǵa kirisýi málim. Sonda İ-Petrdyń buıryǵymen, Tobyl qalasynan podpolkovnık Býhgols basqaryp attanǵan orys voevodtarynan Ertis boıyna orystyń birinshi qalasy bolyp túsken Iamyshevaǵa Arkadıı Potanın ataman bolyp qalǵan. Bul, 1715 jyly. Az jyldan keıin, Ertis boıyna Omby men Semeı qalalary irge teýip molaıǵansha, Iamysheva-shyǵys jaqtan-qytaılardyń, ońtústik jaqtan — Orta Azıa handyqtarynyń, batystan -Rossıanyń saýdagerleri qysy-jazy aǵylyp, saýda qatynasyn jasap jatatyn jerleri bolǵan. Sonyń bárin Arkadıı Potanın basqarǵan.

Ashshylyózek boıyna kazak-orystar 18-ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap ornaıdy. Sol kezde Qyzyljar men Altyntóbe (Troısk) arasyna birinshi bolyp irge tepken — biz joǵaryda ataǵan Kýqala eken. Osy qalaǵa birinshi bolyp meken salǵan adam, Arkadııdiń balasy — Ilá eken. Ol — Shyńǵysqa Kýqalada kezigip turǵan Nıkolaıdyń ákesi.

Ilá Nıkolaıdy 1813 jyly kazak-orys balalarynan ofıserler daıarlaý maqsatymen Ombyda ashylǵan ýchılıshege oqýǵa beredi, Nıkolaı ol oqýdy 1816 jyly jıyrma jasynda kornet chınimen bitiredi. Sodan keıin biraz jyl ýchılısheniń ózinde, ishki tártipti saqtaıtyn ýrádnık qyzmetin atqarady. Osy kezde Shyńǵys ýchılısheniń azıalyq bólimine oqýǵa túsedi. Qazaqýar Nıkolaı Shyńǵystyń sheshesi Aıǵanymmen de tanysyp, aralas-quralas bolyp ketedi. Shyńǵys oqýyn bitirgenshe sol úımen tyǵyz baılanysty bolady.

Nıkolaı Ilıch pysyq ta, zırek te, soǵystyń sol kezdegi aıla-ádisine bilgir de adam eken, sondyqtan Qoqan handyǵynyń 1829 jyly Peterbýrgke kelip, patshaǵa jolyǵyp, syılar alyp Ombyǵa kelgen ókilin Qoqanǵa deıin jetkizip salǵan kazak-orys júzdigin basqarady. Osy saparynda ol, Qoqan handyǵyn Rossıaǵa qalaı baǵyndyrýdyń alǵashqy josparyn jasap qaıtady. Keıin, Arqadaǵy qazaqtardyń kóterilisin basqan otrádpen, Nıkolaı Sozaq qalasy arqyly Shymkentke deıin baryp, bul joly Túrkistan men Tashkentti Rossıaǵa baǵyndyrýdyń josparyn jasaıdy. Sol joryqtan qaıtqannan keıin otstavkaǵa shyǵady da, týystary turatyn Iamyshevaǵa oralady. Baıan aýla stanısasyna kelip, artılerıa kapıtany — Týrnınniń Varvara Fılıppovna esimdi qyzyna úılenedi. Sodan keıin Iamyshevada jyl ǵana turyp, Baıan aýla dýanynyń aǵa sultany, Shyńǵystyń baldyzy — Shormannyń Musasyna tilmash bop qyzmetke kiredi. Taǵy biraz jyldan keıin kapıtanǵa aýysady da, bir jaǵynan sondaǵy áskerı bólimsheniń shtattan tysqary atamany bolyp, ekinshi jaqtan, saıahat saparlaryn sıpattaıtyn eńbekter jazýǵa kirisedi. Chıni — podpolkovnık.

Ol Varvaradan jeti-segiz bala kóredi. Úlken uly — Grıgorıı Iamyshevada, odan keıingi eki-úsh balasy — Baıanda, keıingileri — Kapıtanda týady.

Ózinen bastap, semásynyń barlyq músheleri qazaqtarmen aralas óskendikten, bári de qazaq tiline meılinshe jetik. Grıgorıı keıin, qartaıǵan shaǵynda jazǵan ómirbaıanynda: «Jalpy Iamyshevanyń turǵyndary, olardyń ishinde-bizdiń semá orys jáne qazaq tilinde qatar sóıleıtin edi, kazak-orystyń qyz, bozbalalary úıde de, kóshede de orys ánderimen qatar qazaq ánderin aıtýshy edi, qazaq ǵurpyn orys ǵurpymen birdeı qoldanýshy edi» deıdi.

Mine, sondaı semá Nıkolaı Ilıch Shyńǵyspen kezdeskende, Kapıtannan Kýqaladaǵy týystaryna kelip qonaqtap jatyr edi.

Shyńǵys pen Nıkolaı qushaqtaryn jaza bergende, qaqpa ishinen kadet korpýsy shákirtteriniń jazǵy formasyndaǵy Grıgorıı shyǵa keldi. Jat jolaýshylarǵa tańyrqaı qarap toqtaı qalǵan ony:

— Úlken ulym. Qazaqsha aty — Kúrkereı, oryssha aty — Grıgorıı, — dep tanystyrdy Nıkolaı Shyńǵysqa.

— «Qazaqsha at degeni nesi?» degendeı qaraǵan Shyńǵysqa:

— «Aqsary Kereı, Qursary Kereı» degender bar emes pe, qazaqta? — dedi Nıkolaı kúlimsireı qarap.

— Bar.

— «Kúr» degen sózdiń ne ekenin bilmeımin. Biraq «qazaq bilmeı qoımaıtyn shyǵar, ondaı atty» dep, men «Kúrsary Kereıge uqsas bolsyn» dep, «Kúrkereı» qoıdym, eger ony ataý qıyn bolsa, «Kereı» deı ber, — dedi.

Shyńǵys Nıkolaıdyń qazaqsha jaqsy biletindigine rıza bolǵandaı kúldi.

— Ákeńe sálem ber! — dedi Nıkolaı balasyna, Shyńǵysty nusqap. Bala taısalmastan taza qazaqsha:

— Assalaý maǵalaıkúm! — dep, qolyn usyndy. Bunysyna tipti rıza bolyp ketken Shyńǵys:

— Ýaǵalaıkúm-ássálám! — dep qolyn aldy da, — órkeniń óssin, baqytty bol! — dep arqaǵa qaqty.

Qyzǵanshaq Shoqan, orystyń «tóreshe» kıinip tyltıa qalǵan balasyn unatpady. Onyń tańdanǵany: ákeli-balaly ekeýiniń qazaq tiline sýdaılyǵy. Onyń ótkir kózi áke men balanyń birine-biri aına-qatesiz uqsaıtynyn da tez shaldy: ákesi sharǵalaý boıly, balasynyn, da denesi sondaı bolatyn syıqy bar; ákesi qońyrlaý óńdi, balasy da sondaı; ákesiniń saqal-shashy qara sarǵylt, balasynyn, shashy da sondaı, basyn dýdarlanǵan qalyń shash jaýyp turǵanmen, «taqıa syımas shekelim» degendeı, ákesiniń shekesi jalpaq, eken, mańdaı jaǵyna kekil ǵana qoıǵan balasynyń da shekesi sondaı, betiniń kóziniń asty men murnynyń ústinen basqa jerin qalyń qaba saqal-murt japqan ákesiniń bet súıegi shyǵyńqylaý, qalmaq keskindileý eken, balasynyń beti de sondaı, ákesiniń kishirek murny tańqylaý, balasy da sondaı, ákesiniń kózderi shúńirekteý, kishileý, balasy da sondaı.

Birine-biri aınymaı tartqan áke men balaǵa qaraı qalǵan Shoqandy, Shyńǵys Nıkolaıǵa:

— Balam. Oqýǵa ákele jatyrmyn, — dep tanystyrdy da. — Tús, Qanashjan, sen de sálem ber, bul kisige! — dep Nıkolaıdy nusqady.

Qazaqtyń orysqa musylmansha sálem berýin buǵan deıin kórmeýden be, álde qıraqylyǵy ustaı qaldy ma, Shoqan betin teris burdy da, arbadan túspedi. Ol qylyǵyn unatpaǵan Shyńǵys, «Nıkolaıdyń kóńiline kelmesin» degendeı:

— Orys arasyna úırengen joq edi, ári erkeleý, — dedi.

— Oqasy joq, — dedi Nıkolaı. — Al, qalaı bolady bul, Shyńǵys Valıevıch? Meniń úıim — Kapıtanda. Munda týystarym turady. Solarǵa qatynymmen, balalarymmen qonaqqa kelip jatyrmyn. Menimen birge qonaqtaısyń ba, álde Kapıtanǵa baramyz ba?

Mol et qala tura, «bul ákeń — Ýáliniń sybaǵasy» dep qulyn soıǵyzdy. Úshinshi kúni «shesheń-Aıǵanym báıbisheniń sybaǵasy» dep tý qoı soıǵyzdy. Tórtinshi kúni de qoı soımaq edi, «qanyn ishemiz be onyń. Osy úıdegi óli et jetedi» dep Shyńǵys ulyqsat etpedi. Besinshi-attanar kúni «óz sybaǵań, jáne balańnyń sybaǵasy» dep eki marqany qatar soıǵyzdy. Sonda, sonshama etti Shyńǵystyń ózine ǵana jegize bergen joq. Mańaıdaǵy Kóshebe rýynyń Shyńǵysqa zyıttyǵy baryn estigen ol, óziniń de, Shyńǵystyń da bedelin kótere túsý úshin, sol rýdyń baılary men bılerin qasaqana shaqyryp, tabaqtas etti. Olardyń kelmeske sharasy joq Potanınnyń bul stanısada bedeldi adam ekenin biledi, óshige qalsa, azýly da adam jáne olardy shaqyrýdyń zalaly da joq, ásker turǵan stanısada Shyńǵysqa qarsy qylyq kórsete almaıdy... Qonaqqa amalsyz kelgen Kóshebeler, sypaıylyq qyp Shyńǵysty qonaqqa shaqyrǵan bolyp edi:

— Kútip jiberýge kúshim jetedi, — dep Potanın jibermedi. Barǵysy kele qoımaǵan Shyńǵys «Potanın biledini» syltaý etti.

Nıkolaı áńgimelerin jurt kózinshe de aıtady, ońashada Shyńǵysqa da aıtady, qandaı jaǵdaıda aıtsa da Shoqan qarama-qarsy júresinen otyryp alady da, zeıin qoıa bar ynty-shyntymen, kózderin aıyrmastan tyńdaıdy da otyrady. Túnde de sóıtip, qaljyrap baryp qalǵıdy.

— Mynaý balań ba, Shyńǵys Vasılıevıch, — dep qoıady Nıkolaı Potanın sondaı shaqtarda, — tiri bolsa, bul balań naǵyz saıahatshynyń ózi bolady.

Potanınnyń úıinde jatqanda, Shyńǵystyń, qoryqqany, «balasy onyń balasymen shekisip qap, taǵy da shyrq buza ma» degendik edi. Shoqan Grıgorııge alǵash osqyryna qaraǵanmen, arty olaı bolmady. Múmkin, ór keýde balaǵa jany ósh Shoqan, alǵashqy osqyrynǵan qalpymen kete barar ma edi, qaıter edi, eger janasýdy momyn, jatyq minezdi Grıgorııdiń ózi bastamasa. Ol Shoqanmen túıdeı qurdas eken. Kishkene kúninen qazaq balalarymen aralas ósken ol Shoqannyń da qybyn taýyp ózine tez úıir ǵyp aldy. «Grıgorıı» deýge tili kele qoımaı, «Kúrkereı» deýdi de qıynsynyp, atyn «Kereı» qoıyp aldy da, odan jubyn jazbaı, keńeske aldanbaǵan saǵattarynyń bárin birge ótkizdi. Asyqty da birge oınady, atqa da birge mindi, stanısa irgesindegi shalqar kólge de birge shomyldy, asty da birge ishti, «balalar bólmesindegi» jalpaq aǵash krovatqa da qushaqtasyp birge uıyqtady.

Shoqan bunyń bárin ádeıi, belgili bir maqsatpen istep júr. Surap bilýinshe, alǵash Kapıtannyń bastaýysh shkolasyn bitirgen Kereı, 1845 jyldyń kúzinde ýchılısheden Kadet korpýsyna aınalǵan oqýǵa aýysqan eken de, 46 jyldyń basynan oqyp, bıyl kóktemde korpýstyń bir kýrsyn taýysyp, úıine jazǵy demalysta kelgen eken, Ombyǵa jýyq arada júrmek. Onyń estýinshe Shoqan da sol oqýǵa túskeli bara jatyr. Sondyqtan eleýsiz túrde shkola jaıyn surastyryp almaq.

Shoqannyń ákesi sol maqsatpen ákele jatýyn estigen Grıgorıı, qyzyqtyrý úshin, shkola tirshiligin kótermeleı sóıledi. Shoqan sabaq jaılaryn da surastyrdy. Ýchılıshe kezinde bul shkolada tatar tiliniń sabaǵy bolǵan eken, kadet korpýsyna aınalǵannan keıin, sabaq túgelimen orys tilinde júretin bolǵan.

— Sonda, men ol sabaqtardy qalaı úlgerem? — degen suraýǵa:

— Túk qıyndyǵy bolmaıdy, — dep jaýap beredi Grıgorıı, — Sibirde turatyn monǵol jáne túrik tildes halyqtardan da talaı balalar oqıdy, olar orystyń tilin bir qysta bilip shyǵady.

Grıgorıı Shoqanǵa orys tiliniń álippesin kórsetip, áriptermen tanystyra bastaıdy.

Ótken qystyń oqýynda, Grıgorıı tatar tiliniń sabaǵyna úzdiksiz qatynasqan edi, sonda arabsha áripterdiń bárin de bilip, tatarsha jazýǵa da, oqýǵa da tóselip qalǵan. Onyń sondaǵy «tatarsha» degeni-qazaqsha bolyp shyǵady, qazaq tilin jaqsy biletin ol, tatar sózderin qazaqshylap oqıdy.

Grıgorıı úıine tatar tiliniń de álippesin ala kelgen edi. Shoqannyń musylmansha hat tanýyn estip, tatar kitaptaryn kórsetse, saýlatyp oqı jóneldi. Saýaty sondaı Shoqan Grıgorııdiń járdemimen, orys áripteri men arab áripterin salystyryp, Kapıtanda jatqan tórt-bes kúnde, orys áripterin de bilip aldy. Endigi qajeti-oryssha sózderdi qurastyrý. Odan Kapıtanda bilgeni, ıa — men, ty — sen, on-ol, sý-voda, nan-hleb, men jeımin-á kýshaıý, sen jeısiń-ty kýshaesh, ol jeıdi-on kýshaet...» degen sıaqty azǵantaı ǵana sózder...

Balalarynyń bulaısha úıirsektenýine eki áke de qýandy. Shyńǵystyń qýanyshy, -balasyna birge oqıtyn, qazaq tilin biletin, minezi, qylyǵy jaqsy orys balasynyń tabylýy Nıkolaıdyń qýanyshy-sol shkolada oqýǵa qazaq balalarynan birinshi bolyp Shoqannyń bara jatýy.

Monarhıalyq uǵymdaǵy adam bolǵanymen, qazaqtarmen kóp aralasqan, olardyń arasynan kóptegen dostar tapqan, qazaq eliniń tarıhynan, etnografıasynan, mádenıetinen habary bar, ony «aq kóńil, adal halyq» dep túsinetin, sondyqtan jaqsy kóretin Nıkolaıdyń qazaq halqyn orys mádenıetine baılanystyrý, sóıtip azamattyq órkendeýine jol ashý, ol úshin qazaq balalaryn orys oqýyna tartý, úlken armandarynyń biri edi. Sol maqsatpen, ózimen dostasqan talaı qazaqqa «balandy orys oqýyna ber» degen usynys aıtqan, biraq bireýine de tilin aldyra almaǵan, mine, endi, kókten tilegeni jerden tabylǵandaı Shyńǵys balasyn orys oqýyna ákele jatyr!..

Shoqan men Shyńǵysty Qyzyljarǵa Nıkolaı Ilıchtiń ózi aparyp saldy. Olarǵa Grıgorıı de erdi. Qyzyljar men Kapıtannyń eki arasy, myqty par atpen erte shyǵyp keshke jetetin jer edi.

— Qyzyljarda kóńildes baıym bar edi, — dedi ol jolǵa shyǵa Nıkolaıǵa, — men, tegi, sonyń úıine túsermin.

Lınıamen júrgen par atty jolaýshylar jorta bersin, biz oqyrman kópshilikke, Shyńǵyspen kóńildes baıdy tanystyra turaıyq.

Abylaı hannyń áıelderi de, balalary da kóp bolǵanyn bilemiz. Kóp áıeldiń bireýi qashqarlyq uıǵyrlardyń begiler-begi syıǵa jibergen Babaq sulý eken. Odan týǵan kóp uldyń bireýi — Rústem degen bolypty.

Abylaıdyń kóp uldaryn, Uly jáne Orta júzdegi qazaq rýlary sultandyqqa surap alatyny málim. Sonda Rústemdi, Balqash kóliniń teriskeı-shyǵysynan quıatyn Toqyraýyn ózenindegi Dadan — Tobyqty surap alǵan eken deıdi. Rústem Kenesarynyń ákesi — Qasymǵa jaqtas bolǵan, ol Rossıaǵa baǵynbaı janjal jasaǵandardyń bireýi. Qasym sol betinde Qoqan handyǵyna aýyp barady da, ony senimsiz kórgen han basyn alǵan.

Qasymnyń báıbishesinen Esengeldi, Sarjan, toqalynan — Kenesary, Naýryzbaı týǵan. Báıbishe balalary da Rossıadan qashyp Qoqanǵa barsa, han olardyń da basyn Shabady.

Osy habardy estigen Rústem aty «ózbektiń» bárin Jaý kórip, eline kelgenderin óltire beredi.

Bir mezette Rústem Ulytaý boıyn jaılaǵan Baǵanaly rýynda qonaqtaıdy da, sol eldiń ataqty aqyny-Janaqty qasyna ertip júrip, mekenine oralarda «aldaǵy jazda qonaqqa kel» dep shaqyrady.

Ýádeli ýaqytta Janaq izdep barsa, Rústem Toqyraýyn boıyndaǵy jylqylarynyń arasynda júr eken.

— Sen bara ber, men keshirek baram, — dep Rústem Janaqqa aýlynyń jobasyn silteıdi.

Janaq barsa, Rústemniń «orda» atalatyn aq úıi, kóp úıli aýyldyń tórinde eken. Úıge kirse, torańǵy tósektiń astynan ózbektiń jas shamalary alty-jetidegi eki ul balasynyń kózderi jyltyraıdy, keskinderi úreıli tósektiń bas jaǵynda, bes bıeniń sabasyndaı, qara qońyr endi qartań áıel otyr. Onyń óńi de solǵyn...

Janaq bulardyń nege búıtýin bilmeı otyrǵanda, syrttan at dúbiri estildi. Kóp keshikpeı Rústem keldi. Balalardyń jetim ekendigin, qum arasynan taýyp alǵanyn aıta kep, alystaǵy aýyldarǵa aparyp tastaýyn ótindi. Janaq kóndi. Rústem bergen túıege eki balany mingestirip aldy. Úlkeniniń aty Maltabar da, kishisiniń aty Qultabar eken.

Janaq, Maltabar men Qultabardy Qorǵaljyn boıyn jaılaǵan Bórshi-Temesh rýlaryna jetkizip tastaıdy, sózi:-«Balqashtyń shólinde qańǵyryp júrgen jerinen taýyp aldym».

Qarshadaıynan el aqtap, qaıyr suraǵan eki bala, neler adamdarǵa jalshy bolyp, neler qorlyqtardy kerip, jastary on tórt, on besti qýsyrǵanda, Aıyrtaý tóńiregin mekendegen Qaraýyl rýyndaǵy ataqty baı, Baısarynyń Shebegine kezdesedi. Eki jasóspirimdi ol qoılaryn baǵý jumysyna salady.

Baısary da, Shebek te Aıǵanymmen dos-jar eken. Olar jaz — bir, kúz — bir, qys — bir úıine qonaqqa shaqyryp sybaǵasyn jegizedi eken.

Bir sátte Aıǵanym Shebektiń úıine keledi de, qorlyqta júrgen qos jetimdi keredi. Jetim-jesirdi esirkegish Aıǵanym eki jetimge erekshe kóńil bóledi. Ekeýiniń de keskin-keıipteri ózbek. Qoja tuqymynan shyqqan, qojalardyń arǵy túbi — ózbekter dep túsinetin Aıǵanym, kezdesken ózbekterge jan tartyp, jaqsylyq jasaýǵa beıim turatyn edi. Ata tegin bilmeıtin, biraq, ózbek balalary ekendiginde shák joq eki jetimdi, Aıǵanym «meniń qolymda bolsyn» dep, Shebekten surap áketedi. Olar Aıǵanymnyń qolynda jigit bola bastaıdy. Minez, qylyqtary eki basqa: Maltabar pysyq, ótkir, jylpos, taza, aqyldy. Qultabar jýas, bolbyr, ıis — almas.

Bir sátte Qyzyljardan Kókshetaý eline kelip júretin, Aıǵanymnyń, jyl táýligine jeter qant-shaıyn tegin berip ketetin tatar saýdageri, Maltabardy qalap áketedi de pirkánshigi ǵyp el aralatady.

Sol kezde, qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Lenın aýdanyndaǵy Músin (Iavlenko) jáne Aqjar (Petrovka) deıtin poselkalarynyń aralyq tusynda, Zilǵara, Shapan deıtin eki iri baı bolǵan. Shopannyń Qosshyǵulynda bes myńdaı jylqy, on myńdaı qoı bolǵan desedi. Meılinshe dindar bolǵan, Mekege áldeneshe ret hajylyqqa barǵan, kóp jerge meshit saldyrǵan, eskishil Qosshyǵul, «orys aqshasynda kireshtiń tańbasy bar, ony ıemdengen adam shoqynǵanmen birdeı» dep, maldaryn da, olardyń jún-jurqa, teri-tersek, qyl-qybyrlaryn da aqshaǵa satpaıdy eken.

Qyzyljarǵa ornyqqan Maltabar, qyzmetin atqarǵan saýdageriniń jumsaýymen, qazaq arasyna shyǵady da, Toranǵul atalatyn shalqar keldi jaılaıtyn Qosshyǵul aýlyna kezdesedi. Bul kúzgi kúzemniń ýaqyty eken. Myńdaǵan qoılardan qyrqylǵan maıa-maıa júndi Qosshyǵul úıi as qaınatatyn jer oshaqqa otyn ǵyp jaǵady eken. Maltabar sony kóredi de, bir jáshik qant pen shaıdy tegin berip, bir maıa júndi tegin alady.

Osy «aıyrbasty» Maltabar jyl saıyn údetip, Qosshyǵuldyń maıalaǵan júnderimen, shemelegen qyl-qybyryn túgelimen túıelerge teńdep áketip júredi...

Solaısha baıyǵan Maltabar, birazdan keıin iri saýdagerge aınalyp, shyǵysta Almaty, Qapal jaǵynan myńdaǵan qazaqy arzan qoılardy Qyzyljarǵa áketedi de, onda zavod ashyp, jaz qoıdyń maılaryn shyjǵyrtyp, etinen konserva jasatyp, ishki Rossıaǵa júzdegen ylaýmen jóneltedi, qys aılarynda, sol qoılardyń jazdaı muzdaqqa qatyrǵan terilerin ıletip, jármeńkelerge ylaý-ylaý tondar jóneltedi. Sonymen ol az jylda Qyzyljar túgil Sibirdegi ataqty mıllıonerlerdiń bireýi bolady.

Shyńǵysty bala kúninde Ombydaǵy oqýǵa apara jatqan Aıǵanym, Qyzyljardaǵy Maltabarǵa pirkánshik kezinde soqqan edi. Ol kezde Maltabar «kresovoı» atalatyn tórt bólmeli qaraǵaı úı ǵana bar. Aýylmen salystyrǵanda, Aıǵanymǵa sonyń ózi «Músir -shárindeı» kórinip, «Apyraý, az jylda munshama qalaı túzelgen!» dep qaıran qalǵan. Keıin Maltabardyń odan da keremet bolyp, pervyı-gıldy saýdager ataǵyna ıe bolǵanyn, Shyńǵys jigit shaǵynda estigen. Qyzyljarǵa birer soqqanda, jańadan salynǵan jurttaryn kórgen. Bir oramdy tutas qaýsyrǵan bul oramnyń bir qabyrǵasynda, «Aqtas» atalatyn, terezeleri keń, bıik, aýmaǵy úlken úı, ekinshi qabyrǵasynda, túsi sondaı, bir-aq etajdy bir ǵana dúken, taǵy bir qabyrǵasynda eki munaraly úlken meshit, tórtinshi qabyrǵasynda qyzyl kirpishten qalanǵan medirese turǵan. Sonsha baılyq pen saltanatty, «keshe esiginde júrdi» degen Maltabarǵa Shyńǵys qımaı, úıine baryp jolyǵýdy han basyna kemshilik kórip, qaqpasynan bas suqpaı ketken...

Endi, Shoqandy oqýǵa ákele jatqan myna saparynda, kekireıgen basyn amalsyz ımek. Olaı ettiretin nárse — aqsha. Enesinen týyp es bilgennen beri, Shyńǵysqa aqshanyń zary dál osy saparyndaı etken emes. Aqshasyzdyǵyn, eń aldymen týǵan uly — Shoqan betine basyp, jámshik jolyndaǵy kidirgen jerlerdiń bárinde kózge shuqydy, bala orys selolarynda birdemelerge qyzyǵyp alaıyn dese, bári de satýly, oǵan tóler aqsha joq!.. Aqshanyń zary sonsha ótken Shyńǵys, erteń, Ombyǵa barǵanda tipti zaryǵaryn eske ap, reti kelse, Maltabardan aqsha ala ketpek...

Des bergende, Maltabar Shyńǵysty óte jaqsy qabyldady. Shyńǵys kep atynyń basyn qaqpasynyń aldyna tiregende, astyńǵy bólmelerdiń birinde túski shaıyn iship otyrǵan ol, «kim eken, bilip kelshi!» dep bir jigitin jumsady da «Shyńǵys han eken» degen habardy alǵannan keıin, terlep-tepship, jalan, aıaq, jalań bas otyrǵan qalpymen, aıaǵyna rezeńke galoshyn ile sap tysqa júgirip shyqty. Ylaýǵa jaqyndaı, qoldaryn keýdesine basa, belin ıe, basyn tómendete, áldeneshe ret quldyq urǵan beıne kórsetti.

Shyńǵys ony anadaıdan tanı ketti. Alǵashqy kórgende qyrbyq qara murtty ǵana jigit edi. Endi ıegine dóńgeletip tatarsha saqal qoıypty. Buryn orta boıly, taldyrmashtaý edi, qazir tolyǵyp, tórtpaqtanypty.

Tanyǵan Maltabarǵa Shyńǵys arbadan qarǵyp túsip amandasty. Shoqanǵa ol Maltabardyń tarıhyn qysqasha aıtyp bergen edi de, aqsha suraý nıetin sezdirmegen edi. Órkeýde Shoqan Maltabarǵa da kekirlik kórsetip, ákesi tanystyrǵansha, Maltabar ıba kórsetken beınemen «túsińiz, myrza!» degenshe ornynan qozǵalǵan joq.

Maltabar Shyńǵys pen Shoqandy úıiniń ústińgi etajyndaǵy saltanatty bir bólmesine, ózgelerin soǵan qatar ekinshi bólmesine ornalastyrdy. Dastarqandy úshinshi bólmege jaıdyrdy. Qala musylmandarynyń ǵurpymen ol, biri — qazaq, biri — tatar, biri — ózbek, úsh áıeliniń, bireýin de Shyńǵysqa kórsetpeı, tamaqtardy jigitterine tasytty, ydystardy Shyńǵysqa óz qolynan tosyp, etti óz qolynan týrap... degendeı, quraq ushty. Tatar men qazaq ǵurpyn aralastyra qoldanatyn onyń dastarqany meılinshe baı, taǵamdarynyń túrleri meılinshe kóp jáne bári de tildi úıiretin tátti eken!.. Mundaı dastarqandy Shyńǵys baıaǵy oqyp júrgen kezinde, Seıf-Sattardyń úıinde ǵana kórgen, odan beri kezdestirgen emes.

Qandaı han-qara, bı-tóreniń, jaqsy-jaısańnyń, myrza, shoranyń úılerinde qonaqtaı júre, Shoqan da bundaı saltanatty dastarqandy birinshi ret kórdi!..

Astardyń arasynda Shoqan men Grıgorıı Maltabardyń oramyndaǵy sán-saltanattyń bárin de aralap shyqty, turqy uzyn dúkenniń ishi túrli tústi satarman múlikke tunyp tur, bári de tamasha!.. Meshittiń ashyq esiginen syǵyla, keń zalǵa lyq tolǵan dindarlar, mehrab tusynda jalǵyz turǵan aq sáldesiniń úlkendigi qara qazandaı, jotasy jýan astaýdyń, tóńkerilgen túbi sıaqty jap-jalpaq ımamǵa uıyp, eńkeıe, tońqaıa qulshylyq qyp jatyr. Shyńǵys pen Maltabar da osy qalyń toptyń ishinde bolýǵa tıisti. Biraq olar kóp adamnyń arasyna batyp ketken, kóriner emes.

Balalar sol qalyptarynda uzaq turyp qalar ma edi, qaıter edi, — eger, bosaǵaǵa jaqyn turǵan bireý sybdyrlaryn esitip, alaıa qarap «ket!» degen jekýin kózderimen bildirmese!..

Remonttaǵy medireseniń esikteri jabyq. Onyń ishin balalar temir torly terezelerinen syǵalap qana qarady. Bólmeleri keń, terezeleri jaryq, tóbeleri bıik.

Ol kún sonymen ótip, erteńine Maltabar qonaqtaryna zavodyn kórsetti. Esil ózeni ol mańaıda Qyzyljardyń batys jaǵyn oraı aǵady. Bıik jardyń Esil aǵatyn ólkesi «Alqap» atalatyn keń oıpat. Kóktemde Esil tasyǵanda osy oıpatqa sý tolyp teńiz bop ketedi de, sý tartyla qalyń shalǵyn shyǵyp, shabylǵan kezinde júzdegen maıa turady. Maltabar osy alqaptyń kólemi keń bir tusyn, jyl saıyn qazynadan jalǵa alady eken de, «júzdik» shaptyrady eken, onysy — «júz shómele shóp» júzdiktiń quny, — bir qoı. Toltyra almaǵandarǵa aqsha tólemeıdi, kóp adam qaryzdar bolyp qalady eken de, kópke deıin óteı almaı, jyldan jyl boryshqa batýmen sory qaınaıdy eken. Shópke ol, qysqa deıin ótpeı qalǵan saýda malyn qoıady.

