InfoHub Logo

Tórt aktyly, toǵyz kartınaly tarıhı tragedıa

QATYNASÝSHYLAR

Sh o q a n (Qanash) Ýálıhanov — ofıser, 23—27 jasta.

Sh y ń ǵ y s — Shoqannyń ákesi, polkovnık, Kókshetaý dýanynyń sultan-pravıteli, 55 jasta.

3 e ı n e p — Shoqannyń sheshesi, 50 jasta.

J a q y p — İnisi, 20 — 24 jasta.

R a q ı ıa — Shoqannyń qaryndasy, 20 jasta.

A ı j a n •— Zeıneptiń kútýshisi, 20 — 25 jasta.

J a ı n a q — Shoqannyń qyzmetkeri, aýyl jigiti, 30 jasta.

Sultanǵazy Ablaıhanov — Shoqannyń nemere aǵasy, oblystyq basqarmanyń tilmashy, 30 jasta.

Musa Shormanov-—- Shoqannyń naǵashysy, podpolkovnık, Baıanaýyl dýanynyń sultan-pravıteli, 45 jasta.

Maltabar — Saýdager, 60 jasta.

Erden Sandybaev — Shoqannyń qarsy adamy, dalalyq feodal, 55 jasta.

Dýrov Sergeı Fedorovıch — Aıdaýda júrgen petrasheves, 35 jasta.

Potanın Grıgorıı Nıkolaevıch — Shoqannyń dosy, mekteptesi, qurdasy, esaýl.

Gasfort Gýstav Hrıstıanovıch — General-leıtenant. Batys-Sibirdiń general-gýbernatory, 60 jasta.

Elızaveta Nıkolaevna (Lıza) — Onyń áıeli,. 50 jasta.

Katerına (Ekaterına) — Gasforttyń jıeni, Peterbýrgte ınstıtýt bitirgen qyz, 20 — 25 jasta.

Almazov Andereı Lenontevıch — Gasforttyń adútanty, kapıtan, 30 jasta.

Frıderıks Paýl Adolfovıch — General-maıor, Batys-Sibirdiń soǵys gýbernatory sibirlik qazaq oblystarynyń basqarma predsedateli, 55 jasta.

Chernyshev Ivan Aleksandrovıch — Knáz, patsha saraıynyń qasyndaǵy Sibirlik komıtettiń predsedateli, 65 .jasta.

II Aleksandr (patsha) B l ý d o v — Graf, flıgel adútant.

Semenov (Tán-SHanskıı) Petr Petrovıch — Saıahatshy, geografıa qoǵamynyń' oqymysty sekretary, 40 jasta.

Chernyshevskıı Nıkolaı Gavrılovıch

Panaeva Avdotá Iakovlevna — 40 jasta.

Sultandar, bıler. qarapaıym qazaqtar, prıstav, gor-fýrer, ýrádnıkter. Ýaqıǵa XIX ǵasyrdyń 50-jyldarynyń aıaǵy men 60-jyldarynyń basynda bolady.

BİRİNSHİ AKT

BİRİNSHİ KARTINA

Jaz, Gasfort úıiniń keń, saltanatty qonaq bólmesi, terezeden Ertis, onyń jaǵasyndaǵy qalyń toǵaı kórinedi. Shymyldyq ashylǵanda, úı kıiminde kofe iship otyrǵan, Gasfort túregeledi de, terezege baryp, jazǵy dalanyń kórkemdigine áserlengen qalpyn kórsetedi. Sodan keıin qońyraý qaǵady. Almazov kiredi.

Gasfort. Katúshanyń daýsy nege estilmeıdi? Uıyqtap jatqan joq pa?

Almazov. Joq, Vashe prevoshodıtelstvo. Ýálıhanov ekeýi salt atpen toǵaı jaqqa serýenge ketti...

Gasfort. Osyndaı erte ýaqytta ma?

Almazov (saǵatyna qarap). On birinshi saǵat, Vasheprevoshodıtelstvo. Olar toǵyzda attandy.

Gasfort (ersili-qarsyly júrip). Áı, jastar, jastar!.. Tan, atpaı serýenge ketedi. Ketpegende she? Jaınaǵan jaz... Sheshek atqan dala... jasyl toǵaı... syldyrap aqqan ken, Ertis!.. (Almazovqa). Qarashy, Andreı Leontevıch, dalada ne degen kórkemdik!..

Almazov (kúlimsirep). Iá, óte kórkem, Vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort. Elızaveta Nıkolaevna turdy ma?

Almazov. Turyp júrgen, Vashe prevoshodıtelstvo. Týaletterin jasap jatqan bolý kerek.

Gasfort. Munda kelip ketsin deńiz oǵan. (Almazov ketedi.) Ýálıhanovtyń Katúshaǵa dámesi kúsheıgen sıaqty. Biraq musylman ǵoı ol, reti keler me eken... (Jabyrqańqy keskinmen Elızaveta Nıkolaevna kiredi. Gasfort ony qarsy alyp qolyn súıip.) Bonjýr, m-mamı¹! Óńin, nege synyq?! Keshegi ótken baldan basyn, aýyrǵan joq pa?

Elızaveta (keıip). Baldan emes, ósekten.

G a s f o r t. Qandaı ósek?

Elızaveta. Dostym-aý, Gýtkovskııler Óskemenge keterde, men saǵan aıtpadym ba, «bireýdiń boıjetken qyzyn alyp qalmaıyq, Ombynyń esegine iligemiz» dep? Ol sezdi tyńdamadyń. Endi estip ker, ósekshi Ombynyń ne dep júrgenin!..

Gasfort (mán bermegendeı). Ne deıdi Omby? Azar bolsa Ýálıhanovqa tańatyn shyǵar. Onda ne óreskeldik bar?.. Hannyń tuqymy... Orys armıasynyń ofıseri... ataqty saıahatshy!..

Elızaveta. Másele onda emes.

Gasfort. Endi nede?

Elızaveta. Keshegi balda men, áldeqalaı madam Shtıl men baronesa Blaýdyń arasyna túse qaldym. Sonda, madam Shtıl saıqalsyǵan keskinmen «Ýálıhanov sizdiń Katányń basyn aınaldyrǵannan keıin óz kúńine úılenetini ras pa?» degeni!..

Gasfort. Ertegi ǵoı, ol!.. (Almazov kiredi.)

Almazov. Vashe prevoshodıtelstvo, Kókshetaý okrýginiń sultan-pravıteli, polkovnık Shyńǵys Ýálıevıch Ýálıhanov kirýge ulyqsat suraıdy.

Gasfort. Men ony osy saǵatqa shaqyrǵan edim (áıeline). Lızochka, tynys bólmesine bara tur, sen. Men de keshikpeı baram. Ol jaıda sóılesemiz. (Elızaveta salbyrańqy beınemen ishki bólmege ketedi.) Kirisin, sultan-pravıtel!.. (Almazov ketedi.) Ýálıhanov patsha qyzmetine adal adam. Al, onyń balasy menmensigen minezder shyǵara bastap júr. Onysy maǵan unamaıdy. (Zildenip.) Ol týraly estigen ósekterim rasqa shyqpas, eger shyǵa qalǵan kúnde, Makardyń malyn baǵýǵa jiberemin, men ony!

Polkovnık kıimindegi Shyńǵys kiredi.

Sh y n, ǵ y s (quldyq urǵan beınemen). Sálem, Gýstav Hrıstıanovıch!..

Gasfort (qarsy alyp qolyn usynyp). Sálem, Shyńǵys, Ýálıevıch! (Oryn nusqap.) Otyrýyńyzdy ótinem. (Ekeýi otyrady.) Sizdiń semányń isi órge basýyna, men ete qýanam, Shyńǵys Ýálıevıch. Batys Sibirdi knáz Garchakov bılep turǵan kezde, siz horýnjıı chıninde ǵana edińiz. Men kele sotnık dárejesine kóterildińiz. Odan podpolkovnık:.. Endi polkovnık!..

Sh y ń ǵ y s. Bári sizdiń arqańyzda, Gýstav Hrıstıanovıch!..

Gasfort (maqtanǵan beınemen). Sońǵy bes jylda Peterbýrgke eki ret bardyńyz: birinde, jany jannattaǵy Uly ımperatorymyz Nıkolaı Pavlovıchtiń arýaǵyna qurmet kórsetý úshin, ekinshide, qazirgi patshamyz Aleksandr Nıkolaevıchtiń taqqa otyrǵan toıyn quttyqtaý úshin. Eki jolda da óte joǵary qoǵammen aralasyp, Rossıanyń en, bıik dárejeli adamdarymen tanystyńyz. Ras pa, osy?

Sh y ń ǵ y s (quldyq ura túregep). Eshbir hatasy joq, Gýstav Hrıstıanovıch!.. Men ǵana ma sizdiń ondaı dárejege kótergen adamdaryńyz? Sizdiń arqańyzda, barlyq dýannyń sultan-pravıtelderi de shekpen kıip chın taqty. Olar sizge jáne patsha-aǵzamǵa barlyq yqlasymen adal qyzmet atqarady!..

Gasfort (jymıyp). Siz she?

Sh y ń ǵ y s (yńǵaısyzdanyp). O ne degenińiz, Gýstav Hrıstıanovıch? Men emes pe sol qazaqtardyń bárin bastap árdaıym aq patshaǵa adal qyzmet atqarýǵa úlgi bop júrgen?

Gasfort. Qaljyńdaımyn, Shyńǵys Ýálıevıch. Sizdiń qara basyńyzdy men ár ýaqyt joǵary baǵalaımyn. Áli de jaqsylyq jasaı bergim keledi. Biraq, kóńilińizge almańyz, siz generaldyq dárejege kóterile almaısyz, oǵan aqylyńyz jetkenmen, bilimińiz jetpeıdi. Al, sizdiń balańyz, eń joǵarǵy chınderge kóterile alady.

Sh y ń ǵ y s. Ózimniń de úmitim sonda ǵana bop júr ǵoı, Gýstav Hrıstıanovıch.

Gasfort. Bilesiz be, siz, meniń ony qandaı dárejege kótergeli júrgenimdi?

Sh y ń ǵ y s (sabyrsyzdanyp). Estýge qumarmyn, Gýstav Hrıstıanovıch.

Gasfort. Eger Shoqan Peterbýrgke baryp, patsha qabyldasa, ol sóz joq unaıdy. Odan keıin generaldyq chınge kóterilýi op-ońaı. Al, odan keıin, men Shoqandy patshadan Sibirlik qazaqtardyń basqarma predsedateli ǵyp surap alam. (Masattanyp.) Osydan artyq ne tileısiz, menen?

Sh y ń ǵ y s. Qudaı oǵan jetkizip, erteńine alsa da rızamyn, Gýstav Hrıstıanovıch!..

Gasfort. Biraq oǵan da saty kerek, Shyńǵys Ýálıevıch. Patshanyń en, jaqyn adamynyń biri,— Ombyǵa kelip jatqan knáz Chernyshev. Sizben, ásirese Shoqanmen knázdi jaqynyraq tanystyrǵym keledi. Aýyr shyǵynyna tózip búgin ony qonaqqa sardabalap shaqyrǵan sebebim de sol, maqsatym,— Shoqannyń bolashaǵyna jol ashý.

Shyńǵys (qýanǵan keskinmen). Ózim de sony bilip, (qaltasyna qolyn salyp) qonaqtyń salmaǵyn sizge túsirmeıin dep, (aq oramalǵa býǵan aqsha shyǵaryp) myna bir myń somdyq asıgnasıany ala kelip em... (Usynady.)

Gasfort (aqshaǵa qyzyǵa qarap, biraq, ala qoımaı). Qajeti bolar ma eken onyń?

Shyńǵys (jalbarynyp). Almasańyz jábirlenem, Gýstav Hrıstıanovıch. Ol meniń balaǵa áke bolmaǵanymdy, sizdi syılamaǵanymdy kórseter edi, alýyńyzdy ótinem!..

Gasfort. Sizge aýyrlyqqa túspeı me bul?

Sh y ń ǵ y s. Túk te aýyrlyǵy joq, Gýstav Hrıstıanovıch. Sizden jasyratyn syrym joq qoı meniń. Aqshanyń sarqylmas bir bulaǵyn taptym. Qansha ishsem de jetedi. (Aqshany beredi.)

Gasfort. Siz úshin ǵana! (Alyp qoınyna tyǵady.) Tek, bir ǵana nárseden saqtandyram, Shyńǵys Ýálıevıch!

Shyńǵys (eleńdep). Neden?

Gasfort. Patshaǵa qarsy bolǵandyqtan Ombyǵa aıdalyp kelgen adamdar bar, Shoqan solardyń keıbireýimen aralasady dep estımin... (Shyńǵys úreılene bastaıdy.) Eger sóz ras bolsa, ol ezin de, sizdi de apatqa ushyratady... Baıqańyz osyny!..

Sh y ń ǵ y s. Onda men moınyn buraımyn...

Kóńildi keskinmen júgire basyp Katerına kiredi, ústinde salt atqa

minetin kostúm, qolynda qamshy.

Gasfort Katá, Katúshenka! (Qushaq jaıa qarsy alady, Katerına, Shyńǵysqa qurmet belgisin kórsetedi de, Gasfortty qushaqtaıdy. Shoqan qaıda?

Katerına. Osynda, qabyldaý bólmesinde qaldy...

Gasfort. Nege kirmedi munda?

Katerına. (Qaljyńdy keskinmen). General-gýbernator emessiz be, siz? Kapıtan chınindegi Shoqan, ulyqsatsyz qalaı kire alady?

Gasfort (kúlip). Qartty ájýalaısyń-aý, tentegim! (Shyńǵysqa.) Osy kezde shaqyrǵan edim ony. (Katáǵa.) Bar, shaqyr!.. (Katerına shyǵyp ketedi). Janymdaı jaqsy kórem, Shyńǵys Ýálıevıch, bul qyzdy! Táńiri maǵan bala bermedi. Óz balamnan artyq súıem...

Sh y ń ǵ y s. Endi qalaı!.. Jalǵyz jıenińiz kórinedi. Súıkimdi de bala ózi!.. (Keskinin salmaqtandyryp.) Men keteıin, Gýstav Hrıstıanovıch.

Gasfort. Nege?

Sh y ń ǵ y s. Balammen siz ońasha sóılesińiz. Maǵan aıtqan sózińizdi anyqtańyz. Eger ras bolsa, jer-jebirine jetip ursyńyz da, raıynan qaıtaryńyz! Keshikpeı jolyǵam sizge. Qosh bolyńyz... (Ketedi.)

Gasfort (júre sóılep). Bul ólkeni meniń basqarýyma on shaqty jyl boldy. Sol jyldardyń ishinde, dalanyń ákimderi quldyq uryp baǵynýdan basqany bilmeıtin edi... Endi nadan dalanyń jıeginen Shoqan Ýálıhanov atty geroı kórine bastady. ( Kekesindi kúlkimen) Ol óziniń qarańǵy qazaqtaryn oqytpaq!.. (Syzdanyp.) Buǵan deıin onyń bul oıy, kóldenen, kisilerdiń shaǵystyrýy sıaqtanatyn edi, endi onyń ishine úńilý qajet bop tur... Eger esek rasqa aınalyp, Ýálıhanovtyń demokratızmge bet burǵany anyqtalsa, oǵan degen qamqorlyǵym bitedi. Sodan keıin salmaǵymdy salyp kóreıin, qalaı kótere alar eken!.. (İshki bólmege ketedi. Kapıtannyń jazǵy kıimindegi Shoqandy qolynan jetekteı Katerına kiredi.)

Katerına (kúlip). Júr, Shoqan, júr!.. Seni eshkim de jemeıdi...

Sh o q a n. Joq, qoı, ego vysoko prevoshodıtelstvo!..

Katerına. Sizdiń ákeńizdi shyǵaryp salýǵa ketken bolar. (Pysynaǵan beınemen jelpinip.) Tabıǵaty tamasha Sibirdiń qalasyna kelseń-aq, tynysyn, tarylyp júre beredi, Shoqan. Orman arasy qandaı rahat edi, munda qandaı qapyryq!..

Sh o q a n. Ras, Katá, Omby Peterbýrg emes. Munyń kósheleri de shań, úıleri de derevnáǵa uqsaıdy, teatrlary joq. Biraq, árkimge týǵan-ósken jeri qymbat. Mysaly, maǵan Omby — dúnıe júzindegi en, sándi qala sıaqtanady.

Katerına. Kóńilińizge aýyr - almańyz, Shoqan, budan táýir qalany kórmegen soń aıtasyz ony. Eger sáti túsip Peterbýrgke bara qalsańyz, siz munda qaıtyp kelmes te edińiz.

Shoqan. Keler edim, qymbatty Katá, toqtaýsyz keler edim.

Katerına. Eger Peterbýrgte úılenseńiz she?

Sh o q a n. Sonda da keler edim.

Katerına. Eger qalyńdyǵyńyz ulyqsat etpese she?

Sh o q a n. Ulyqsatyna qaramaǵan bolar edim...

Katerına (tańdanyp). Qalaı?!. Eger siz qalyńdyǵyńyzdy shyn súıetin bolsańyz, onyń pikirimen eseptesersiz!..

Shoqan. Ol meniń pikirimmen de eseptesýi tıisti ǵoı...

Katerına. Máselen, qandaı pikirińizben?

Shoqan. Árkimge týǵan halqy qymbat. Týǵan halqymdy men de súıem. Ol mádenıet satysynda temen qalǵan el. Ár halyqty joǵarǵy satyǵa kóterý,— kózi ashyq uldary men qyzdarynyń mindeti. Meniń halqymda ondaı uldar men qyzdar joqtyń qasy. Endeshe men, halqymnyń arasynda turyp, ony óner-bilimge bastaýǵa mindettimin.

Katerına. Aýylda turyp pa?

Shoqan. Múmkin, aýylda!.. (Kúlip.) Mysaly men sizge úılensem, aýylda turýǵa rıza bolar ma edińiz?

Katerına. Eshýaqytta da!

Sh o q a n. Nege?

Katerına. Ol úshin mádenıetten bezip, taǵylyq qalypqa kóshý kerek bolar edi.

Sh o q a n (kúle túsip). Kerdińiz be, Katá? Al, men, barlyq jaǵdaıda ózimmen birge turatyn áıelge ǵana úılenem...

Katerına (kóńilsizdene qap). Ah, solaı ma? (Az kidirip). Men úshin bul estimegen jańalyq!.. (Ketýge yńǵaılanyp.) Siz munda bolasyz ǵoı?

Shoqan. General-gýbernatordy kútýge mindettimin.

Katerına (tájim ǵyp). Onda, kóriskenshe qosh bolyńyz!

Shoqan (esikke deıin jóneltip). Keshke báıgeni kórýge baramyz ba?

Katerına. Eger ýaqyt bolsa... (Ketedi.)

Shoqan (oılanǵan keskinmen). «Eger ýaqyt bolsa!..» Buǵan deıin artyǵymen tabylatyn ýaqyt, endi jetpeıtin bolǵany da! (Az kidirip). Ombyǵa men alǵash kelgende, Katá buıra shashty, betinen qany tamǵan, jeti-segiz jasar qyz edi, endi mine, Peterbýrgtegi aq súıekterdiń qyzdary oqıtyn ınstıtýtta kýrsıstka!.. Onymen biz bala jastan birge estik jáne tatý óstik. Sońǵy kezde birneshe jyl kórispeý, bizdiń ystyq dostyǵymyzdy sýytqan joq. Men ony súıem. Biraq ǵashyǵym kórip emes, qaryndasym kórip. Al, ol meni ǵashyǵy kóretin sıaqty... Sondaı kóńiline qaıaý salmaıyn dep, men oǵan kimge ǵashyq ekenimdi aıtpaı búgip keldim. Bul syrymnyń shetin búgin kórsetip aldym. Endi túgel ashpaıtyn nesi qaldy? (Forma kıingen Gasfort shyǵady. Shoqan chestberip.) Buıryǵyńyzben kelip turǵanymdy málimdeýge ulyqsat etińiz, Vashe prevoshodıtelstvo.

G a s f o r t (qol berip). Keskinińizde sharshaǵandyqtyń belgisi bar ǵoı, Shoqan?

Sh o q a n. Uzaq júrdik, vashe prevoshodıtelstvo. Kún tıshýlaý boldy...

Gasfort. Densaýlyqty kútý kerek, ol sizde myqty emes. (Oryn nusqap.) Otyrýyńyzdy ótinem. (Ekeýi de otyrady.) Dalalyq sultan-pravıteldermen máslıhattaryńyzdyń jáıi qalaı bolyp jatyr?

Sh o q a n. Biz olarmen barlyq sózderimizdi aıtyp bitirdiń Gýstav Hrıstıanovıch, endi aıtar sózimiz qalǵan joq.

Gasfort (tańdanǵandaı). Qalaısha?

Sh o q a n. Siz oqyǵan adamsyz, Gýstav Hrıstıanovıch. Progrestiń jaýy nadandyq ekenin jaqsy bilesiz. «Sibirlik qazaq» atalatyn alty okrýgtiń sultandarynda meniń ákem Shyńǵys pen naǵashym Musa Shormanovtan basqalary oryssha hat bilmeıtini ózińizge málim. Keıbireýleri musylmansha da bilmeıdi. (Keketken keskinmen.) Qol qoıýdyń ornyna olar bylaısha barmaqtaryn basady...

Gasfort. Sonda da halyqty bılep, patshaǵa adal qyzmet atqaryp júrgen joq pa olar?

Sh o q a n. Biraq, qandaı qyzmet? Másele osynda. Olardyń murnyna zań-zakonnyń ıisi de barmaıdy.

Gasfort. Orys zańyn bilmeýi múmkin. Onyń ornyna, ádet-ǵuryp zańdary bar emes pe qazaqta?

Shoqan. Dúnıe júzinde en, artta qalǵan zań...

Gasfort. Musylman zańy bar emes pe onda? Sharıǵat zańy?

Shoqan (demin aýyr alyp). Bizdiń baqytsyzydyǵymyzǵa qaraı, ol zańnyń dalaǵa jaıylyp kele jatqany ras.

Gasfort. Nege baqytsyzdyq bolady?

Sh o q a n. Búkil ıslam dúnıesin sandaǵan ǵasyr qarańǵylyqta ustap kele jatýyn bylaı qoıǵanda, ıslam en, aldymen orys memleketine jaý.

Gasfort. Dálelińiz?

Sh o q a n. Bir kezde, qyrym tatarlary, ózderi musylman bola tura, hrıstıan dinindegi oryspen tatý týrdy. Ol panıslamızm ıdeıasynyń beleń almaǵan kezi edi. Sońǵy kezde, túrikterdiń panıslamdyq ıdeıany kúshti taratý saldarynan, qyrym tatarlary Rossıaǵa áldeneshe ret opasyzdyq kórsetti. Bul bir dálel bolsa, ekinshi dálel— Kavkaz. Shamıl bastaǵan ǵajaýat² ne? Ult bostandyǵynyń kúresi me?.. joq!.. Ol — Anglıa ımperıalızmniń jaqyn Shyǵys arqyly, otarshyldyq saıasatyn Kavkazǵa júrgizý úshin tutatqan órti. Islam da, Shamıl de Anglıa úkimetiniń qolyndaǵy qýyrshaq. Sondaǵy maqsaty Persıany, Orta Azıa handyqtaryń meniń týysym—Kenesary Qasymovty Rossıaǵa qarsy uıytqytý... Qate deı alasyz ba osyny?

Gasfort (kekesindi daýyspen). Programdyq sóz!.. Bul taqyrypta, sizben áli keńesemiz. Ázirge maqsatty sózimizge oralaıyq. Sonymen, sultan-pravıteldermen sózińiz nemen tyndy?

Sh o q a n. Sizge men qazaq halqyn nadandyqtan qutqarýda, eń basty qural — orys oqýy ekenin talaı aıtpadym ba, Gýstav Hrıstıanovıch. Qazaqtyń Ombyǵa jınalǵan sultandary men bılerine aıtqanym da osy. Biraq, bul sózdi olar júre tyńdaıdy...

Gasfort. Nege?

Sh o q a n. Momyn eńbekshi halyqty qarańǵylyqta talap jeý olarǵa ońaıyraq. Bul qylyqtaryna ezderi uıalmaǵanmen, olar úshin men uıalam.

Gasfort. Siz nege uıalasyz?

Sh o q a n. Meniń nadan halqym, sultandar men bılerdi orys ókimetiniń ekili kóredi de, olardyń barlyq qylyǵyn orystyń isi dep uǵady. Men orys tárbıesiniń jemisimin, sondyqtan orys halqy týraly aıtylǵan jaman sózderge janym aýyrady. Orystyń jamany az, jaqsysy kóp ekenin aıyrýǵa meniń halqymnyń sana-sezimi áli jetken joq.

Gasfort (qytymyrlanyp). Sizshe, orystyń jaqsysy kim, jamany kim?

Sh o q a n. Meni munsha nege synap kettińiz, Gýstav Hrıstıanovıch? Lomonosov, Derjavın, Kýlıbın, Sývorov, Pýshkın, Gogol, Belınskıı, Grıboedov sıaqty orystyń uly uldaryn qaısymyz bilmeımiz?.