Zavod sol alqaptaǵy qalyń qara taldyń padaly qoınaýyna ornaǵan eken. Myńdaǵan put maıdy shyjǵyratyn, myńdaǵan terilerdi ıleıtin zavodtyń ishi túgil, mańaıy da murynǵa jaǵymsyz ıis-qoqys eken. Oǵan jolaýshylardyń bala jaqtary túgil, eresekteri de shydamaı, óndiris jaılarymen syrttaı, aýyzsha ǵana tanysty. Odan Shoqannyń esinde qalǵany: Almaty, Qapal jaǵynan satyp alatyn quıryqty tý qoılardyń ár biriniń baǵasy bir somnyń, tóńireginde, al, Qyzyljarda shyjǵyryp qazynaǵa ótkizetin toń maıdyń bir puty seksen tıyn, shyjǵyrǵanǵa bir tý qoıdan put jarymdaı maı aǵady, sonda qoıdyń eti men terisi Maltabarǵa tegin túsedi. Maltabar kúzep soıatyn qoılardyń júninen kıgiz bastyryp, ishki Rossıanyń qalalaryna ylaýlap jóneltedi eken.

— Sonda, jylyna qansha ylaý? — degen suraýǵa:

— Kóbine birer júz, keı jyldary birneshe júz, — dep jaýap beredi Maltabar.

— Túsimi?

— Bir kesek kıgiz eki qoıdyń baǵasyn shyǵarady...

Osynsha shalqyp jatqan dáýletti estigennen keıin, Shyńǵys aqsha jaǵyn eskertip edi:

— Buıyrǵany bolar, — dedi Maltabar irkilmesten.-Bul joly ǵana emes, budan keıin de kerek bolǵan aqshany qymsynbaı suraı berińiz. Osy dáýletke meni, keshegi han ájem jetektep kirgizdi.

Maltabardyń ishi-syrty basqasha. «Túbinde bir kerek-aý» degen adamdy aqshamen osylaı shyrmap qoıý onyń ádetine aınalǵan. — «Aǵa sultandyq qyzmetinen tústi» degenmen, Shyńǵysty «tuǵyrynan birjola túsken» adamǵa eseptemeıdi, áli de «tisi men tyrnaǵy bútinge» sanap, paıdasy tıýine esek-dámeli. Shoqanǵa da osy dámemen qaraıdy.

Maltabardyń sán-saltanatymen, baılyǵymen tanysyp júrgen kúnderi, Shoqan onyń inisi — Qultabarmen kezdesip qaldy. Maltabar úıinen kelimdi-ketimdi kisiler arylmaıdy eken. Solardyń «táýir» degenin Maltabar úıine qonaqtatady eken de, «bylaıǵy», atalatyndaryn qora ishindegi saraıǵa ornalastyrady eken. Shyńǵys kele ol, «ońasha kútetin qasıetti qonaǵym bar» degen syltaýmen «táýir» degenderdi de saraıǵa toǵytty, Qultabarǵa ol, osy qonaqtardyń netken adam ekendikterin bilý maqsatymen aralasqanda tanysty. Dúnıada ondaı adam baryn Shoqan ákesinen estigen. Maltabar jaıyn baıandaǵan ol, Shoqanǵa «sonymen, sol inisi elde qala bergen. Estýimshe, álde de elde bolsa kerek. Biraq bizdiń aýylda emes, bala kúninde úırenisken aýyly — Baısarynyń Shóbegine qaıtyp baryp qońsy bolǵan. Dáýleti bolmasa kerek. Shóbektiń jalshy-qońsylarynyń biri bolsa kerek» degen.

Shyńǵys Shoqandy Qyzyljarǵa ertip aparǵan jyly Maltabar qyryq jetide, Qultabar qyryq beste eken. Maltabar eki beti shıqandaı jap-jas, saqal-murttary qap-qara, al, Qultabar qyryp júretin basynyń qyltan shashtary — aq býryl, uıysa qalyń ósken saqal-murty qara býryl. Onyń kıimderi de óte jobalǵy jáne kóbiniń tozyǵy jetken eken. Osyndaı halyn kór Shoqan, til tartyp:

— Aǵań baı, bulaısha júdep júrýińniń máni qalaı, aqsaqal? — dese, Qultabar:

— Maldy oǵan da qudaı berdi. Meni de qudaı kedeı qyldy. Baryma qanaǵat, — dep jaýap berdi.

— Ózi bilip qaraspaı ma, saǵan? — degenge:

— Qaraspaıdy, — dep týrasyn aıtty Qultabar, — «tyshqanǵa jún bitken saıyn qaltyraýyq» degendeı, bul aǵam baıyǵan saıyn sarańdana túsedi.

Shyńǵysty Ombyǵa Maltabardyń ózi aparyp salatyn boldy. Sypaıylyq kórsetkisi kelgen Shyńǵys:

— Jabdyqtaryn, kóp kórinedi qaıtesiń, ýaqyt ketirip? Bir par atyń men bir jigitińdi berseń bolady, ózimiz kete baramyz, — degen.

— «Jaqsylyq qylsań bútin qyl» degen. Úıime ádeıilep kep túsken soń, myna turǵan Ombyǵa aparyp salmasam, kim bolǵanym? Ol jaǵynan sóz qozǵamańyz, — dep, Maltabar kesindi sóz aıtty. Maltabar Shyńǵyssyz da Ombyǵa jıi baryp júretin kisi edi. Onda da sharýashylyq jumystary kóp. «Qyzyljardan 180 shaqyrymy» deıtin Ombyǵa myqty, júrgish, kúıli par atpen erte shyǵyp, kesh jete beredi. Attanar aldynda Maltabar Shyńǵysqa:

— Taqsyr, álgi bir «tıyn-sıyn» jaǵyn qulaqqaǵys qylǵan edińiz, qansha alasyz?-dep edi, kóp aqshany ıemdenip kórmegen baıǵus aýzyn tar ashyp:

— Bir judyryq berseń jetedi ǵoı, Máke, — dedi.

«Judyryqtyń» «júz», ıa «myń» ekenin bile almaǵan Maltabar:

— Onyńyz qansha? — dedi.

Shyńǵystyń oıǵa alǵany — «júz» edi. «Maltabar da solaı túsingen bolar» dep joryǵan ol, qaıtalap suraýyna qarap «kópsindi me?» degen túıtkilmen:

— Artyǵyn berseń de jetedi — dedi.

Onysynyń «elý», «bes júz» ekenin bile almaǵan Maltabar, ári qaraı arbasqysy kelmeı:

— Taqsyr, aýyldan ketkenime kóp boldy ǵoı meniń mólsherleı almaı turmyn, kerek aqshańyzdyń sıfryn atasańyzshy! — dedi.

Maltabardyń bulaı egesýinen, «bergisi kelmeı otyr ma? Álde az bergisi kele me?» dep oılaǵan Shyńǵys, «ne bolsa da táýekel» dep:

— Elý som! — degen sózdi qoıyp qaldy. Ol da az sýma emes edi: dyńdaı tórt attyń quny. Maltabarǵa túk te emes ol. Orystyń saýdagerlerine de aralasyp ketken Maltabar, qysy-jazy birine-biri jalǵasyp jatatyn jármeńkelerge jınalǵanda, «paıdasy tıedi-aý» degenderdi qonaqqa shaqyratyn, sonda, kóbine on shaqty attyń, júz shaqty qoıdyń qunyn tóge salatyn.

Shyńǵystyń qorǵalaı soǵýyn «boryshqa batýdan qorqýy» dep túsingen Maltabar, «únemi suraı bermes, bir suraǵanda qumyqtyryp tastaıyn» dep oılady da, aldymen kóńilin kónshitpek bop:

— Taqsyr, az al, kóp al, eshbir boryshtyǵy joq. Ol meniń han-ákeme qaryzymdy, óteýim, — dep tós qaltasynda bos júretin uzynsha «kók-alanyń» jap-jańa ekeýin sýyrdy da, jaqyn otyrǵan Shyńǵysqa, eńbektep kep, «minekeı» dep aldyna qoıdy.

«Kók ala» júz somdyqtar!.. Asa bir iri sáýdegerler bolmasa bular chınovnıkter túgil, anaý-mynaý ýaq saýdagerlerdiń de qaltalaryna túspeıdi... Eki júz som!.. Jıyrma shaqty jaqsy attardyń quny!.. Munshama atty kimge kim syıǵa tartqan?!. Neshe jyl aǵa sultan bop eldi bılegende, keıde «soǵym» dep, keıde «syı» dep para usynǵandar da birer jylqydan artyq bermeıtin. Mynaý — jıyrma at!

Aldyna tastaǵan kók-alalardy bas salýǵa uıalǵan Shyńǵys, sytyrlaǵan jańa qaǵazdardy kórgende, qazaqtyń bul ne degen batpan quıryq, dalada tegin jatqan quı degen maqalyn eske túsirdi. Maqaldyń shyǵý tarıhyn qazaqtar bylaısha baıandaıdy, áldene elde, áldeqaıdaǵy qasqyrlar, áldene aýyldyń, qoılaryna damyl bermeı, shyǵynǵa ushyratady da júredi, mazasy ketken aýyldar qoıdyń maı quıryǵyna ý sebedi de, qasqyrlar jatatyn apannyń tóńiregine tastandy, uıaly qasqyr ishinen, jortýylǵa eń aldymen ana qanshyqtyń shyǵatyny belgili, kúndiz apanynda uıyqtaıtyn sondaı qanshyq qyzyl ińirde jortýylǵa ketpek bop shyǵa kelse, murnyna shıki maıdyń ısi seziledi; timiskileı barsa, qoıdyń ketpekteı maı quıryǵy!.. Sonda, aqyldy qasqyr «bul ne degen batpan quıryq, dalada tegin jatqan quıryq?!» dep kúdiktenedi de jemeı ketedi...

Ol — qasqyr. Shyńǵys — adam. Mynaý — eki kók-ala da sol quıryq sıaqty, aldyna tegin kelip tústi. Nege?!.. Ne úshin?!..

Osyndaı oımen kidirip qalǵan Shyńǵysqa:

— Alyńyz, taqsyr! Borysh-qaryshy joq! — dedi, eńbektep kelgen qalpynan áli sheginbeı, júresinen shókken Maltabar.

Shyńǵys kózderin mólıe tikken Maltabarǵa rahmet aıtty da, aqshany qaltasyna saldy. Olar keshikpeı páýeskege jekken bir par atpen tarantasqa jalǵyz jekken atpen jolǵa shyqty. Páýeskege — Shyńǵys, Shoqan, Grıgorıı jáne atshy — tórteýi otyrdy. Jeke tarantasqa Maltabardyń jalǵyz ózi otyrdy. Grıgorııdiń Shoqanmen dos bolýyna kózi jetken Shyńǵys, «Grısha bizben barar» dep, keshe Nıkolaı Ilıchti úıine qaıyrǵan.

Qyzyljardan erte shyǵyp, keshke baratyn Ombyǵa, bular tórt-bes kúnde áreń jetti. «Joldyózek» atalatyn jolshybaıǵy uzyn saıdyń ón boıy Kereı rýynyń «Saqal» atalatyn butaǵymen, Ýaq rýynyń «Shoǵa» atalatyn butaǵyna qaraıtyn aýyldarǵa tunyp otyr eken. Ákimshilik jaǵynan bular Kókshetaý dýanyna qaraıdy. Onyń aǵa sultany, — Atyǵaı rýynyń Andaǵul atalatyn butaǵynan shyqqan — Zilǵara. Ol aǵa sultandyqty Abylaı tuqymynan tartyp alǵan. Odan japa shekken el Ýáli zamanyn, Aıǵanym zamanyn kókseıtin edi. «El qulaǵy elý» degendeı, Shyńǵystyń Qusmuryndaǵy aǵa sultandyǵynan túskenin, Ombyǵa kele jatqanyn bul elder de estip otyrǵan. Ósekshiler osy habarǵa óz jandarynan sóz qosyp, «Qusmuryn dýany endi joıylyp, eli Kókshetaý dýanyna qosylady deıdi, birikken dýandardyń bastyǵy Shyńǵys bolady deıdi» degen qaýeset taratqan. Kim bılese jeńil bolaryn bilmeıtin halyq, «Shyńǵys Zilǵaradan táýir bolar ma» degen dámemen, birine-biri habarlasyp, ony jolshybaı kútip jibermeý qamynda otyrǵan.

Kútim kórgen Shyńǵystyń basy, Ombyǵa barǵannan keıingi kúni ne bolaryn oılaýmen qatýda. «Eki dýan birigedi-mys, aǵa sýltany Shyńǵys bolady-mys» degen qaýesetti onyń da qulaǵy shalady. Biraq resmı sóz áli joq. «Jel bolmasa shóp basy qımyldamaıdy» deıdi qazaq. Tórkinsiz bolsa qaıdan shyǵady bul sóz?!.. Shyńǵystyń armany, — qaýesettiń shyn bolýy. «Ylaıymda solaı bolǵaı» dep ol eki arýaq, bir qudaıǵa syıynýda.

Al, Shoqan she?

Shyńǵystan kóz tasa jerde, onyń ermegi Grıgorııden orys tilin, orys sabaǵyn úırený. Ol Ombyǵa jetkenshe orys álippesin túgel meńgerip, byldyraqtatsa da oryssha sózderdiń basyn qurap, birdemelerdi uǵyndyrarlyq bolyp qaldy. Oıyn esebinde ermek qyp júrgen bul oqýdy Shoqannyń osynsha tez qaǵyp alýyna Grıgorıı tań-tamasha!.. Ol «myna qalpymen oqý shydatpas!» degen oıda. Óz ara sharttary: oqýmen bulaı shuǵyldanýlaryn ózderinen basqa jan adam sezbeýge tıis.

Basy oqýdan bos shaqtaǵy oıy, — týǵan aýylynan osy saparǵa shyqqannan bergi kórgen-bilgeni. Solaryn shamalap baıqasa, bul jolǵy kórgenderiniń qasynda, taýdyń qasyndaǵy tómpeshikke uqsaıdy.

Esin bilgeli baýyrynda óskenmen, ákesin de ol, osy saparda ǵana erkin tanyǵan sıaqty. «Tyshqanǵa mysyqtan kúshti ań joq» degendeı, aýyl arasynda dúrdıip júretin ol, myna saparda pyshtaı. Ony balyqshylar qalasyndaǵy Kerala da basyndy... Ystaptaǵy Kúlemis te basyndy... Qabanda Satybaldy shoqyndy da basyndy... Endi, mine, Qyzyljarǵa kele, ol Maltabardyń quly sıaqty bop, jatsa da aıtary — Malteke, tursa da aıtary — Malteke, qyms etse — «Malteke» de, «Malteke!...»

Basynda dáýren turǵan shaqta, estip pe edi Shyńǵys?!.. Jalshy-jaqybaılar, saýdager-maýdagerler bylaı tursyn, «qas batyr, qaıran jaqsy» deıtinderdiń talaıyn mensinýshi me edi?.. Ondaılardyń talaıy, erkinsip qasyna kelý túgil, til qatý túgil, ol otyrǵan úıge, ózi ulyqsat etpeı basyn suǵa alýshy ma edi?.. Ózin «han tuqymymyn», «aq súıekpin» deıtin Shyńǵys, qara súıekten, ıaǵnı qazaqtan shyqqannyń «ataqty bıi», «iri baı» degenderimen janasqanda, ishteı mensinbeı otyryp, syrty ǵana jyltyraıtyn, Bir sátte, Orynbordyń, bergi betindegi qazaqtardy túgel bılep aǵa sultan bop júrgen Ahmet Jantýrınmen ońasha keńesip otyryp, Shyńǵystyń:

— Amal joq eseptesemiz de, qara súıekten shyqqan «jaqsy-jaısań» degendermen! Áıtpese aq súıek — bizdiń teńimiz be olar?! Átteń, ne kerek, handyq dáýirimiz joq, áıtpese, men olardy bir tarynyn, qaýyzyna syıǵyzar em! — degenin Shoqan qulaǵymen estigen.

«Aqyr baıdyń túbi ashtan óledi» degendeı, menmensip júretin Shyńǵys, mine endi, aqyrynda ózi bir tarynyń qaýyzyna syıǵandaı bolyp keledi: sultandyqtan tústi, «dáýlet» degeni mal ǵana, onysy da kóp emes, jylqydan tórt-bes júzdeı ǵana, qoıy myńǵa jetpeıdi, kóshten artylar túıesi de joq. «Mal bir juttyq» degendeı, tuıaǵynan jaıylyp kún kórip júrgen bul maldary bir jutta qyrylyp qalsa, «kedeıliktiń taqyryna otyrdy» degen sol bolady. Tipti jutamaǵan kúnniń ózinde, qanshaǵa shydaıdy ol mal? Maltabardyń esebimen qaraǵanda, onyń bir bazardan túsiretin paıdasynyń júzden birindeı-aq sıaqty. Aqsha — Shyńǵysta joq. Aqsha!.. Onyń qymbattylyǵyn Shoqan ómirinde birinshi ret osy saparda kórdi. «Naǵyz qymbat, jutamaıtyn qymbat aqsha eken ǵoı!» degen qorytyndyǵa keldi Shoqan. Qazaqtyń «taltańdasań taltańda, aqshań bolsa qaltańda» degen maqalynyń ras ekendigine kózi osy saparda ǵana jetti. Biraq, bul «qymbat» ákesine jetkizbeıtin ań sıaqty. Sonda, qalaı kún kóredi ol baıǵus?!..

«Ákesine jetkizbeıdi» degen baılyqty, ásirese — Maltabardyń baılyǵyn oılaı tura, Shoqan «kedeılik» degen sózdiń, ústine qonyp, tuǵyrda qalǵyǵan úkideı, kezin tars jumǵan kúıde, ún-túnsiz otyryp qalady.

Aýyl kedeıi oǵan esin bilgennen beri málim. Ásirese, — han tuqymyna táýeldi — qarashylardan. «Eń sorlylar osylar shyǵar» dep júrgende, aldynan balyqshylar kezdesti. Qarashylarda qara da bolsa, jyrtyq ta bolsa «ózimdiki» degen baspana bar, ár semányń ózindik qýysy bar, árkimniń azdy-kópti ózindik joly bar. Balyqshylarda olardyń biri de joq. Balyqshylardyń baspanasy — qamystan úlkendi-kishili ǵyp jasaǵan qostar. Jaz eptep-septep turar, olarda. Al, kún sýytqanda she? Qysqy kúnderde she? (Bundaı kúnderde qaıtetinderin Shoqan balyqshylardan suramapty). Sondaı baspanalaryn bular órtep ketti!.. Endi qaıtpek, balyqshylar?.. Kún kórisin de kórdi Shoqan, olardyń kólikteri-qaıyqtary, jelisi men kógeni-aýlary, baǵatyn maldary -sýdaǵy balyqtar, olar aıǵaıǵa kónip, aıdaýǵa júre me? Sondaı haldegi balyqshylardy, olardyń mekenderi órtelýin, Tańatardyń úıin, onyń ózi atyn qoıǵan kishkene Shoqanyn eske túsirgende, Shoqannyń basy dyńyldap, mıy aınalyp ketti...

Baılar men kedeılerdiń turmystaryn salystyra kelgende, Shoqqannyń esine Ystaptaǵy Tilemis pen Kúlemis, Qyzyljardaǵy Maltabar men Qultabar túsedi. Qyzyljarǵa jetkenshe, «aǵasyna qaraspaıdy eken» dep Tilemisti sókken Shoqan, Qyzyljarǵa kelip Maltabar men Qultabardy kórgennen keıin sókpeıtin boldy. «Tilemistiń ózinen artylary az eken,-dep oılady ol, al, Maltabardyń baılyǵy aǵyl-tegil ǵoı? Túgi de ketpeıdi ǵoı, kedeı inisine mol turarlyq ál-aýqat jasap berse? Óıtpeıtini nesi munyń? Tas baýyrlyq pa? Dúnıe qońyzdyq pa?» Qaısysy ekenin Shoqan oılap taba almaıdy.

Shoqannyń Jamanqul aqynnan estýinshe, qazaq halqynyń erterek kezinde, Asan qaıǵy degen adamy bolǵan. Ol halqyna jaqsylyq izdep, «Jelmaıasyna» mingen de, «Jeruıyqty» izdegen... Taba almaǵan. Jortýyldan qaljyraǵan ol úıine qaıtqan da, qaıǵyly sózderin soǵa bergen... Sonda, adam túgil, basqa maqluqattardyń qamyn qaıǵyryp, quıryǵy joq, jaly joq, qulan qaıtyp kún kórer, aıaǵy joq, qoly joq, jylan qaıtip kún kórer!» degen eken. Sol aıtqandaı tirshiligi nashar adamdardyń hal-jaıyn oılaǵanda, Shoqan da sary ýaıymǵa túsedi, biraq Asan qaıǵy sıaqty, onyń da oıy áldene tumanǵa súńgip, ózgeni kórý túgil, ózi de joǵalyp ketedi...

Mine, osyndaı oılardyń ústinde, olar Ombyǵa da taıalyp qaldy.

«Omby» atalatyn ózenniń Ertiske quıatyn jerine qalanyń irgesi 1716 jyldyń kúzinde qalanǵan. Shoqan barǵan kezde, Quıylystyń soltústik jaq bıik jarynyń ústinde ǵana edi. Keıin Omby ózeniniń ońtústik jaǵyndaǵy oıpatyna ornaǵan. Qazir qalanyń eń úlken bólimi bolyp ketken jaǵy ol kezde joq. Bary-sol oıpatta, Omby men Ertis túıisken tusta Kadet korpýsyna arnalyp sol jylǵy kóktemde ǵana salynyp bitken, kólemi eki oramdaı jerdi tutas qamtyǵan, syrtyn aqpen sylaǵan, tórt etajdy uzyn úımen, sonyń qajetine arnalǵan qurylystar. Oktábr revolúsıasyna deıin Kadet korpýsy atalyp kelgen bul úıge, sovet zamanynda jaıaý áskerlerge qyzyl komandırler daıarlaıtyn shkola ornaǵan. Qazir onda, M. V. Frýnze atyndaǵy qyzyl týly ýchılıshe.

Qyzyljar jaǵy «Joldyózektiń oıpaty» bolyp keletin bul betten, Omby qalasynyń dóńestegi bólimi tipti jyraqtan kórinýshi edi. Ásirese, dóńniń jar qabaǵyna ornaǵan, kólemi keń, ár buryshynda qaraýyldyq munaralary bar qamal. Qaraǵaıdan qıylǵan qamaldyń qabyrǵalary bıik, úshi istik, munaralary soraıǵan uzyn. Qamaldyń qorasyndaǵy kishirek shirkeý, bıik jardyń basynan tipti soraıyp kórinedi.

Bul qalany jaqsy biletin Grıgorıı Potanın, qamal munaralarynyń basy, shirkeýdiń kireshti kúmbezi kózine shalyna bastaǵan kezde:

— Áne, Omby! — dedi, qalǵyńqyrap kele jatqan Shoqanǵa.

— Káne? — dedi ol jumylyp kele jatqan kózderin ashyp ap.

— Anaý! — dep Grıgorıı Shoqanǵa qolymen soraıǵan bıikterdi nusqady.

— Ol ne? — dedi, kózi munaralardy shalǵan Shoqan.

— Krepost

— Ol ne?

Grıgorıı krepostqazaqsha ne deýin taba almaı:

— Kisi qamaıtyn jer, — dedi.

— Kisi?!

— Ie.

— Kisi qamaıtyn jer bola ma? — dedi, buǵan deıin ondaı sózdi estimegen, sondyqtan máni ne ekenin bilmeıtin Shoqan.

— Bolady.

Ar jaǵyn Shyńǵys aıtqyzbady. Krepostin ne nárse ekenin, oǵan qandaı kisiler qamalatynyn jaqsy biletin Shyńǵys, Grıgorııdiń Shoqanǵa ol jáıdi túsindirýin unatpady, sondyqtan sózin bólip, balasynyń qumaryn qozdyra túsý nıetimen:

— Shirkin, Omby, jaqsysyń-aý!.. Tamashasyń-aý! — dep, kórýge ańsap jatqandaı, demin soza aldy.

Buǵan deıin de kórýge yntyǵyp kele jatqan Omby qalasyna, Shoqan endi tipti qumarta tústi.

KADET KORPÝSYNDA

Ombynyń tóbesi kóringenshe, bul qalada qaıda toqtaý jaıyn Shyńǵys ta, Maltabar da keńesken joq edi. Sonaý Ombyda oqý bitirgen shaǵynda, tatardyń baıy — Seıf-Sattar men qazaqtyń baıy, sibirlik qazaqtardyń ımamy — Ǵabdu-arrahım ahonmen arazdasyp aırylǵan Shyńǵys, odan keıin Ombyǵa soqsa, tatarlar men qazaqtarǵa jolamaı, ózine ýchıtel bolǵan, sodan dos bolyp ketken kazak-orys ıasaýyly Anton Serafımovıch Sotnıkovtyń úıine túsýshi edi. Bul joly ony «bizdiń páterge kelersiz» dep Dragomırov te shaqyryp ketken. Oǵan barǵysy kelmeıdi, óıtkeni «páterde turamyn» deıtin chınovnıktiń, hal-jaıy Shyńǵysqa belgili, kúni eńbek aqyǵa qaraǵan olardyń birtalaıy, qaltaqtap zorǵa tirshilik jasap otyrady. «Adal eńbekpen ǵana turam» deıtin (Shyńǵys ol sózine senedi) Dragomırovtiń de kún kórisi shamaly bolýǵa tıisti. Al, Dragomırovtiń aıtýynsha, Sotnıkov qazir Ombyda joq, araq qumarlaý, tentek minezdi. Ol, birtalaı jaǵymsyz qylyqtary úshin keıingi kezde Qıyr-SHyǵysqa jer aýyp ketken. Sondyqtan Shyńǵys. Ombyda qaıda toqyraýdyń jaıyn Maltabardan kútken al, jeke taran-tasta kele jatqan ol áli eshteńe demeıdi.

Maltabardyń tarantasqa jeke jekken qara býryl aty meılinshe deneli de, elgezek te, júrdek te myqty da jylqy eken. Qyzyljardan uzaǵansha, Shyńǵys mingen par atty aldyna salyp otyrǵan Maltabar, qalanyń qarasy úzilgen shaqta, qara býrylǵa bıshigin basyńqyrap jiberip, par attan uzańqyraı berdi de toqtaı qaldy. Shyńǵystar da toqtady.

— Sýsyndap alsaq qaıtedi, taqsyr, — dedi ol, taran-tasynan túsip, Shyńǵystyń qasyna kep — aldaǵy aýyl áli jyraǵyraq. Úıden alyp shyqqan dám bar edi.

— Tek sýsyn ǵana, — dedi attanarda tamaqqa toıyp shóldeńkirep kele jatqan Shyńǵys.

— Bolady, taqsyr.

Maltabardyń jolǵa alyp shyqqan sýsyny — qymyz eken «Azdap saýmaldaý bolsyn-degen edi ol, qymyz daıarlatqan jigitine, attanar aldynda, — jolshybaı ashyp babyna keledi. Jáne jańa torsyqqa quı, ys dámi shyqsa, ishýge jaqsy bolady. Ystyq kúnde jylyp ketse, jutýǵa qolaısyz. Salqyn qymyz simirýge jaqsy, ol úshin, torsyqty bóshkege sal da ishine muz tasta!» Jigit ol sózdi oryndaǵan.

Sol torsyqty tarantastan alyp kep, úlken syrly aıaqqa toltyra quıyp bergende tilin úıire jónelgen, shaıqalýdan ólip qalǵan tátti qymyzdy Shyńǵys qotara saldy. Qymyzqor Shyńǵys, bundaıy kezdesse, aıaq túgili — tegeneni, tipti kersendi, keıde, — anaý-mynaý súıretpeni eńserip tastaıtyn. Maltabardyń qymyzyna qyzyqqan Shyńǵys sol aradaǵy ormannyń kóleńkesine kire otyrdy da torsyqty dendegenshe qozǵalmady. Birer jutqannan sýsyny qanǵan Shoqan men Grıgorıı, orman ishinen jemis izdep ketti. Ormannyń búldirgeni men jıdegi attyń aıaǵyn boıarlyqtaı tunyp tur eken, kóleńkede óskendikten, tústeri bop-boz, sonda da burqyraǵan ıisi muryndy jarady, qyshqyltym dáminiń táttiliginen til úzilip túskendeı. Orystar «grıby» dep ataıtyn sańyraýqulaq ta meılinshe mol eken. Ony ata daǵdysymen jaqsy kóretin Grıgorıı, búldirgennen góri soǵan kóbirek umtylady. Qazaqtar ony jemis dep oılamaıdy. Sondyqtan Shoqan Grıgorııden áýeli «nege qyzyǵasyń?» dep surap aldy da,« tátti taǵam» degen soń tatyp kórip, shıki ókpe sıaqtanǵan soń túkirip tastady. Onyń qyzyǵary-búldirgen men jıdek. Alaqandap asasa da qumary qanar emes.

Balalardyń erkine salsa, sańyraýqulaq pen jemisterdi bul ormannan arbalap jınar edi, oǵan ýaqyt joq. Úlkender qymyzǵa qanǵan kezde:

— Qanashjan!.. Grısha!... Júremiz!.. — degen daýsy estildi Shyńǵystyń. Jınaǵan jemisteriniń jeýden qalǵanyn qaltalaryna syqaǵan balalar amalsyzdan júgirip keldi. Olar jón tartty.

Toqyraǵan jerden jónelgende par attyń aldyna túsken Maltabar, uzyn joldyń ón boıynda únemi alda otyrdy. Qara býyryl qaı júriske salýdy, Maltabar ustaǵan delbeden ańǵarady, bosań ustasa, — «bulań quıryq jortaqpen otyr» degeni, jınańqyraı bastasa, — «qatty jeliske ázirlen» degeni ol belgi berilgende, qara býyryl eń aldymen ish tastap alady da, delbe sirese bastaǵanda dedekteı jóneledi, júrisine, jelisine, jelisimen ere almaýy bylaı tursyn, shapqan jylqynyń da ushqyrlary ǵana ere alady, erteden qara keshke deıin osylaı dedekteýden qajymaıtyn surapyl myqty ádette atyn qatty júrgizbeıtin Maltabar, bireýlerge qara býryldyń jelgishtigi men myqtylyǵyn kórsetkisi kelse, qatty ustaǵan delbeni eń keminde bıeniń bir saýyny bosatpaıdy...

Qara býryldyń osyndaı júrisin Shyńǵysqa jolshybaı ara-tura ǵana, jaqyn jerde ǵana kórsetip kele jatqan Maltabar, Ombyǵa jaqyn tusta aıdap ketti. Shyńǵysqa arnap jekken par da júristi jylqylar edi, ortadaǵysy — Qyzyljardaǵy ataqtylary, biri shetkisi — qarýly júırik, basqa jylqylarmen jelis salystyrǵanda, aıdaýshy kúshti shetki atqa túsirip, pármenimen shaptyrady da, qamyty alqymyna tirelgen irsák at erkin jeledi. Onyń Qyzyljarda ala almaıtyn jelgishi — jalǵyz qara býyryl ǵana!

Ombyǵa jaqyndaı qara býrylynyń bar jelisine salyp, tańyn jazdyryp alǵysy kelgen Maltabar birazdan keıin, jelispen jete almaǵan par attyń shoqaǵyna da shaldyrmaı qarasyn úzip ketti. Bunysyna, «qap, myna sáýdeger ıttiń qorlyǵyn-aı!» dep Shyńǵys yza boldy. Shoqan tipti yzalanyp atshyǵa:

— Aıda!.. Ur.. Saba!.. Bar shabysyna sal! — dep buıyrdy.

Atshy óıteıin dese, kedir-budyry kóp dańǵyldan arba eken dep, keıde aýdarylyp qala jazdaıdy. Shoqannyń oǵan da qaraǵysy kelmeı, delbeni ózi ustap, par atty barynsha shapqyzaıyn dep edi, jazym bolýdan qoryqqan Shyńǵys, Shoqannyń qolynan delbeni tartyp aldy.

Maltabar sol ketkenimen kete barmady. Ol Ombynyń tóbesi kóringen tusta, atynyń jelisin báseńdete tústi. Shyńǵystar birazdan keıin qýyp jetti. İshteı yzalana tura, toqtap tosqan Maltabarǵa Shyńǵys sóz qatpady, al, yzasyn asyra almaǵan Shoqan, attary toqtaı, jerge qarǵyp túsip, tarantasynyń qasynda turǵan Maltabarǵa:

— Jáı sáýdeger me desem, ózin, bos ekensiń ǵoı?!.. Men jetkizbegen qalpymen kete barar desem, tostyń ǵoı! — dep, túıgen judyryǵymen qarnynyń tompaǵyna túrtip-túrtip qoıdy. Balanyń yzasyn keskininen ańǵarǵan Maltabar kúlimsireı qarap:

— Keıde osyndaıym da bolady, — dedi de qoıdy. Sodan keıin. — Al, taqsyr, — dedi ol Shyńǵysqa, — «Omby» degenimiz anaý kórinip turǵan ǵoı, túsýge meńzep kele jatqan úıińiz bar ma?

— Bolady ǵoı, — dedi Shyńǵys joq deýdi laıyqsyz kórip. — Óziń she?

— Sizderge aýnap-qýnarlyq jaıly oryndy oılastyryp kele jatyr edim de men.

— Qandaı oryn edi ol?

— Korobeınıkova deıtin baı qatynnyń «postoıalyı dvor» atalatyn úıi bar. Attarǵa qorasy da jaıly. Úıi jatyp-turýǵa laıyqty. Musylmandy — musylmansha, orysty — oryssha kútedi. Dastarqany keń, taǵamy mol. Men Ombyǵa kelgen saıyn sonda túsem. Bizden páter aqy almaıdy. As-sýy da tegin.

— Endeshe, sonda baraıyq, — dedi Shyńǵys.

Olar Korobeınıkovanyń úıine tarta bersin, biz oqyrman kópshilikke, bul esimdi áıeldiń mán-jaıyn qysqasha baıandap bereıik.

Sibirdi Rossıanyń otarlanýy 16-ǵasyrdyn, orta tusynan bastalýyn, sonda áskermen qatar sáýdegerler de júrip, ásker barǵan oryndarǵa bazarlar ashqanyn, saýdagerlerdi Strogonovtar basqarǵanyn bilemiz. Sonda, Strogonovtardyń eń irisi — Samsonnyń, «bir» degen pirkánshigi — Iakov Korobeınıkov degen bolǵan eken. 1718 jyly Omby qalasy irge tepkende, Korobeınıkovterdiń baıyǵan bireýi osy araǵa turaqtap, Omby ózeniniń Ertiske quıatyn tusynda, jar qabaqtyń astyndaǵy bir keń alańǵa úı salǵan eken, aýlasyn keń sharbaqpen qorshatqan eken, onyń ishinen júrginshiler, ásirese saýdagerler kúni-túni, jazy-qysy arylmaı, qumyrsqanyń ıleýindeı qujynap jatady eken.

Paıdasy kóp bul qoranyń túsimi molaıa berý úshin, Korobeınıkovter sharbaq ishine jolaýshylar tamaqtanyp turatyn, harchevná atty ashana da saldyrǵan, kerek-jaraǵyn qolma-qol tabý úshin ýaq-túıektiń dúkenin de ashqan, qonaqtar kir-qońynan arylý úshin monsha da ornatqan. Ol qandaı monsha?

«Monsha atalatyn tazalyq orny adamzat tarıhynyń eń kóne, eń kómeski turmysynan beri jasap kele jatqanyn bilemiz. Orys eliniń, İ-Petrǵa deıingi tarıhynda, monshanyń biz biletin túri bolmaǵan, oǵan deıin, árkim bilgeninshe quıynǵan. İshine ot jaǵyp tasty ıa kúıgen kirpishti qyzdyryp, solarǵa sý sebý arqyly býsandyryp, ystyq jerde terlep-tepship jýynatyn monsha tek, İ-Petrdiń nemisterden alǵan úlgisi arqyly jasalǵan. Petr jasatqan monshanyń «orystiki» atalatyn sebebi: tas qyzdyratyn peshinde murja joq, úıge qamalǵan tútin dalaǵa ashyq turǵan esik arqyly ǵana shyǵady, tas qyzyp bolǵan shaqta, ot jaǵý toqtalady da, qoıý tútin suıylǵan kezde, esik jabylyp, qyzǵan tasqa sý sebiledi, odan burqyraǵan ystyq bý kóteriledi. Monshaǵa túsýshi sondaı ystyqta jýynady da, shabynady da. Odan adamnyń denesi balqyp, kir-qońynan múldem tazarady. Halyq buny «qara monsha» dep ataǵan. İ-Petrdiń ózi evropalyq túrdegi saltanatty monshaǵa emes, tek «qara monshada» ǵana jýynady eken.

Sibirde 18-ǵasyrdyń basyna deıin monshanyń eshbir túri bolmaǵan. 1708 jyly, Sibirde «voevodtar» atalǵan áskerlik korpýstyń, hal-jaıyn tekserip qaıtýǵa, Petrdiń jumsaýymen, onyń oń qoly — knáz Menshıkov kelgen. Sol sapardan qaıtqan knáz, Petrǵa bergen raportynda, «sibirlik voevodtardyń turmysyndaǵy en, úlken kemshiliktiń biri — nastyǵy, onyń bas sebebi — monsha joqtyǵy» degen sózdi aıtqan. Petr sodan keıin sibirlik ókimetke «barlyq shaharda monsha salynsyn» degen buıryq bergen. Korobeınıkovtiń monshasy sol buıryq boıynsha salynǵan.

Monshadan sabynsyz tazaryp bolmaıdy. Sabyn ol kezdegi Rossıada eń qat nárseniń biri eken. Jaqsy sabynǵa ol kezde kokos nemese pálma atalatyn ósimdikterdiń maıy jumsalatyn bolǵan. Olar alystaǵy Indıa nemese Qytaı sıaqty jerlerden shaǵyn ǵana keledi de, jol shyǵynyn qosqanda, hosh ıistendirý materıaldaryn qosqanda sabynnyń baǵasy aýyrlap ketedi. Ondaı sabyndy saltanat retinde aqsúıekter ǵana alady da, qara súıekter almaıdy. Kedeı kópshilik túgil, sabyndy saýdagerlerdiń de birtalaıy almaýyn estip, Petr saýdager ataýly sabynmen jýyný týraly arnaýly buıryq shyǵarǵan. Sodan keıin sabynǵa: shekildeýik, kendir, kenep, maqta... sıaqty ósimdikterdiń maıy qoldanylyp, sabynnyń sany kóbeıgen. İİ-Ekaterına tusynan bastap, sabynǵa: qoı, sıyr, shoshqa... sıaqty janýarlardyń toń maıy qosylǵan.

Al, ol kezdegi Sibirde zyǵyryn alatyn ósimdik joq, janýardan moly — qoı ǵana. 18-ǵasyrda qadaǵy shırek tıyn ǵana bolǵan qoıdyń toń maıynyń baǵasy, 19-ǵasyrǵa kire kóterile bastap, orta tusynda eki tıynǵa jetken. Ol da qymbat qun. Biraq, monsha onymen qyzmetin doǵarmaıdy.

Baıý órinen tómendemegen Korobeınıkovterdiń Ombydaǵy toqyraý qorasy, birden-birge mura bop kelip, Maltabardyń tusynda Varvara Vıktorovna Korobeınıkovanyń menshigi bolyp qalady. Ol qora ıesi baıdyń jalǵyz perzenti eken. Egde tartqan shaǵynda syrqatqa aınalǵan ákesiniń sharýasyn, boı jete osy — Varvara basqarady. Ol qorasyna unatqandaryn ǵana túsirip, unatpaǵandaryna, ásirese aýyl qazaqtaryna «bar, bar!» dep qolyn bir-aq silteıdi eken. Sondyqtan «Varvaraǵa» tili kelmeıtin qazaqtar «Barbar» qoıyp alǵan. Ol mańaıdyń qazaǵynda «Barbardy» bilmeıtini bolmaǵan. Vıktor Korobeınıkovqa tili kelmeıtin qazaqtar, ne «Bektur» dep, ne iri denesi men qara óńine qarap «Qara buqa» dep ataǵan, keıbir qazaqtar Varvarany Bekturdyń nemese Qara buqanyń Barbary dep, sekpildi jıren ajaryna qarap, «Shubar baıtal» dep, ártúrli esim taqqan.

Aýyr sharýasyn jaqsy basqarǵan jáne jalǵyz ǵana perzenti bolǵan Varvarany ákesi úıinen shyǵaryp kúıeýge bermeıdi. Laıyqty jigit tabylsa, kúshik-kúıeý ǵyp alǵysy keledi, ondaı jigit tabyla qoımaıdy. Sóıtip kók etikti kezdespeı, kón etiktige bara qoımaı júrgende Varvara kártamysh bolyp qalady. Sol kezde ákesi óledi. Odan keıin Varvara týǵan úıinen tipti ketpeı, «kári qyz» bolyp otyryp qalady. Erjetken basy bos áıelde ósekke tańylmaıtyny joǵyn bilemiz. Varvara da talaıǵa tańylady, qanaǵatynyń qansha ekenin ózi bilsin, ósekshiler oǵan «kóldeneń ótken kók attyny qutqarmaıtyn qaqpan» degen ataq jamaıdy.

Osy ósek Maltabarǵa da tańylady. Ol Ombyǵa qashan kelse de Varvaranyń toqyraý qorasynan túsip, neshe kún jatsa da sonda bolady. Ózgelerdiń kóbinen syqap páter aqy, qora aqy alatyn, monshasyna da aqy alyp túsiretin Varvara, qyzmetkerleriniń baıqaýynsha Maltabardan kók tıyn kopeıke almaıdy. Bireýler «Maltabardan túsireri kóp» desedi. Biletin adamdardyń aıtýynsha, onysy ras ta. Maltabar Varvaraǵa sabyn bulǵaıtyn arzan maı tabady, ár jyldyń kúzi men qysynda semiz qoılardy myńdap qyratyn Maltabar, olardyń súıekterin de qaınatyp, maıyn syǵyp alady eken, bul da paıda bolǵanymen, beıneti kóp, sondyqtan Varvaramen tanysqannan keıin, «óziń qaınatyp al» dep ylaý-ylaý shıki súıekti jiberedi eken de, butyn bir tıynnan ótkizedi eken. Bir but súıekten kemine tórt-bes qadaq maı aǵady. Bul da Varvaraǵa úlken paıda.

Súıektiń maıyn arzan baǵaǵa beretin Maltabar, Varvaraǵa sabyn bylǵaýdyń qazaqy ádisin úıretti. Sabynǵa qosatyn saqardy (sheloch) qazaq qaınatqan kúlden sarqıdy jáne ózge kúlden emes, «ashýy kúshti» dep alabotanyń kúlinen sarqıdy. Sol kúldi qazanǵa uzaq ýaqyt qaınatady da, sýy sarqylyp qoımaljyń bola bastaǵan shaqta ústine qalyń ǵyp shóp tósegen sórege tógedi. Dymqos kúldiń súzilgen (fıltrasıa) tamshylary aǵý úshin sóreniń astyna qazan qoıady. Qazanǵa sarqyǵan sary sýdy tary da qaınatyp, dymy qurǵaǵan shaqta, sarǵylt tústi untaq (poroshok) bolady. Qazaqtyń «saqary» osy. Sabyndy saqarǵa maı qosyp bylǵaıdy. Bylǵanǵan sabyn tez baılaný úshin, ishine tútelep jún-jurqa tastaıdy. Bylǵana kele bundaı sabynnyń túsi qaraıady, sondyqtan qazaqtar «qara sabyn» deıdi. Biletinderdiń, aıtýynsha, kir-qońdy ketirýge, jándikterdi óltirýge qara sabynnan óter sabyn joq. Al, quny, Rossıadan keletin kir sabyndarynan áldeqaıda arzan.

Varvaraǵa qamqorsyǵan Maltabar, oǵan sabyndyq maıdy ǵana emes, qajetti mólsherde saqardy da jyl saıyn jetkizip turdy, sabynnyń bulaı bulǵaý ádisine maman adamdar taýyp berdi. Sodan keıin Varvaranyń kún táýligine damylsyz qyzmet atqaratyn monshasy quny arzan sabynnan taryqpady.

Sonshama paıda keltiretin Maltabardy Varvara «jatyp jastyq, ıilip tósek bop» degendeı meılinshe kútedi, áýeli monshasyndaǵy ózine arnaǵan nomerine kirgizip, jaqsylap turyp jýyndyrady, sodan keıin taza kóılek-dambal kıgizedi, qalaǵan taǵamdardy meılinshe dámdi ǵyp pisiredi, taza bólmedegi jumsaq tósekke jatqyzady...

Ombyda osyndaı áıel baryn Shyńǵys Qyzyljarda estigen. Onyń mán-jaıyn baıandaǵan adam:

— Maltabardyń kóńildesi, Ombydaǵy bir úıi, — degen. Sondyqtan, Shyńǵys ony kerýge qumartyp kele jatqan.

Endi kórse ortadan bıigirek boıly, bylqyldaǵan semiz deneli, bet beınesi ashań, jıren -shabdar endi, aq shabdar shashty, úlken totyıaıyn kózdi, pushtıtańdaý ádemi muryndy, kórkemshe áıel eken. Jobasy, jas kezinde symbatty da, sulý da bolǵan kisi. Denesi eteıe jasy egdelene, symbatynyń sulýlyǵy ydyraǵan, bet ajarynyń kórki — kúlimdeı, oınaqshı qaraıtyn kózderinde qalǵan.

Tegi, ońasha til qatqanda, Shyńǵystyń kim ekenin Maltabar Varvaraǵa eskertip qoıǵan bolý kerek, kórgen sátten aldynda qurdaı jorǵalap, «tóbesinen tik turyp» qurmet kórsetti. Shoqandy da ol, «qaraǵym, shyraǵym dep» kóńilin tabýǵa tyrysty.

Jolaýshylar Omby qalasyna kirip, «Kadet korpýsy osy» degen, aýmaǵy eki-úsh oramdy tutas qamtyǵan, syrtyn aqpen sylaǵan, jypyrlaǵan terezelerinde san joq, kóshe jaq irgelerine teregi, taly, qaıyńy aralas aǵashtar esken úıdi janat óte bergende, «men osynda qalam» dep Grıgorıı túsip qalǵan. Arbadan ol túskende, Shoqan da qarǵyp túsip, ekeýi qushaqtasyp ún-túnsiz qoshtasqan. Grıgorııdi qımaǵan Shoqandy Shyńǵys arbaǵa áreń mingizgen.

Grıgorıı kadet korpýsynyń komendantyna baryp kanıkýldan kelýin málimdegen shaqta, jaz aılarynda bytyraǵan kadetter jınalyp jatyr edi. Korpýstyń ishki tártibin basqaratyn ataman Starkov Evgenıı Vasılevıch qyzmetinde eken.

Turatyn bólmesine ornyqqan Grıgorıı, Starkovty izdedi de kabınetinde tapty. Ol Grıgorııdiń ákesi Nıkolaı Ilıch Potanınmen Ombydaǵy ofıserlik ýchılıshede birge oqyǵan, birge bitirgen, Nıkolaı áskerlik qyzmetke shyqqanda, fınlándıalyq kadet korpýsyna oqýǵa ketip, ony aıaqtaı, Ombydaǵy ýchılıshege qaıtyp eskadrondyq bólimniń, oqýyn basqarǵan. Ýchılıshe kadet korpýsyna aınalǵannan keıin búkil korpýstyń ishki tártibin retteıtin nachalnıgi bolǵan adam edi. Ákesin jaqsy kóretin Grıgorııdi ol jan tartyp, esiginde kúzet turatyn páterine de, kabınetine de emin-erkin kirgize beretin.

Bul joly da solaı qabyldaǵan Starkovqa, Grıgorıı Potanın Shoqan jaıyn aıtty. Odan buryn bul jaıdy Dragomırov ta baıandaǵan edi. Biraq, qyzmet adamdarymen salqyn sóılesetin Starkov, Dragomırovqa «kórermiz» degen de qoıǵan. Áskerı bólimniń soǵystyq keńesine múshe emes, Starkov múshe, sondyqtan da ol Dragomırovtyń yrqyna kóne bermeıdi. Qyzmet babynda ózin syrǵaq ustaıtyn Starkov, Dragomırovtyń Shoqan jaıly aıtqan sózderin tyńdap bolǵannan keıin «kórermiz, oqý keńesinde aqyldasarmyz» dedi.

Starkovqa Grıgorıı Shoqan jaıyn Dragomırovtan basqasharaq baıandady. Dragomırov salqyn túrde sóılesken edi. Grıgorııdiń sózderinen Shoqandy erekshe súıetindigi baıqalady. Sondyqtan:

— Kórermiz, baıqarmyz, — dep basynda syrǵaqsyǵan dep aıtqan Starkovty, qoıanǵa erkin jetetin tazydaı taqymdap, ózi ǵana emes, ákesiniń de atynan ótinip, aýzynan:

— Jaqsy, qabyldaıyq, — degen sózdi sýyryp alǵandaı boldy.

— Biraq, — dedi Starkov. — Birinshi daıarlyq klasyna alyp kóremiz de, oqý jylynyń aıaǵyna deıin sabaqty úlgere almasa shyǵaryp jiberemiz. Onda ókpelemeısiń.

— Bolsyn, týysy qurmetti ataman, — dedi qýanǵan Grıgorıı, — jyldyń aıaǵyna deıin, daıarlyq klasstarynyń birinshisi túgil, ekinshisine ekzamen ustaýyna bás tigem.

Starkovtyń ýádesin alǵannan keıin Grıgorıı tura júgirgen qalpymen Korobeınıkovanyń toqyraý qorasyna barsa, Shoqan joq!..

Korobeınıkovanyń toqyraý qorasy sapyrylysqan júrginshilerden, qobyrap ár jerge úıilgen júkterden arylmaıtynyn joǵaryda eskertkenbiz. Shyńǵystar kelip túskende, qora ishi tipti bylyǵyp, adam jol taýyp júrer tusy azǵantaı da. Ári, ár jerde tóbe-tóbe bolyp úıilgen shıki terilerdiń, kirli jún-jurqalardyń, qaınatylmaǵan súıekterdiń, attardyń jas qumalaqtarynyń, arbalardy maılaǵan mazýttardyń, qyzmetin atqaryp jatqan qara monshanyń esiginen burqyraǵan qoshqyl tútin men jýyndydan shyqqan kúlimsi ıistiń saldarynan, qora ishi júrekti aınytarlyq sasyq ta. Sol ıiske shydaı almaǵan, ári dáret syndyrǵysy kelgen Shoqan Grıgorıı kelerdiń aldynda, qorany qorshaǵan taqtaı sharbaqtyń dalaǵa qaraǵan qabyrǵasynan qarǵyp túsip, ar jaǵyndaǵy toǵaıly kógalǵa sińip ketken.

Grıgorıı kelgende, Varvara bergen tátti tamaqtardyń dámine bógip otyrǵan Shyńǵys, álginde tysqa shyǵyp ketken Shoqandy eskermegen edi. Endi ǵana esine alyp izdetse, eshqaıda joq! Bir barsa barary-Grıgorıı. Ol munda. Bul qalada odan basqa barary joq. Endeshe, qaıda ol?!

Osy ereýildi suraýdan basy qatqan Shyńǵys, ne isterge bilmeı sandaldy da, ishken -jegeni keresi bop, qora ishine tintý júrgizdi. Joq!.. Qaıda?

Varvara meımanhanasynan Shoqan men Shyńǵysqa jasaýly keńirek bir bólmeni jeke bergen edi. Maltabar ol bólmege basqa adam kirgizbeýin ótingen edi. Shoqandy taba almaǵan Shyńǵys soǵan kirdi de, buryshtaǵy bir jastyqqa qısaıdy. Shoqandy birge izdesken Grıgorıı, «maǵan ketken bolar ma?» dep, kadet korpýsynyń úıine júgirdi.

Óz bólmesine kirip shókesinen jatqan Shyńǵys, jastyǵyn jumarlaı qushaqtap, uzaq ýfledi. Sonda túńile kúbirlep aıtqany: «qudaı-aý, bala bermeı, pále bergendeı ne jazdym men saǵan?.. Elde de búlik boldy, bul bala jolshybaı da búlik boldy!.. Ombyǵa kele tıshyǵar dep dámelensem, munda istep otyrǵany mynaý!»

Sóıtip jatyp, kúná-sumdyqtaryn eske túsirse, sheti men shegi joq eken. Talaı mazlumdy jylatqan, talaı momyndy qan qaqsatqan ol, esesinen «dúnıe isi ahıretke ketpeıdi» degen máteldi túsirip, jylaýyn báseńdetti de, oıyn-«táńiri ýátábáráká ǵalániń, solardyń birin aldyma keltirýi shyǵar» dep jylaýyn doǵardy.

Bul joly ǵana emes, budan buryn da qylmysty isterin eske túsirse, táńiriden keshirim surap jalbaryný retinde, el namaz oqýmen shuǵyldana qalatyn edi. Sol daǵdysyna baqpaq bolyp, shókken ornynan túregeldi de, kilem ústine qazaqy túıe jún shekpenin jáıip qulshylyqqa kiristi.

Namazǵa keıde salaqsyp júretin ol jaınamazǵa bir otyrsa uzaq otyryp, bireýlerin «qaza namazym» dep, endi bireýlerin «náfilim» dep, kópke deıin túspeıtin edi. Bul joly da sóıtti ol. Namazdyń árbir rákáǵaty saıyn túregele berýge jalyqqan kezde, sájdaǵa júresinen otyrǵan qalpynda baryp, birtalaı ýaqyt tońqańdady. Oǵan da jalyqqan shaqta, Mekege baryp kelgen hajynyń bireýi syılaǵan topaz táspıǵynyń tastaryn tyrsyldata sanap, birinshi otyz úsh tasta «subhan-allasyn», ekinshi otyz úsh tasta «álhamdu-lıllásyn», úshinshi otyz úsh tasta «allahú-ákbárin» júzdiń shoqysynda — «salaýatyn» aıtyp talaı ýaqyt otyrdy. Sondaǵy dámesi — «Qanashjan kelip qalar ma?!»

Qanashy kele qoımady. Ony oılaǵan saıyn, mana qataıyp alǵan júregi jibı berdi. Endi onyń kóńiline, álgi bir qarǵaý sıaqty aıtqan sózderi «qudaıdyń, qulaǵyna shalynyp qaldy ma?» degen qaýip kirip, «á, qudaı, janyna jamandyq bere kórme, qulynshaǵymnyń!» dep tiledi. Sol sátte kóz Jastary taǵy da sorǵalap ketti...

Shirkin, bala, ne degen tátti ediń!..

Qazaqtyń uǵymynda jaqyn jerden ańdıtyn jaýdyń bireýi — uıqy. Sol jaý jaınamaz ústinde múlgigen Shyńǵysty da qushaǵyna alyp, tásbıǵyn tyrsyldata tartyp otyrǵan ol, qalaı qalǵyǵanyn bilmeı de qaldy. Oıdan ıa joldan jalyqqan shaqtarynda, onyń uıqysy tastan qatty bolýshy edi. Sonda ol, jatqan úıin basyna kótere qoryldap, uıqydaǵylardyń kóbin oıatyp jiberetin. Úıde batyly jetetin bireýler bolsa, Shyńǵysty oıatatyn. Ondaılar bolmasa, qasyndaǵylardyń uıyqtaı almaı mazasy ketetin. Tez uıyqtaǵyshtyǵynyń ústine, ol óte sergek te dybys estilse oıana qalatyn jáne ne dybys ekenin ańǵarǵansha qalǵymaıtyn...

Shoqan barǵan Omby toǵaıynyn, arasynda da jıdek pen búldirgen kóp eken. Solardy terýdiń qyzyǵyna túsken ol, qoraǵa ińirde oralyp, úıge kirýge batyly jetpeı, tereze syrtynan qarasa, kólemi tıtimdeı ǵana, biltesinde tutanǵan qyzyl kúreń otynyń úlkendigi tyshqan tilinin, jyltyńdaǵan úshińdeı ǵana «úshtik» atalatyn kárásin shamnyń kómeski jaryǵynan, tórde basyn temen salbyrata shóke túsip qımylsyz otyrǵan ákesiniń elesi kórinedi. Onyń jaınamaz ústinde solaısha qalǵıtynyn Shoqan biletin, keıbir qalǵyǵan shaqtarynda, anaý-mynaý dybysqa oıana da qoımaıtyn. Ákesin «sondaı jaǵdaıda bolar» dep oılaǵan Shoqan úıdi aınalyp kep, syrtqy esikti syqyrlatpaı ashyp kirdi de, korıdorda aıaqtaryn ushymen basyp, bólmesine jaqyndady. Onyń juqalaý esigi qajarly edi, ashylý-jabylýy dybyssyz. Soǵan taıalyp bólme ishine qulaq tikse, Shyńǵystyń qoryldaǵan dybysy estiledi.

«Qatty uıqyda eken» dep joryǵan Shoqan ákesin oıatyp almaý maqsatymen sákisine kilem tóselgen bólmege eppen kirdi de, jatatyn ornyna bettedi.

Saq qulaq Shyńǵys, Shoqannyń tósekke qısaıǵan sybdyryn estidi. Áıtse de syr bermeı qoryldaǵan bolyp jaınamaz ústinde sál otyrdy da, Shoqannyń murny pysyldaǵan dybysynan «uıyqtady» dep oılap, eppen basyp qasyna keldi. Shoqan ótirik uıyqtap jatyr edi, oıy — ákesiniń ne isteýin baqylaý. Balasynyń qasyna kelgen Shyńǵys, betin qabyrǵaǵa bere búk túsip jatqan Shoqandy arqasynan qushady da, solqyldaı jylap jata ketedi. Ákesin aıap ketken bala, meıirimdik kórsetkisi kelgendeı, betin bura aýnap tústi. Biraq, bunysyn uıqysyraý sıaqtandyryp, dybys bermedi. «Oıatyp almaıyn» degen oımen, óksigin áreń tyıǵan áke, janynyń bólshegindeı balasyn, baýyryna qysa tústi. Olar tereń uıqyǵa ketti...

Shirkin, osyndaı bir tátti uıqy-aı!..

Shyńǵys ádette erte oıanatyn edi de, dáretin alyp, namazyn ótep, sodan keıin taǵy da jatyp, bıeniń bas saýynyna deıin turmaıtyn edi. Úıinen myna saparǵa shyqqannan keıin de sol daǵdysyn tastamaǵan Shyńǵys, Shoqandy baýyryna basa uıyqtaýdan tań biline oıandy. Qushaǵyndaǵy Shoqanǵa qarasa, uıqyǵa mas bolyp túk sezer emes. «Qımyldasam oıatyp alarmyn» degen oımen, ol az ýaqyt tym-tyrys jatty da, azdan keıin Shoqannyń basyndaǵy qolyn shymshymdap sýyrdy. Shoqan oıanbady. Basyn kótergen Shyńǵys, Shoqannyń ústine tórt taǵandaı tónip, joǵarǵy jaq shekesinen qushyrlana ıiskedi. Oıanyp ketken sıaqtanǵan Shoqan, ekinshi jambasyna aýnap tústi de, pysylyna kiristi.

Úıden eppen shyǵyp dáretin alyp kelgen Shyńǵys eppen kirip, namazyn da eppen oqyp, eppen kıinip, Maltabardyń bólmesine kirdi. Býynyp-túıingen ol, esep-shottaryn qaǵyp otyr eken. Qasynda bir jambastap qısaıǵan Varvara. Ekeýi ázildesip otyrǵan sıaqty, ezýlerinde kúlki.

Áıelderin qazaq ǵurpyna baǵyndyratyn Maltabar keshe Varvaraǵa da: «Hannyń kózinshe yrjaqtaspa, ol kelgende turyp ket, aldynda ádep saqta» dep tapsyrǵan. Sodan keıin, ózge qonaqtaryna erkinsip júretin Varvara, ımenip, aldynda qazaq áıeli sıaqty ıba tutqan. Qazir de Shyńǵysqa kezdesken shaqtarynda, aýyldyń jeńgesindeı sóıtip, Shyńǵys esikten kórine, kúlimsiregen ezýin jıdy da, ústin silkine túregep, shyǵyp ketti. Shyńǵystyń jeńge kóretin keıbir áıeldermen qaljyńdasatyny da bolýshy edi. Semiz deneli Varvara, tý qoıdaı jaıqańdap jónele bergende, kózin tige qalǵan Shyńǵys, ol esikten shyǵa:

— «Semiz qatyn — qus tósek, aryq qatyn — joqqa esep» degen edi, Malteke, álgi bir jeńgeıdiń naıqalýy-aı! — dep jymıdy.

Varvaramen arasyndaǵy esekti Shyńǵys estimegen bolar dep oılaıtyn Maltabar, onyń myna ázilinen qysylyp qap, «jeńgeı» degen sezdi mańyna jolatqysy kelmegendeı:

— Iá, kúıli qatyn, — deı saldy.

— Ajarly da urǵashy eken, — dedi Shyńǵys. — Denesi eteıgenmen, keskin-keıpi kelinshek qalpynda eken.

«Osy sol qatynǵa qyzyǵyp otyrmasa ne qylsyn?» degen oı kep qalǵan Maltabar, syryn tartyp kórgisi kelgendeı:

— Ras, taqsyr, qunyna turatyn kisige «ket, ári» emes minezi de bar, — dedi kúlip.