Gasfort (sózin bólip). Múmkin, bul tizimge Razın men Pýgachevty da qosarsyz?..

Sh o q a n. Halyqtyń uly adamdarynyń tizimin jasaý, siz ben meniń qolymdaǵy is emes, Gýstav Hrıstıanovıch, ol halyqtyń óziniń jáne tarıhtyń ǵana isi.

G a s f o r t (yzaly keskinmen túregep, júrip ketip). Ia, ıa, túsinikti, túsinikti... (Almazov kiredi.)

Almazov. Batys Sibirdiń soǵys gýbernatory Ego prevoshodıtelstvo gospodın Fon-Frıderıkstiń kelgenin málimdeýge ulyqsat etińiz, Vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort. Knáz Chernyshevtan kele jatqan bolý kerek. ( Shoqanǵa.) Sizdiń basyńyzǵa qyzyq oılar oralyp júr, jas jigit. Bul jaıda sóılesemiz áli. Ázirge men generaldy qabyldaımyn. (Shoqan chestberip shyǵyp ketedi.) Jalǵyz ba, qasynda kisi bar ma?

Almazov. Oblystyq basqarmanyń tilmashy, on ekinshi klastyń chınovnıgi Sultanǵazy Ablaıhanov bar...

Gasfort. Frıderıks kirsin. Ablaıhanov kúte tursyn. (Almazov ketedi.) Aı-aı, Shoqan!.. Seni demokratızmge betin bulaı burar dep oılaǵan joq edim. Aı-aı-aı! (Frıderıks kiredi.)

Frıderıks (raport berip). Meıirli zor uly dárejeli ımperatorymyzdyń óz qaramaǵyndaǵy kavalerıanyń general-maıory, Batys—Sibirdiń soǵys gýbernatory, Sibirlik qazaq oblystary basqarmasynyń predsedateli, áýlıe dárejeli Vladımırdiń úshinshi jáne tórtinshi dárejeli ordendarynyń kavaleri, ımperator tajynyń beınelerimen áshekeılengen áýlıe Annanyń úshinshi dárejeli ordenin alǵan, shet elderden Gros Gersogstvo Gassenniń uly jandy kavaleriniń dárejesine jetken, shabýyl jasap Parıjdy alýǵa qatynasqandyǵy úshin kúmis medal berilgen...

Gasfort (kúlimsirep). Sonshalyq sanamasańyz da bolady, general. Men «Rýsskıı ınvalıdty» úzdiksiz oqyp turam, sizdiń chınderińizden habarym bar. (Qolyn usynyp.) Óz úıimde sizdi kórýge qýanyshtymyn. (Qoldasyp.) Knáz qalaı, Paýl Adolfovıch?

Frıderıks. Óte kóńildi. Qaıyqpen Ertiste biraz serýendep qaıttyq.

Gasfort. Ombynyń qabyldaýyna rıza ma?

Frıderıks. Asa rıza. Ásirese, sizge. Men sizderdiń munsha dos ekendigińizdi bilmeıtin em. Sizdi óte jaqsy kóredi, Vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort (masattanǵandaı). Basqasha bolýǵa tıisti emes. Ol ekeýimiz, Peterbýrgtegi Pajskıı korpýsta birge oqydyq. Odan keıin, uly dárejeli ımperatordyń nókerlik qyzmetin birge atqardyq. Qyryq segizinshi jyly Vengrıa kompanıasyna birge qatynastyq. Ol korpýsty, men dıvızıany basqardym. Rossıa men Avstrıanyń birikken kúshine shydamaı, Vengrıanyń bas qolbasshysy Koshýt Túrkıaǵa qashyp, onyń mindetin júktegen Sergeı kapıtýlásıa jasaǵanda, parlamentor bop barýdy knáz maǵan tapsyrǵan edi. (Tós qaltasynan jýan qaryndashtyń tuqylyn sýyryp.) Sol shartqa osymen qol qoıǵan edim, eskertkish esebinde áli de saqtap júrmin.

F r ı d e r ı k s. Ia, qymbat múlik eken!

Gasfort. Sultandar men bıler máslıhatta ózderin qalaı ustap júr, Paýl Adolfovıch?

Frıderıks. Qazaq degen sizge tanys halyq qoı, Gýstav Hrıstıanovıch. Óz basyna chın berseń, qajetti jerde ákesin de satady. Sondyqtan olardyń máslıhatta eshbir másele kóteretin oılary joq. (Az kidirip.) Biraq, olardy jeliktiretinder de joq emes.

Gasfort. Kim ol?

Frıderıks (jınalǵan keskinmen). Sizge bul máseleni aıtpaýǵa da bolar edi, Gýstav Hrıstıanovıch, memlekettik máni bar iske aınalyp bara jatqandyqtan, amalsyz aıtamyn.

Gasfort (jobalaǵandaı). Memleket isi, árıne, jeke basymyzdyń isinen árdaıym joǵary.

Frıderıks. Siz gýmanıs adamsyz, Gýstav Hrıstıanovıch, sondyqtan siz, las qyrǵyz-qaısaqtarǵa da meırimdisiz. Rasymdy aıtaıyń men olardy qyzmet babym baılanysty bolǵandyqtan ǵana jýytam, áıtpese, mańyma da keltirmes em...

Gasfort (jymıyp). Sultan-pravıtelderdi de me?

Frıderıks. Turpaıy sóz aıtqanǵa keshirim ótinem, maǵan olardyń bári de ıt!

Gasfort (kúlip). O-ho, Paýl Adolfovıch, sizdiń nemistik qanyńyz qaınap ketti ǵoı. Maqsatty sózge kóshińiz... Sizdiń tıyshsyzdanýyńyzǵa sebepker kim?

Frıderıks. Ókinishin qosa aıtqanda, sizdiń tárbıeńizde ósken Ýálıhanov. Ol qazaqtardyń arasyna jeligetin sóz taratady.

Gasfort. Máselen, qandaı?

Frıderıks. Máselen, qazaqtar arasynda orys shkolasyn asham dep talaptanýy. Nemenege kerek ol shkola? Mal baqqany da jetpeı me nadan qazaqqa? Osy sózdi ózi aıtýymen qoımaı, Ombyǵa jınalǵan sultan-pravıtelderge aıtqyzý talabynda júr.

G a s f o r t. Sultandar ne degen oǵan?

Frıderıks. Túgelimen qarsy bolǵan. Aıtqanymdy istemedińder dep, Ýálıhanovtyń olarǵa tili tıgen. Qazir ol, qara qazaqtardy jeliktirip, sultandar men bılerdiń ústinen aryz bergizip júr.

Gasfort. Qoıýlatyp turǵan joqsyz ba?

Frıderıks. Anyqtalǵan sóz. Teksertińiz!

Gasfort ( salmaqtanyp). Ia, is qıyndańqyraǵan eken!

Frıderıks. Ýálıhanovtyń revolúsıalyq ıdeıaǵa berilgendigi sondaı, qara halyqqa jaqyndasa túsý úshin, ol óziniń kúńine úılenbek.

Gasfort ( ashýlanǵandaı ). Ósek bolar...

Frıderıks. Shoqan Ýálıhanovtyń nemere aǵasy aıtty. Ózi maǵan ere kep, sizdiń qabyldaý bólmeńizdiń aldynda tosyp otyr, shaqyrýǵa ulyqsat etińiz.

Gasfort. Senimdi a dam ba?

Frıderıks. Kúdigińiz bolmasyn. Synnan ótkizgen adamym.

Gasfort. Óte qyzyq sózder aıttyńyz, Paýl Adolfovıch! (Almazov kiredi.)

Almazov. Keshirińiz, vashe prevoshodıtelstvo. Elızaveta Nıkolaevna sizdiń az ýaqytqa kirip shyǵýyńyzdy ótinedi.

Gasfort. Jaqsy. (Almazov ketedi.) Keshirińiz, Paýl Adolfovıch, úı ishiniń jabdyǵy. Elızaveta Nıkolaevna syrqattaý edi...

Frıderıks. Baryńyz! (Gasfort ketedi. Frıderıks bólmede az júrip, kekesindi daýyspen) «Úı ishiniń jabdyǵy!..» Úıińde jaqyn arada qandaı jabdyqtar bolatynyn, sen áli boljamaı da júrgen bolarsyń, dosym!.. Ýálıhanovpen arańa búlinshiliktiń almasyn tastasam, jeımin dep tisterin, synar!.. Sen, mısyz lıberal, meni aldamaq bolasyń... Meniń ornyma Ýálıhanovty qoımaq bolasyń!.. Joq. bolmas onyń!.. Aılańdy menen asyra almassyń sen... Ýálıhanovqa qosa, men seniń de moınyńdy úze qulatarmyn! (Az kidirip, kúlip.) Ha-ha-ha, qulatarsyń meni.. qulatarmyn men!., ha-ha-ha... (Gasfort kiredi.)

Gasfort. Mine men de keldim. Jalǵyz qap, ishińiz pysty ma desem kóńildisiz ǵoı ózińiz!..

Frıderıks. Endi qalaı. Ýálıhanovtyń, Qazaqtar úshin, kúshinen kelmeıtin isti oılaýyna kúlkim keldi... Ablaıhanovty shaqyrtyńyz. Ol meniń sózderimdi tolyqtyrady.

Gasfort qońyraý qaǵady. Almazov kiredi.

Gasfort. Ablaıhanovtyń shaqyryńyz. (Almazov ketedi.) Men muny teksertem, Paýl Adolfovıch, eger rasqa shyqsa, Ýálıhanov ońady demeńiz. (Sultanǵazy kiredi.)

S u l t a n ǵ a z y. Sálem áleıkom, vashe prevoshodıtelstvo. Alla jasyńyzdy myńǵa jetkizsin.

Gasfort. Sálem, Ablaıhanov! Siz Ýálıhanovqa týys na edińiz!..

Sultanǵazy. Bir qatesi joq, vashe presvetloe prevoshodıtelstvo.

Frıderıks (Sultanǵazyǵa). Nemere inińizdiń kúńine úılenýi jáne revolúsıonerlermen baılanysty ekendigi týraly general-gýbernatorǵa adal kóńilmen túgel jáne ashyq aıtyp berińiz!..

Sultanǵazy. Men daıynmyn, vashe prevoshodıtelstvo... (Gasfortqa.) Sizge ár ýaqyt adalymdy aıtyp, tapsyrmalaryńyzdy bar yntammen oryndaýǵa allanyń atymen ant etem, vasha vysokaıa svetlost

Gasfort. Qysqasha. Ýálıhanov týraly ne bilesiz?

Sultanǵazy. Men... (Paket ustap Almazov kiredi.)

Almazov (paketti usynyp). Uly dárejeli gosýdar ımperatordyń óz keńsesinen, vashe prevoshodıtelstvo.

Frıderıks (sabyrsyzdanyp). Oqyńyz!..

Gasfort. Mazmunyn ǵana aıtyńyz!..

Almazov. Qashqarıa saparynda Otanǵa sińirgen en,- begi úshin Ýálıhanovqa orden berilgen, chıni joǵarylaǵan, tolyq esebimen Peterbýrgke shaqyrylǵan!.. (Sultanǵazy bul sózderdi úreılene tyńdaıdy.)

Frıderıks (Gasfortqa). Bunyń bári sizdiń qamqorlyǵyńyzdyń jemisi, vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort (kóp maǵynaly daýyspen). I-ı-ıá!.. Mezgilsiz ýaqytta!.. -

Sh y m y l d y q.

EKİNSHİ KARTINA

Gasfort úıiniń toǵaıly Ertiske qaraǵan keń verandasy. Shymyldyq ashylardan buryn, bergi bettiń'oń jaǵynan qazaqsha sándi kıingen Jaqyp, sol jaǵynan qala

baılarynsha kıingen Maltabar shyǵady. Oǵan ere

Sultanǵazy kórinedi de, jasyrynyp turyp qalady.

Jaqyp (oınaqy keskinmen). Sálem, jezdeke! (Qol beredi).

Maltabar (qolyn alyp). Salamat bol, tóre baldyzym.

J a q y p. Qudaıdan budan artyq ne tileıin dep en,, jezdeke!.. Han úıine kúıeý bop, taırańdap tórine shyqtyń. Endi, búgin, general-gýbernatordyń da tórine shyǵyp, (qolyn alysqa siltep.) túý-túý Peterbordan, : patshanyń óz qasynan kelgen knázben tabaqtas bolǵaly otyrsyń. Osyǵan shúkirshilik etpeımisiń?

Maltabar. Shúkirshilik etkende ne isteıin? Suraǵan aqshańnan qolyńdy qaǵyp kórgen joqpyn. Retin tap, ta, taǵy da al!..

Jaqyp (keskinin baısaldańdyryp). Mynaý, Peterbordan kelgen knáz — patshanyń oń kózi kórinedi. Endeshe, sony rıza ǵyp jiberýimiz kerek. Ol úshin, Ertistiń jaǵasyna qazaqsha úı tigip, bıe baılap degendeı, sán-saltanatpen shaqyrǵymyz keledi. Ombyda júrgen qazaqtyń ıgi-jaqsylaryn da, Ombynyń barlyq tórelerin de shaqyramyz. (Serpe sóılep.) Kórsin bálemder, Ýálıhan tuqymynyń baǵy órge qalaı órlegenin... Keıbireýleri bizdi «bittige» sanap júr ǵoı, olardyń!.. Kórsin kimniń bitkenin!.. (Maltabarǵa jaǵympazdanǵan keskinmen). Bul abroıdyń syrty bizdiki bolǵanmen, ishi seniki, Maltabarym, óıtkeni, aqsha seniki ǵoı!..

Maltabar (kóńilsizdeý keskinmen). Kóńil tabylsa bolǵany da, terem, aqsha degen ne ol?.. «Anaý toıym, mynaý toıym» degenińniń bárin qosqanda, menen alatynyń,— bir shyqqan bazarymnan túsetin paıdanyń bolmashy jarnasy ǵana. Oǵan qylym da qurymaıdy meniń...

J a q y p (Maltabardyń kóńilsizdigine mán bergendeı). Budan artyq kóńilińdi qalaı tabaıyn, jezde? Týysy saýynshynyń qyzy demeseń tárbıesi sheshemniń qolynda bolǵan, aı dese aýzy, kún dese kózi joq bir sulýdy sen qaladyń, men berdim. Shoqandy Peterborǵa attandyrǵan kúni arbańa salyp berem degen ýádem ýáde. Endi ne qyl deısiń, maǵan?..

Maltabar (synaı qaraǵan kózben). Sol toıdyń ishinde Shoqannyń ózi de bolsa qaıtetin edi?

Jaqyp. Sonsha ábigerlenetin ne kún týypty bizge? Knázdi qonaqqa shaqyramyz dep, Shoqandy attandyramyz dep, isimizdiń bári qarbalas bop jatqan joq pa?.. Sen óıtip asyqpa, jezde! Qudaıdyń berip turǵan shaǵynda, qyzdy urlap alǵandaı, arbańa basa jónelme! Shoqandy attandyryp, kól-kósir toı jasap, jer kúńirentip al. Dos az, dushpan kóp. Saǵan da, maǵan da abyroı bolsyn. Saǵan bundaı toı jasaýǵa, qazir qolym tıetin emes.

Maltabar (kóńilsizdeý). Shydaımyz da, onda.

J a q y p. Shoqannyń júrýin tezdeteıin, jezde. Ol úshin, knázdi tezirek qonaqqa shaqyraıyn, ýádeli aqshańdy ákeldiń be?

Maltabar (salmaqtanyp). Bir, vekselderimdi retke keltire almaı júrgenim. Keshikpeı berermin...

Jaqyp (sabyrsyzdanyp). Oıbaı-aý, asyqsaıshy, jezde-aý!.. Kún ótip barady ǵoı. Babymyzǵa kelýdi knáz tosa ma?.. Tezdet! (Ketedi.)

Maltabar (Jaqyp shyǵa). Aqymaqty tapqan ol. (Zildenip.) Sultanǵazynyń aıtyp júrgenderi ras bolmas. Eger ras bolsa, aqshanyń salmaǵymen, Ýálı tuqymy, en, aldymen seni tunshyqtyrarmyn!

Sultanǵazy (oınaqy keskinmen shyǵa kep). Ýaý, Maltabar, bári Abylaı tuqymy edi dep, meni de qosa tunshyqtyryp júrme! (Qoldasady.)

Maltabar. Tilektesim bop júrgen joqpysyń? Sende nem bar, tunshyqtyratyn.

Sultanǵazy. Sózdiń ashyǵyn unatam men. Men Shoqan sıaqty «el» dep, «jurt» dep paıǵambar bolǵaly júrgen kisi emespin. Maǵan kún kórý kerek. Ol úshin jolyma bóget bolatyndardan qutylýym kerek. Meniń bógetim — Shoqan. «Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy» depti. Shoqan ekeýimizdiń basymyz bir qazanǵa syımaıdy. Ashyǵyn aıtqanda, úkimettiń aldynda, ne ol, ne men bedeldi bolýym kerek. Qazir onyń bedeli menen artyq. Ol budan da bıikteımin degen úmitte júr. Joq, bıikteı almaıdy ol. Shyǵamyn degen satylaryn qulatamyn onyń.

Maltabar. Han tuqymy, óz arańda ne esebin, bary maǵan qajet emes. Ózime baılanysty sózdiń ashyǵyn aıt, qalaı, qyz týraly ósektiń anyǵyna jettiń be?

Sultanǵazy. Jettim. Ol qyzdan kúderińdi úze ber, Shoqannyń ony alatyny ras.

Maltabar. Biraq, bul aqylǵa syımaıtyn sez ǵoı. General-gýbernatordyń jıenin almaı, kúńin alady degenge kim ılanady? Aqymaq pa, Shoqan óıtetin?

Sultanǵazy. Búgin keshke, general-gýbernatordyń úıinde, qalyńdyǵyńmen Shoqannyń qushaqtasyp turǵanyn kórsetsem ılanamysyń?

Maltabar. Árıne, ılanam...

S u l t a n ǵ a z y. Ákel osyǵan, qolyńdy!.. (Ekeýi qol alysady.) Eger, rasqa shyqsa, meniń sózimdi sóıleısiń ǵoı?

Maltabar. O ne degeniń? Namys joq dep tursyń ba mende?.. Eger, bul sóziń rasqa shyqsa. Ýáli tuqymynyń únin óshirý, maǵan nasybaı ıiskep túshkirgennen ońaı.

Sultanǵazy. Sózdi baıladyq osyǵan!.. Kettik...

Jónele beredi, sham sónedi. Shymyldyq ashylady. Gasfort úıiniń gúlge bólengen, ár tústi shamdar janǵan verandasy, onyń ar jaǵynda aıly-juldyzdy tún, aı sáýlesine jarqyraǵan toǵaıly Ertis. Mýzyka. Azamatsha, áskershe kıingen ár jasty erkekter, damalar, polonez bıi, bir buryshta bılegenderge qarap han áıelinshe sándi kıingen Zeınep, onyń qasynda, aýyl men qala kıimderin aralastyra kıip, bıleýshilerge qumarta, kúle qaraǵan Raqıa, onyń qasynda aýylsha qara-dúrsin kıingen Aıjan turady. Bıleýshilerdiń ishinde Sultanǵazy júr. Bir kezeńde Jaqyp pen Maltabar kiredi de, Zeınepke betteıdi.

Raqıa (Aıjandy túrtip qap, Maltabardy nusqap). Kúıeý keledi, kúıeý!.. (Aıjan Maltabarǵa qaraıdy da, Raqıanyń sózine túsinbegen keskin kórsetedi.) «Kúıeý» dep turmyn ǵoı, saǵan!..

Zeınep (Raqıaǵa unatpaǵan keskinmen qarap). Qoısaıshy, balany uıaltpaı!..

Aıjan taǵy da, túsinbegen keskin kórsetedi de, ıyǵyn kóterip, jaqyndaǵan Maltabar men Jaqypqa qurmet kórsetkendeı teris aınalady. Jaqyp .Maltabarǵa Aıjandy nusqap, kózin qysyp qoıady. Maltabar Aıjanǵa qumarta qarap qoıyp, Zeınepke qol beredi.

Raqıa (oınaqy keskinmen Maltabarǵa qolyn sozyp). Menimen amandaspaımysyń, jezde?

Maltabar (qolyn alyp). Sálemdi jasy kishi baldyzymnan burynyraq kútip turǵanym da.

R a q ı ıa. Solaı-aq bolsyn. Onda, eger tamyqqa aıdalar kún týsa, aldymen jolyń úlken seni jiberermin.

Jaqyp (kúlip). Áı, Raqıa-aı, osylaı kesip túsetiniń bar-aý!.. (Aıtyspaq bolǵan Maltabardy mýzyka bólip ketedi. Almazov kiredi).

Almazov. Gospoda, knáz keledi!..

Bı toqtaı qalady. Mýzyka marsh oınaıdy. Jurt jarylyp jol beredi. Elızavetany qoltyqtap knáz, taǵy bir damany qoltyqtap Gasfort, áıelin qoltyqtap Frıderıks, Katerınany qoltyqtap Shoqan kiredi. Aıjan Shoqandy qyzǵanǵan beıne kórsetedi.

K n ıa z (Zeınepke jaqyndaı kóńil bólip, Gasfortqa). Bul báıbishe kim bolady, Gýstav Hrıstıanovıch?

Gasfort. Shoqannyń sheshesi, madam Zeınep Shormanovna Ýálıhanova, vashe sıatelstvo.

Knáz. Óte súıkimdi. (Zeınepke qolyn usynyp.) Sálem, báıbishe! (Zeınep basyn ıip, qolyn alady. Knáz Raqıaǵa qarap.) Bul sulý kim?

Sh o q a n. Meniń qaryndasym, vashe sıatelstvo.

Knáz. Súıkimdi qyz eken (Qolyn usynyp.) Sálem, bıkesh! (Rasıa kúlip jiberedi de, teris aınalyp ketedi. Shoqan namystanǵan keskin kórsetedi. Knáz Shoqanǵa Aı jandy nusqap.) Bul bıkesh she?

Shoq a n. Qaryndasymnyń kútýshisi, vashe sıatelstvo. (Elızaveta da, basqalary da kóńil bólip qalady.)

Knáz. (Aıjandy kózimen sholyp). Kórikti qyz eken!.. (Gasfortqa.) Patshanyń ýkazyn osynda jarıalaımyz da, Gýstav Hrıstıanovıch?

Gasfort. Erik sizde, vashe sıatelstvo. Eger ýkaz oqylsa, qazaqtyń sultandary men bıleri ishinde bolǵany jón ǵoı deımin.

K n ıa z . Árıne, qaıda olar?

Gasfort. Osynda. (Sultanǵazyǵa.) Shaqyryńyz, sultandar men bılerdi! (Sultanǵazy ketedi. Almazovqa.) Siz ýkazdy ákelińiz!.. (Almazov ketedi.)

Knáz (Shoqanǵa).— Qaryndasyńyz oryssha bile me?

Sh o q a n. Bilmeıdi, vasha svetlost Kútýshi qyzy azdap biledi. Arab pen farsy tilderin óte jaqsy biledi.

Knáz (túsinbeı). Qaryndasyńyz ba, kútýshisi me?

Sh o q a n. Kútýshisi, vashe sıatelstvo.

Knáz (tańdanyp). Túsinbeımin. Qalaı ol?

Sh o q a n. Molda men tilmashtan oqyǵan. Qaryndasymnyń qasynda júrip úırengen. (Jaqyp unatpaǵan beıne kórsetedi.)

K n ıa z . Qaryndasyńyz nege úırenbegen?

Sh o q a n. Kóshpeli aýylda turatyn han qyzyna oqýdyń keregi joq, vasha svetlost

Zeınep. Óz týysyńdy kemitpeı sóıle, balam.

İshki jaqtan papka ustaǵan Almazov, oǵan ere Sultanǵazy bastap han kıimindegi Shyńǵys, podpolkovnık kıimindegi Musa, shekpenderin kıip, shenderin taqqan sultandar, bıler kiredi de, ózgeleri bosaǵada qoldaryn keýdesine basyp, bastaryn ıip turyp qalady, Shyńǵys pen Musa knázge jaqyndaıdy.

Sh y ń ǵ y s (qolyn usynyp). Búkil qazaqtyń atynan sálem, vashe sıatelstvo!

Knáz (qolyn alyp). Raqmet, gospodın Ýálıhanov! Hannyń kıimi sizge óte jarasady. Men sizdi árdaıym osyndaı kıimde kórýdi tiler edim.

Shoqan (kúlip). Eger handyq dáýiri basynda tursa, vashe sıatelstvo. Ol, tek, Rossıa úkimetiniń aýyldaǵy chınovnıgi ǵana.

Sh y ń ǵ y s (Shoqanǵa unatpaǵan keskinmen. qarap qoıyp). Másele syrtta emes, ishte ǵoı, balam. (Knázge jaǵyna qarap.) Qandaı kıimde júrsem de, patshanyń táji men taǵyna adal qyzmet atqaram...