Bul qaljyńdy ári sozýǵa Dragomırov bóget boldy. Ombyǵa Shyńǵystan biraz kún buryn jetken ol, Shoqan jaıyn da, Shyńǵys jaıyn da tıisti oryndarmen keńesip, tıanaqtap qoıǵan edi. Shoqan týraly tıanaǵy — Starkovtan jóni túzý jaýap ala almaǵannan keıin, búkil korpýstyń nachalnıgi, general-maıor Fedor Andreevıch Shramǵa jolyǵyp, odan keıin, Batys Sibirdiń general-gýbernatory — Nıkolaı Semenovıch Sýlımaǵa jolyǵyp, ekeýinen de kadet korpýsynyń oqý isterin basqaratyn Jdan — Pýshkınniń atyna, — «qabyldansyn» degen zapıska alǵan. Endi Starkov tyrp ete almaıdy.

Bul jaǵynan kóńili ornyqqan Dragomırov, Shyńǵystyń óz jaıyn da Sýlımaǵa tolyq baıandady. Onyń keńsesinde Shyńǵysty jamandaǵan materıaldar úıme-júıme edi. Solardyń kóbin tekserip kelgen Dragomırov, Shyńǵysqa bolysý nıetimen:

— Kóbi jala eken, shyny — kóńil bólýge turmaıtyn usaq-túıekter handyq zamany ótkenin kórip otyrǵan atalyqty qazaqtar, Shyńǵysty «han-tuqymy» dep unatpaıdy eken, áıtpese, sibirlik qazaqtar úshin ashylǵan okrýgterdiń sultandarynyń ishinde, orys zańynan habary bar osy Shyńǵys qana qazaqtardyń buǵan óshigetin bir sebebi: Shyńǵys orys zańyn iske asyrmaq bolady, qazaqtar ata-babasynan qalǵan ádet zańyn qoldanǵysy keledi, eki zań bir-birine qaıshy qazaqtardyń, «Rossıa patshasyna baǵyndyq» deýi, kóp jerde «at» tili ǵana, kóbi ishinen qarsy sultandardyń arasynda Romanovtardyń taj-tahytyn adal júrekten qurmetteıtin azshylyǵynyń bireýi osy — Shyńǵys degen.

Ózi dvorándar tuqymynan shyqqan Sýlıma, qazaq handarynyń da tuqymyn «aqsúıekke» joryp, olarǵa erekshe iltıpat jasaıtyn.

Dragomırovtyń sózderine qulaq asqan Sýlıma, oǵan: — Sizshe ne isteý kerek, sonda? Ýálıhanovtyń qısaıǵan abyroıyn qalaı túzeý kerek? — degen suraý qoıdy.

Ol suraýǵa Dragomırovtyń jaýaby ázir edi. Kókshetaý dýanynyń aǵa sultandyǵyn Abylaı tuqymynan tartyp alǵan, «qaradan han boldy» degen ataqqa ilingen -Qaratoqanyń Zilǵarasy qıanatshyl bolyp, patshanyń atyna ústinen aryzdar jaýǵan ókimet tarapynan tekseris bolǵanda, aryzdaǵy oqıǵalardyń kóbi rasqa shyqqan. Zilǵaranyń úsh áıelinen on tórt uly bolǵan eken, solardan Álibek degeni erekshe qıanatshyl bolyp, Zilǵara sonyń qylyǵyna kúıgen sonan, «áne ustalady, mine ustalady» dep júrgende Zilǵara ólgen, Álibekti ókimet «ıtjekkenge» jer aýdaryp jibergen, endigi aǵa sultan kim bolary málimsiz shaqta, Ombynyń general-gýbernatory, jurttyń «jýas adam» dep suraýymen, ýaqytsha Zilǵaranyń úlken uly — Musany taǵaıyndaǵan, (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Lenın aýdanynda Iavlenno atalatyn selo bar, qazaqtar ony «Músin» deıdi, ol — «Musanyń qalasy» degeni, sebebi, sol selo kelip túsken jerde, buryn Musanyń qystaýy bolǵan), jýas Musanyń qyzmeti de sylbyr bolyp, Shyńǵys pen Shoqan Ombyǵa barǵan kezde, Sýlıma Kókshetaý dýanyna aǵa sultan bolarlyq kandıdat izdep otyr eken, bul sózdi estigen Dragomırov Sýlımaǵa Shyńǵysty usynǵanda, sóz qatpaı kóne ketti.

— Biraq, — dedi Sýlıma, — bul usynysty uly mártebeli patsha aǵzam bekitpeı jarıalaı almaımyz. Qazir Valıhanov qalaǵan jerine qaıta bersin, artynan habarlaımyz.

Dragomırov Sýlımaǵa taǵy bir usynysyn aıtty:

— «Qusmuryn» atalatyn dýannyń qazir qajeti joq, ony joıý kerek te, baǵynyshty elin Kókshetaý dýanyna qosý kerek.

— Bul qıyndaý másele, — dedi Sýlıma, — aǵa sultandy taǵaıyndaý meniń qaramaǵymdaǵy is, eger yqlasy tússe uly dárejeli patshamyz, bul jaıda men jasaǵan usynysty bekite salady, al, okrýgti joıý úshin, áýeli patsha saraıynyń qasyndaǵy sibirlik komıtetke dáleldi usynys berýim kerek, ol ishki, syrtqy, jáne soǵystyq mınıstrlikterdiń pikirin suraıdy, olar maquldasa, másele senatta tekseriledi de, sol maquldasa ǵana, patshanyń bekitýine beredi.

Bul jaılardyń, bárin jaqsy biletin Dragomırov, usynysyn ádeıi, másele kóterý úshin aıtqan edi. Sýlıma ol tilegin qabyldap, keshikpeı Peterbýrgke hat joldaýǵa ýáde etti.

Qusmuryn dýanyndaǵy halyqtyń Shyńǵysty aǵa sultandyqtan túsirý, ornyna Eseneıdi qoıý týraly qaýlysyn Dragomırov Ombyǵa ala kelgen edi. Bul jaıda Sýlımanyń aıtqany:

— Eger Valıhanov qalasa, patshanyń ámiri kelgenshe, burynǵy qyzmetine qoıa turýǵa bolady.

— Ol múmkin emes, — dedi Dragomırov, — eger Qusmurynǵa qaıtyp barsa, kúzeti qansha qatty bolǵanmen, qazaqtar ony óltirip tastaıdy.

Qusmuryndy úkimetsiz qoıý múmkin emestikten, Sýlıma ózine berilgen pravoǵa súıendi de, Eseneı Estemesti ýaqytsha aǵa sultan ǵyp bekitti. Bul buıryqty iske asyrý úshin Qusmurynǵa baratyn Vasılıı Ivanovıch Dobshınskııde Dragomırov Ystaptyń jataǵy -Tilemis Sapaqovty tilmash qyp berýdi tapsyrdy.

Korobeınıkovanyń toqyraý qorasyna túsken Shyńǵysqa, Dragomırov osyndaı daıarlyqpen barǵan edi.

Shoqannyń uıyqtap jatqanyn estigen Dragomırov, birer aıaq qymyz jutty da, mán-jaılardy túgel baıandady. Bul sózderge qatty rıza bolǵan Shyńǵys — «dostyq degen osyndaı bolady da!» dep Dragomırovti qushaqtap súıdi Dragomırov erteń qatynaspaq bolyp ketip qaldy.

Endigi másele Shoqanda. Onyń Ombyda oqýǵa qalar-qalmasy Shyńǵysqa málimsiz. Eger qalǵysy kelmese qaıtpek? Eriksiz qaldyrǵanda ne bolmaq? Oǵan qala qoısa jaqsy. Eger qalmasa she? Zorlap qaldyrǵanmen qashsa she? (Shoqan ony isteıtin bala), sonda, qasha qalsa qaıda barady? Týǵan úıine, árıne barmaıdy, múmkin, Baıan aýladaǵy naǵashysy -SHormannyń Musasyna barar, óıtkeni ol, Shoqannyń esi kirgen kezde Qusmurynǵa kelip, naǵashysy men jıeniniń qatty úıleskeni bar, Musa attanarda «Sizge baram» dep Shoqannyń jylaǵany bar, Musanyń «keıin ákep tastarmyn» dep alyp ketpek bolǵany bar, oǵan Zeınep pen Shyńǵys kóngende Shepe kónbeı, janjalmen alyp qalǵany bar. Sodan biraz ýaqytqa deıin ashýlanǵan shaqtarynda, Shoqannyń «naǵashyma ketemin» deıtini bar, sondyqtan Ombydan qashsa Baıanǵa ketýi múmkin, biraq, kimmen? Óz betimen ketem dep qańǵyryp ólse qaıtpek?..

Osy oılardan basy dal bolǵan Shyńǵys, meımanhananyń ózderi jatqan bólmesine kelse, Shoqan tósekte áli jatyr eken. Ákesi bólmege kirgenge deıin oıanyp, turar-turmasyn bilmeı jatqan ol, endi, ákesi kire kózin jumyp, murnyn pysyldatyp, uıyqtaǵan bola qoıdy. Mezgil bul shaqta — shalshyq tús. Aýyldaǵy kúnderinde Shoqannyń budan da kesh turatyn kezderi bola beretin. Sonda, «uıqysy qanyp tursyn» degen oıdaǵy Zeınep, ordanyń jabýly túndigin ashpaı, «samal soısyn» dep, týyrlyqtardyń etegin túrip qoıatyn, ondaı shaqta «shybyn da yzyńdamasyn» degen nıettegi Zeınep, namazyn oqyp alǵan Shyńǵystyń tamaǵyn qonaq úıge aparyp beretin. Mal ordanyń mańynda bolsa — bolmasa da joq. Jat-jaranyń kisileri bul úıge attaryn alystaǵy baǵanǵa baılap jymynda shubyrǵan qoıandardaı birine biri ilese keledi de, qonaq úıge kiredi. Ádette dańǵazalana keńesetin olardy, eger Shoqan uıqtap jatsa, Aba kelip «aqyryn» dep saqtandyrady, sodan keıin, «Shoqan turdy» degenshe, olar sybyrlasyp sóılesedi, ondaı shaqta as úıde uıyqtaıtyn ózge balalaryn tamaqtandyrǵannan keıin, Zeınep «alysqa oınańdar» dep, ne dalaǵa, ne qarasha aýylǵa qýady, bógelektegen jylqy, shanyshqaqtaǵan sıyr shaýyp kelmesin dep, salt bir jigitin kúzetke turǵyzady...

Aýyldaǵy kúnderinde, uıqysy qanyp turatyn Shoqannyń oıanýy da erekshe edi. Nege ekenin kim bilsin, ol oıana sala baqyryp jylaıdy, sonda aıtar jalǵyz sózi «apa!», onysy -Zeınep. Uzaq jerge barmaıtyn, ýaqytyn ordanyń tóńireginde ótkizetin Zeınep, Shoqannyń daýsy shyǵa jetip keledi. Onyń, «nemene, Qanashjan?» deıtin daǵdyly sózine Shoqan jaýap bermeı, daýsyn údete eńireı beredi. Onyń jaqsy kórer tamaqtary: pisken qaımaq, kúıiksiz qaspaq, jańa ǵana iritken aq irimshik, qaınatqan qaımaqtyń túbi, tushshylaý torta, shalalaý ashyǵan saýmal, etten jaqsy kóreri búırek pen júrek, ashqyltymdy jalaǵan kezde súısineri ashymaǵan súr men qyshqyltymdaý ashshy qurt, keıde keshe ǵana ezilgen qurttyń maltasy...

Baqyrýyn doǵarý ornyna údete túsetin Shoqannyń aldyna, Kúntaı men Zeınep jańaǵy tamaqtardyń birinen soń birin tosady, Shoqan jemeıdi olardy, eger Zeınep qystaıyn dese, tamaǵy men ydysyn bet alǵan jaǵyna laqtyryp, tıgen jerlerin búldiredi... Oıana sala osyndaı búlik jasaıtyn Shoqannyń jalǵyz ǵana aldanary — Jaınaq. Ol kelse, uıqysy da ashylady, tamaqty da jeıdi, sodan keıin oıynǵa ketedi...

Shyńǵys jolǵa shyǵa, Shoqandy «úıdegi daǵdysyna baǵar ma» dep qoryqqan edi, óıtpedi Shoqan. Aýylynan mezgilimen uıqtap, mezgilimen turady, janjal shyǵarmaıdy, tamaq tańdamaıdy, bergendi ishedi jáne toıyp ishedi...

Úıinen shyqqaly, Shoqannyń birinshi ret kep uıyqtaýy — Korobeınıkovanyń úıinde. uıqysy meılinshe qanǵan ol turyp ketýge erinip jatyr. Osy qazir onyń kez aldynan keıinde qalǵan týǵan aýly, apasy, Kúntaı, Jaınaq, balalar — bári-bári tizbektele ótti. Saǵynysh ózegin órtep, Shoqan al, jyla kep, al, jyla!.. Sol óksigin basa alsynshy, kóreıin!..

Shoqan sol qalpymen uzaq jylar ma edi qaıter edi eger esik jaqtan tyqyr estilmese. «Kim?» dep kóz qıyǵyn túsirse — ákesi!

Ol taǵy da uıyqtaǵan bolyp sulyq jata qoıdy. Biraq, onyń oıaý ekenin, ádeıi uıyqtaǵan bola qoıýyn Shyńǵystyń qyraǵy kózi esikti asha bere shalyp qaldy. Sonda da bilmegen bolyp, balasynan alshaǵyraq otyrdy da, oǵan aıtqysy kelgen sózderin, óz betimen sóılengen bop, arasyna ýhleýin aralastyra, yńyranǵan únmen soǵa berdi, sondaǵy oıy -sózderiniń bárin Shoqannyń kóńilin oqýda qalýǵa aýdarý.

Neshe túrli jyly lepterden quralǵan bul sezderdi «aıaqtadym-aý» degen shaqta, tyńdaı berýge jalyqqan Shoqan oıanyp ketken bop yńyrsıyn dep edi, Shyńǵys eńbekteı umtylyp:

— Nemene, Qanashjan, — dep qushaqtaı aldy.

— Ap-pa! — dedi Shoqan, qaıda jatqanyn bile tura, Shyńǵysty úreılendirgisi kelgen qýlyqpen.

— Qanashjan, biz úıde emespiz ǵoı, — dedi Shyńǵys, sasqalaqtap.

— Qaımaq!

«Oıanǵan shaqta osy sózdi aıtyp qala ma» degen qaýippen Shyńǵys mana Maltabarǵa qaımaqty da, qaspaqty da daıarlatyp qoıǵan edi.

— Qazir ákelem, — dep ornynan tura júgirgen Shyńǵys, shyny kesege salǵan qaımaqty alyp kep:

— Mine, Qanashjan! — dep usynyp edi, basyn kóterip kesege úńilgen Shoqannyń qıqarlyǵy ustaı qap:

— «Qaspaq» dedim ǵoı, — dep keseni laqtyryp jibere jazdady, Shyńǵys áreń ustap qaldy. Ol:

— Qaspaq ta bar, qazir ákelem, — dep qaıta júgirdi.

Shoqan ákesin aıap ketti, ol ómirinde bireýge ydys ápergen kisi me? Mynasy-birinshi áperýi bolý kerek. «Nelikten?» degen suraýdyń jaýabyn Shoqan kidirmeı tapty, birinshi jaqtan — japan-túzde jalǵyz ǵana jaqyny bolǵandyqtan, ári ákelik yqylasy túsip ketkendikten, ekinshi jaqtan — «oqýda qalar ma eken» degen úmitpen, kóńilin tapqysy kelýden.

Sondyqtan, ákesi alyp kelgen qaspaqty, Shoqan jyly, qyshqyltym qalashty batyra jep, qup-soǵyp aldy. «Taǵy da shataq shyǵarmasa ne qylsyn!» degen qorqynysh oıdaǵy Shyńǵys, «mynasy bir ıgisin boldy-aý» degendeı, balasynyń qaspaqty túgel jeýine ishteı qýanyp otyrdy. Shoqan tamaqqa shepik bala edi. Keıin tamaq túrleriniń kóptiginen be, olardyń dámdiliginen be, — aldyna kelgen taǵamdarynyń árqaısysynan qustaı shoqyp, ár ishimdikten birer ǵana jeńil urttap, «boldym» dep shegine qoıatyn, sonysyna qarap astyń, túrin de, mólsherin de azaıtaıyn dese, «anaý qaıda? Mynaý qaıda?» dep álek salady, keıde tatpaı qoıady, sonysyna qarap, «suraıdy-aý» degen asyn sheshesi Shoqannyń aldyndaǵy dastarqanǵa túgel úıedi. Sony biletin Shyńǵys, Shoqannyń nedáýir qaspaqty túgel jep alýyna qaıran qaldy.

Astan keıin Shoqan tysqa shyǵyp ketti. «Taǵy bir jaqqa jyta ma?» dep qaýiptengen Shyńǵys, ony kórinbeı syrttan baqylady. Qoradaǵy júkterdiń arasynan jylysyp ótken Shoqan sharbaqtyń ústinen syrtqa qaraı qarǵyǵanda, Shyńǵys júgirip baryp taqtaılardyń jiginen syǵalady.

— Qanash!! — degen bala daýsy estildi qaqpa jaqtan. Shoqan da, Shyńǵys ta qaraı qalsa, — Grıgorıı!

Kesheden beri jalǵyzsyrap qalýynan ba, saparlas dosyn saǵynyp qalýdan ba, Shoqan:

— Kereı!.. Kúrgereı!.. — dep tura júgirdi de, bassaldy. Ekeýi bir-birin arqaǵa qaǵa, qushaqtasa ketti. Shyńǵystyń kózinen jas yrshyp ketti.

Grıgorıı bul úıge keshe tún ortasy jaqyndaǵan shaqta bir kelip, Maltabardan Shoqannyń oralǵanyn, ákesi men ekeýi jatyp qaldy degen habaryn estigennen keıin, «mazalamaıyn» dep qaıtyp ketken.

Shoqanmen qushaqtasyp maýqyn basqannan keıin, Grıgorıı keshe Starkovqa jolyqqanyn, onyń Shoqandy oqýǵa alýǵa rızalasqanyn sypyldaǵan sózdermen baıandap berdi.

— Jaqsy bolǵan eken, — dedi Shyńǵys, Dragomırovpen bul jaıda sóıleskenin búge turǵysy kep.

Shoqan úndemedi.

— Qanash, Shoqan! — dedi Grıgorıı kazak-orys aksentindegi qazaq tilimen, jypyldata sóılep, — kóreıik, kadet korpýsy úıin!.. Tamasha úı!.. Qaıda!.. Bizdiń Kapıtan, Kýkala, Bolatnaı, túgel syıady oǵan!.. Artyq qalady!.. Júr, kóreıik!

Ol Shoqandy jetektegisi kelgendeı, qolynan ustap, qaqpaǵa qaraı tartty. İshinen áli túgel kene qoımaǵanmen, ákesiniń, basqalardyń aıtýynan jáne bolashaǵyn oılaǵandyqtan, Shoqannyń oqýǵa túsýge kóńili azdap aýytqı bastaǵan edi. Sondyqtan, keshe syrtynan ǵana kórgen kadet korpýsynyń úıin, endi ishi-syrtyn aralap kórgisi kep, Grıgorıı jetektegende jetekshil taıdaı sońyna ere jóneldi.

Olar solaı bara tursyn. Biz oqyrman kepke, kadet korpýsyn tanystyraıyq. Onyń aldynda, aıtyla ketýi qajet tómendegideı sózder bar.

Shoqan Ýálıhanovtyń 1904 jyly orys tilinde basylǵan shyǵarmalar jınaǵyn, sol jınaqtaǵy portretterin, meniń alǵash 1913 jyly, Shoqannyń ata-babasynyń mekeni -Syrymbet taýynyń eteginde, týǵan inisi-Nurmuhammedtiń (Qoqysh) úıinde kórýim, «Ómir mektebiniń,» birinshi kitabynda, odan keıin, 1921 jyly sol Qoqyshtyń úıinde Shoqannyń súgiret salǵan álbomyn kórýim «Ómir mektebiniń» ekinshi kitabynda baıandalýy, oqyrmandarǵa málim. Sol kezden bastap Shoqannyń ómirine, qyzmetine kóńil aýdarýym da, 1928 jyly SSSR Ǵylym Akademıasynyń Lenıngradtaǵy qoljazbalar arhıvinen Shoqannyń «23 fonda» atalatyn tolyp jatqan materıaldaryn, Shoqandy zertteýshilerden birinshi bolyp kezdestirýim de belgili.

Osylardy jáne basqa materıaldardy zertteý negizinde, men áýeli qyrqynshy jyldardyń alǵashqy jartysynda «Arıadnanyń arqaýy» degen pesa, elýinshi jyldardyń ekinshi jartysynda «Shoqan Ýálıhanov» degen pesa jazdym. Eki pesa da baspasózde jarıalandy.

Bul pesalarmen Shoqan Ýálıhanovtyń baı ómiri jáne asa zor qoǵamdyq qyzmeti túgel qamtylmaıtyn bolǵan soń, uly adam týraly roman jazý oıyna keldim. Sol maqsatpen, taǵy da materıaldar izdep, 1952 jyldyń kúzinde Omby qalasyna bardym. Sonda, burynǵy kadet korpýsynyń úıinde, Ombynyń Mıhaıl Vasılevıch Frýnze atyndaǵy Qyzyl týly jaıaý áskerler ýchılıshesi mekendeıdi eken, nachalnıgi general-maıor Lelenkov (ókinishtisi sol aty esimde qalmapty) joldas eken. Osy joldas Ombydaǵy kadet korpýsynyń tarıhyn túsinýge, maǵan ólsheýsiz zor járdem kórsetti.

Kadet korpýsynyń arhıvin, jasy sol kezde seksennen asqan Shıtorlá esimdi arıhvarıýs basqarady eken. Atasy nemis demese, ezi orys arasynda týyp, orys arasynda ósip, kadet korpýsy «soǵystyq gımnazıa» atalǵan kezde, (1863—74-jyldary) sony bitirgen Shıtorlá, aıaǵynyń aqaýy barlyqtan, qurylystyq qyzmetke shyqpaı, arhıvte otyryp qalǵan. Sonda 50 jyldaı qyzmet atqarǵan ol, qaı qaǵazdyń qaıda turǵanyn kózin jumǵan qalpynda taýyp bere alady. Ózi baryp turǵan monarhıs. Sondyqtan patshalarǵa nemese korpýsty basqarǵan generaldarǵa baılanysty materıaldardy polkadan sýyrǵanda, áýeli olarǵa izet kórsetken beınede shoqynyp alady da, shańyn súrtip, qolyna «eshbir qaǵazyna qalam, qaryndash tıgizbeısiz, búktemeısiz, turǵan qalpynda ǵana qaraısyz, jyrtý degen tipti múmkin emes. Qaıtyp alǵanda túgel aqtaryp kórem, aıtqan sharttar saqtalmasa, óte renish bolady, odan keıin kim aıtsa da eshbir materıaldy ala almaısyń»,-dep beredi.

Onyń arhıv tártibine qatty adam ekenin Lelenkov ta eskertip «renjite kórmeńiz, eger renjise aıtqanynan qaıtarý qıyn» degen.

Men, árıne, Shıtorlányń sózinen qıa basqan joqpyn. Sodan keıin senip alǵan ol, «bógde kisilerge kórsetpeıtin qor», «meılinshe qupıa qor» degen materıaldardy da erkin qaratty. Keı qaǵazdardy,-«bular osy arhıvten basqa jerde joq materıaldar» dep beredi.

Maǵan korpýs úıinin, ishi-syrtyn Lelenkovtyń ózi aralatty. Ikona sıaqty, patshalardyń portretteri sıaqty, duǵalyqtar sıaqty nárseler bolmasa, aýmaǵy asa zor bul úıdiń ishinen burynǵy múlikter alynǵany az eken. Korpýstyń tarıhyn elestetetin zalda, osy korpýsqa qyzmet atqarǵan generaldardyń, ofıserlerdiń portret-gallereıasy da tur.

Korpýstyń qala ishindegi estelikti oryndaryn túgel kórsetken Lelenkov, meni qala syrtyndaǵy jazǵy lagerǵa da apardy. Ol-sýy Omby ózenine quıatyn, arnasy keń, jaǵasy qalyń ormanǵa bólingen «periniń jyrasy» atalatyn saı eken. Saıdyń boıynda kadet korpýsy dáýirinen de birtalaı kapıtaldyq úıler, kadetter qoldarynan ekken neshe alýan aǵashtar saqtalǵan. Sovet zamanynda lager meılinshe keńigen, ádemilengen.

Men Ombyda aıǵa jaqyn ýaqyt boldym da attanar aldynda Lelenkovqa qoshtasýǵa bardym. Ol maǵan «sońǵy syılyǵym» dep, «Kratkıı ıstorıcheskıı ocherk, pervogo Sıbırskogo ımenı ımperatora Aleksandra 1-kadetskogo korpýsa» deıtin kitap berdi. Qalyńdyǵy 448 bettik bul kitap, 1913 jyly kadet korpýsynyń júz jasqa tolýyna arnalǵan ıýbıleı tusynda basylǵan. Bul kitap, meniń kadet korpýsy týraly arhıvten alǵan materıaldarymdy tolyqtyra, jınaqtaı tústi.

Osynsha kóp járdem kórsetkendigi úshin, men oqyrman kópshiliktiń aldynda, general-maıor joldas Lelenkovqa sansyz kóp alǵys aıtam.

Endi, kadet korpýsynyń tarıhyn oqyrmandarǵa qysqasha baıandap bereıik.

«Kadet» fransýzdyń «kenje» degen sózi eken. Shamasy 16-ǵasyrdyń ortasynda, aqsúıekterdiń azamattyq oqýǵa qyry joq uldaryna soǵystyq bilim berý maqsatymen, úkimet «Kadet korpýsy» atalatyn shkola ashqan. Sodan keıin, osyndaı shkola Evropa memleketteriniń kóbine taraǵan.

Rossıada kadet korpýsy 1743 jyly, pajskıı jáne fınlándskıı degen atpen eki jerde ashylady. Maqsaty — otanǵa eńbegi sińgen otstavkadaǵy ofıserlerdiń kenje uldaryna soǵystyq bilim berip, olardan ofıserler daıarlaý».

Shoqan Ombyǵa oqýǵa barǵan jyly, Rossıadaǵy kadet korpýsynyń sany jıyrmaǵa jetken. «Sibirlik kadet korpýsy» — osylardyń biri.

Sibirdi 17-ǵasyrdyń aıaq sheninde otarlaı bastaǵan Rossıa, 19-ǵasyrdyń aıaq tusynda, túgelimen menshiktep, shyǵys jaq sheti Sahalın jarty aralymen, Iapon teńizimen kómkerilgen ońtústik jaǵy qazaq dalasynyń «Arqa» atalatyn jotasymen shektesken. Bul ólke, kólem jaǵynan búkil Evropanyń jerinen úsh eseden artyq.

Sibirdi otarlaý, Rossıaǵa qıynǵa túspegen. Bul ólkedegi ýgro-fın, túrik jáne monǵol tuqymdas halyqtardan, Rossıanyń Ermak Tımofeevıch basqarǵan alǵashqy qosynyna on bes jyldaı qarsylyq kórsetken, — tatar hany — Kóshim ǵana. Ol handyq joıylǵannan keıin, Sibirdiń bylaıǵy halyqtary, Rossıaǵa birinen soń biri tatýlyqpen baǵyna bergen.

Sonda da, «shekara» atalatyn jıekterdi qarsylardan qorǵaý úshin, patsha ókimeti Sibirde «erekshe korpýs» degen atpen, qaramaǵynda on polky bar áskerı qosynyn ustaǵan, shtabynyń turaǵy-Tobyl qalasy.

Bul qosyn regýlárnyı jáne ırregýlárnyı dep eki júıege bólingen, bastapqysy — soǵystyq tártiptegi ásker, ekinshisi — kazak-orys lınıasyndaǵy stanısalar. Regýlárlyq bólimi, — rekrýt atalatyn áskerdiń mindetti qyzmetine shaqyrylǵan jastardan quralady; ırregýlárlyq bólim, — redýt atalatyn, kazak-orys lınıasyndaǵy stanısalardan quralady, qazaqpen shekarany, búkil stanısa halqy bolyp qorǵap, tóńirekterinde qazylǵan orlardy kúni-túni kúzetedi, «voevod» atalatyn, regýlárlyq bólimdi, Rossıadan jiberiletin ofıserler men generaldar, ırregýlárnyıdy — stanısanyń atamandary basqarady.

Voevodtardyń turǵyn halyqtarǵa tıyshsyz bolýy, osy jaıda jazylǵan aryzdardy tekserýge İ-Petr knáz Menshıkovty jiberýi joǵaryda aıtylǵan.

Tekseris jasaǵan Menshıkovtyń Sibirdegi erekshe korpýs ómirinen tapqan zor kemshiliginiń biri, — soldattar túgil, kovalerıada qyzmet atqaratyn kazak-orys ofıserleriniń de kóbiniń saýatsyzdyǵy. Sebebin tekserse, búkil Sibirde bir de bir orta dárejeli oqý orny joq eken, «bastaýysh» deıtin shkolalarda da óte az eken, olardyń da kóbindegi ýchıtelder-ózderiniń saýaty shaǵyn — polısıa, ýrádnıkter.

Bulaı bolýy Menshıkovqa zańdy da sıaqtandy. Sibirden jer kólemi úsh ese tar Evropada sol kezde júz mıllıonnan astam halyq turady eken, al, búkil Sibirde jarty mıllıondaı ǵana halyq turady, olardyń qala, selolarynyń aralary óte alshaq, endeshe, oqýshylardy qalaı jınaıdy?..

Menshıkovtyń raportymen, İ-Petr Sibirdiń batysyndaǵy qala — Tobylmen, shyǵysyndaǵy Habarovskiden er balalar úshin eki gımnazıa ashýǵa buıryq bergen. Buıryqta Sibirdegi ózge qalalardan jáne kazak-orys stanısalarynyń úlkenderinen bastaýysh mektepter ashylýy aıtylǵan. İs júzinde memleket qaramaǵyndaǵy gımnazıalar ashylady da, bastaýysh shkolalar burynǵy kúıinde qalyp qoıady, olardy ashýǵa qarajat tabylǵanmen, oqytýshy tabylmaıdy.

1765 jyly Sibirdegi áskerı korpýstyń hal-jaıyn tekserýge soǵys mınıstrliginiń ınspektory general-porýchık Shprınger keledi de, saýatty komandırlerdiń azdyǵyn kórip, bolashaqqa ofıserler daıarlaý maqsatymen Batys Sibirdiń Omby, Qyzyljar, Iamysheva, Bıısk atalatyn tórt qalasynda oqýy alty jyldyq shkola ashady. Tobyldaǵy shtabtyń qasynan áskerde júrip ólgen ofıserlerdiń jetim balalaryna arnalǵan taǵy shkola ashady. Bulardyń bári úkimettiń emes, jergilikti áskerı halyqtyń (kazak-orys) qarajatymen tirshilik jasaýǵa tıisti bolǵandyqtan, taǵy da kóp jyldardyń boıyna aty bar, zaty joq shkola bolady.