K n ıa z . Kúdigim joq. (Musaǵa qolyn usynyp.) Sizge de sálem, podpolkovnık!

Musa (ıile qolyn alyp). Tómendikpen qurmet etem, knáz!..

K n ıa z (bosaǵada ıilgen qazaqtarǵa kúlimsireı qarap). Naǵyz shyǵysty kórip turmyn. Olar osylaı ıiledi. Jáne bári bir qalypta ıiledi.

Shoqan. Munda múláıimsigenge, siz olardy tissiz, tyrnaqsyz adamdar dep oılamańyz, vashe sıatelstvo. Áli jetkenderin olar barystaı búredi! (Papka kóterip Almazov kiredi de Gasfortsa usynady.)

Gasfort (papkany alyp, knázǵa). Ýkazdy Dalalyq oblystar basqarmasynyń predsedateli, general-maıor Fon Frıderıks oqıdy ǵoı deımin, vashe sıatelstvo.

Knáz. Árıne.

Frıderıks (Gasfort usynǵan papkany alyp). Oqýdy ózime mártebe sanaımyn, vashe sıatelstvo. (Oqıdy.) Búkil Rossıanyń ımperatory jáne ózin ezi bıleýshi patsha, Fınlándıanyń uly knázi, Lıtvanyń koroli, Polynanyń patshasy, taǵy taǵylar... Biz II Aleksandr atty armıada qyzmet atqarýshy ofıser — sultan Shoqan Ýálıhanovqa, Orta Azıa jaq shekarany baıqap kelýge tapsyrǵan memlekettik qyzmetti, asa qaterli qıyndyqqa shydap yntaly jiger, adal júrekpen oryndap qaıtqany úshin, zor marhabatpen uıǵaramyz: 1) Áýlıe qatarly knáz Vladımırdiń tórtinshi dárejeli ordenimen nagradtaýǵa, 2) shtabs-rotmıstr ataǵyn berýge, 3) saıahat sapary týraly tolyq baıandamasymen Peterbýrgke shaqyrýǵa! (Frıderıks papkany knázǵa usynady. Qol shapalaqtaý, mýzyka.)

Knáz (Shoqanǵa qolyn usynyp). Kuttyqtaımyn, qazaq dalasynyń bolashaq hany!

Sh o q a n (qolyn alyp). Shyn júrekten qabyldaımyn, vashe sıatelstvo, biraq, qazaq dalasynyń hany bolyp emes, jeńimpaz orys armıasynyń ofıseri bop!.. (Qol shapalaqtaý. Mýzyka.)

Elızaveta. Zalǵa shaqyram, gospoda.

Jurt ishke ketkende Frıderıks pen Sultanǵazy irkilip qalady. Mýzyka, ishte bılegenderdiń kóleńkesi.

Sultanǵazy (keıigen keskinmen). Bul qalaı, vashe vysokoe prevoshodıtelstvo, myna Shoqan degen bala qaıdaǵy taýǵa órlep barady?!

Frıderıks. Eger siz ashyq aýyz bolsańyz, odan ári joǵary órleıdi. (İshke ketedi. Keshikpeı verandaǵa júgire basqan qımylmen kúle sóılep Rasıa shyǵady, sońynda Aıjan.)

Raqıa (kúlkisin kúsheıte túsip, ishte bıleýshilerdiń sapyrylysqan kóleńkesin qolymen nusqap). Qarashy, áı, analardy! Qyzyǵy endi bastaldy ǵoı, óziniń!.. Jas demeı, kári demeı, erkek demeı, áıel demeı, denelerin denelerine (Aıjandy qushaqtap kórsetip) bylaı jabystyryp alady da, bylaı dóńgeletedi kep!.. Bylaı yrǵalady kep!.. Bylaı ızeńdesedi kep!.. Ha-ha-ha... Alda uıat-aı!..

Aıjan. Bosqa kúlip shegiń qatty ǵoı, tóreshim! (Asyǵa basyp, jaırańdaǵan júzben aýylsha kıingen Jaınaq shyǵady ).

R a q ı ıa. Iá, qaıdan júrsiń, Jaınaq?

J a ı n a q. Sen qaıda júrsiń, Raqıa-aý, izdegende taptyrmaı?

R a q ı ıa. Men nege kerek bop qaldym?

Jaınaq. Álgi bir, saǵan quda túsem dep júrgen myrzań, jolyqtyr dep mazamdy aldy. Sen dese ólip-óshedi!

R a q ı ıa (eleńdep). Qaıda ol?

J a ı n a q. Myna jaqtaǵy baqshaǵa shyǵa ǵoı, tez!.. Myrzańdy men taýyp ákeleıin. (Qolynan tartady.)

R a q ı ıa (baqshaǵa bettep). Kettik, Aıjan!..

J a ı n a q. Myrzańnyń senimen ońasha jolyqqysy keledi.

R a q ı ıa. Onda sen, osy arada tura tur, Aıjan. Eshqaıda ketip qalma.

Raqıa men Jaınaq ketedi. Aıjan áldekimdi kútken keskinmen ersili-qarsyly júrip, syrtqa qaraıdy da, «Edilbaı» ánin aqyryn daýyspen aıtady.

Arjaǵynda Ertistiń,
Kórdim seni, jeńeshe-aı-aý,
Qaıyq qylyp syrǵańdy,
Ótkiz meni, jeńeshe-aı-aý,
Osynaý ánim ózgeshe-aı.
Qaıyq qylyp syrǵańdy,
Ótkizbeseń, jeńeshe-aı-aý,
Hordyń qyzy bolsań da,
Kórmen seni, jeqeshe-aı-aý,
Osynaý ánim ózgeshe-aı.
(Shoqan eppen basyp jaqyndaıdy.)
Al, qara kók jaz jaılap,
Sháıi oramal bir baılap.
Saǵynyp, sáýlem, kelgende,
Qaıda kettiń, oıpyrmaı,
Toı.... toılap?..

Shoqan. Aıjan! (Aıjan selk etip jalt qaraıdy. Shoqan jaqyndap.) Eshqaıda da ketken joqpyn, súıikti Aıjan. Men árdaıym sen júrgen jerde ǵanamyn...

A ı j a n. Kórmegen kisige aıtatyn sózińiz ǵoı, aǵa ol. Kerdik qoı qaı kezde kimdermen júretinińizdi.

Shoqan (kúlip). Á-á, túsindim sózińdi! Maǵan qyzǵanǵanyń kerek. Biraq, ol oıyń durys emes. Katá meniń bala kúnnen bergi dosym ǵana.

A ı j a n. Jurt sizdi úılendirip qoısa qaıtesiz?

Sh o q a n. Úılenetin jurt emes, men ǵoı, Aıjan-aý! Jurtqa salsań, búgingi osy úıdiń qonaǵyn da, meniń toıyma joryp júr...

A ı j a n. Óz úı ishińiz de.solaı joryp júrse ne demeksiz?

Sh o q a n. Bos joramal. Men janym jalǵan adam emespin, Aıjan. Aýzymnan shyqqan ár sózim, janymnan shyqqan ushqynym. (Álde ne qıalǵa ketken keskinmen.) Áli esimde, súıikti Aıjan: Qaraǵaıly ormanǵa bólengen Syrymbet taýynyń etegi... Shalqar kóldiń jaǵasy!.. Maýjyraǵan máýeli jaz!.. Aıly tún!.. (Aıjandy oń qoltyǵyna alady, ol qarsylaspaıdy.) Ekeýimiz osylaı qushaqtasyp, Qylshaqty ózenniń kólge quıatyn jaǵasynda, qalyń toǵaıdyń ishinde júrdik!.. Kelde shýlaǵan qustar men toǵaıda saıraǵan bulbuldan basqa, bizdiń mahabbat teńizine qaryq bolǵan sezimimizdi eshteńe bólgen joq. Ras qoı osy, súıikti Aıjan?

A ı j a n (keýdesin kere dem alyp). Ras, qurmetti aǵa!..

Sh o q a n. «Aǵa deýińdi qoı» degenim qaıda, súıikti Aıjan... «Qanash de» degenim qaıda?

Aıjan. Ras, biraq, maǵan olaı deý ersi sıaqty. Sizden men kishimin ǵoı.

Sh o q a n. «Qanash» degen atty, bala shaǵymda erkeletip apam qoıǵan edi. Ólsheýsiz jylylyq sezem, ol sózden. Solaı dep atashy, meni súıikti Aıjan!..

A ı j a n (yńǵaısyzdanyp). Qanash...

Shoqan. «Jan» degen sózdi qos oǵan..

A ı j a n. Qanash-jan!..

Shoqan (az kidirip). Ol meniń Qashqarıa saparyna shyǵar kúnimniń aldyndaǵy tún edi. Alys jolǵa attanýymdy aıtyp, kóp kúnge sozylǵan mahabbat arqaýyn túıýdi ótingende, maǵan tek, (ózine qaratyp.) mynaý móldiregen qara kózińnen bir ǵana súıýdi qıdyń. Ózgesin uzaq sapardan oralýǵa qaldyrdyń... Men ol sapardan aman-saý oraldym. Oǵan da talaı kúnder etip barady. Biraq sóz áli túıilgen joq. Endi ekinshi uzaq saparǵa jınalyp jatyrmyn,— Peterbýrgke.

Maltabar men Sultanǵazy kórinedi de, Sultanǵazy ketip, Maltabar baqylap turyp qalady.

A ı j a n. On, saparyńyzdy tileımin, Qanash!

Sh o q a n. Raqmet, súıikti Aıjan. Sózimiz endi nege túıilmeıdi? Endigi kútetinimiz ne?. Biz biri-birimizdi han men saýynshynyń balalary bolyp emes, adam bop, shyn júrekten súıgen joqpyz ba? Ósekke eresiń be, álde? Ol bizdiń shyn súıisken júregimizge kir juqtyra ala ma?..

Aıjan. Onyń bári ras qoı, Qanash, biraq...

Sh o q a n. Aıym, jetkilikti boldy osy «biraqtyń» aıtylýy. Endi tyńdaǵym kelmeıdi ony. Bul saparǵa, artyma alańdaǵan kóńilmen emes, tynǵan kóńilmen attanǵym keledi. Ótinem, Aıym, ber aqtyq ýádeńdi!.. (Qulaǵyna tartady.)

Aıjan (jeńil qarsylyqpen). Qanash-jan...

Shoqan. «Súı» dep basqa sózge qulaǵym jabyldy. Aıym!.. (Qushaǵyna tartyp súıedi. Aıjan qarsylaspaıdy, Shoqannyń moınyna qushaǵyn aıqastyra túsedi. Maltabar ashýlanǵan, biraq, jaqyndaýǵa bata almaǵan qımyl kórsetedi. Sultanǵazy men Katerına kórinedi de, Katerınaǵa súıiskenderdi nusqaǵannan keıin, Sultanǵazy ketip qalady.)

Katerına (qyzǵanyshty keskinmen jaqyndap). Men bıge shaqyrýǵa taba almaı júrsem, munda ekensiz ǵoı, Shoqan! (Shoqan men Aıjan shoshynǵandaı jalt qaraıdy.) Quttyqtaımyn!..

Shoqan (ketýge yńǵaılanǵan Aıjandy sol qolynan ustaı ap, bosatpaı turyp, Katerınaǵa). Nemen quttyqtaısyz, súıikti Katá?

Katerına. Jurt aýzyndaǵy ósektiń rasqa aınalýymen!.. Súıisken jaryńyzben!..

Sh o q a n. Dostyq kóńilden qabyldaımyn qurmetti Katerına Karlovna!..

Sh y m y l d y q.

EKİNSHİ AKT

ÚSHİNSHİ KARTINA

Shoqannyń bólmesi. Kitap shkaftary. Stol ústinde burqyraǵan kitaptar, qaǵazdar. Qabyrǵalarda geografıa kartasy, Marko Polonyń, Hrıstofor Kolýmbtyń. Afanasıı Nıkıtınniń portretteri. Tereze shtorlary jabyq. Shymyldyq ashylǵanda, shashy dýdarlanǵan Shoqan, halat kıip, kórpesin shamnyń jaryǵymen, álde ne qaǵazdardy shuqshıa jazyp otyr.

Esik qaǵylady. Shoqan estimeıdi. Taǵy qaǵylady.

Shoqan (eringen keskinmen basyn kóterip). Bu kim? (Esik taǵy qaǵylady. Shoqan kerile túregep.) Kire ber, kim bolsań da! (Jaınaq kiredi.) Qaıdan júrsiń, jeti túnde?

J a ı n a q. Qaıdaǵy tún? (Shtordy ashady. Dalada - jaryq, kúndiz).

Shoqan (terezeden qarap). Men áli tan, qarańǵysy dep otyrsam, shalshy tús bop qalǵan ba, ózi?