19-ǵasyrdyń basynda, Sibirlik korpýstyń qolbasshysy bolyp, 12 jylǵy Otandyq soǵystyń erleriniń biri, general-leıtenant Grıgorıı Ivanovıch Glazenap keledi. Ol aty bar, zaty joq soǵystyń tórt shkolany biriktirip, 1813 jyly Omby qalasynda «kazak-orystardyń soǵystyq ýchılıshesi» degen atpen bir ǵana shkola uıymdastyrady, nachalnık qyp óziniń adútanty, shtabs-kapıtan Boronevskııdi taǵaıyndaıdy.

Keıin, 1845 jyly Sibirlik kadet korpýsyna aınalǵan bul ýchılısheniń otyz eki jyldyq ómiri eki júıege bólinedi: biri — 1813-1825 jyldardyń arasy, ekinshisi — 1826-1845 jyldar arasy.

Ýchılıshe alǵashqy jyldarda «Azıalyq saýdagerlerdiń toqyraý qorasy» atalatyn, qaraǵaıdan qıylǵan úılerge ornalasady. Ol kázirgi Ombynyń «Oıqala» atalatyn saıdaǵy ornynda eken, bul mańaıda ol kezde qalyń orman eken.

Ýchılıshege alǵashqy jyly otyz-aq bala túsedi, oqý jylynyń ne bar qarajaty-bir myń úsh júz-aq som, onyń 748 somyn áskerlik korpýstyń keńsesi beredi, 552 somy jylýdan jınalady. Shtaty bir baqylaýshy, úsh ýchıtel; olar áskerlik qyzmetten bosanǵan, bilimderi tómen, kemtar ofıserler.

Sabaǵyn osylaı bastaǵan ýchılıshe, jyldan jyl qarajatyn da molaıta, oqýshylaryn da kóbeıte kep, 1825 jyly kadetterdiń sany tórt júz elýge, búdjeti jıyrma myń somǵa kóteriledi. 12 jylda ýchılıshede oqyǵandardan 58 adam ofıserlik ataqqa ıe bolady.

1819-23 jyldardyń arasynda, Sibirge Rossıanyń sol kezdegi memleket qaıratkeri Mıhaıl Mıhaılovıch Speranskıı kelip, sharýashylyǵyna da, ákimshiligine de, mádenıetine de tolyp jatqan ózgerister kirgizýi, bizge ótken taraýlardan málim. Sol Speranskıı patshaǵa bergen usynystarynda:

— Sibirlik kadet korpýsy atalatyn oqý orny, tek ásker qyzmetkerlerin ǵana daıarlamaý kerek, odan sharýaǵa, mádenıetke, ásirese, oqý oryndaryna paıda tıgizetin bilimdiler shyǵý kerek, — degen.

Osy usynys qabyldanyp, 1826 jyly, «kazak-orystardan ofıserler daıarlaý ýchılıshesi», «Sibirlik lınıadaǵy kazak-orystardyń soǵystyq ýchılıshesi» degen atqa aýysqan. Onyń oqý merzimi jeti jyl, oqý programmasyna áskerı sabaqtardan basqa aýyl sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy, baqshashylyq sıaqty sabaqtar qosylǵan. Soǵan sáıkes qarajaty da molaıady. 1825 jyly Glazenap basqa qyzmetke aýysyp, ornyna kelgen ınfanterıa generaly Kapsevıch ýchılısheniń búdjetin 50 912 som 27 jarym tıynǵa kóteredi. Buǵan deıin oqýshylar kıimderin óz esebine satyp alady eken, oǵan áli kelmeıtinder, qurylystaǵy áskerlerdiń tozǵan ıa modydan shyqqan eski-qusqysyn paıdalanady eken. Kapsevıch olarǵa shkoldyq forma kıgizedi, jaz aılarynda lagerǵa shyǵaryp, kadetterdi baý-baqsha ósirý jumysymen shuǵyldandyrady, tamaqtaryn tártipke keltiredi, oqý jáne jataq úılerin kún táýliginde únemi turatyn kúzetter qoıady, sabaq programmasyna nemis, fransýz jáne aǵylshyn tilderin kirgizedi, oqý úıinde qolónershiler, sýretshiler bólmelerin uıymdastyrady, kitaphananyń negizin qalaıdy. Osy tárbıeniń negizinde, korpýstan orta bilimdi ofıserler, stanısalyq ýchıtelder, agronomdar, zootehnıkter, baqtashyldar, ormanshylar shyǵa bastaıdy.

1836 jyly Kapsevıch basqa qyzmetke aýysyp, ornyna patsha saraıynyń eń súıikti adamdarynyń biri, — knáz Gorchakov keledi. Onyń baǵyna qaraı, sol jyldyń kúzinde Ombyǵa taq murageri İİ-Aleksandr kele qalady. Gorchakov onyń aldyna Sibirdi órkendetý týraly birtalaı másele qoıady. Solardyń biri — Sibirlik erekshe korpýsy atalatyn áskerı qosyndy, Batys Sibirden Shyǵys Sibirge aýystyrý. Oǵan dáleli — Rossıaǵa qazir Altaı taýynan Kaspıı teńizine deıin tartylatyn qazaq dalasynan tóner qaýip joq, bul shekarany soǵystyq halyq ta kúzetip tura alady, qaýip kútiletin jaqtar: Indıa (sol betten Anglıa Orta Azıaǵa qaraı bettep keledi), Qytaı jáne kapıtalısik jolǵa túse bastaǵan, kúsheıip kele jatqan memleket — Iaponıa.

Aleksandr bul usynysty maquldaıdy da, Sibirlik erekshe korpýstyń shtaby Ombydan Habarovskııge, on polktan quralǵan qosyn Rossıanyń kúngeı-shyǵysyn jıektep bytyraıdy.

Áskerlik qosyn kóshkende, onyń Ombydaǵy meken-jaılary túgelimen «Kadet korpýsy» atalatyn oqý ornyna beriledi. Bul óte keń meken. Oǵan ýchılısheniń kontıngenti joq ta bolmaıdy. Soǵan baılanysty, knáz Gorchakov patsha saraıynyń aldyna Ombyda «Sibirlik Kadet korpýsy» atalatyn oqý orny ashylýdy tileıdi. Bul usynysyn Rossıanyń kúngeı bolashaǵymen dáleldeıdi. Saraı bul usynysty qabyldaıdy.

Osy másele kóterilgen shaqta, patsha saraıy ımperator dárejeli uly knáz-Konstantın Konstantınovıchtiń on segiz jasqa tolyp, kámeletke jetýin toılaǵaly jatady. Aqyldy Gorchakov osyny paıdalanady da, Rossıanyń sol kezdegi patshasy — İ-Nıkolaıdan korpýsty İ-Aleksandrdyń esimimen ataýdy, «qurmetti dırektory» dep Konstantın Konstantınovıchti ataýdy ótinedi. Bul usynys ta qabyldanady.

Kámeletke kelgen Konstantın ıýbıleı kúnderi Rossıadaǵy soǵystyq oqý oryndarynyń «qasıetti general-ınspektory» bolyp taǵaıyndalady. Gorchakov buny da paıdalanyp áskerı qosyn shtabynyń Ombydaǵy meken-jaılaryn túgelimen Sibirlik Kadet korpýsynyń qaramaǵyna bergizedi.

1845 jyldyń aıaǵynda ashylýyna ulyqsat berilgen kadet korpýsy, keler jyldyń, basynan oqý isterine kirisedi. Oqý merzimi toǵyz jyldyq, onyń alǵashqy eki klasy -daıarlyq, keıingi jeti klasy-negizgiler. Jalpy korpýs rota jáne eskadron dep ekige bólinedi. Alǵashqy oqý jylyndaǵy kadetterdiń sany bes júzdeı, olar rota men eskadronǵa birdeı bólinedi.

Grıgorıı Nıkolaevıch Potanın 1846 jyldyń basynda eskadronnyń negizgi birinshi klasyna túsip, 1847 jyldyń basynda jaqsy baǵamen bitiredi de, sol jyldyń kókteminde ekinshi klastyń jartysyn taýysyp, jaz shyǵa Kapıtandaǵy úıine kanıkýlǵa ketedi. Shoqanmen jolyǵysýy sonda.

Korobeınıkovanyń úıinen ertip áketken Shoqanǵa Grıgorıı kadet korpýsynyń biz joǵaryda baıandaǵan mán-jaıyn bilgeninshe baıandap berdi. Shoqan ol sózderdi yqylas salyp tyńdaǵan joq, sondyqtan uqqan joq. Onyń qazirgi bar yntasy — kadet korpýsynyń úıin tezirek aralaý.

Eskilikti adamdardyń esteliginde, Omby qalasy qalyń jynysty ormannyń ishine ornaǵan. «Oı» jáne «Dóń» atalyp ekige bólinetin qalanyń kópshilik úıleri Dóńde, azshylyǵy ǵana Oıda. Dóńniń ormanyn turǵyndar jyl saıyn kesip, qurylysqa jáne otynǵa paıdalanǵandyqtan, aǵashtary sırep, Shoqan barǵan kezde taýsylýǵa aınalǵan. Al Oıdaǵy orman áli qalyń. Onyń ishine salynǵan azyn-aýlaq alasa úıler qoıý jynystan kórinbeı ishine sińip ketken. Ertistiń jaǵasyna tóne ósken bul jynys, shetinen otalyp kep, ózen jaǵy keńirek alańǵa aınalǵan. Sol alańǵa áýeli áskerlik kazarmalar, odan keıin ákimshilik úıler qatar túzep, áskerı qalashyqqa aınalǵan. 19-ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde solardyń Ertis jaq shetine kúıdirgen kirpishten salynǵan bas korpýstyń uzyn turqy júz sarjandyq, oǵan qanattasa jasalǵan qosalqy eki korpýstyń turqy elý sarjannan, bıiktigi tórt etajdy, keıbir tusyndaǵy sokol men jarty podvalyn qosqanda alty etajdy úı salynǵan. Bul úılerdiń ózen jaǵy qyzyl kirpishti keń aýlamen qorshalǵan. Kadet korpýsynyń oqý klastary da, jataqhanasy da osy úılerdiń ishinde. Keń qoranyń alańynda fızkýltýralyq birneshe alqaptar bar. Aýlanyn, Ertis jaq ishki betine sharýashylyq saraılar, at qoralar, mergendikke baýlıtyn atys zaldary (tır) ornaǵan.

Bul mekenderdiń bárin de Korobeınıkovanyń toqyraý qorasy men aralyqtaǵy orman kórsetpeıtin edi. Kadet korpýsynyń turqy uzyn záýlim úılerin keshe syrtynan kórip, «ishine kirer me edi?» dep qıaldanǵan Shoqan, ol oıyna jetýge asyqqan edi, sondyqtan, Grıgorıı jetektegende, ol buıdaly taılaqtaı elpildep ushty da otyrdy.

Olar tańerteńnen keshke deıin korpýsqa táýeldi mekenderdiń negizgilerin túgel aralap shyqty. Shoqan eń aldymen korpýs úıleriniń zorlyǵyna qaıran qaldy. Shyńǵystyń «kún tımes» atalatyn orman ishinde qys mekendeıtin tórt bólmeli qaraǵaı úıi bar. Onymen salystyrǵanda mańaıyndaǵy qońsy-qolańnyń úıleri úı emes, úıshik. Shoqan esin bile bastaǵan shaqta, qystaýdan keshken aýly Qusmuryndaǵy áskerlik bekinistiń qasyna qonǵan edi. Sonda, áskerdiń bastyqtary turatyn, jergilikti tastan qalaǵan tolyp jatqan bólmeleri bar bir etajdy úıdi kórgende, bunyń qasynda, óziniń kún tımestegi «úlken» deıtin úıi kip-kishkene sıaqtanǵan. Osy saparynda Qaban stanısasynda kórgen Satybaldy-shoqyndynyń asty kirpish, ústi bórene úıimen salystyrǵanda, bekinistegi «úlken» degen úıi kishi bop qalǵan. Qyzyljardyń eń úlken úıiniń bireýi-Maltabardyń, «Aqtas» atalatyn úıimen salystyrǵanda, Satybaldynyń úıi de qorash sıaqtanǵan. Al, Kadet korpýsynyń úıimen salystyrǵanda, Maltabardyń úıi de, túıeniń qasyndaǵy laqtaı!.. Ne degen úlken, ne degen bıik úıler!.. Bundaı úıdi ol óńi túgil túsinde de kórmegen...

Úıdiń ishin aralaǵanda Shoqannyń esi tipti shyqty. Sibirdiń kadettik korpýsyna nachalnık bolyp taǵaıyndalǵan shaqta general-maıorlyq dárejege jetken Fedor Andreevıch Shram, Batys Sibirdiń general-gýbernatory-knáz Gorchakovtyń bul oqý ornyna jaqsy kózben qaraýyn paıdalanyp, onyń úı-jaılaryn Peterbýrgtaǵy kileń aqsúıekterdiń balalary oqıtyn pajdyq kadet korpýsynyń saltyna uqsatqysy kelgen. Ózi Peterbýrgta Mıhaıl atyndaǵy artılerıa ýchılıshesinde oqyp júrgende pajdyń sán-saltanatymen túgel tanysqan. Shrammnyń, bul pikirin Gorchakov qoldap, joly túsip Peterbýrgke barady da, sol kezde Búkil Rossıadaǵy soǵystyq oqý oryndarynyń bas nachalnıgi, ımperator dárejeli uly knáz — Mıhaıl Pavlovıch Romanovqa Sibirdiń kadet korpýsynyń mán-jaılaryn baıandaıdy, Romanov soǵys mınıstri, ınfanterıa generaly, knáz Zabelınge «tilegin orynda» dep buıryq beredi. Sibirlik kadet korpýsynyń ishki sán-saltanaty osy buıryqqa sáıkes jasaýlanady.

Shoqan kirgen shaqta úıdiń bıylǵy remonty bitip, kadetter jınalar qarsańynda ishi jasaýlanyp bolǵan edi: sany bes júzden astam kadetter jatatyn bólme ataýlylardyń bárine aq syrmen boıalǵan temir krovattar qaz-qatar qoıylyp, ústine matrastary tóselgen, surǵylt tústi odeıaldar jabylǵan, olardy astarlaıtyn prostynálardyń jıekteri qaıyrylǵan, jastyqtar aqpen tystalǵan, ár krovattyń bas jaq qataryndaǵy butaqty adal-baqandarǵa aq oramaldar ilingen, bir butaǵynda kishirekteý dóńgelek aına salbyrap tur, onyń astyndaǵy tapaltaq týmbochkanyń ústine biriniń qyly qara, ekinshisiniki aq shetkalar qoıylǵan. Grıgorııdiń aıtýynsha aǵymen kıimdi, qarasymen etikti tazalady, dárethana men jýynatyn bólmelerdiń úı ishinde bolýyn Shoqannyń estigeni de osy, kórgeni de osy, sondaı bólmeler sáni men tazalyǵy ákesiniń «han ordasy» atalatyn úıinen áldeqaıda artyq, bundaı bólmede dáret syndyrýdyń, ózi de uıat sıaqty!..

Oqý, sport, demalys bólmeleri qajetti jáne ádemi quraldarmen meılinshe jaqsy jabdyqtalǵan. Kadetterdiń ózgelerden ońasha shoqynatyn aǵashtan ádemi ǵyp qıǵan shirkeýi, negizgi korpýstardan bólek eken. Sonymen qatar, bas korpýstyń, terezesiz tymyq qarańǵy bir bólmesine «ǵaıypty boljaǵysh Nıkolaı» atalatyn «áýlıeniń» taqta otyrǵan súgireti, oń jaǵyna-«áýlıe» Kýzmanyń sol jaǵyna — «din jolynda azap shekken áýlıe -Ekaterınanyń» túregep turǵan súgiretteri qoıylǵan súgiretterdiń jaqtaýlary altynmen aptalyp, kúmispen kúptelip, jaltyraq asyl tastarmen áshekeılengen, tóńiregi jibek, barqyt sıaqty asyl matalarmen kómkerilgen eken.

Ár etajdyń ashanasy bólek eken. Olar-uzynsha keń zaldar. Kýhnálary qasynda. Olarda jaıylǵan neler ádemi ydystardan kóz súrinedi...

Kadetterdiń syrtqy kıimderin sheshetin keń, zal, korpýs ataýlynyń, astyńǵy jarty etajynda eken. Onyń keńdigi, Qusmuryndaǵy áskerı bekinistiń at qorasyna jýyq. Ázirge kadetter túgel jınalmaǵandyqtan ishi qańyrap bos tur.

Bul kúni Shoqannyń shamasy «bas korpýs» atalatyn úıdiń, ishin aralaýǵa ǵana jetti. Bul úıdiń ústińgi etajdaryna kóteriletin basqysh ta ár tusynda eken. Sondyqtan úıdi túgel aralaı túsý úshin kisi tómenge áldeneshe túsip, joǵaryǵa áldeneshe kóteriledi eken. Sóıtip júrgende Shoqannyń buryn bundaı júristi kórmegen aıaqtary birazdan keıin sandarynyń bulshyq etteri bastyrmaı qaldy. Sol kezde kún de keshkirdi. Sodan keıin ózge korpýstardy aralaýdan bas tartqan Shoqandy Grıgorıı at qorany kórýge qyzyqtyrdy.

— Jáı jylqylar emes olar, — dedi Grıgorıı, — ylǵı sulý, iri arǵymaqtar. Ondaı jylqylardy kórmegen bolýyń kerek. Men ózim qalada da, dalada da kórgen joqpyn. Kórýim múmkin de emes. Bundaı arǵymaqtar bizdiń Sibirde óspeıdi. Bular ishki Rossıadaǵy arǵymaq ósiretin zavodtardan kelgender. Arǵy tegi — Anglıadan shyqqandar. Bireýiniń qunyna bir aıǵyr úıirdiń baǵasy jetpeıdi. Bári de ala aıaq jıren qasqalar.

Shoqan qyzyǵyp ketti de, aıaǵy aýyrǵanmen Grıgorııge aqsańdaı erip sharbaqtyń bir buryshyndaǵy at qoraǵa bardy. Jalpy jylqy malyn jaqsy kóretin onyń kózinen myna arǵymaqtardy kórgende japyrlaı ushqan qumarlyq «qurttary» attardyń ústin boraǵan qardaı jaýyp ketken sıaqtanyp, janarynyń sáýlesi buldyrap ketkendeı boldy. Ár atqa qarashyǵyn qadaı tigip, kóz qumary qandy-aý degen shaqta, Kishi júz — Marabaı aqynnyń atty sıpattaıtyn, ózi jattap alǵan bir jyry esine túsip ketti. Ol dybysyn shyǵaryp aıta jóneldi.

Qulaǵyn bizdeı qadaǵan,

Kekilin qyzdaı taraǵan,

Júrgende izin sanaǵan,

Saptyaıaqtaı erindi;

Sarymsaqtaı azýly,

Qoltyraýdaı tanaýly,

Qysyr jylan ózekti,

Ot ornyndaı tuıaqty,

Ash jolbarys sıaqty...

Jyrlaı jónelgen Shoqannyń ne aıtyp turǵanyna, qazaq tilin erkin bilmeıtin Grıgorıı túsinbedi. Biraq, jyrynda qulaq, tuıaq, jylan, jolbarys degen sózder kezdesýine qarap, at týraly jyr ekenin jobalady. Bul jyrdyń qanshaǵa sozylýyn bilmegen, ózi de sharshap turǵan Grıgorıı, «qysqartsyn» degen oımen:

— Ne jyr aıtyp turǵanyń? — dedi Shoqanǵa. — At týraly ma?

— Sol týraly.

— Osy attar týraly ma?

— Qazaqtyń ertegidegi attary týraly. Myna attar, sol attarǵa qatty uqsaıdy.

— Óziń shyǵaryp tursyń ba, jyrdy?

— Aqyndar shyǵarǵan.

— Olar kimder?

Shoqan bilgeninshe túsindirdi. Biraq jyrdyń mánin aıtyp bere almady.

— Bizdiń búkirkek sıaqty jylqylar eken ǵoı, jyrlaıtyndary — dedi, jyrdyń mazmunyn ózinshe joramaldaǵan Grıgorıı. — Olar — ertedegi jylqylar. Kórip tursyń, bular -shyndyqtaǵylar. Osyndaı attardy mingen kiside ne arman bar?

— Ras! — dedi Shoqan. Osy attardy minýge, ol ishteı qatty qumartty.

Shoqan kadet korpýsynyń attaryna ǵana emes, úı-jaılary men qora-qopsylaryna túgelimen qyzyǵyp qaıtty. Bundaı kóńil kúıin sózderinen, bet beınesinen jaqsy ańǵarǵan Grıgorıı, Shoqandy Korobeınıkovanyń úıine deıin shyǵaryp saldy da, bir qaǵa beriste Shyńǵysqa:

— «Qanash kadet korpýsynda qaladydan» bastap, kórgen-bilgenin aıtyp berdi. Bul habarǵa Shyńǵys qatty qýandy. Ombyda áli de birneshe kún jata turǵysy keletin ol, «kezine kórinip júrsem aınytyp alam ba» degen qaýippen erteńine attanyp ketýge ázirlendi. Maltabardyń ózi, búgin mezgil túske tarta qara-býrylmen Qyzyljarǵa qaıtyp ketken de, «qansha ustasańyz da erkińizde, múmkin Qusmurynǵa da osy attarmen qaıtarsyz, kerek deseńiz, basybaıly ıemdenýińizge de bolady» dep, jigitimen par atyn qaldyryp ketken.

Shoqan ol kúni syr bermedi. Ol jaırańdamady da, qabaǵyn da shytpady, áldene oıǵa ketken keskinmen, tomaǵa tuıyq júrdi de qoıdy. Túnde de syr bermedi ol. Tósekke jata, ákesiniń qushaqtap uıqtaý maqsatymen jastyqqa bastary tıe ózine qaraı ıkemdeýine qarsylyq kórsetken joq. Sol qalpynda kózi ilingen ol, tań atyp, kún kóterilgenshe tuıaq serippedi, ákesiniń, turyp ketkenin de bilmedi.

Tysqa shyǵyp kep namazyn oqyp alǵan Shyńǵystyń ishi Shoqandy oılaǵanda qatty ýyljýda. «Endi oqýda qalady» dep sengen ol, «qalǵanda qaıter eken?» degen oımen áýre -sarsań bolyp, ári tentegin tastap ketýge qımaı, ońashalasa-aq jylap sharshaıtyn boldy. Túnde de sol sezim boıyn bılep, jylasa «Shoqandy oıatyp alarmyn» degen qaýippen, ózin ózi áreń, ustady. Tysqa shyǵa, dáretin ońashalaý bir tusta syndyrǵan ol, kóz jasyna ne bola almaı aǵyl-tegil bolyp ketti. Namazdy da ol osyndaı halde oqydy. Sonda, ishteı de, syrttaı da tileri, — «o, jasaǵan jappar ıe, osylaı, jaqsylyqqa jylata gór!»

Tańerteńgi taǵamdy isherde izdetse — Shoqan joq! Ol qaıda?!

Shyńǵystyń úreıi taǵy da ushýǵa aınalǵan shaqta, balanyń qaıda ekenin, Qyzyljardan erip kelgen atshy aıtty.

— Kúımeniń ishinde jatyr, — dedi ol. — Uıyqtaǵan bolyp jatyr. «Bolyp» deıtinim: qalaı oıatsam da oıanbaıdy. «Óli» deıin desem, — tiri!

Atshyǵa oıanbaǵan Shoqan basqalarǵa da, Shyńǵystyń ózine de oıanbady. Endigi «uıqysy» túsinikti. Qaıtse de oqýǵa qaldyrǵysy kelgen Shyńǵys ashýdan júregi loblyp tamaq ishpedi de, attaryn jektirdi, býynyp-túıindi, sodan keıin kúımege kep, qatal daýyspen «Qanash!.. Tur!» dep edi, bala bylq etpedi. Zyǵyrdany qaınap ketken Shyńǵys Shoqandy kúımeden tymaqtaı julyp aldy da, dybys bermeı, qanyn ishine tartyp sazara qalǵan balasyn, eki jaǵynan shapalaqpen tartyp-tartyp jiberip, ıterip kep qaldy. Qarýly qoldyń kúshinen Shoqan shalqalaqtap baryp ushyp tústi. Denesi dirildegen Shyńǵys kúımege táltirektep áreń mindi de:

— Aıda, attardy! — dedi ylaýshyǵa qumyqqan daýyspen.

Babyna kelgen attar, ashyq qaqpadan shyǵyp jorta jóneldi...

Bul arada bul kóriniske kýá bop birtalaı júrginshiler jáne Varvara tur edi.

— «Han tuqymy tas júrek» deıtin edi, — desti jolaýshylardyń birtalaıy ún qosa, — ras eken-aý!..

Odan ári birin-biri tyńdamaı dabyrlasyp ketti. Biraq sóz álpetteri bireý ǵana. Balasyna Shyńǵystyń meıirimsizdigi.

Qatty qulaǵanda talyp qaldy ma, álde yza býyp tastady ma? Shalqasynan qımylsyz sulyq jatqan Shoqan, sol qalpynda uzaq jatar ma edi, qaıter edi, eger ony kópshilikpen birdeı aıap turǵan Varvara qozǵamasa. Turǵysy kelmegen Shoqandy tyrmysýyna qaramaı kúshi kep, qoldary qarýly Varvara eriksiz kóterip aldy da, áı-túıine qaramaı jatatyn bólmesine kóterip alyp keldi. Shoqannyń uıyqtaǵan tósegi jınalǵan joq edi, Varvara ony sol tósekke ákelip qısaıtty. Shoqan ún-túnsiz bola qaldy. Endi ne bolaryn syrttan baqylaǵysy kelgen Varvara shyǵyp ketti.

Shoqan sol jatqannan uzaq jatty. Varvaranyń tamaqtandyrý nıetimen birer ret barýy bosqa ketti. Betin úıdiń qabyrǵasyna qaratyp uıyqtaǵan bop búktetile jatqan Shoqan Varvara qalaı qozǵasa da oıanbady. Bul qalpynda ólik sıaqty. Biraq, tamyryn basyp, qulaǵyn arqasyna taqap tyńdasa, jany bar, tamyry da, júregi de durys soǵady. Sodan keıin Varvaraǵa kelgen oı, — «jata bersin, qarny ashqanda turar».

Shoqan osylaı ún-túnsiz, qımylsyz kún túske tarmasqanǵa deıin jatty. Ol odan da uzaq jatar ma edi, qaıter edi, eger Grıgorıı kele qalmasa. Onyń tańerteń kelmeýi, ishki tártipti saqtaýdyń kúzetine turyp qalǵandyǵy edi, kadet korpýsynyń úı-jaılaryn keshe kórip, qyzyǵýyna qaraǵanda Shoqandy bundaı halǵa keledi deý, úsh uıyqtasa oıynda joq edi, endi Varvaradan bilse, meılinshe búlingen.

Shoqannyń tikshil minezin ańǵaryp úlgergen Grıgorıı bólmesine birden kirip barýǵa bata almaı, qora ishinde áldenelerdi ermek qyp biraz júrdi de, odan jalyqqan shaqta Shoqannyń bólmesine kirdi. Shoqan manaǵy qalpynda edi. Grıgorııdiń dybysy men qımylyna da ol qozǵala qoımady. Bunysyn ótirik uıyqtaýǵa joryǵan Grıgorıı, biletin jubatpaq bolyp nedáýir sóılendi. Shoqanda dybys ta joq, qımyl da joq. Bul tásilinen eshteńe shyqpaǵan soń, Grıgorıı Shoqannyń basyn kúshpen kóterý qımylyna kiristi. Ol boıy sharǵa, taldyrmash bolsa da ózi jyǵylmaıtyn da, jeńilmeıtin de, taramys myqty bala edi. Oınap júrip kúreskende Shoqandy bir ret jyǵyp ta ketken, bir rette ıt-jyǵys ta túsken. Sonda baıqaǵany shyntýaıtqa kelse, ony denderlik te túri bar.

Sol kúshine salǵan Grıgorıı, Shoqannyń bylqyldaǵan denesin, tósekten eriksiz kóterdi. Sonda ǵana oıanǵan bolǵan Shoqan, kózin keń ashyp qarady da, yzbarlanǵan keskinmen.

— Jiber, Kereı! — dedi.

— Jibermeımin, — dedi Grıgorıı qushaǵyn qysyńqyraı túsip.

— Jiber, uıyqtaımyn.

— Jibermeımin, Qanash. Bárin de estidim. Ákeń ketken. Seniń endigi úıin, — keshe óziń ishine kirip, qyzyǵyp shyqqan kadet korpýsy. Ketemiz sonda.

Shoqan zildene qarady da, úndemedi.

— Álde, osy úıde turyp oqısyń ba?

Taǵy da úndemedi Shoqan. Onyń esine Grıgorııdiń keshegi bir aıtqan qyljaǵy túse qaldy. Bylaısha momyn minezdi bala bolǵanmen, Shoqannyń baıqaýynsha Grıgorıı kóp nárseni ańǵaratyn suńǵyla, jáne qarshadaı qalpynda boǵaýyzdy da kóp aıtatyn zárshóp eken. Sondaı bir qyljaq sózderiniń arasynda, Varvarany syqaqtaǵan birdemelerdi aıta kep:

— Jas jigitterge qumar desedi. Ásirese, áskerdegi jastarǵa. Olardyń keıbirin qolynan ósirip alady deıdi, — degen.

— Qalaı?! — degen Shoqan.

— Baı áıel. Úıi de keń. Asy da mol. Ofıserler ýchılıshesinde oqıtyn balalardan túbinde iri deneli jigit bolar dep dámelengenin úıine páterge qoıyp, tamaǵyn tegin berip, esiretin kórinedi de, sodan keıin...

— Ket! — degen bul sózderge senbegen Shoqan, ar jaǵyn aıtqyzbaı, — sóıtýshi ma edi?..

— Nanbasań úıinde turyp kór!

Bul sóz sonymen bitken. Endi, mine, qushaǵynda otyrǵan Grıgorıı «álde osy úıde turyp oqısyń ba?» degennen keıin, bunysyn mazaqtaýǵa joryp, ishinen jıyryla qaldy.

— Bunda turyp oqımyn deseń daýym joq,-dedi Grıgorıı.

— Bosat! — dedi ashýy kerneı túsken Shoqan julqynyp. Zorlap ustaýdy yńǵaısyz kór Grıgorıı qushaǵyn jaza bergende — Jónińe taıyp otyr! — dedi Shoqan jekip.

— Seni tastap ketpeımin, — dedi Shoqanǵa ilese túre kelgen Grıgorıı.