J a ı n a q. Búgin uıyqtamaýdan saýmysyń?

Sh o q a n. Jazatyn bir qaǵazdarym bop, túnniń qalaı etkenin bilmeı de qappyn.

Jaınaq (keıigen keskinmen). Bul ne qaǵaz ózi, ushy-qıyry joq taýsylmaıtyn? Kún jazasyń, tún jazasyń, báribir taýsylmaıdy!.. Qaǵaz kisini soryp tastaıdy deıtin edi, ras eken. Osy qaǵazdyń sońyna túsem dep, júdep te boldyń óziń. Keregi ne sonyń, jaza berip?..

Sh o q a n (demin soza alyp). Onyń keregi kóp, dostym.

J a ı n a q. Bilem ǵoı men, Shoqan, ne qaǵaz jazyp júretinińdi.

Shoqan (sózin bólip). Ony qoıa tur da, dostym, nege kelgenińdi aıt!

J a ı n a q. Áıa-apam jibergen edi, «uıyqtap jatyr ma, oıaý ma, bilip kel» dep.

Sh o q a n. Kútken eshkim joq pa?

J a ı n a q. Aryz aıtamyn deýshiler kelgen eken, qýyp jiberdim.

Sh oq a n (keıip). Nege?

J a ı n a q. «Shoqan zorlyq-zombylyq kórgenderdiń aryzyn tyńdaıdy» degenge jeligip alǵan túge!.. Tan, atpaı qylqıyp keledi de turady!.. Sonda, qudaı jarylqamaǵan solardy Shoqan jarylqaıdy deı me eken?.. Bylaı da jynym kelip júr edi, qýdym da jiberdim bárin. «Áıda baryńdar!.. Adamǵa emes, qudaıǵa jylańdar!» dep.

Shoqan (keıip). Jaqsy istegen ekensiń! Taǵy da keledi ǵoı, qýǵanyńmen!..

J a ı n a q. Keltirmeımin endi!.. Kelgenin qýam da otyram!

Sh o q a n. Sen ony istemeısiń de, men istetpeımin de.

J a ı n a q. Shoqan-aý, sonda...

Shoqan (bógep). Qoıa tur, ony keıin keńesemiz. Aıjan qaıda?

J a ı n a q (unatpaǵan pishinmen). Júrgen shyǵar, Áıa-apamnyń qyzmetinde. (Ketip.) Sodan basqa qyz joq pa, Shoqan, áýre ǵyp qaıtesiń sony?

Sh o q a n. Eger men ony súısem she?

J a ı n a q. Qyzdy kim súımeıdi. Biraq, súıýdiń de shegi bar emes pe?

Sh o q a n. Qaıdaǵy shegi?

J a ı n a q. Bos kezinde bir sári, bireýdiń basybaıly qalyńdyǵy bolǵan qyzdy, endi áýrelep qaıtesiń?

Shoqan (eleńdeı qap). Ne deısiń? Kim quda tústi oǵan?

J a ı n a q. Týystaryń saǵan aqyldasqan joq pa?

Sh o q a n. Eshteńe de estigen joqpyn.

J a ı n a q. Men álginde ǵana estidim, Jaqyp bireýge áldeqashan quda bop, qalyń mal alyp qoıypty...

Sh o q a n (túsi buzylǵan; jaǵasynan ustaı ap). Kimge?..

Jaınaq. Sony Jaqyptan surasań qaıtedi, Shoqan?

Shoqan (silkilep). Senen surap turmyn ǵoı, men!.. Aıt, janyń barda!..

J a ı n a q. Bosat Shoqan, qylǵyndym!..

Shoqan (ıterip jiberip). Dos bolsań aıt, qas bolsań aıtpa!..

J a ı n a q. Nege qas bolam saǵan, dostym-aý?.. Seniń tabanyńa qadalǵan shógir, meniń mańdaıyma qadalsyn dep júrgen kisi emespin be, men?

Sh o q a n. Endeshe aıt, kimge quda túskenderin!..

Jaınaq (muńaıǵan daýyspen). Maltabarǵa...

Sh o q a n. Qaıdaǵy Maltabarǵa? Álgi, Qyzyljardyń osynda kelip júrgen saýdagerine me?

Jaınaq (aýyr kúrsinip.) Soǵan.

Sh o q a n. Áke-sheshem' bile me, muny?

Jaınaq. Olarǵa aqyldaspaı, Jaqyp quda túse me?

Sh o q a n. Aıjan bile me?

J a ı n aq. Suraǵan joqpyn. Tegi, biledi ǵoı deımin, álginde kórsem, keskin-keıpi ketip, bozara qapty. Jylaǵan ǵoı deımin, eki kózi qyzaryp isip ketipti...

Shoqan (yzaǵa býlyǵa, bólmede júrip ketip). O, zulymdyq, o, jaýyzdyq!..

J a ı n a q (jalbarynǵan keskinmen sońynan erip). Osyndaı halge kelerińdi bilip aıtpap edim ǵoı, men saǵan!..

Shoqan (kilt toqtap). Daýyl ótti, Jaınaq... Ashý basyldy!..

J a ı n a q (jalbarynyp). Quldyǵyń keteıin, Shoqan, sóıt» Shoqan!..

Sh o q a n. Biraq, bul, yza men kektiń bitýi emes, bastalýy ǵana. Senen ótinishim; retin tap ta, Aıjandy jetkiz munda!..

Jaınaq (jalbarynǵan keskinmen). Shoqan-aý, qaıtesiń endi, ol bısharany emeksitip? Mańdaıyna jazǵany sol shyǵar, áýre qylmaı-aq qoısan, qaıtedi?

Sh o q a n. Sózdi qoı, Jaınaq! Retin tap ta keltir munda. (Itermelep.) Bar.

Jaınaq (jónele berip terezeden qarap). Oıbaı-aý, mynaý sumyraılaryń taǵy qaptap keledi ǵoı!.. (Shoqan da qaraıdy.) Men olardy qýyp jibereıin!

Sh o q a n (salmaqty daýyspen). Joq, qýmaısyń!

J a ı n a q. Aıjannyń kelýine bóget bolmaı ma olar?

Sh o q a n. Kóptiń isinen jeke bastyń isin joǵaryǵa qoıýǵa bolmaıdy. Bar, kirsin de, olarǵa!

J a ı n aq (basyn shaıqap). Áı, Shoqan, Shoqan!.. (Shyǵyp ketedi... Jobalǵy jáne jyrtyq kıingen, ár jasty áıel-erkekter kiredi.)

Sh o q a n. Joǵarylańyzdar!.. (Jurt japyrlap bosaǵa jaqqa otyra bastaıdy, kózderi Shoqanda.)

Sh a l. Túsiń jyly eken, shyraǵym, Shoqan degen bala sen bolarmysyń?

E k i n sh i a d a m. Osy jigit, aqsaqal!..

K ó p sh i l i k (bir-birine qarasyp). Jolymyz bolǵan eken ǵoı on da!

Shal. Sózimizge qulaǵyńdy sal, Shoqan shyraǵym. Zorlyq-zombylyq kóbeıdi elińde. Muń-zardy tyńdar adam joq. Sen tyńdaıdy degenge, qoıdaı mańyrap, qozydaı jamyrap kelip tur, myna jurtyń... Zorlyqshyldy jazaǵa tart, kóz jasymyzdy qurǵat...

Kópshilik: — Iá, shyraǵym, taryqtyq, qysyldyq.

— Tynys alar kúsh qalmaı barady.

— Óziń tyńdamasań elýge aınaldyq.

Sh a l. Jamyraspaı, tyńdasyp sóılesińder (Jurt báseńdeıdi.)

Sh o q a n. Aıtpasańyzdar da bilip turmyn, halaıyq, aýyzdaryńyzdan ne lep shyqqaly turǵanyń óıtkeni, bala jastan aralaryńyzda ósip, ne muń-zarlaryńyzdyń baryn kerip kelemin ǵoı. Jandaryńnyń jarasyn men jaqsy uǵam, muń-zarlaryńyzdy jaı ǵana tyńdamaımyn, jan júregim aýyra tyńdaımyn...

K ó p sh i l i k:— Sonyńdy estip kelip otyrmyz ǵoı.

— Osy jaranyń emin tap.

— Senen basqa súıenerimiz joq.— «Senerimiz jalǵyz sensiń...

Á ı e l. Bólip-jaryp aıtaıyqshy, muń zarymyzdy, bárin tutastyryp jibermeı!..

E r k e k. Báse, sóıteıik. Esti, Shoqan shyraǵym, qaısymyzdyń basymyzda ne muń baryn!. (Asyǵa basyp Sultanǵazy kirip keledi.)

S u l t a n ǵ a z y (úıdegilerge osqyryna qarap). Alla-aý, Shoqan-aý, saran, baıdyń pedıaǵa shyǵarǵan jaman-jáýtigi sıaqty, mynalaryń kim?..

Shoqan (unatpaı). Adam!..

S u l t a n ǵ a z y. Mal emesin ózim de kórip turmyn Demokrat bolǵan soń jolatasyń-aý mundaılardy, áıtpese nemenege kerek?..

Kópshilik: — Bul kim ózi?

— Sózi qalaı jaman edi mynanyń,

— Keýdem soq bireý ǵoı.

Sh o q a n. Jaısha keldiń be, Sultanǵazy? 

Sultanǵazy. Birge oqyǵan dosyń Potanın keldi!

Sh o q a n (eleńdep). Qashan?.. Qaıda?..

Sultanǵazy. Ombyǵa búgin kepti. Seni izdep oblystyq basqarmaǵa keldi, qasynda Semenov pen Dýrov bar. (Terezege qarap.) Áne, kele jatyr!..

Sh o q a n (shapshań qımylmen terezege qarap ap, kópshilikke). Kópten kórispegen dostarym edi. Jolyqpaı qaıtarý uıat. Olar sizderge, sizder olarǵa bóget bolasyzdar, endi qaıttik?

Shal. Bizdiń sózimiz kóp, shyraǵym, jáne asyqpaı tyńdaıtyn sóz. Dostaryńmen jolyq. Biz taraı turaıyq. Biraq, bizben de keshikpeı sóıles!

Sh o q a n. Sóılesem, aqsaqal, erteń ertemen osy úıdiń qorasyna jınalyńyzdar... Sózderińizdi túgel tyńdaımyn, qoldan kelgen járdemimdi kórsetem...

Shal. Jaqsy, shyraǵym. (Kópshilikke.) Al, búginshe taran turaıyq onda!.. (Sógile jóneledi.)

S u l t a n ǵ a z y (kúlip Áı, Shoqan-aı, ózge chıniń jetpegendeı, endi plebeılerge³ patsha bolǵyń kep júr-aý, á!

Sh o q a n (salmaqpen). Bolsa nesi bar? Eski Rımde qanaýshylardy titiretip, qandy kúrespen azattyq pravo alǵan olar, sol isin qaıtalaı almaıdy dep turmysyń? Qaıtalaı alady, dosym! Bizdiń plebeıler de kezi kelgende bostandyqqa jete alady.:. (Asyǵyp Jaınaq kiredi.) Jáı keldiń be, Jaınaq?

Jaınaq (Sultanǵazynyń kózinshe aıtqysy kelmegen pishinmen). As daıar bolǵan edi. (Sultanǵazydan urlap, Shoqanǵa kózin qysady, «mynany tez ketir» degendeı ymdaıdy.)

Sultanǵazy (Shoqanǵa). Mynaýyń nege sasqalaqtap tur?

Sh o q a n. Ádeti emes pe, asyǵyp júretin.

Sultanǵazy (Shoqannyń ústin kózimen sholyp.) Nemene, alqam-salqam bop turǵanyń? Dostaryńnan uıat ta, kıin tez, men tysqa shyǵyp olardy qarsy alaıyn! (Shyǵyp ketedi.)

Sh o q a n. Mýndırimdi ákel, Jaınaq.

J a ı n a q (keıip). Ne qylǵan dostar ol?

Sh o q a n. Jolyqpaýǵa bolmaıtyn dostar!

Jaınaq, Shoqan-aý, qalaı boldy bul? Jalynyp-jalpaıyp áreń kóndirip em ǵoı, Aıjandy...

Shoqan (terezege qarap). Áne, qoraǵa kirip qaldy! Ákel tez, mýndırdi!..

J a ı n a q (sasqalaqtaǵan qımylmen garderobtan mýndırdi alyp, Shoqanǵa berip jatyp). Zorǵa kóngen edi, aınyp qalsa qaıtem?!

Sh oqa n (mýndırdi kıip jatyp). Shyn ýáde berse, nege aınysyn... keledi...