— Mende ne ákeńniń quny bar?

— Bir jáıli bolaryńdy bilmeı ketpeımin.

— Joq, ketesiń!

— Ketpegende ne qylasyń? — dedi Grıgorıı. Bul sózdi ol nazdy qaljyń esebinde aıtqan edi, daýsy ursysqysy kelgendeı bolyp estildi.

— Ketpeseń, kórsetem men saǵan, ne qylǵandy. Janyń, barda ket! — dedi Shoqan, kózderin de, judyryqtaryn da túıip, — ketesiń be, joq pa?

Ashýlanǵan shaqta, Shoqannyń kózderiniń qantalaı qaýyn Grıgorıı baıqaǵan edi. Qazir de sóıtip, kózderiniń aǵy jel úrlegen shoqtaı qan-qyzyl bop jaınaı qapty, qadaı tóngen qara shybyqtary ótkir naızanyń úshindeı súıirlenip ketken.

Dalaǵa shyqqansyn Grıgorıı Varvaramen aqyldasyp, ketip qala ma dep qaýip etetinin bildirip edi:

— Mazasyzdanba, — dedi ol. — Jónińe bara ber. Ózim baqylaımyn. Eshqaıda jibermeımin. Erteń kelersiń.

Shoqandy kúndiz syrttan baqylaǵan Varvara, ymyrt jabyla ol jatqan bólmeniń esigine qulaǵyn tikti. Ol «tyshqannyń jorǵalaǵanyn sezedi» degendeı, asa saq qulaq adam edi. Sondaı sezimtaldyǵymen tyńdasa, Shoqannyń pysyldaǵan dybysy estiledi. «Bunysy qalǵýy bolar» degen oıǵa kelgen Varvara «uıqy teńizine bata tússin» degen oımen ketip qaldy da, úıinin, oryndalýǵa tıisti jabdyqtaryn túgendeı bastady. Sol kezde jalshy jigitteriniń bireýi:

— Tańerteń ketip qalǵan podpolkovnık qazaq kelip tur, — degen habar aıtty.

— Qoıshy! — dep shoshyp ketti Varvara.

— Ras.

— Qaıda?

— Qaqpa syrtynda.

— Attarymen be?

— Jaıaý. Sizge jolyǵamyz deıdi.

Nege kelýine qaıran qalǵan Varvara barar-barmasyn bilmeı kidirgen:

— Ras aıtam, — dedi jalshy, — tez kelsin deıdi.

Varvara qaqpa syrtyna shyqsa, podpolkovnık emes, basynda jalbaǵaı, ústinde túıe jún shekpen, aıaǵynda qazaqy etigi bar bireý tur!.. «Mynasy kim?!» degendeı Varvara shegine berip edi:

— Men, Varvara Vıktorovna, — dedi Shyńǵys aqyryn ǵana dybystap. — Meniń ulym ne halde?

— Uıqyda, — dedi Varvara Shyńǵysty daýsynan tanyp.

— Qaıda?

— Óz ornynda.

— Qaıdan kelip qaldyńyz?

— Ony keıin aıtarmyn. Áýeli balamdy kórip shyǵaıyn.

— Oıatyp almasańyz, — dedi Varvara.

— Eppen basyp baram da tek betinen ǵana ıiskep shyǵamyn.

— Oıanyp ketip aıyrylmaı júrmese?

— Táýekel.

Qaqpaǵa birge kirgen, úıge birge jaqyndaǵan Varvaraǵa:

— Múmkin bolsa ózim ǵana kirip shyǵaıyn, siz qalyńyz! — dedi Shyńǵys.

— Maqul, — dedi Varvara, — jaryq kerek bolar sizge. Bólme qarańǵy.

— Qarańǵy bolsa da tabarmyn, jaryqtyń keregi joq, — dedi Shyńǵys.

Bólmege jaqyndaı bere jasqa býlyqqan Shyńǵys, «bala sezip qalar» degen oıdan aýzyn áreń, ustap bólmege kirdi de, bosańsyǵan býyndaryna ıe bola almasyn kórip, esikten attaı otyra qaldy da, ar jaǵynda eńbekteýge ǵana shamasy keldi.

Shoqannyń uıqysy asa qatty eken. Saqalynan jasy shubyrǵan ákesi, joǵarǵy jaq qulaq -shekesine murnyn aqyryn ǵana tıgizip, Shoqandy emes, haýany qushyrlana ıiskeýin sezgen joq. Qadalyp ıiskegisi kelgenmen, «oıatyp alarmyn» dep, «oıansa qalmaı qoıar» dep oılaǵan Shyńǵys álgi ıiskeýden qumary qanbaǵan soń, nege ekenin kim bilsin qatty qushyrlana ózinin, jumǵan judyryǵyn ıiskedi. Sol kezde kózinen sorǵalaǵan jasynyń birer beısaýat tamshysy Shoqannyń betine domalaı qaldy. Salqyn tamshy shybyn qonǵandaı áser bergen Shoqan uıqyly qalpynda — «appa!» dep qaldy da, beri aýnap tústi. Shyńǵys eppen artyna qaraı shegindi de, Shoqannyń taǵy da uıqyǵa ketýin murnynyń, pysylynan ańǵaryp, «endi soqtyqsam oıatyp alarmyn» degen qaýippen, aryndaýyq attaı tórt taǵandap kótkenshektegen qalpymen esikke jetti. Sol arada esiktiń jaqtaýynan ustap, áreń túregeldi de, endi ózine ıe bola almasyn ańǵarǵandaı esik syrtyna jyldam syp berip jóneldi...

Varvara ony syrtqy esiktiń aldynda kútip tur eken. Shyńǵystyń kózine jas alǵanyn ańdaǵan ol shoshyp ketti.

— Ne boldy, Chıngız Valıhanovıch?! — degen úreıli suraýyna jaýap bermegen Shyńǵys únsiz ormanǵa bet túzedi.

Varvara ań-tań.

Oqyrmandarǵa eskerte ketetin nárse,-tańerteń attanyp ketken Shyńǵys, sol qalpymen kete barmaı, kedeıleý tatardyń eleýsizdeý, qaladan shetirek jobalǵy úıine páterge túsip, balasynyn, aý-jaıyn bilip bolǵansha ketpeýge, astyrtyn habar alyp turýǵa bekingen edi. Shoqannyń oqýda qalmaýyna kózi jetse, alyp qaıtýǵa zaýqy soǵyp ketedi. Ol Shoqannyń hal-jaıyn bilýge jyraq jerden jynys ormannyń ishimen jaıaý keldi, qaıda bararyn eshkimge sezdirmedi. Uıqydaǵy Shoqandy ıiskep qaıtqanda «qalǵysy kelmese alyp ketem» degen oıyna bekine tústi.

Shyńǵysty orman ishine kózinen jóneltip salǵan Varvara, qarańǵy bólmede jalǵyz jatqan Shoqandy «túnde oıansa shoshyr» dedi me, álde ákesiniń jylap ketýinen aıady ma, Shyńǵystyń qarasy úzilgennen keıin eppen basyp Shoqannyń bólmesine kirdi de, tósektik belden basqa kıimderin sheship, ústerine juqalaý jamyltqyshty aıqara jaýyp, beri qarap jatqan Shoqandy qushaǵyna ala qısaıdy. Áldekimniń qushaqtaýyn denesi sezgendeı, «ákem be?» dep oılaǵandaı, yńyrana berip qaıta qalǵyǵan Shoqan, Varvaranyń baýyryna jabysa tústi.

Varvara da tez qalǵydy. Olar sol qushaqtasqan qalpynda kún kózi kókjıekten kóringenge deıin jatty. Sol kezde uıqysy meılinshe qanǵan Shoqan oıana kelse, áldekimniń qushaǵynda jatyr! «Ákem kelgen be?!» degendeı qarasa, rahat uıqydaǵy Varvara. «Bu nesi?!» dep shoshı qalǵan Shoqan turaıyn dese, Varvaranyń «jýandyǵy semiz qulynnyń sanyndaı» derlik aýyr qoly aıqara qushaqtap jatyr!..

Shoqan sytylýǵa jantalasqanda Varvara oıanyp ketti.

— Jata tur, Qanash! — dedi ol qushaǵyn qysa túsip.

Qansha tyrmysqanymen, bul qatty jáne aýyr qushaqtan shyǵa almasyn kórgen Shoqan:

— Bosat! — dep shyńǵyryp jylap jiberdi de, onda da bosaǵa qoımaǵan soń, Varvaranyń qarnynan bar pármenimen qyrshyp aldy. Túlkiniń ótkir tisi tıgende qyńsylaı qap qasha jóneletin qanshyqtaı baqyryp qalǵan Varvara, qushaǵyn jazyp jiberdi.

Tura qashqysy kelgen Shoqan jetkenshe, Varvara esikti basyp qaldy. Esi sonda ǵana kirgen Shoqannyń kózi Varvaranyń denesine tússe, tula boıyn týyrylǵan qatpar-qatpar maı eken. Turpatynan adam shoshyrlyq. Kúni keshe, osy úıdegi harchevnáǵa arnalyp, Shoqannyń kózi buryn kezdestirmegen, asa semiz tý sıyr soıylǵan edi. Mynanyń, denesi aýmaǵan sol!

Shoqan tusyndaǵy kóshpeli aýylda sıyr maly óte az bolatyn. Kedeıler bolmasa, aýqattylar sıyr etin jemeıtin. Tek Shyńǵys qana «sıyrdyń sorpasy ishýge jaqsy bolady» dep bir semiz sıyrdy qys basynda soıǵyzyp, ara-tura týramshylaǵan kespe ishetin. Sıyr malyı «sasyq» dep uǵatyn aýyl ádetimen, Shoqan da sıyr etinen jerip aýzyna salmaıtyn, sorpasyn da tatpaıtyn. Varvaranyń harchevnásynan keshe sorpa ishem dep qusyp tastaǵan. Soıyp jatqan semiz sıyrdyń qasyna barǵanda kúlimsi sıaqty ıisinen júregi aınyp ketip qalǵan.

Shoqanǵa Varvaranyń kúlimsi ıisi sıyrdan da jaman sıaqtandy. Shoqan loqsı bastady.

— Eh, ty akaıannyı!.. Chertov syn!.. Dıkar stepnoı!.. Ia tebe pokajý-dep, Varvara, maıly jýan judyryqtaryn bir-birine qatty soqqanda, sıyrdyń ılegen japasyndaı shylp-shylp etti. Onymen de qoımaı,-zadýshý tebá-dep umtylǵanda, Shoqan sasqanynan buryshqa tyǵyldy.

Bul jaǵdaıdyń nemen tynary málimsiz edi, eger Grıgorıı kirip kelmese. «Qannen qapersiz» degendeı, oıynda Shoqannyń halyn bilýden basqa esh nárse joq Grıgorıı, bólmedegi kórinisten shoshyp ketti. Onyń kelgenin ańǵarmady ma, álde ashýy esinen tandyrdy ma,-Varvara túıeniń tabanyndaı judyryqtarynyń, ekeýin de túıip, bilekteriniń salbyraǵan maılary tolqyndanyp, betin basqan maılary qaınatqan qurttyń betindeı búlkildep Shoqanǵa mine túsýge taıanyp qalǵanda:

— Ne bolǵan sizge?! — dep, Grıgorıı Shoqan men Varvaranyń arasyna túse ketti. Shoqanǵa kózi tússe, aıdahar arbaǵan qoıannyń, kejegi sıaqty qalsh-qalsh, dir-dir etedi. Kózderi sharasynan syrtyna tepken Varvaranyń toqtalar túri joq...

Kadetter birinshi klastan bastap, belbeýine «kortık» atalatyn qanjar asyp júrýshi edi. Ol Grıgorııde de bar bolatyn. Ne ekenin bilmegenmen, Shoqan men Varvaranyń arasynda jaman bir oqıǵa bolǵanyn joramaldaǵan Grıgorıı, qanjaryn qynabynan sýyryp aldy da, Varvaraǵa ótkir ushyn oqtana berip:

— Qoımasańyz, jaramyn! — dedi, qanjardy kórgende ǵana adamdyq esine kirgendeı Varvara shegine bastady.

— Jaram!.. Qudaı biledi, jaram!.. Shyq úıden, tez!.. Áıtpese shalǵan shoshqadaı shyńǵyrtam! — dep, shegingen Varvaraǵa Grıgorıı tóne tústi... Esiktiń tabaldyryǵyna súringen Varvara, arǵy korıdorǵa bylsh etip shalqasynan tústi. Grıgorıı esikti jaba qoıyp Shoqanǵa qarady. Esi jańa ǵana kirgendeı bolǵan Shoqan, Grıgorııge qarsy júrip, qushaqtaı aldy da:

— Kereı!.. Kúrgereı!.. Baýyrym! — dep eńirep qoıa berdi.

Oǵan jylaýdan tyıylý qıyn boldy... Tyıylǵan shaqta aıtqany:

— Bul úıden ketem, Kereı!..

Ne bolǵanyn Shoqan Grıgorııge aıtqan da joq, ol suraǵan da joq. Onyń bilgisi kelip turǵany, — «keteıik» degen Shoqannyń qaıda ketýdi aıtýy. Sondyqtan Shoqannyń aýzyna sóz salyp:

— Ketemiz.. Óziń kórgen kadet korpýsynyń úıine! — dedi. Shoqan úndemedi.

Grıgorııdiń estýinshe, Shyńǵyspen kelisimi boıynsha, oqýyn bitirgenshe, Varvara Shoqannan páter aqy da, tamaq aqy da suramaı, kerek degen aqshasyn da berip kútetin bolǵan. Shoqan kadet korpýsynda syrttaı oqıtyn bolǵan. (Ondaılar burynǵy ýchılıshelerde bolǵan, kadet korpýsyna da qoldanylǵan.) Korpýstyń nachalnıgi — Shramm, jolyqqan Shyńǵysqa:

— Ózińiz bilińiz. Korpýstyq qarajatyna alýǵa da bolady, basqa múmkinshiligińiz bolsa yqtıar, — degen. «Áskerlik oqýdyń qarajatyna oqysa, toq-jaraý bolar» dep oılaǵan Shyńǵys, Varvaranyń «myrzalyǵymen» paıdalanbaq bolyp, tamyryn basyp kórgende:

— Tursyn. Esh nárseden taryqtyrmaımyn, — degen Varvara. Shyńǵys buny Shoqanǵa aıtqan. «Kadet korpýsynyń turmysy taza bolǵanmen, munda molshylyq» dep túsingen Shoqan kóngendeı keskin bildirgen.

Endi, myna qylyǵyn kórgen soń, Shoqan ólse qalar ma, bul úıde?.. Sondyqtan Grıgorııdiń «kettik!» degen sózine ol da «kettik» dedi. Shoqan elden birtalaı kıim-keshek alyp, bári úlkendeý bir sakvoıajǵa salynǵan edi. Shoqandy «kadet korpýsyna alyndy» dep eseptegen Shyńǵys, korpýstan Shoqanǵa tolyq obmýndırovanıa beriletin bolǵan soń, paıdakúnemdik saltyna baǵyp juqalaý birsydyrǵylarynan basqalaryn sakvoıajǵa salǵan qalpymen alyp ketken, oǵan «kóılek-kónshegińdi salarsyń» dep kishirek bir dorba ǵana qaldyrǵan. «Keteıik» degen Grıgorıı oǵan:

— Júgiń qaıda? — degende, Shoqan:

— Mine! — dep aýzyn býǵan dorbany usyndy.

— Kettik! — dedi dorbany sol qolyna alǵan Grıgorıı, Shoqandy oń qolynan jetekteı ustap.

— Kettik!

Qoldasqan eki bala kadet korpýsynyń úıine jón tartty.

Shoqandy Korobeınıkovanyń úıinde qaldyram dep bekingen Shyńǵys, Shrammen sóıleskende, oqý jaǵynan eskadronnyı, daıarlyq klasyna túsirýge kelisken edi de, jataq jaıy keńes bolǵanda «páteri bar» dep, stıpendıa keńes bolǵanda, «qarajaty jetedi» dep qana qoıǵan edi, qaıdaǵy páter ekenin aıtpaǵan. Sony biletin Grıgorıı, qoltyqtap alǵan Shoqanǵa, jataqhanaǵa kirýdi aıtty. Báribir qoranyń ishinen tabylatyn jataqhana úsh úıde edi, rota úshin, eskadron úshin jáne «dvorán klasy» atalatyn, ardaqty kadetter úshin. Sońǵy klass Kapsevıch tusynda kileń dvorán balalary úshin ashylǵan. Olarda oqý jáne áskerlik oıyn jaǵynan ádettegi rota men eskadronǵa aralas júredi, al, turmys saltynda dvorán emesterden áldeqaıda artyq. Grıgorııdiń oıynsha násildik jaǵynan han tuqymdary dvorán tuqymymen teńdes, sondyqtan ol, keshe de dvorán klasyn Shoqanǵa maqtap sóılegen, búgin de maqtap keledi. Bul sóziniń aıaǵyn:

— Sen dvorán balalarynyń jataqhanasynda bolatyn shyǵarsyń, nachalnıkterge solaı sóılesetin shyǵarmyz, — dep bitirdi. Shoqan úndemedi. Onyń sebebi, — keshe Varvaranyń úıinde qulaǵyna ónege sózder quıǵan ákesiniń eki jaıdy aıtqanyn Shoqan ustap qalǵan edi, biri — «sen qara qazaq emessiń, han tuqymysyń, balam. Seniń arǵy tegiń-han Shyńǵys adamnan emes, Kúnshýaqtan, ıaǵnı kúnniń nurynan jaralǵan, sondyqtan, sen qarapaıym adamdardan jaralǵan qurbylaryńnan keýdeńdi joǵary ustap, olardan oqýdy da artyq úlgerýiń kerek» ekinshisi — «myna — men, birge oqıtyn orys balalarynan boıymdy aýlaq salam dep, orys tilin nashar bildim. Sen óıtpe. Erteń oqýǵa túskende kileń orys balalarynyń arasynda bol, sonda orys tilin jaqsy úırenesiń». Shoqan ishinen osy aqyldardy alýǵa bekingen. Túptegende, Grıgorııge aıtary da sol.

Kúzetshiden surasa, korpýs keńsesinde Starkov qana bar eken de, Shramm joq eken. Starkovtyń kabınetine kirer aldynda:

— Qaı jataqhanany qalaımyz? — dedi Grıgorıı.

Shoqan úndemedi.

— Álde, menimen birge bolǵyń kele me?

Shoqan basyn shaıqady.

— Dvorándarmen she?

Basyn shaıqady.

— Endi qaısysymen? — dedi Grıgorıı.

— Tek orystyń qarapaıym balalarynyń arasynda.

— Orys tilin shalaǵaı bilesiń ǵoı.

— Úırenem.

Tik minezdi Shoqandy ashýlandyryp almaıyn dep oılaǵan Grıgorıı:

— Onda nachalnıkke kireıik. Famılıasy Starkov, — dedi.

Balalar kabınetine kirgende, Shoqandy buǵan deıin kórmegen Starkov, túr-tulǵasyna bir qaraǵannan qyzyǵa qaldy, ásirese qalyń qabaǵymen, quıryq jaǵy shyqshytyna qaraı kóterile bitken úlkendeý qara keziniń qıyǵyna, qabaqtan shekesine qaraı qısaıa bitken qoıý qasyna, kóz qarasy panteranyń qamaýda turǵan balasyndaı, óńmennen ótip barady. Ajary qońyrqaı. Eger qara óńdi bolsa İ-Petrdiń, súıikti arabyna uqsatýǵa bolatyn.

Nachalnıkterimen qalaı sóılesýge kánigi bolǵan Grıgorıı, Shoqannyń tilegin sypaıy tilde qysqasha ǵana aıtyp berdi. Onyń orys balalarynyń arasynda bolǵysy kelgen tilegi Starkovqa unady.

— Orys tilin tez úıreneıin degeni eken bul. Jigit! — dedi Starkov.

Grıgorıı «orys oqýyn tez meńgerip ketedi» dep jelpildetkenmen, Starkov,-«basynan bastaǵany jaqsy, úlgerip bara jatsa kórermiz» dep, Shoqandy daıarlyq klastyń birinshisine belgiledi. Onyń ne ekenin bilmeıtin Shoqan qarsylasqan joq. Sodan keıin Grıgorııge erip, jataqhananyń taǵaıyndalǵan bólmesine barsa, jasaý, jıhaz keshegideı bolǵanmen, jınala bastaǵan balalar tym usaq. Kadet korpýsyna oqýshy alý erejesinde daıarlyq klastyń birinshisine segiz jasar, ekinshisine toǵyz jasar bala alynady. Bul bólmege segiz jasarlar jınalyp jatyr eken. Shoqan olardyń arasynda, kóp botanyń arasyndaǵy taılaqtaı.

— Bunda men turmaımyn, — dedi Shoqan usaq balalardy kórgen soń.

— Endeshe, meniń bólmeme baraıyq. Onda ázirge bala az. Ar jaǵyn kórermiz.

Shoqan ol bólmege barsa, kóbi teńdesteri.

«Sheshýi qıyn bolar» degen bul másele ońaı sheshildi. Shoqannyń hal-jaıyn bilgisi kelgen Shyńǵys Korobeınıkovanyń úıine túnde taǵy bardy da, ornyn sıpady. Qalaı, qaıda ketkenin Varvara aıtpaıdy. Qadaǵalap suraıyn dese:

— «Balańyzǵa kúzetshi bolam» dep raspıska bergen joqpyn. Qańǵybas balańyzdyń qaıda ketkenin qaıdan bileıin, biletinim ertemen shyǵyp ketkennen beri joq, — deıdi. Qaıtalap surasa, — mazalamańyz! — dep ashýlanady.

Taǵy da qorqynyshqa shyrmalǵan Shyńǵys, kadet korpýsyna baryp, Grıgorııge astyrtyn jolyqty da, sonyń jataqhanasyna ornalasqanyn estidi. Varvara men Shoqannyń arasynda bolǵan shataqty Grıgorıı Shyńǵysqa aıtpady. Aıtqany,-«Birge oqıtyn balalardyń arasynda bolǵysy keledi». Shyńǵysqa bul qýanyshty habar. Grıgorıı Shoqannyń qaı klasta oqyǵysy keletinin aıtyp, Starkovtyń buıryǵyn baıandap edi.

— Onda qaıttik, — dedi Shyńǵys abyrjyp.

— Estýimshe, «sol kisi para alady» deıdi. «Para berse, saýatsyz balany da qabyldaı beredi» deıdi, — dedi Grıgorıı.

Astyrtyn kisi salyp kórse, Starkovtyń surary kóp emes eken, júz somnyń mańaıy ǵana eken. Shyńǵys oǵan eki júz som ótkizdi. Shoqan birinshi negizgi klasqa «jyldyń aıaǵynda ekzamen ustaı almasa shyǵarylady» degen shartpen alynbaq boldy. Bul saýdadan jáne ákesiniń áli de Ombyda ekeninen Shoqannyń habary joq.

Starkovqa berer parasyn ótkizip, balasyn ornyqtyrǵan buıryǵyn estigennen keıin Shyńǵys táýekelge bel baılady da, «Qyzyljar qaıdasyń» dep tartyp otyrdy.

Oqý bastala kele, Sibirlik kadet korpýsynyń ómirinde erekshe bir kórinis bolyp qaldy. Qysqy qanıkýlǵa deıin Shoqan orys tilin, aldyńǵy qatarda oqıtyn orys balalarymen birdeı bildi. Ózge sabaqqa da ol orys balalarynan kem túsken joq. Oqý jylynyń aıaǵynda bir klasta oqıtyn qyryq balanyń ishindegi erekshe úlgeretin úsheýiniń biri boldy.

Taǵy bir ǵajaby-oqýǵa kirise uıqyshyldyǵy qaldy. Ertemen erte jurtpen birge oıanady, qatar jýynyp, tamaqty qatar iship úlgeredi. Túnde jurttan kesh jatady. Jataqhana tártibinshe, sham túngi saǵat 11-de sónýge tıisti. Ol tártipti korıdordaǵy kúzetshi qatty saqtaıdy. Sondaı kúzetshilerdiń qasyndaǵy ózge kadetter uıyqtap jatqanda týmbochkasyndaǵy syǵyraıma kishkene lampysyn jaǵyp kitap oqyp jatqan Shoqandy san ret ustap alǵany bar. Bul qylyǵy úshin basqalardy jazalaıtyn tártipshil ýrádnık Shoqanǵa tımedi.

Birinshi klastyń programmasynda orys tiliniń gramatıkasy, eseptiń teorıasy, jer sharynyń Evropadan basqa bólshekteriniń fızıkalyq jalpy geografıasy, Azıa men Afrıkanyń kóne memleketteriniń tarıhy, hrıstıan dininiń «jańa ósıet» atalatyn kitabynyń shyǵý tarıhy, nemis jáne tatar tilderiniń tájrıbede qoldanylatyn gramatıkasy, ádemi jazý jáne súgiret salý sabaqtary bolatyn. Bulardan «tatar tilin» jaqsy bilem dep ol sabaqqa qatynasqan joq. Hrıstıan dininiń sabaǵy musylmandar úshin mindetti emes edi, Shoqan «bilgim keledi» dep ol sabaqqa da qatynasty, tek shoqynatyn oryndarǵa qulshylyq úshin emes, tańsyq úshin qatynasyp júrdi, ekzamen ustaǵanda bul sabaqtan da «5» aldy. Ózge sabaqtardan tek, esepke ǵana shorqaqtaý, basqalarynan aldaǵy qatarda. Solardyń ishinde nemis tilinen de, súgiret salýda da birinshi orynda. Ádemi jazýdan aqsady, áripterdiń syzyqtaryn qaǵazǵa da, taqtaǵa da nashar túsiretin boldy, biraq gramatıka sharttaryn jaqsy bilgendikten bul sabaqtyń da baly beske qoıylyp júrdi. Fızkýltýraǵa shorqaq. Oǵan bas sebep — erinshektigi...

Qusmurynǵa qaıtqan Shyńǵys, onda toqyramaı, uly otanymen Syrymbettegi týystaryna kóshti. Sol jylǵy qystyń aıaǵynda Ombydaǵy qazaq oblystarynyń basqarma predsedateli polkovnık — Karl Kazımırovıch Gýtkovskıı Qusmuryn dýany taratylyp, eli Kókshetaý dýanyna qosylýyn, birikken dýannyń sultan pravıteli bolyp Shyńǵystyń belgilenýiń bildirip resmı túrde Ombyǵa kelýin habarlaǵan.

Qýanyshtan júregi alyp ushqan Shyńǵys, Ombyǵa taban aýzynda júrip ketpek edi, kóktem erte bastalyp, sol qysta qalyń túsken qar erı jóneldi. Ondaı kezde laılanǵan jer arbaly túgil salttyny da júrgizbeıdi. Shyńǵys jer aıaǵy bosap, sazdyń kebýin amalsyz kútti.

Jer keýip Ombyǵa attanǵaly jatqan shaǵynda onyń qulaǵy taǵy jaqsylyqty shaldy. Ombydan kele jatqan áldekim Shoqannyń bıylǵy oqýyn erekshe baǵamen bitirgen habaryn aıtyp Shyńǵystan súıinshi surady. Sodan keıin, qasyna nókerlerin ertken ol, salt atpen Ombyǵa tike tartty.

Shyńǵys Ombyǵa jetken shaqta kadet korpýsynyń oqýshylary jazǵy lagerge ketýge jınalyp jatqan edi. Ákesiniń kelgen habaryn, páterge qaıda túskenin estigen Shoqan amandasýǵa barǵan joq. Ony «estimegen bolar» dep, ózi izdep barýǵa úlkensip, Shyńǵys «shaqyryp kel» dep Abany jiberdi. Ol barǵan kezde kadetter qora ishindegi alańda dop oınap jatyr eken. Kıimderi birdeı, boılary shamalas kóp balanyń ishinen Aba Shoqandy áreń taýyp aldy. Aıaǵynda — bashmaǵy, butynda — trýsıy ǵana bar, ózge kıimi joq. Shoqan júgirip entigýden tanaýlary deldıip, terlep-tepshigen denesi kúp-kúreń bolyp júrgen. Saǵynǵan beınemen amandasqan Abaǵa ol birge jatyp-turǵan adamdaı birer aýyz til qatty da dop qýyp sapyrylysa júgirgen serikterine keter qalpyn baıqatty. Birdemelerdi aıta bastaǵan Abaǵa:

— Keıin! — dedi ol júgire jónelip.

— Keıiniń ne, Qanash-aý! — dedi Aba artynan aıqaılap. — Han-ıem keldi! Sol shaqyrady!..

— Keıin!-dep artyna qolyn bir-aq siltegen Shoqan qyzý oıynǵa aralasyp ta ketti.

Odan keıin qalaı tosqanymen, Shoqan Abanyń qolyńa túsken joq. Shapqylap júrgen Shoqan, deńgeıles kelip qalǵanda, Aba birdeme dep qalsa, estimeı me, álde oıyndy qımaı ma, álde jolaǵysy kelmeı me, — eshbir til qatpastan, qaramastan kete barady.

Biraz otyryp toqtata almaǵan, til qatysa almaǵan Aba qajyǵandaı boldy da, «ákesin kórse búıtpes» degen oımen páterine qaıtty. Jolshybaıǵy oıy: «Bu nesi janym-aý?!.. Oqýǵa zorlap áketýin áli umytpaı júrgeni me?.. Meniń jazyǵym ne sonda, sóılespeıtin?! Bul han tuqymynyń osyndaı qataldyǵy qalmaıdy eken-aý! Súıegine bitedi eken ǵoı, bundaı qataldyq?!»

«Áke men balany arazdastyryp almaıyn» degen oımen, Aba Shoqannyń tús bermeýin Shyńǵysqa juqalap qana aıtyp, «oıyn qyzyǵynda júr eken, jóndi sóılespedi» dep qana keldi. Erteńine Abanyń:

— Ózińiz baryp qaıtatyn bolarsyz, han-ıem? — degen sózine:

— «Áke» dese izdep keler ózi. Balama bas ıip qalaı baram? — dep jaýap berdi Shyńǵys.

Habaryn bilmeýge shydamaǵan Aba, sol kúni kadet korpýsyna taǵy barsa, balalar lagerge ketip qapty. Shoqan da birge ketipti. Bul habardy estigende:

— Betinen jarylǵasyn, — dedi Shyńǵys qatal daýsyn jibitpeı. — Qaıda bolsa da aman bolsyn. Tiri bolsa bir kórermiz.

Ombydaǵy jumystaryn bitirip, aǵa sultandyq dıplomyn alǵan Shyńǵys Shoqandy izdemesten Kókshetaýǵa qaıtyp ketti.

Shoqan ekinshi klastyń oqýyn sabaqtas balalarmen bir, ıaǵnı orys tilin olarmen birdeı. bilýmen bastady. «Olar» degenimiz, kileń orys balalary. Kadet korpýsy túgil, onyń bastamasy — soǵystyq ýchılısheniń otyz úsh jyldyq ómirinde bul oqý ornynda Shoqanǵa deıin bir de qazaq balasy oqyp kórgen emes-ti. 1826-32 jyldary oqyǵan Dmıtrıı, Alekseı, Matveı Álǵazındar, Ivan, Andreı Baıǵulovtar jáne Nıkolaı Asanov-tek qazaqsha famılıalary ǵana saqtalǵan, ata-babalary shoqynyp, kazak-orys bolyp ketkender edi. Ýchılısheniń azıalyq bóliminde de Shyńǵystan basqa qazaq balasy oqymaǵan.

Kadetterdiń de, oqytýshylardyń da, ákimshiliktiń de kóńilderin birinshi klasta-aq bólgen Shoqan, ekinshi klasta kózge erekshe tústi. Bul klasta birinshi klastar jalǵanýmen qatar, algebra, geometrıa, grektiń, makedonıanyń, rımniń tarıhtary dúnıe júziniń fızıkalyq, azıanyń saıası geografıasy jáne fransýz tili qosyldy. Bul sabaqtardyń bárin ozyq balalardyń qatarynda alyp júrgen Shoqan ótken jyldyń sabaǵynda orys tilin múltiksiz, nemis tilin jazbasha da, aýyzsha da uǵynysarlyq dárejede ıgergen ol, ekinshi klasta fransýz tilin sózdiksiz oqı alatyn halge jetti.

Ózge sabaqtardy da jaqsy úlgeretin Shoqan, ótken jyly da, bıyl da tarıhtyq sabaqtarǵa erekshe zırektigin ańǵartty. Ol klastas jáne jataqhanalas balalardyń ishinde bedeldi bolyp aldy da, birazdan keıin bılep-tóstep ketti.

Kadet korpýsynyń oqý jumysyn Ivan Nıkolaevıch Jdan-Pýshkın atqaratynyn joǵaryda ańǵartqanbyz. Áskerlik te, jalpylyq ta bilimi joǵarǵy dárejeli bul adam korpýstyń oqý tártibine asa qatal edi. Ol kadetterden oqý kezinde de, bos kezde de ýstavtyq tártipti buljytpaı oryndaýyn talap etetin. Sabaq ýaqytynda tártipke jatpaıtyn qylyq kórsetken kadetti, ol buryshqa turǵyzyp qoıýdan, jumalyq demalysqa shyǵarmaýdan, asqynyp bara jatsa, kanıkýlǵa bosatpaýdan bastap, oqýdan maqrum etýge deıin baratyn. Sondyqtan ózge oqytýshylardyń, aldynda keıde azdap erkinsıtin kadetter Jdan-Pýshkınniń aldynda ózderin qapyda qasqyrǵa qarsy kelip qalǵan qoıandaı ustap, seltıe qalatyn.

Balalarǵa basshylyq etetin Shoqan, jańaǵydaı qatal minezderi úshin Jdan-Pýshkınniń atyn — «Nemvrýd» qoıyp aldy. Onysy — eski Vavılonıa ımperıasynyń tusynda patshalyq qurǵan, ete qatal bolǵan, musylman elderi «Namrýd» dep atap, (quranda solaı) qataldyǵy úshin «Shıddat (qaharly, qatal degen sóz) laqabyn qosqan, sóıtip, ıslam tarıhynda «Namrýd shıddat» aty qalǵan adam. Bir kúni «Nemvrýd» laqabyn estı qalǵan Jdan-Pýshkın, «ol kim?» dep surastyrǵanda, eshkim de bilmeı, aqyry, tarıh oqytýshysy — Gonsevskıı ǵana aıyrǵan. Ol laqapty taratýshy kim ekenin taba almaǵan.

Jdan-Pýshkın korpýsta matematıka sabaǵyn da beredi eken. Bul sabaqqa shorqaq Shoqanǵa, onyń bir mezette qatty urysqany bar. Shoqan oǵan sodan óshikken. Taǵy bir sátte Shoqan oqıtyn klasqa bir top bala jınalyp, áldeneni ermek qyp otyrsa, Jdan-Pýshkın kiredi. Ol «mezgilsiz nege jınaldyńdar» degendeı, kadetterdi qorqyta qarap az turady da, ún-túnsiz shyǵyp ketedi. Sonda Shoqan esikke júgirip baryp, ishki jaqtan tireı qoıady da, qatty ysqyryp qalady. Bul dybysty estigen Jdan-Pýshkın kim ekenin bilgeli klasqa qaıta kireıin dese, ishten ashpaı tur!..

Yza bolǵan Jdan-Pýshkın esikti tómpeshteı uryp, áreń degende eriksiz ashtyrady. Sonda «kim» degen suraýǵa eshkim jaýap bermeı otyryp alady.

«Báribir aıtqyzam» degen ashýmen shyǵyp ketken Jdan-Pýshkın qansha teksergenmen artynan da anyqtaı almaıdy. «Sonyń jazasy» dep Jdan-Pýshkın álgi balalarǵa bir aı demalys bermeıdi. Sonda da bile almaıdy. Aqyrynda amalsyzdan «keshiredi».

İshki tártiptiń nachalnıgi Starkov ekenin, onyń paraqor ekenin bilemiz. Kadetter bir kezde sonyń atyn Taleıran qoıyp aldy. Buny da Shoqan shyǵarǵan edi. Onyń da kim ekenin Starkov Gonsevskııden bildi, biraq kimnen shyqqanyn ol da taba almady.

Grıgorıı Potanınmen dostyq qarym-qatynastaryn uzarta jáne nyǵaıta túsken, biraq, qashan jolyqsa da, tek orys tilinde ǵana sóılesetin Shoqan jataqhanada ózimen qatar tósekte jatatyn, oqý kezinde bir partada otyratyn Fedor Nıkolaevıch Ýsov degen balamen dos bolyp aldy. Budan eki jas kishi Ýsovtyń boıy nedáýir bıik. Sol soraıǵan boıyna, denesiniń sıdamdyǵyna, qylqıǵan moınyna, qońqaıǵan murnyna qarap ajýalaǵan kadetter oǵan «Pavlın» degen laqap taǵatyn, onysy — Rossıada sırek kezdesetin, kúngeı Amerıkada bolatyn, boıy tyrna tárizdi sıdam qus. Qazaqtar ony «Qoqı qaz» deıdi. Ertistiń Kereký men Semeı arasyndaǵy jaǵasynda otyratyn Kapıtan stanısasynan kelgen ol, qazaqtyń tiline Grıgorııden áldeqaıda jetik jáne ishine «q», «g», «n,» áripterin qosa, qazaq sózderin eshbir aksentsiz aıtady. Oǵan da Shoqannyń qoıǵan sharty. «Menimen bir aýyz da qazaqsha sóılespeısiń».

Oqýǵa zırektik jaǵynan Shoqan men Ýsov qatar oqıtyndardyń ishinde eń ozyǵy. Baqastasyp oqıtyn olardan Ýsovtyń, ozyq jeri — aǵylshyn tili ǵana. Bul til kadet korpýsynyń tórtinshi klasyna ǵana kirýge tıisti. Oǵan deıin Ýsovtyń bilip alýy ákesi Nıkolaı Gordeevıch Rossıanyń Londondaǵy soǵystyq kóp jyl qyzmet atqarǵan eken de, birge júrgen sheshesi aǵylshyn tilin jaqsy úırenip qaıtqan eken. Fedor áke-sheshesi Rossıaǵa oralǵannan keıin týǵan. Sheshesi oǵan aǵylshyn tilin esi kire úırete bastap, kadet korpýsyna bastaýysh bilimmen on jasynda túsken shaǵynda, aǵylshynsha taza sóıleıtin boldy. Kadet korpýsynda ol aǵylshyn tiliniń sabaǵyn joǵarǵy klastarda óte bastady. Shoqan fransýz tilinen Ýsovtan ozyq boldy, al, nemis tilinen ekeýi «ıt-jyǵys» túsedi.

Zırek Ýsov eski rımniń, tarıhynan habardar bola bastaǵan shaqta, qaljyńdy túrde Shoqandy — (aq súıek) patrıseı, ózin — plebeı (qara súıek) dep atady. Shoqan oǵan masattanbasa, renjigen joq.

Ýsovtyń bir qylyǵy Ombydaǵy chınovnıkter men áskerı bastyqtardyń kóbimen úıir, olardyń qyzmet oryndary bylaı tursyn, úılerine de baryp júredi. Korpýsta ózimen qatar Shoqan Ýálıhanov esimdi zırek bala oqıtynyn, tanystaryna birinshi bolyp málimdegen sol.

Ýsov 1849 jyldyń kóktemi kezinde, bir bólmede jatatyn balalarǵa jańalyq habar ákeldi.

— Qyzyq bolyp jatqan kórinedi, Evropada, — dedi ol.

— Ne qyzyq?

— Evropanyń birneshe memleketi patshalaryn qulatyp jatqan kórinedi.

— Qoıshy-aý?!

— Ras.

— Qandaı memleketter?

— Fransıa, Avstrıa, Germanıa, Italıa.

Bundaı memleketter baryn kadetter geografıadan biledi.

— «Patshalardyń ornyna kim turady» deıdi?

— Myna, men sıaqty plebeıler! — dep Ýsov keýdesin qaqty. Qaljyńdaǵysh balalar:

— Al, myna Chokan Chıngısovıch sıaqty patrıseıler she? — degen suraqqa:

— Bizdiń Rossıadan basqa Evropada ondaılar kartalaryn utqyzyp boldy, — dedi Ýsov.

Ózin «patrıseımin» (aq súıekpin) dep túsinetin Shoqan bul sózge namystanǵandaı bolyp:

— Rossıa patshalary aman bolsa jetedi, basqalary k chertý! — dedi Shoqan.

Shoqan men Ýsovtyń arasynda tutanǵan osy bir eges, sodan keıin jalǵasa, órshı berdi. Bulaısha údeı berýine, korpýs oqýynyń úshinshi klasynan bastalǵan — orta tarıh sabaǵy sebep boldy. Oqytýshy — Vılna ýnıversıtetin bitirip kelgen jas jáne jigerli Gansevskıı.

Ol kezdegi orta tarıh órkendeý (vozrojdenıe) kezeńinen, ıaǵnı on tórtinshi ǵasyrdan bastalatyn edi de, fransýzdyń on segizinshi ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy uly revolúsıasymen aıaqtalatyn edi. İshteı ózin ıakobınster qataryna qosatyn Gansevskıı, bes ǵasyrǵa sozylǵan órkendeý dáýirinen, demokrattyq jaqtaryn madaqtaı, reaksıalyq jaǵyn jamandaı baıandaıtyn. Osy baǵytyn tereńdete túskisi kelgen ol, Evropanyń birneshe memleketinde etken jyly ǵana jasalǵan 48-jyldyń, revolúsıasyn da, oqý programmasynda joqtyǵyna qaramaı bilgeninshe baıandap, venger revolúsıasynyń halyq ókili-Petefıdi, ıtalıa revolúsıasynyń halyq ókili — Garrıbaldıdi kótermeleı sóıleıtin. Órkendeý dáýirinen Shoqanǵa erekshe unaıtyn adam-Leonardo da Vınchı. Shoqannyń sol sıaqty ári jan-jaqty ǵalym, ári ádebıetshi, ári sýretshi bolǵysy keledi. Jáne ol «bolam» dep senedi de.

Ákimderden jáne qolbasshylardan Shoqandy erekshe qyzyqtyratyn adam, — birinshi Napoleon. Fransıadaǵy az ǵana halyq — Korsıkadan shyqqan onyń ómirine, isine baılanysty ádebıetti qadala oqyǵan Shoqan: «Shirkin, baǵym sondaı jana qalsa!» dep qıal etedi.

Evropanyń orta tarıhyndaǵy máseleler jaıynda sóılesken Shoqan men Ýsov únemi eki jaqty pikir ustaıdy. Shoqan — monarhıany, Ýsov — demokratıany jaqtap, birimen biri kelise almaıdy.

Bul tartys bara-bara tereńdep ketti. Oǵan sebep, tórtinshi klasta Rossıa tarıhynyń oqylýy edi. Ol sabaqty Jdan-Pýshkın júrgizdi Monarhıalyq uǵymdaǵy ol, arǵy tegi Kıevtiń knázi — Rúrıkten bastalatyn orys aqsúıekteriniń shejiresin baıandaı kelip, ber jaǵynda Romanovtardan patsha bolǵandardy maqtaıdy da otyrady.

Ońashalanǵan shaqta, osy jaıda Shoqań men Ýsov taǵy da kerkildesip qalady. Ásirese Romanovtar jaıynda, Ýsov bul famılıany syqaqtaı sóılep:

— Sen olardyń arǵy atasy-Andreı Ivanovıch Kobyla ekenin bilesiń be?-deıdi.

Karamzın tarıhynan bundaı famılıany kór, qazaqtyń «bıe» ataıtyn jylqysyn, «kobyla» deýin biletin Shoqan:

Ondaı famılıa neden shyqqan? — dep suraıdy.

— Ivan Lıtvadan on úshinshi ǵasyrda kelgen prýssak, ol kezdegi famılıasy Glanka-Kombıla eken, Rossıaǵa kele pravoslavıaǵa kóshedi de, mazaqtaǵan orystar «Kombılany» — «Kobyla» dep ketedi. Ivannan týǵan bes balanyń bireýiniń aty — Jerebes, taǵy bireýiniń aty — Koshka.

Romanovtardy solaısha qorlap sóılegen Ýsov:

— Jaqsy Romanovtar, bul tuqymnan birinshi patsha — Mıhaıl Fedorovıchtiń atasy-Roman Iýrevıchten bastaldy, — deıdi de, İ-Ekaterınadan taýsylyp, ber jaǵy nemister bolyp ketti, — deıdi.

Ol Romanovtardyń tiregi tek kazak-orystar ǵana dep oılaıdy.

— Tevton ordeninen Rossıanyń batys shegin kim qorǵady? Kazak-orystar! Kavkazdy Rossıaǵa kim baǵyndyrdy? — Kazak-orystar! Qyrymdy she — Kazak-orystar!.. Astrahan, Qazan handyqtaryn she? — Kazak-orystar! Sibirdi she? — Kazak-orystar! Qazaq dalasynyń teriskeı jaǵyn she? — Kazak-orystar!.. Qazaq dalasynyń ońtústigi men Orta Azıany Rossıaǵa baǵyndyrýda, kazak-orystar birinshi skrıpkany oınaıdy.

— Ras, — deıdi, bul tarıhtardyń bárinen habary bar Shoqan.

— Tiregi bolǵanymen, quly bolǵan joq, — dep maqtanady Ýsov, — ókpelegen shaǵynda kazak-orystar Romanovtardyń ákesin tanytqan.

Ýsov on altynshy ǵasyrda kazak-orystardyń «Golytba» atalǵan janjalqoı tobynan bastap, «pýgachevshyldyq» atalǵan kóteriliske deıin kazak-orystardyń Romanovtarǵa qarsy kóterilisterin sanap beredi. Bular da Shoqanǵa málim materıaldar. Ásirese — Pýgachev kóterilisi. Oǵan kazaktar qaqjarly bolyp, Ábilhaıyr hannyń tuqymy patshashyldyqty, qarapaıym halyqtyń birazy Pýgachevty jaqtaǵanyn, Shoqan el ishinen aýyzsha da estigen, qalaǵa kelgen soń keıbir tarıhı málimetterden de kórgen.

Orystyń tili men ádebıetinen sabaq beretin Kostyleskıı kadetterge Zagoskın, Lajechnıkov, Kýkolkın, Brambeýs sıaqty sol kezdegi orys ádebıetiniń «keıingi planynda» dep sanalatyndardy kótere tanystyryp, Pýshkınniń, Gogoldiń, Lermontovtyń, ásirese Belınskııdiń «kúnásiz» shyǵarmalaryn ǵana ataıtyn, ákimderdiń ıa zamannyń kemshilikterin synaıtyn shyǵarmalary týraly úndemeıtin.

Biraq, kadetter sol tusta «qupıa» sanalatyn shyǵarmalardyń kóbin ne kitap, ne jýrnal, nemese qoljazba túrinde taýyp ap, jataqhanalarda, ońasha oryndarda, keıde jeke, keıde toptalǵan túrde oqıtyn. Mysaly: Radıshevtiń «Peterbýrgtan Moskvaǵa saıahatyn», Pýshkınniń, aıdaýdaǵy Chadaevqa jazǵan óleń hatyn, «Derevnásyn», Lermontovtyń, Pýshkınniń, ólimi týraly óleńin, Belınskııdiń Gogolge jazǵan hatyn, «Revızoryn», Nekrasovtyń zamandy synaıtyn óleńderimen, «Jelbazdyń júristeri» atalatyn romanyn, taǵy taǵylardy... Keıde kadetter «ádebıet keshi» sıaqty jınalystar jasap, «qupıa» shyǵarmalardy oqıtyn. Keıbir tyńshy kadetter, bundaı jınalystarda ne bolǵanyn korpýstyń basqarýshylaryna habarlaıtyn, olar tyımaq bolǵanmen, aılasyn tapqan kadetter, jınalystaryn jalǵastyra beretin. Shoqan bundaı jınalystardyń qalyń ortasynda. Ol bir sátte Lermontovtyq Pýshkınniń ólimine arnaǵan óleńin oqımyn dep, Jdan-Pýshkınnen estigen.

Orys ádebıetimen sondaı tanystyǵy bar Shoqan, 1850 jyldyń alasapyran bolyp jatqan kókteminde, ishteı úlken bir kúızelýshilikke ushyrap qaldy. 1849 jyldyń basynda Peterbýrgta «petrashevshilder úıirmesi» degen top quralyp, Rossıanyń monarhıalyq qurylysyna demokratıalyq túzeýler kirgizbek bolǵanyn, jandarm basqarmasy úıirmeni baqylap júrip, sol jyldyń aprelinde, basqarýshylaryn tutqynǵa alýyn, olardyń ishinde kópke jazýymen tanyla bastaǵan jas prozaık Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıımen, aqyndardan — Aleksandr Plesheev jáne Sergeı Dýrov baryn, ustalǵan otyz úsh kisiden on altysy darǵa asylýǵa buıyrylýyn, olardyń tiziminde Dostoevskııdiń bolýyn, aqyrynda, asylý jazasy katorgige jiberýmen aýysqanyn, kadetter de, Shoqan da kezinde estigen. Sodan keıingi taǵdyrlary nemen tynaryn kadetter bilmeı júrgen shaqta, 1850 jyldyń kóktemi bastalyp, qar erı bastaǵan kezde, korpýstyń myńǵa jaqyn kisi sıatyn zalynda jınalys boldy. Ony ashqan — general-maıor Pavlovskıı, aıdalyp kele jatqan petrashevshilderdiń búgin Omby kóshesine kirýin, osy qaladaǵy ostrochke qamalýyn qysqasha aıtty da:

— Korpýs úıiniń aldynan óterde, — dedi sóziniń aıaǵynda, — kadetter qaqjarly bolyp turady, qoldaryna jas shybyqtar beriledi, sonymen aldynan ete bergen qylmystylardy bastan tartyp qalyp turady.

Qaqjarlylardyń qatarynda Shoqan da turdy. Qasynda — Ýsov. Ol Shoqanǵa:

— Sen urasyń ba, joq pa? — dedi sybyrlap.

— Óziń she?

— Men eshqaısysyn da urmaımyn.

— Endeshe, men de.

Aldarynan óte bastaǵan aıdalýshylardyń urarlyq ta jeri joq eken, bári de júdeý, bári de sharshaǵan, aıaqtaryn súıretip áreń basady, kıimderi dalba-dulba, ásirese aıaq kıimderi, kóbinde tozǵan pıma, sonymen shylqyldaǵan qarly sýdy basyp keledi, shashtary jalbyrap ósken, aýzynda saqal-murty barlardyń da túgi uıpalanyp betimen ketken!...

Qysqasy óte aıanyshty halde. Sonda da buıryqqa baǵynǵysh kadetter bastaryna shybyqpen shyqpyrtyp qalady... Ne degen meıirimsizdik!..

Eshkimdi de sabamaı qatar turǵan Shoqan men Ýsovty baqylaýshy polısıa ýrádnıgi kórip qaldy da:

— Nege tek tursyńdar? Álde aıaısyńdar ma? Bul qylyqtaryń dárejesi zor general-maıorǵa jetedi! — dep aqyryp qaldy. Mana Pavlovskıı:

— Buıryqty oryndamaǵan kadet jazaǵa tartylady. Múmkin korpýstan shyǵarylýy, — dep saqtandyrǵan. «Sóıter» dep qaýiptengen Shoqan Ýsovqa:

— Biz de shybyqty siltegen bolaıyq, biraq batyrmaıyq, áıtpese jazaǵa iligermiz, — dedi.

— Maqul,-dedi Ýsov.

Olar solaısha sıpaı soǵyp turǵanda, jaqyndaı bergen qyrbyq murt bireýin:

— Dostoevskıı! — dep qaldy Ýsov.

— Qaı?

— Fedor Mıhaılovıch!

— Kádimgi «Kedeı adamdardyń» avtory ma?

— Sol!

Jas jigit bolǵanymen, ol da qatty qaljyrap keledi eken, zorǵa súıretken aıaǵy, ara-tura búgilip qala jazdaıdy.

Aldarynan etýge aınalǵan ony, Shoqan men Ýsov sıpaı da soqpaı, taıanyp kelgende:

— Dostoevskıı! — dep qaldy, aqyryn daýyspen.

Dármensiz kezin alaıta qarap basyn burǵan Dostoevskııge:

— Fedor Mıhaılovıch! — dep qaldy Shoqan.

Kishi ofıser formasyndaǵy azıalyq bul jetkinshektiń kim ekenin bilmegen Dostoevskıı jyly qabaqpen qaraýyna rıza bolǵandaı, basyn aqyryn ǵana ızep ótti. Onyń kókiregine Shoqan jaıly jylylyqtyń birinshi ushqyny tústi...

Shoqan Dostoevskııdiń «Kedeı adamdar» atalatyn romanyń Peterbýrgta shyǵatyn Otechestvennye zapıskı»

Jýrnalynan oqyp, kórkemdigine qatty súısingen edi. Odan keıin sol jýrnalda, osy roman týraly Belınskıı jazǵan maqalany da oqyǵan. Maqala Shoqannyń Dostoevskııge degen jyly sezimin kúsheıte túsken.

Mine, endi, sol Dostoevskııdiń mynadaı sorly halde júrgenin kórip qaldy! Ne degen aıanyshty hal! Bul halden qashan qutylady, beıshara!.. Óziniń ne kómegi tıe alady oǵan ?!

Sodan keıin basynan ketpegen osy oı, Shoqannyń júregin shymshydy da júrdi...

Sabaqty jaqsy alyp ketken, oı-sanasy jyldam ósken Shoqan, tórtinshi klasqa túse úlken bir qorshylyqqa ushyrady. Soǵys mınıstrliginiń bekitip bergen programmasy boıynsha, oryssha «ınorodes», qazaqsha «buratana» atalatyn elderden oqıtyn kadetterdiń eshbirine, soǵysqa qatynasy bar sabaqtar men oıyndarǵa qatynasýǵa ulyqsat joq.

«Buratana» degende, Shoqan oqyǵan kezdegi kadet korpýsynda Rossıadaǵy otar elderden basqa bir de kadet joq. Sonysyna jáne aqsúıek tuqymynan shyqqanyna qaramaı, soǵystyq sabaq pen oıynynyń bir de birine Shoqan qatynasa almady.

Úshinshi klasta «fehtovanıe» atalatyn oıynda qanjar, qylysh, oqsyz myltyq sıaqty «sýyq quraldarmen» saıysyp, soǵystyń qolma-qol tásilderine jattyǵady, geografıalyq sabaqtyń taraýy sıaqty bolyp topografıa, ıaǵnı soǵysta jerdiń oı-qyryn qalaı paıdalaný sabaǵy etedi. Shoqan bulardan maqrum boldy. Namystanǵan Shoqan, sabaqty tastap ketýge bir yńǵaılanyp, syrlas dostarynyń aqylymen áreń toqtady.

Namystanýdyń ákesi tórtinshi klastan bastaldy. Onda soǵystyń aıla-ádisiniń, artılerıanyń, eskadrondaǵylar úshin kovalerıanyń sabaqtary júretin. Bul sabaqtardy, sibirlik qazaq oblystarynyń basqarma predsedatel Batys Sibirdiń soǵys gýbernatory, polkovnık Karl Kazımırovıch Gýtkovskıı oqytatyn. Shoqanǵa ekinshi klastan bastap kóńil aýdarǵan ol, jolyqqan jerde sóılesip, úıine shaqyryp... degendeı, qadyr-qurmet kórsete bastaǵan. Gýtkovskııdiń áıeli Ekaterına Iakovlevna Shoqandy týǵan balasyndaı kútetin. Shoqan Gýtkovskııdiń, Omby gımnazıasynda oqıtyn qyzy-Katerınamen dostasyp, jastarynyń, arasynda úsh-tórt jyldyq aıyrma bolǵanmen, ózara olar týǵan aǵa men týǵan qaryndastaı bolǵan. Nemis pen fransýz tilderin Katerına da oqıtyn. Bul sabaqtardy olar birge daıarlasatyn. Ekaterına Iakovlevna men Karl Kazımırovıchtiń túpki nıetteri-dostasqan eki jasty máńgilik jubaı etýde de.

Jaqyndyǵy osyndaı Gýtkovskııge Shoqan soǵystyq sabaqtarǵa kire almaýyna qatty narazylyǵyn aıtyp, korpýstan keterlik kóńilin bildirip edi:

— Ol pikirden qaıt, — dedi Karl Kazımırovıch, saǵan klass qajet emes, oqý qajet. Buratanalarǵa klasta soǵystyq sabaqtar týraly belgilengen erejelerdi men buza almaımyn, ony patshadan basqa eshkim de buza almaıdy. Ony buzdyrý úshin kógi dálel, kóp ýaqyt kerek. Meniń saǵan aıtar aqylym-oqý programmasyna kiretin soǵystyq sabaqtarǵa baılanysty kitap ataýlyny qolyńa bereıin, óz betińmen oqy, túsiniksiz jerlerin menen surap otyr.

Gýtkovskıı Shoqandy osy aqylǵa kóndirdi. Ol aıtqanynan shyǵyp, sol kezde: — artılerıa sabaǵyna qoldanatyn Markevıch pen Vesseldiń, fortıfıkasıaǵa qoldanatyn Telákov pen Gosmardyń, taktıka týraly general Shıtovtyń, kovalerıa týraly Grabbeniń oqýlyq kýrstaryn jáne soǵys óneri týraly jazylǵan basqasha kitaptardy Shoqanǵa túgel taýyp berdi.

Shoqqannyń erekshe qyzyǵyp oqyǵany nemistiń soǵys ǵylymynda ataǵy shyqqan teoretıgi-Karl Klaýzevıchtiń eńbekteri, ásirese Napoleon Bonoparttyń áýeli Italıaǵa, odan keıin shyǵystyq Evropaǵa jasaǵan joryqtary týraly jazǵan kitaptary. Bulardy Shoqan nemis tilinde oqydy. Ombynyń kadet korpýsy úshin bul eńbekter jabyq edi, oǵan birinshi sebep-Gýtkovskııdiń ózindik jalǵyz ǵana danasy bolmasa, ózge Ombyda bul kitap joq, ekinshiden, orystyń soǵystyq basqarýshy oryndary, Klaýezvıchtiń, 1812 jylǵy Otandyq soǵysqa, ásirese sol soǵysta orys áskerine bas qolbasshy bolǵan Kýtýzovqa bergen baǵasyna qarsy, sondyqtan orystyń áskerlik oıynyna, ásirese oqý oryndaryna tanystyrýdan qatty tyıady. Sony bile tura, Shoqan Klaýzevıchty qunyǵa oqyp, soǵys jaıynan kóp málimetter bildi, qajetti degen tustaryn jazyp aldy.

Bul kitaptardy túsinýde Shoqanǵa asa zor járdem kórsetken Gýtkovskıı, ıllúmınalyq bilimniń fotofıkasıasyn ıaǵnı túrli-tústi boıaýlyq kartasyn jasaýdy da uǵyndyrdy. Qoljazbasy nashar Shoqan, geometrıalyq jáne boıaýlyq sabaqtarǵa júırik edi, sondyqtan ıllúmınalardy uǵyp alǵannan keıin, ózi de qatyryp qaǵazǵa túsiretin boldy.

Shoqannyń kadet korpýsyndaǵy oqýy tórt jyl óte, ıaǵnı 1852 jyldyń kókteminde bitti.

Shoqan kadet korpýsyn tamamdaǵan shaqta, Ombynyń «Jarqyn qoǵam» atalatyn tobyna túgel tanylyp bolǵan edi, ásirese úsh úıge, biri-jańaǵy aıtqan polkovnık Gýtkovskııdiń úıi, ekinshisi-ári general-gýbernatordyń keńsesinde azıalyq isterge konsýltant bolyp qyzmet atqaratyn, ári korpýsta orystyń kóne tarıhynan sabaq beretin-Sergeı Iakovlevıch Kapýstınniń úıi. Ásirese Kapýstındiki, úshinshi-Batys Sibirdiń general-gýbernatory, sibirlik qazaq okrýgteriniń qurmetti predsedateli Gýstav Hrıstıanovıch Gasforttyń úıi.

Kapýstınniń úıi «Omby qalasynyń salony» sanalady. Onda, eń aldymen kitaphana bar, ondaǵy kitaptardyń ishinde sırek ushyrasatyn, keıi eshqaıdan tabylmaıtyn kitaptar da az emes. Jurt ony «Qazannan Ombyǵa kóshkende kitaptaryn bes ylaýǵa áreń tıep ákeldi» desedi. Ideıalyq jaǵynan, ózin ýtopıalyq sosıalızm ıdeıasynyń adamy kóretin Kapýstın, ózgelermen osy jaıda kóp keńesedi. Aralarynda on bes jastaı alshaqtyǵy bar áıeli -Efrosıa Felımonovna qyzdar gımnazıasynda fransýz tiliniń jáne ádebıetiniń sabaqtaryn beredi. Ol áıel kózqarasynda-romantık. Kitapty, ádebıetti súıetinder osy úıge ár kezde jınalyp, pikir alysyp júredi.

Shoqan osy úıdiń óz balasy sıaqty bolyp ketti. Sonda únemi bas almaı oqıtyny kitap. Ol Efrosıany «Frosıa apaı» deıdi. Sol apaıdyń dos-jar adamdaryna aıtýynsha «eki-úsh jyldyń ishinde Shoqan bul úıdegi kitap ataýlyny túgel jutyp boldy». Ol orys tilindegi kitaptardy ǵana emes, nemis, fransýz tilindegi kitaptardy da oqıdy, ásirese saıahat kitaptaryn jáne olardy sydyrtyp qana oqyp shyqpaıdy, júrgen jerleriniń geografıalyq kartalaryn aldyna jaıyp qoıyp, qadaǵalap oqıdy, sony kórgender-«osy da túbinde ataqty saıahatshylardyń biri bolmaǵan!» desedi.