J a ı n a q. Kedergisi qurǵyr kóbeıdi ǵoı, bul!.. «Shoqan úıde. joq, keshke kelińder» desek bolmaıtyn ba edi?..

Shoqan. Dosty aldaýǵa bolmaıdy. Az ýaqyt sóılesedi de ketedi. Al bara ber, sen!

Jaınaq (ózine). Mundaı qyzyq jigitti kórsem kózim shyqsyn!

Ketedi. Shoqan aınaǵa qarap túzele bastaıdy. Azdan keıin, saqaly ósken, esaýlsha kıingen Potanın, Semenov, ústinde kishi ofıserdiń pogonsyz tozǵan kıimi bar Dýrov, Sultanǵazy kiredi.

Potanın (Shoqanǵa qumarta, qushaq jaıa qarap). Ol mine!.. Sálem, Shoqan!.. Káne, kórset, maǵan qandaı bolǵanyńdy!..

Shoqan. Aldyńda turǵan joqpyn ba, dostym, qandaı bolsam da! (Qushaqtap súıedi.) Óziń ózgergensiń, Grısha! Saqalyń belińe túsken. Bir skameıkada qatar otyryp oqyǵan kadetti oıda joqta kezdestirsem tanymaıtyn bolǵam!.. (Semenov pen Dýrovqa qoldasyp.) Sálem, Dýrov!.. Sizdi de kórýge qýanyshtymyn, Petr Petrovıch. Al, otyryńyzdar, gospoda!..

Semenov. Peterbýrgke júrer aldynda sizben jolyqqanyma men de qýanyshtymyn, Shoqan Shyńǵysovıch. Men tek amandasyp shyǵýǵa ǵana keldim, budan keıin Peterbýrgte jolyǵamyz.

Sh o q a n. Birge júrgenimiz jaqsy edi, Petr Petrovıch. Oıda joqta asyǵys júrip ketkenińiz men úshin ókinish.

Semenov. Oǵan amal joq. Geografıa qoǵamynyń vıse-prezıdenti admıral Lıtke, Túmende aldymyzdaǵy jumada bolatyn jınalysqa qatynas dep telegramma beripti. Ony oryndamaýǵa bolmaıdy. Al, qosh bolyńyz, Shoqan Shyńǵysovıch. Tez arada sizben de, Potanınmen de astanada kezdesemiz. Potanın de Sibirdiń jáne Qıyr Shyǵystyń tarıhy, etnografıasy jaıynda baǵaly oılar kóp eken. Bul baı ólkeniń turmysyn, mádenıetin kóterý týraly Peterbýrgte úsheýimiz tolyq keńesemiz. Al, gospoda, kóriskenshe qosh!.. (Qoldasady).

Sh o q a n. Sizdi attandyryp salaıyn, Petr Petrovıch.

Semenov. Raqmet, Shoqan Shyńǵysovıch, qonaqtaryńyzdy aldandyryńyz!.. (Ketedi.)

Sh o q a n. Tamasha adam. Meniń Qashqarıa saparyna shyǵýyma bas sebepker osy kisi. Rossıanın, Qashqarıa jaq betin zertteýde bul kisiniń eńbegi Rıtterden de zor...

Dýrov. Ásirese, Tán-SHan taýlaryn zertteýde eńbegi erekshe...

P o t a n ı n. Al, sóıle, Shoqan! Qalaı turyp jatyrsyń? Dalanyń aǵa-sultany bola aldyń ba, joq pa?

Sh o q a n (kúlip). Sultanynan basqanyń bári bolýǵa daıynmyn. Meniń armanym odan basqa. Al, otyryńdar, dostarym. (Otyrady.)

Potanın. Murt shyqqan myna túrińniń kimge uqsaıtynyn bilemisiń. Shoqan — Mıhaıl Iýrevıch Lermontový!..

D ý r o v. Men de Shoqanǵa sony aıtqan edim. Ol Lermontovqa kelbetimen ǵana emes, taǵdyrymen de óte uqsaıdy...

Shoqan (kúlip). Tek aramyzdaǵy aıyrma: Lermontov yzasy men kegin jalyndy óleńderi arqyly tógip tastaıdy, mende ondaı aqyndyq joq, sondyqtan, yza-kegim ishime ýyn jınaı beredi...

Dýrov. Sypaıysyp otyr. Shoqanda jazýshylyq qabilet joq emes. Menińshe ol, túbinde, qazaq temasyndaǵy orys jazýshysy bolady.

Sultanǵazy. Mysaly, qandaı temada, gospodın Dýrov?

Dýrov. Qazaq, halqynyń temasy bolady da, gospodın Ablaıhanov.

Sh o q a n. Eger men jaza alsam, kitabymnyń atyn «Ombydan Qashqarıaǵa saıahat» dep atar edim.

Dýrov. Mazmun jaǵynan ol kitap Radıshevtiń «Peterbýrgten Moskvaǵa saıahat» atty kitabyna uqsar edi.

Sultanǵazy (kóp maǵynaly daýyspen). Aha...

Potanın (otyryp). Saıahatqa ýaqyt jetedi, dostarym. (Shoqanǵa.) Sen Qashqarıa jaıyn aıtshy, maǵan!

Sh o q a n. Ol uzaq áńgime, Grısha. Ázirge epılogyn ǵana aıtýǵa bolady.

Potanın. Tyńdaıyq, dostar!

Sh o q a n. Epılogy sol: Qashqarıanyń qazirgi ákimi Ýálıhan tóre, adamdardyń bas súıeginen jasatyp jatqan munarasyna meniń de b.asymdy ilip qoıa jazdady.

Potanın (eleńdep). Qalaı?

Sh o q a n. Men Qashqarıaǵa, Anglıanyń ol bettegi saıasatyn bilip qaıtý maqsatymen, bizdiń úkimettiń jumsaýymen bardym,- Afrıkany, Avstralıany, Indıany otarlaǵan Anglıanyń endigi kóz tikken jeri Qytaı men Orta Azıa ekeni málim. Orta Azıa arqyly, ol qolyn qazaq dalasyna da sozǵysy keledi. Osy betinde, Qashqarıa onyń ashyp kiretin qaqpasy sıaqty. Bizdiń úkimet maǵan Anglıanyń osy jaıda, Qashqarıada ne amaldar júrgizip jatqanyn bilýdi tapsyrdy...

Potanın. Qalaı atqara aldyń ol mindetti?

Sh o q a n. Koról qoǵamynyń ıaǵnı Anglıa barlaýynyń tumsyǵy ıisshil ekeni bizge belgili ǵoı, Grısha. Sonyń bir bólimshesi, Ost-Indıa kompanıasy, meniń izime, Kash" qarıanyń shegin attaǵan kúnnen bastap-aq tústi. Men de olardyń áreketin bilip otyrdym. Sonymen, sózdiń qysqasy, Ýálıhan tórege basymdy kestirýge yńǵaılanǵan kezderinde, qashyp úlgerdim...

Potanın (qýana túregep). Jigit ekensiń!.. Osy erligin, úshin, qushaqtap súıýge ulyqsat et, qadirli Shoqan! (Ekeýi súıisedi.) Óte qıyn sapar eken, júdegeniń de sondyqtan bolar?..

Shoqan (demin soza alyp). Odan ǵana emes, Grısha. Mundaǵy jan azaby, jol azabynan jeńil bop turǵan joq.

Potanın. Ol ne azap?

Sh o q a n. Qazaqtyń sultandary men bıleri qazir Ombyda jatqanyn estigen bolarsyń. Ombyǵa kelgen Chernyshevqa, ımperator solarmen sóılesip, qazaqqa baılanysty biraz máselelerdi sheship kelýdi tapsyrǵan. Sultandar men bılerdiń knáz aldynda eshbir másele qoıar nıetteri joq, olar ózara ákimdikke talasýdyń qamynda júr. Ombynyń ákimderi, qoldaryn jyly sýǵa malý jabdyǵynda. Ombynyń general-gýbernatory Gasfortpen men kúni keshe ǵana sóılestim. Dalanyń qylmysty nadan ákimderine tyıym salýdyń ornyna, ol maǵan keketindi suraýlar berip, mysqyldamaq boldy. Endi ǵana uqtym, ol da talaýshylardyń ishinde eken.

Dýrov. Jańa ǵana uqtyń ba, sony?

Shoqan (yza kernegen únmen). Omby ákimderiniń qylyqtary týraly men kóp áńgimeler estigen edim. Olar sultandar men bılerden parany qapshyqtap alyp, halyqty ıtke talatýdan basqa jábirliktiń bárin isteıdi desetin edi. Keshe ǵana túsindim, Gasfort ta sol talaýshylarmen jemtiktes eken.

Dýrov. «Sultandar, bıler» degen kimder ol? Olar patsha úkimetiniń aýyldaǵy usaq chınovnıkteri ǵana emes pe? Qıanattyń túp qazyǵy bularda emes, patshada...

P o t a n ı n. Biraq, Sergeı Fedorovıch, Rossıa qazir zor ózgeristiń aldynda turǵan joq pa? Barlyq jurttyń aýzyndaǵy sóz — reforma emes pe? Memlekettik komısıanyń basynda Gosýdar ımperatordyń ezi otyr. Osy jemisten, Rossıaǵa baǵynýyna júz jyldan asqan qazaq, tatýǵa tıisti ǵoı?

D ý r o v. Bosqa qıaldaný, Grıgorıı Nıkolaevıch.

P o t a n ı n. Sizshe ne isteý kerek?

Dýrov. Bul qazir búkil Rossıanyń basynda turǵan suraý.

P o t a n ı n. Sheshimin kim aıtpaqshy onyń?

D ý r o v. Sońǵy eki júz jylda Rossıanyń aqyl uıasy Peterbýrg bop kele jatqan joq pa, Grıgorıı Nıkolaevıch? Sodan tabamyz da onyń sheshimin!..

Sh o q a n (demin aýyr ap). Iá, dostarym, Peterbýrgten basqa aqyldasar oryn qalǵan joq. (Jaınaq kiredi.) Jaısha ma, Jaınaq?

J a ı n a q. Naǵashyń Musa myrza keldi. Úıde bar-joǵyńdy bilip kel dep han-ıem jiberip edi. Olar osynda keledi ǵoı deımin, tegi.

Potanın (Dýrovqa). Onda biz qozǵalamyz da, Sergeı Fedorovıch?

Sh o q a n. Otyra berińizder.

Potanın (Dýrovqa). Qazaq ǵurpynda, jasy úlken kisige jol berilýge tıisti.

Dýrov (kóterilip). Onda, keteıik.

Sultanǵazy. Keńes aıaqtalmady ǵoı.

Potanın. Keıin sóılesermiz. (Shoqanǵa qolyn sozyp.) Keshke úıde bolasyń ba?

Sh o q a n. Eger sen kelseń.

Potanın. Mindetti túrde kelem, keshki saǵat segizde.

Sh o q a n. Men kútem. (Qonaqtaryn esikten jóneltip kep.) Ie, Jaınaq?

J a ı n a q. Álgi kisilerdi kúni boıy ustap otyryp alǵanyń ne?!

Shoq a n. «Dosyńa kezdesseń jolyńnan qalasyń» demeı me qazaq? (Jaınaqty sóıletpeı.) Kóldenen, sózdi qoıa tur, Aıjannyń jaıyn aıt!

Jaınaq (ózine). Asyǵýyn! (Shoqanǵa.) Qazir ertip ákelem. Qymsynbaı erkin kirsin. (Esikti nusqap.) Sen mynaý ishke bara tur!..

Sh o q a n. Jaqsy. Biraq tez!

Ekeýi ketedi. Azdan keıin. Aıjandy ertip Jaınaq kiredi.

J a ı n a q. Osynda kúte., tur. Ol dostaryn attandyrýǵa ketti, tez keledi.

Ketedi. Aıjan az turyp, Shoqannyń jazý stolyna keledi de, ústinde turǵan fotokartochkasyn alady. İshki esikten Shoqan kórinedi de, Aıjannan tasalanyp qarap turady.

Aıjan (sýretke qarap) . Dál ózi!.. (Keýdesine basyp.) Qymbatty Qanash!.. Súıikti Qanash!.. Adam Qanash!.. (Jylap.) Biraq, bári de, bári de bitti endi.. (Oramalymen betin basady.)

Shoqan (jaqyndap). Aıjan! (Aıjan shoshynyp jalt qaraıdy.) Nege shoshyndyń, súıikti Aıjan? Keshe ǵana aıtqan joq pa em men saǵan bizdi aıyra alatyn eshbir kúsh joq dep? (Qushaq jaıyp.) Mine, sol ystyq qushaǵym áli de sol ystyq kúıinde... (Qushaqtamaq bolady.)