Shoqannyń Gýstav Gasfort úıimen úıirligin aıtpastan buryn, oqyrmandardy Gasforttyń ózimen qysqasha tanystyryp alaıyq, ol orys barondarynyń ishindegi eń irileriniń birine jatady. Onyń ákesi-Hrıstıan Ferdınandovıch, Romanovtarmen qat-qabat quda bolyp ketken nemeń gersogi-Golynteındermen qandas, sondyqtan Rossıa patshasy birinshi, ekinshi, úshinshi Gasforttardy qadyr tutyp, Hrıstıan Gasfortqa Qyrymdaǵy áskerı korpýsty basqartqan. Ol bir jaǵynan Sevastopol qalasynyń shyǵyp jaq jazyǵyna áskerlik jylqylardy ósiretin zavod ashyp, myńdaǵan arǵymaq ósirgen. Zavod ornaǵan sondaǵy tóbe, áli kúnge deıin «Gasfort shoqysy» atalady.

Gýstav sol shoqyda týyp, sonda esken. Ákesi sıaqty, ol da saýatyn soǵystyq mektepte ashyp, joǵarǵy bilimdi Berlınniń Soǵystyq Akademıasymen aıaqtaǵan. Birinshi Aleksandr Gýstavty ákesiniń, qaramaǵyndaǵy armıaǵa jiberip, porýchık chıninen joǵarylaǵan ol, keıin generaldyq chınge jetken. 1812 jyldyń kompanıasyna qatynasyp, Parıjǵa deıin barǵandyqtan, Aleksandr ony general-anshef dárejesine deıin kótergen. Ákesi ólerde jylqy zavodyn soǵan tapsyrǵan. Qyrymda qyzmette júrgen ol, Pýshkındy jekpe-jekte (dýel) atyp óltiretin Dantespen tanysyp dos bop ketken. Sondyqtan maqtanǵan shaqtarynda:

— Pýshkınǵa «onymen atyspa, ol óte mergen kisi» dep em, namysy qozǵan adam tyńdamady, aýyr jaramen ál ústinde jatqanda, kóńilin suraı baryp em, «bilmeıdi ekem ǵoı sizdi, Danteske dos pa desem, maǵan da janyńyz ashıdy eken ǵoı. Endi bildim. Biraq, keshiktim» dep qolymdy qysyp jylady, — deıdi eken.

Gýstav Gasfort dańqty, ataqty jaqsy keretin adam. Chın jaǵynan kóterilý jolynda kele jatqan ol, turmys-salt jaǵynan da kózge túsýdi arman etetin. Sol armandarynyń biri — ataqty knázdar: Iýsýpovtyń — Moskva mańyndaǵy, Voronsovtyń — Odessadaǵy, Sheremetevtiń — Kavkazdaǵy ataqty saraılary sıaqty Gasfort saraıyn saldyrý edi. Sóıtýge jaǵdaıy tolyqpaı júrgen, 1850 jyly Batys Sibirdiń general-gýbernatory bolyp taǵaıyndaldy. Sol qyzmetin atqarý úshin Ombyǵa kelse, gýbernatorlyq keńse, ári bóreneden qıylǵan, ári sıyqsyzdaý eken. Onyń osy qalaǵa, ózge gýbernatorlardyń bárinin, keńsesinen de artyq úı saldyrǵysy keldi. Oǵan laıyqtaǵan orny,-kadet korpýsynyń aldyndaǵy jazyq, keń alań. Ol bolashaq ordanyń (dvores) josparyn jasatty. Sonda arhıtektorǵa bergen tapsyrmasy, osy alańnyń jalpy nusqasyn, Peterbýrgtaǵy ordalyq alańǵa uqsatý, salynatyn úıdiń sıqy, qysqy ordaǵa uqsaý, sonda kadet korpýsynyń úıi Peterbýrgtaǵy generaldyq shtab sıaqtanady, Ertiske quıatyn Omby ózeniniń ústinde turǵan aǵash kópirdi alyp, ornyna temirden kópir salsa, ol Neva ózeniniń qysqy ordaǵa taqalǵan kópirine uqsaıdy, sonda, Ombynyń bul alańynyń Peterbýrgtaǵy ordalyq alańǵa uqsamaǵan nesi qaldy?!

Patsha saraıynyń, ol kezdegi mınıstri graf — Blýdov edi, ózi Gasfortpen Otan soǵysy kezinen óte dos edi. Onyń ústine birinshi Nıkolaıdyń oń kózi. Gasforttyń Ombyǵa jańadan keńse salýyn, ol patshaǵa bekittirip berdi. Osy plan, Shoqan kadet korpýsyn aıaqtar jyly bitip, general-gýbernatorlyq keńsesi qyzmetin sonda kóshken.

Bul jaqtan kóńili ornyqqan Gasfort, endi adútanttaryn durystap alýdy oılady. Úsh adútanty bolýǵa tıisti, biri — jalpy ákimshilik isinde, ekinshisi — jergilikti qyzmetterdi basqarý isinde, úshinshisi — qazaq elderin basqarý isinde.

Sońǵy qyzmette, onyń kózi-kadet korpýsyn bitirgeli júrgen Shoqanǵa tústi. Ombynyń «jarqyn qoǵamyna» kóp aralasatyn Shoqan, Gasfortpen basqa úılerde, ásirese Gasforttyń aǵasynyń qyzyn alǵan, ári jaqyn dosy bolyp ketken Gýtkovskııdiń, úıinde tanysty da, oǵan, ásirese — áıeline bilimimen, qylyǵymen, minezimen unaǵannan keıin óz úıimen de aralasyp aldy. Gasfort pen áıeliniń de oıy — jıenderi — Katerına Kazmırovna Gýtkovskaıany túbinde osyǵan telý.

Gasforttyń Shoqanǵa qyzyǵatyn jáne bir sebebi — han tuqymynan shyqqan bul ádemi jigit, birinshi Petrdiń adútanty bolǵan arab Ibrahım Gannıbalǵa uqsap, keńsesin kóriktendirip jiberýi, shyǵystyq, qazaqtyq máselelerde oń kózi bolýy múmkin.

Shoqan kadet korpýsyn 1853 jyldyń kókteminde bitiretin birinshi toptyń ishinde. Gasforttyń oıynsha, bitirý májilisin asa saltanatty túrde ótkizý, ol úshin ordalyq alańǵa, Omby buryn kórmegen parad jasatý.

Osy ıdeıa basyna kirgen Gasfort, paradty qalaı ótkizý týraly tıisti adamdarmen keńesip kórse, qalanyn, turǵyndaryn bylaı qoıǵanda, Peterbýrg pen Moskva sıaqty ásker ortalyqtarymen baılanysy bar azdaǵan chın bolmasa, bylaıǵy áskerı chınderdiń, ásirese osy mańaıdaǵy kazak-orys stanısalarynda týyp-ósken, Ombydan joǵarǵy qalalarǵa baryp kórmegen, sany birtalaı ýrádnıkterdiń, ıasaýyldardyń, sotnıkterdiń, tipti kapıtan, maıor chınindegilerdiń basym kópshiligi áskerı parad degendi kórmek túgil estigen de joq eken. Sondyqtan Gasfort baǵynyshty chınderdiń bárine, eń aldymen soǵystyq paradty kún buryn ázirleýdi buıyryp, onyń qandaı tártipte ótýiniń programmasyn jasatty da, áldeneshe ret túzettirý arqyly bekitti. Bekigen programma boıynsha soǵystyq paradqa qalanyn, myń shaqty naızasy bar garnızony, kadet korpýsynyń joǵarǵy klastary jáne shyǵysy Novonıkolaevka men batysy Ystap arasyndaǵy kazak-orys stanısalarynda kúzettik qyzmet atqaratyn jasaqtar qatynasady. Paradty Gýtkovskıı basqaryp, Gasforttyń ózi qabyldaıdy. Parad kúni Ombydaǵy áskerlik chınder de, stanısalardan shaqyrylatyndar da eń jaqsy túrde kıinip, bar nagradalaryn, medaldaryn keýdelerine taǵady.

Osy maqsatpen Ombyda,y jáne stanısalardaǵy áskerlik qosyndardyń kıim-keshegin teksertip qarasa, chıni joǵarǵy generaldarmen, óz qarajatyna sándenetin azdaǵan aýqatty ofıserler bolmasa, bylaıǵy soǵystyq adamdar kıim jaǵynan óte júdeý eken. Garnızon soldattarynyń jáne kishi ofıserleriniń kóbiniń kıimi eski-qusqy birazy jamaý kórder, formalary árqıly, talaı ózgergen formalardyń bárinen de nusqalar bar. Al, stanısalarda turatyndardyń biren-sarańynda ǵana bolmasa, áskerı forma joq, basym kópshiligi derevnásha, keıbireýleri qazaqsha kıinedi.

«Qural» degenderdiń, «júzden toqsany» degendeı — qylysh qana, qalalyq qural saraılarynda qımylsyz uzaq turǵan otty myltyqtary, ásirese, azyn-aýlaq, zeńbirekterdi tot basyp qalǵan. Batys Sibirdegi áskerı halyqtyń ishinde, sán-saltanat jaǵynan kórýge turary, tek kadet korpýsy ǵana eken. Ol da Ombyǵa Gasfort kelgeli túzelgen. Sol jyly onyń barlyq klasstaryn túgel aralap, kıim-keshekteriniń júdeýligin, formalarynyń ala-qulalyǵyn kór Gasfort, soǵys mınıstrligine hat jazyp, jańa jáne kórikti formalar aldyrǵan, sol formamen barlyq kadet junttaı kıingen.

Qyzmettegi áskerdi sondaı tártipke keltirý úshin kep ýaqyt kerek, Gasfortta ondaı ýaqyt joq. Sondyqtan Gasfort jaqyndap qalǵan paradqa qyzmet áskerin barymen ajarlap kórsetýge buıyrdy.

Áskerı oryndardyń, paradqa bulaısha daıarlanýy, halyq arasynda tolyp jatqan túrdegi qańqýǵa aınalyp ketti:

— Patsha kelmek deıdi, soǵan jasap jatqan ázirlik, — desti bireýler.

— Bir patshalyqpen soǵys bolaıyn dep jatqan kórinedi, soǵan ázirlik, — desti ekinshiler. Qaı patshalyq ekendigi týraly tolyp jatqan joramaldar júrip jatty.

— Qoqan, Hıýa handyqtarymen birigip, qalyń qolmen Kenesary kele jatyr deıdi, bul soǵan daıarlyq, — desti úshinshiler.

— Qytaı soǵysqaly jatyr deıdi, — desti tórtinshiler.

— «Kóshim han óldi» degen ótirik eken, ol oıdaǵy, qyrdaǵy tatarlardy jıyp, Sibirdegi handyǵyn qaıtadan qurýǵa kele jatyr deıdi, — desti besinshiler.

Qalmaq handyqtaryn atady altynshylar.

Osyndaı joramaldar qaýlap ketip, turǵyn elderdiń záresi usha bastady. Áskerlik uıymdar dúrlikken jurtqa arnaýly kisi jiberip, eshbir soǵystyń bolmaıtynyn bul tek, kadet korpýsyn birinshi bolyp bitiretinderdiń toıyna arnalǵan paradqa ázirlik ǵana ekenin túsindirmek edi, paradtyń ne ekenin kórmek túgil estimegen jurt aldaýǵa joryp, jeligýin údete tústi, sonyń kesirinen «soǵys bolsa taptap ketedi» dep kresándar egindi burynǵydan bıylǵy kóktemde az saldy. Mal ósiretin kazak-orystar tabyndaryn qazaqtyń alystaǵy jaılaýlaryna aıdatty. Osy dúmpýge qazaq baılary da shydamaı, jaılaýǵa jyldaǵydan alys keshti.

Parad jaqyndap qalǵan shaqta, Gasfort generalıtetin qaıta jınap, daıarlyq týraly esebin tyńdady. Pálendeı saltanatty bola qoımaǵanymen, tártip táp-táýir bolǵaly tur eken.

Gasforttyń bul paradty jasatýdaǵy bas maqsaty-alańǵa jınalatyn topqa, ózin jarqyrata kórsetý edi. Baıaǵyda, Otan soǵysynyń jeńisine arnalyp Peterbýrgta jasalǵan paradta, birinshi Aleksandr, jeńiste úlesi bar generalıtet ataýlynyń bárin jańa, ádemi formada kıindirip, orden, medal ataýlylaryn tósterine qadatyp shyǵarǵan.

— Sonda, — deıtin maqtanshaq Gasfort nagradtary kóshtik jaǵynan, meniń aldymda Barklaı-de-Tollı ǵana boldy.

Onysy ótirik, rasyn kim bilsin. Al, kóptik jaǵynan ordenderi men medaldary tósine sımaı, biraz medalin «boto-fort» atalatyn bıigi. Aryqtaý kezinde denesine shaq mýndıri, semirgen kezde áreń, syıyp, túımeleri úzilip keterlikteı tyrsyldaǵanmen, joǵarǵy chındermen bas qosqanda, ne patshaǵa aýdıensıa jasaǵanda kıip alatyn, minezi saıqy -mazaqtaý birinshi Nıkolaı patsha bolǵan shaǵynda Gasfortty osy formasynda kórip, «o, semiz shoshqa» dep qarnyna túıgishtepti, Gasfort «qasıetti mýndırin sonda da tastamaı, erekshe kútip ustaıtyn. Keıin óńirlerin, jeń ushtaryn, arqasyn qarakúıe (mol) jalap daq túsirgenmen, ishinen tústes jippen bildirtpeı shańdatyp qoıǵan.

Ombydaǵy paradta ol osy formasynda kórinbek. Al, generaldary men ofıserlerine bergen buıryǵy — «eń jaqsy formalaryńdy kıip, nagradtaryńdy tósterińe túgel taǵyp shyǵasyńdar!»

Taǵy bir bergen buıryǵy — paradty qalanyń halqy da túgel kóretin bolsyn.

Buıryq solaı bolǵanmen, parad bastalýǵa tıisti saǵat toǵyzda, áskerı qosyńdar belgilengen oryndarynda boldy da, bylaıǵy turǵyndardan biren-saran adam ǵana keldi. Gasforttyń oıy-alańdy lyq toltyrý edi, áskerlik adamdar juq ta bolǵan joq. Gasfort buǵan ashýlanyp, tıisti adamdardy qatty sógip, keıbirin sabap aldy da, alańǵa adam tolmaı, parad bastalmaıtynyn aıtty. Baǵynyshtylar halyqty qansha qysqanmen, mezgil túske tarmasa, jarty alańdyq qana adamnyń basy quraldy. Paradty odan keshiktirýge bolmaıdy.

Programma boıynsha, alan, adamǵa tolǵan shaqta, (oǵan alǵash Gasforttyń kúdigi bolmaǵan) sándi erttelgen arǵymaq aqboz atqa mingen Gasfort, bári de arǵymaqtarǵa salt mingen nókerlerimen, kadet korpýsynyń qaqpasynan shyǵa kelý kerek. Sol kezde, Ombydaǵy úsh dem — orkestri qosyla «patshany saqtaı gór, táńiri!» kúıin oınap jiberý kerek. Mýzyka daýsynyń qańǵyr-kúńgirimen dańǵaza bolyp jatqan shaǵynda minbege jetken generaldar attarynan túsip etekte qalyp, Gasfort pen Pavlovskıı ǵana joǵary kóterilý kerek te, Gýtkovskıı men polısıa nachalnıgi — general-adútant-Frederıke tizilip turǵan áskerı qosyndarmen jáne kadettermen sálemdesý kerek, sodan keıin Gýtkovskıı Gasfortqa raport berý kerek.

Tártip osylaı bolǵanmen, toǵyzda bastalýǵa tıisti parad isine on ekide áreń kiristi.

Gasfort paradty qabyldaǵannan keıin, birinshi sózdi ózi alyp, Rossıa týraly, Sıbır týraly, ondaǵy buratanalar týraly, kadet korpýsynyń mán-mańyzy týraly aıtqan boldy. Jıyn onyń sózin tyńdaǵan joq, sebebi ákimshilik isterinde óziniń aıtqanyn oryndatatyn Gasfort, sózge shorqaq edi, onyń ústinen tuttyqpa da, onyń ústine talaı paradqa qatynasqanmen, budan buryn ózi qalyń top aldynda sóılep kórgen joq-ty. Osy kemshilikteri sabaqtasa qalǵan Gasfort, birden sasqalaqtap, dóńgelek semiz beti tompaıyp, kúre tamyrlary bileýlenip, keskini kúreńdene qaldy, ondaıda, ıek tusyn ǵana qyryp, jaq ústin dýdarlandyra ósirip jiberetin qalyń qaba saqalymen, oǵan tutasyn ketken juqalaý murtyn eki qolymen kezek-mezek shırata sıpaı beretin. Sondaı halǵa túsken ol, azdan keıin tipti kekeshtenip, kezderi badyraıa qaraǵan jıyn aldynda ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeı de qaldy. Sol jaıyn kórgen kópshilik, onyń bytysqan sózderin mazaqty kúlkimen ǵana tyńdady.

Taǵy bireýler sóıledi. Olar da qyra qoıǵan joq. Olardyń da sózine jıyn yqlas qoıǵan joq.

Korpýsta tárbıelenýshilerdiń jáne ony bıyl birinshi bitirýshilerdiń atynan Shoqan sóıleýge uıǵarylǵan. Onyń sheshen jas ekenin, Ombynyń jarqyn qoǵamy ańdap ta úlgergen. Gýtkovskııdiń, Kapýstınniń, Gansevskııdiń, keıde Gasforttyń úılerinde ótkiziletin keshterde, Shoqannyń qatynaspaıtyny sırek bolatyn. Sonda jurtty qyzyqtyratyny, biliminiń kóptigi, tarıhty, ádebıetti, kórkem ónerdi jaqsy kóretindigi, ázil-ospaqqa júıriktigi, sózge alǵyrlyǵy, reveranstarǵa jetiktigi, ajýa-qaljyńǵa ustalyǵy, áıelderdiń tilin taba bilýi, áńgimeleriniń qyzyqtyǵy, taǵy taǵylar.

— Bul jaǵynan, — desedi, Shoqandy maqtamaıtyn damalar, — Valıhanov, Omby bylaı tursyn, Rossıanyń mádenı ortalyǵy — Peterbýrgtan asyp, dúnıe júziniń eń bıik tárbıesin beretin — Parıjda oqyǵan sıaqty.

Kadet korpýsyn bitirgender paradqa jańa formada shyqqan. Qylqan-keskendeı jas óspirimderge jarasa ketken bul forma Shoqandy da sulýlandyryp jibergen. Onyń bala shaǵyndaǵy sharǵalaý boıy keıingi jyldarda suńǵaqtanyp, qýshyqtaý ıyqtary keńeıip symbattanǵan. Sol denege kornettiń qyzyl shalbary, kógildir kıteldi, mańdaıynda altyn tústi kokardasy bar jasyl fýrajkeli, jyltyraǵan shegiren etikti, formasyn kıip, belin kúmis tústi jalpaq belbeýmen qynaı býynǵanda tipti symbattanǵan. Onyń qara sur kelbeti de kóz tartarlyq bolatyn, oń jaq shekesinen solyna qaraı qaıyrǵan kómirdeı qap-qara shashy keń mańdaıynan kózine tóngen qalyń qabaǵy, muryn jaǵy keń, qıyq jaǵy tar, qıǵashtana ketken ótkir qara kózderi, ortasy dóńesteý, tanaý jaǵy deldıgendeý, qyrly kelgen muryny joǵarǵy erniniń ústine qyrbyqtana bastaǵan qara murty, sheshendikke bitken súıirleý ıegi qandaı kózdi bolsa da bir aýdaratyn.

Omby damalarynyń baǵasynda bul qalada neler symbatty sulý jigitter bolǵanmen, Shoqan «arpa ishinde bir bıdaı», «qarshyǵalar ishindegi lashyn». Qyzyqqysh damalardyń, árqaısysy Shoqandy ózine beıimdegisi keledi, kekseleri qyzdaryna janastyrǵysy keledi. Ósekshi Ombynyń arasyna: «Bul Gasforttyń jıeni, Gýtkovskııdiń qyzy-Katerınamen sóz baılasyp qoıǵan», degen sóz tarap bolǵan.

Sondaı Shoqan, sóıleý kezegi kelip minbege kóterilgende, tanıtyndar:

— Chokan!.. Shoqan! — dep ózara kúbirlesip qaldy da, tanymaıtyndar, qasyndaǵylarynan:

— Kim bul?! Qalmaq pa, eskımos pa, kırgız ba?! — dep surasty. Tanıtyn bireýdiń:

— Kırgız! — degen sózi, tóńirekke elektrdiń togindeı taraı jóneldi.

— Kırgız!.. Ofıser, qandaı bıikke kóterilgen!.. Ǵajap!.. — degen kúńkilder dabyrlasyp jatqanda, paradty sózdi basqarǵan Jdan-Pýshkın Shoqannyń aty-jónin aıtyp, sóz berdi. Ony estigender:

— A-a, Chokan Valıhanov! — desti. Estimegender:

— Kim ol? — dep suraǵanda:

— Han tuqymy, aqsúıek! — dep jaýap berdi biletinder. Odan ári keý-keýlesýge, sóılep ketken Shoqan mursha bermedi.

Shoqan ózge bilim júıelerimen qatar, sheshendik tarıhyn da biraz qarastyrǵan edi. Sonda «pálen-túgen» deıtin sheshenderdiń ishinen oǵan erekshe unaıtyny — kóne rımniń ataqty shesheni — Sıseron da. Shoqan onyń óz sózderin de, ol týraly jazylǵan ádebıetti de kóp qarastyrǵan. Ózi kórgenderden onyń sheshen sanaıtyny — kadet korpýsyndaǵy oqytýshylardyń biri — Gansevskıı de. Fransýz tarıhyna júırik ol, «fransýzdyń uly revolúsıasy» degen taqyrypta sóılegende, onyń shesheni Jan Pol Maratqa uqsaǵysy kep, dene qımylyn da, bet beınesin de qulpyrtyp jiberetin. Shoqan soǵan eliktep, eger bir jerde sóıleýge tıisti bolsa ońasha bólmede, aına aldynda turyp, denesin, bet beınesin qubyltyp repetısıa jasaıtyn.

Bul joly da sóıtken ol, minbege artısershe oınaqy beınemen shyǵa keldi de, az ýaqyt kózimen jıyndy sholyp ap, sózin bastaı jóneldi.

— Gospoda, gospoja, qurmetti halyq, — dep bastady ol sózin, — bir top kadet, bıyl uly ımperator — birinshi Aleksandrdyń atyndaǵy Ombynyń kadet korpýsyn tamamdap otyrmyz. Solardyń ishinde, buratana elderden men jalǵyzbyn.

— Oǵashtanýyn! — dep qaldy, bul sózin unatpaǵandar.

— Men orys oqýynyń tárbıesinde ósip bilim aldym.

— Sodan bastaýy kerek edi ǵoı, — desti árkimder.

— Meniń úlken otanym — Rossıa da, kishi otanym — qazaq dalasy...

— Týǵan elin umytpaýyn!

— «Qasqyrdy qansha asyrasań da ormanǵa qashady» degen osy, — desti árkimder.

Sondyqtan men barlyq ómirimdi, barlyq aqyl-oıymdy, bilimimdi osy otandaryma adal qyzmet atqarýǵa arnaımyn.

— Kırgızda «Otan» bolǵan! — desti bireýler keketip. Biraz adam qol shapalaqtady.

Ekpindi sózden entigińkiregen Shoqan, az tynys ap, sózin jalǵastyryp ketti.

— Ótkenge qarap otyrsaq, dúnıe júzinde, árbir tarıhı kezeńderde, ár túrli memleketter qurylǵan solardyń ishinde, mysaly, shyǵysta Assırıa men Vavılonıa, Egıpet pen arab, Otta men túrki men uly moǵoldar sıaqty, kóne grek pen kóne rım, Vızantıa sıaqty iri ımperıalar da boldy. Kázir de bar, ondaı ımperıalar, solardyń biri — Rossıa. (Qol shapalaqtaý.) Menimshe, bizdiń zamandaǵy ımperıalardyń ishinde bolashaǵy eń kúshtisi osy — Rossıa. Sózim dáleldi bolý úshin, Rossıany Anglıamen salystyryp kóreıin. Kúni búgin Rossıadan Anglıanyń otarlanǵan ólkeleri de áldeqaıda kóp, baılyǵy da, ǵylymy da, tehnıkasy da artyq. Sondada men Rossıanyń bolashaǵy Anglıadan da artyq dep oılaımyn. (Dabyrlasqan jurt tyna qaldy) Nege deısizder ǵoı? Jaýabym tómendegi. Orystyń, kázirgi ataqty pedagogi — Konstantın Dmıtrıevıch Ýshınskııdiń jýrnalda jarıalanǵan bir áńgimesinde, ákesi balalaryna «birlikshil bolyńdar» degendi mysalmen kórsetedi. Ol bir shybyqty alyp ıgende synyp qalady. Kóp shybyqty qosyp ıgende bireýi de synbaıdy. «Mine — deıdi ákesi, — birikpegendegi kúshin, jeke shybyq sıaqty, birikken kúshiń — juptalǵan shybyqtar».

— Ekinshi mysal, — dedi Shoqan, oń jaq qolyn, alaqanyn jaza kóterip — myna saýsaqtardyń jeke kúıindegi kúshteri qandaı? Al, — dedi judyryǵyn túıip, — bylaı birikkendegi kúshi qandaı? Alaqannan judyryq áldeqaıda kúshti emes pe?

— Ras! — dep qaldy birneshe daýys.

— Muny aıtyp turǵanym, — dedi Shoqan, — bizdiń Rossıanyń kúshi — baǵynyshty elderiniń terıtorıalary tutastyǵynda. Bul jaǵynan biz, atomnyń bólshektenbeıtin uryǵy (ıadro) sıaqtymyz. Bizdiń ishki kúshimizdi syrttan kelip jeńer qýat joq.

— Onysy durysqa da keledi, — desti árkimder.

— Aǵylshynda mundaı tutasqan qýat joq, — dedi Shoqan ekpindep, — onyń kolonıalaryn teńizder, muhıttar bólip jatyr. Bul shashyrandy qýat qansha kúsheıgenmen, esh ýaqytta tutasa almaıdy, sondyqtan jaǵdaıy kelgen bir zamandarda, (ondaı jaǵdaıdyń týmaýy múmkin emes), qazaqsha aıtqanda Anglıa «sıyrdyń búıregindeı bytyrap kete barady, al Rossıa, jylqynyń búıregindeı tutastyǵynan tanbaıdy.

— Qyzyq teńdeýler! — desti árkimder.

— Osy eki uly ımperıa ıaǵnı Rossıa men Anglıa, — dedi Shoqan, — búgin saıası jarysta: Anglıa Amerıkanyń, Azıanyń, Afrıkanyń, Avstralıanyń kóp jerine otarshyldyq qanatyn jaıyp, qazir Indıa arqyly Orta Azıaǵa kóz tigip otyr.

— Qaıdaǵy saıasatqa ketti mynaý?! — desti birneshe adam.

— Bizdiń ony toqtatýymyz kerek! — dedi Shoqan qyzyna túsip. — Orta Azıa halyqtary, onyń ishinde, meniń, týǵan halqym — qazaq, zamanymyzdyń mádenıet bıigine kóterilý úshin, oǵan mádenıetti memlekettiń súıemeldeýi kerek. Menimshe, ondaı memleket Orta Azıanyń kórshisi — Rossıa bolý kerek. Ázirge Rossıaǵa qazaq dalasynyń úshten ekisi ǵana baǵyndy. Tez arada qalǵanyn da baǵyndyryp, odan keıin Orta Azıanyń ken, ólkesine qanat jaıýymyz kerek.

— Programmalyq sóz!.. — desip qaldy árkimder.

— Osy baǵytta! — dedi Shoqan, bar daýsymen, — Rossıaǵa da, qazaq dalasyna da, Orta Azıaǵa da adal júrekten qyzmet atqarýǵa ázirmin!..

Shapalaq dý ete qaldy. Shoqan jalt buryldy da, minbeden túse jóneldi. Sózge qyzynyp entikken aqqan terge shomǵan, aqyl emes, ınstınkt ǵana bılegen ol basqyshtarmen júgire jónelgen shaǵynda, jerge qulap túser me edi, qaıter edi, eger etekte tosyp turǵan naǵashysy — Shormannyń Musasy qushaǵyn jaıa qaǵyp almasa. Shoqandy baýyryna qatty qysqan ol, qylyǵyna, sózine óte rıza bolǵandyqtan qýanyshty sezimniń erkine baǵynyp, eńirep jylap jiberdi.

Shoqannyń sózi tyńdaýshylarǵa, oıda joq sensasıa boldy. Ózgelerdi bylaı qoıǵanda, bundaı saıası baǵyttaǵy programmalyq sózdi, «Shoqandy bilemiz» deıtinder de kútpegen edi. Shoqan sózderiniń qazaq dalasyna, Orta Azıaǵa baılanysty tustaryn ákim ataýly unatqan joq, sebebi qazaqtardy, azıalyqtardy Evropamen teńdestirý, — buǵan deıin olardyń basyna kirmegen oı. Sondyqtan, qazaq okrýgteriniń basqarma predsedateli Dúgamel, qatar turǵan Gasfortqa:

— Adútant qyp alǵaly júrgen kırgızińiz qalaı-qalaı sóılep ketti, Gýstav Hrıstıanovıch? — dedi Gasfortqa.

Bul sózdiń astaryna túsine qalǵan Gasfort:

— Bıleýshi ol emes, menmin ǵoı, Alsener Djozeppovıch, — dedi Dúgameldiń oryssha ınsıaly-Aleksandr Iosıpovıch ekenin bile tura, ádeıi fransýzsha ınsıalyn qoldanyp, — meni ol jumsamaıdy, ony men jumsaımyn. Qalaı júrýin ol bilmeıdi, men bilem.

Olar solaı sóılesip turǵanda, bylaıǵy jurt juptasa da, toptasa da ózara keý-keýlesip ketti. Sonda aıtqan sózderiniń uzyn-yrǵasy talant!.. Genı deýge de turarlyq!.. Jas ta bolsa bastaı!.. Bilimi ushan-teńiz!.. Qandaı sheshen sóıleıdi!.. Ótkirligin aıtsańyzshy!.. Aqyly qalaı tolyqqan!.. Saıası máselelerge de jetik!.. Bolashaǵy zor jigit!.. Ásirese jaraıdy ǵoı buny!.. Otar halyqtan shyqty dep aýzyn ashtyrmaı, aıaǵyn bastyrmaı qoımasa!..

Birinshi kitaptyń sońy.

---