Aıjan (qushaqtatpaı, sheginip). Aıańyz, aǵa!.. Jaqyndamańyz!..

Sh o q a n. Aıaǵanym qushaǵyma alýym emes pe, súıikti Aıjan?

A ı j a n. Ótinem aǵa, ózim úshin emes, siz úshin, «maǵan úılenem» degen oıdan qaıtyńyz!

Sh o q a n. Bul ne, Aıjan?..

Aıjan. Aǵa, sizdiń ómir tájrıbeńiz de, bilimińiz de menen ólsheýsiz artyq. Men jas balapandaı kózimdi dúnıege jańa asha bastaǵan adammyn. Týysym jalshy bolǵanmen, turmysta men erkin óstim. Meniń tárbıem — beıshara áke-sheshelerimniń qolynda emes, sizdiń hansha anańyzdyń qolynda boldy. Obaly ne kerek, meni ol eshýaqytta ne kemsinip, ne yqtyryp kergen emes. Sondaı erkin jaǵdaıda esken shaǵymda, ómirdiń gúli men jemisin qyzyǵa terýge oılana bastaǵan kezde, táńirim sizge keziktirdi meni. Sizdiń jalyndy mahabbattyq sózderińiz meni lapyldata jandyryp júre berdi... Sol laýlaǵan qalpymmen, men kúni keshege sheıin laýladym...

Sh o q a n. Kesheden beri ne bop qaldy?

Aıjan. Endi baıqasam, bosqa lapyldaý eken ol. Tez sónip kómirge aınalatyn qyzý eken ol.

Sh o q a n. Nege?

A ı j a n. Adamnyń erki ózinde emes, taǵdyrda eken...

Sh o q a n. Qandaı taǵdyr?

A ı j a n. Siz qazaq ómirin menen áldeqaıda artyq bilesiz, aǵa. Oılańyzshy, ózińiz; temen etekti áıelde, dárejesi eń joǵary degen óz shesheńizden bastap, qalyń malǵa atylmaıtyn qaı qazaqtyń qyzy bar?

Sh o q a n. Ol ras, Aıjan. Biraq taǵdyrda emes qoı, ol tizgin. Adamnyń ózinde ǵoı. Mysalǵa orysty alaıyq, orystyń eshbir qyzy qalyń malǵa satylmaıdy, qyz ben jigit erjetken soń, birin-biri tańdap qosylady.

A ı j a n. Ol orys ómiri ǵoı, aǵa. Buryn kórmegenmen, Ombyǵa kelgeli kórip júrmin, orystyń erkegi júrgen jerge áıeli de júredi. Barlyq jaǵdaıda ekeýi teń. Bizdiń qazaqta biri bar ma sonyń? Men sıaqty beıshara áıel túgil, hannyń, baıdyń, bıdiń áıeli degenderdiń ózi erkektiń qol-jaýlyǵy emes pe?

Sh o q a n. Ras. Osy halden qutqarý kerek emes pe, olardy?

Aıjan. Kerek, aǵa! Biraq, qashan?

Sh o q a n. Onyń uzaqqa sozylatyn dáneńesi joq. Qazir bastaý kerek. Mysaly, men saǵan úılenem. Bizdi kórip taǵy bireýler osylaı úılene bastaıdy. Qazaq qyzdaryn birtindep oqýǵa tarta bastaımyz. Kezi ashyla bastaıdy olardyń. Sóıtip, ári qaraı órbip kete barmaı ma bul is?

A ı j a n. Onyń bári aıtýǵa ǵana ońaı, aǵa. Oryndaýǵa kirisińizshi, qandaı qıyndyqqa túser eken!..

Sh o q a n. Mysaly, meniń saǵan úılenýimniń nesi qıyn?

A ı j a n. Ózge bógetterdiń bárinen ótýińizge men senem, aǵa. Oǵan qýatyńyz da, bilimińiz de jetedi. Al, eger, ákeńiz ben shesheńiz bóget bolsa ne istemeksiz?

Shoq a n. Olar óıtpes, Aıjan. Eger óıtem dese, jaýdyń týysqandyǵy joq...

A ı j a n. Qate aıtasyz, Qanash! Ákesi men sheshesin jeńip batyr bolǵan kisini estigen emen. Buǵan, ásirese siz bara almaısyz!..

Sh o q a n. Men shyǵys ádebıetiniń, ásirese arab pen parsy ádebıetiniń birazyn aýdarmasynan bolsa da oqyǵan kisimin. Arjaǵy Ábý Ǵala Ál-Maǵarrıden bastap, ishine Ferdaýsıdy, Shaıhy Saǵdıdi, shaǵataı ádebıetindegi Nızamı men Naýaıdy qosa, osynyń bári jyrlaǵan mahabbatta muratyńa jetken eshbir ǵashyq joq. Ol ǵashyqtardyń bárine mahabbatqa jetý, tek arman bop qalady. Sol armanǵa biz nege birinshi bop jetpeımiz? Ótinem, Aıjan, maǵan qı osy baqytty!.. (Aıjan tunjyrap úndemeıdi.) Nege úndemeısiń, Aıjan? (Keketindi daýyspen.) Búkil qazaq qyzdarynyń baqytsyzdyǵyna ǵasyrlar boıy sebep bop kelgen qalyń malǵa qarsy shyqqaly júrgende, óz súıiktimdi bireý qalyń malǵa satyp alsyn... oǵan men salqyn qanmen qarap otyraıyn!.. (Qatty daýyspen.) Joq, bolmaıdy ol, súıikti Aıjan. Bul jolda ne bóget bolsa da men qıratam!

Aıjan. Olaı qıratýǵa siz barǵanmen, men bara almaımyn aǵa.

Sh o q a n. Sonda, qalyń malǵa satylyp kete barmaqsyń ba?

A ı j a n. Taǵdyrdyń jazǵany osy bolsa amalym neshik.

Shoqan. Joq, ondaı taǵdyr!..

A ı j a n. Ózge jaýyńyz da az emes, aǵa! Ákeńiz ben shesheńizge qarsy jibere almaımyn, men sizdi. Meni tiri bolsyn deseńiz, siz ony isteı almaısyz.

Sh o q a n. Bul ne, súıikti Aıjan? Jaýdyń aıaǵyna jyǵyp berý me meni?..

Aıjan. Jyǵý emes, kóterý, aǵa! Sizdiń baqytyńyz maǵan ǵana baılanysty emes. Siz halyq baqytyna týǵan adamsyz. Az baqytqa kóp baqytty aıyrbastamańyz!.. Ótinem, aǵa, qaıtyńyz bul raıdan!..

Shoqan (sendelip az turyp). Aqtyq sóziń be, bul, súıikti Aıjan?!

A ı j a n. Barlyq oı-sanam, ar-uıatym osyny aıtýdy tileıdi, aǵa!

Sh o q a n. Ol ótinishti oryndaı almaımyn... Eger, munsha masqara bolýǵa meni qısań, arjaǵyndaǵy tirshiliktiń keregi joq!

A ı j a n. Aǵa, aıta kórmeńiz, ondaı sózdi!.. (Zeınep kire beredi, olar ańdamaıdy.)

Sh o q a n. Aıtarym sol, súıikti Aıjan, mundaı qorshylyqqa kónip tiri bolǵannan, (shekesin barmaǵymen nuqyp) mynaý dal bolatyn basqa bir oq jalynsyn!..

A ı j a n (úreılenip, qushaqtaı ap). Qanash, ótinem, aýzyńyzǵa ala kórmeńiz ondaı sózdi!..

Sh o q a n. Osyny isteýge, anamnyń aq sútimen ant etem!.. (Stolyna barady da, tartpasynan pıstolet alady.

Zeınep qorqynyshtan aıǵaılap jiberip, júgire basyp, Shoqandy qushaqtaı alady. Aıjan shyǵyp ketedi. Shoqan ne isterin bilmegendeı, qalshıyp turyp qalady.)

Zeınep. Qaıta gór, qulynym, antyńnan!.. Arjaǵyn aıta kórme, qulynym!..

Shoqan (qushaqtap az turyp). Otyr, apa! (Otyrǵyzady da ózi ony qushaqtaı otyrady.) "Qus balasy úshin torǵa túsedi, apa, balyq aýǵa túsedi, ań orǵa jyǵylady. Sen adamsyń ǵoı, apa, aıasańshy, men balapanyńdy!..

Z e ı n e p. Kúnim-aý, ne qyl deısiń, aıaǵanda?

Shoqan. Qazaq uly men qyzyn besikte atastyrady. Al, men týysym qazaq, bolǵanmen orys arasynda tárbıelengen adammyn. Orystyń uly men qyzdary erjetken soń, biri men biri súıisip qosylady. Men de sony isteýge tıistimin.

Zeınep. Oǵan kim qarsy, janym-aý!.. Oıda orys, qyrda qazaqtyń qaı ıgi-jaqsysy saǵan qyzyn bermeıdi? ( Úlken barmaǵyn kórsetip.) Mynaý degen aqsúıek bireýdiń qyzyn tańdap júrip nege almaısyń? Esiktegi jalshynyń qyzyna úılenem deısiń, bul qylyǵyńdy jurt estise ne demek?

Sh o q a n. Eń aldymen, úılenetin jurt emes, menmin, apa, endeshe, kimge úılený erki mende. Ekinshi, adamnyń qasıeti týysynda emes, turmysynda. Aıjan meniń mahabbatymdy kórkimen de, aqylymen de, qylyq-minezimen de tartty. Men ony shyn júrekten súıem. Ol da meni solaı súıedi. (Ókpelegen keskinmen.). Sony bile tura, sender Aıjandy Maltabarǵa besinshi toqaldyqqa satasyńdar. Ákemniń oıy belgili, al, seniki ne, súıikti apa?.. (Tolqyǵan sezimmen júrip ketedi.)

Zeınep. Qulynym-aý, munyńdy jastyqtyń áýesqoılyǵyna joryp júrem ǵoı men?

Shoqan (oralyp qasyna kep). Meniń endigi sezim ákemde emes, sende, apa. Qaı tańdaǵanyn al; ne meniń tilegimdi qabylda, ne menen birjola kúder úz! Eger bul tilegimdi qabyldamasań, sen túgil, men búkil dúnıege joqpyn.

Zeınep. Aıtpashy, kúnim, ondaı sózdi! Men oryndar edim-aý, tilegińdi, ákeńniń jáıin nege oılamaısyń?

Sh o q a n. Qandaı jáıin?

Zeınep. Arǵy atalaryń Han — Shyńǵys jerdiń júzin, kúnniń kózin bılepti desedi. Uly atań orta júzdi bılepti. Sodan qazir qolynda qalǵany — alaqannyń aıasyndaı Kókshetaý. Ony da aldaǵy saılaýda tartyp alam dep, Baǵanaly Erden dikeńdep júr deıdi. Onyń arjaǵynda ne tirshilik qaldy?.. (Zeınep aýyr kúrsinedi.)

Sh o q a n. Sondaǵy saqtaıtyn táńirimiz Maltabar bolǵany ma?

Zeınep. Bizdiń zamannyń tetigi aqshada bolyp turǵan joq pa, Qanashjan-aý? Aqsha Maltabarda desedi. Myńǵyrǵan aýyl baıynyń bar maly, onyń bir jolǵy saýdasynyń tabysyna jetpeıdi deıdi. Ákeńniń jabysyp júrgeni sol da, áıtpese, nemenesine kerek ol?

Shoqan, Munyń bári túsinikti, apa. Eger men, Maltabar aqshamen áperetin dárejeni, ákeme bedelimmen ápersem, ókpelerin, bar ma mende?

Zeınep. Árıne, ókpe bolmaıdy, onda. Biraq, qalaı sol?

Sh o q a n. Jýyrda men Peterbýrgke júrgeli jınalyp jatqan joqpyn ba, apa. Onda men patshaǵa jolyǵam. Sonda eń aldymen patshadan ákemniń, sultandyq dárejesin ómirlik saqtaýyn ótineıin.

Zeınep. Ótinishińdi patshanyń oryndaıtynyn qaıdan bilesiń? ,

Sh o q a n. Oryndamasa, ádeıilep Peterbýrgke shaqyrta ma, apa?

Zeınep. Maltabardan alǵan boryshymyzdy qaıtemiz?

Shoqan. Peterbýrgke jibergen shyǵarmalarymnyń qalam aqysyna úsh myń som aqsha kele jatyr, jýyrda alam. Sol jetpeı me, Maltabardyń boryshyna?

Zeınep (qolyn alyp). Eger munyń bárin isteseń, men de seniń tilegińdi oryndaımyn, Qanashjan!

Shoqan (qýanyp). Toıdy qashan jasaımyz, apa?

Zeınep. Sen Peterbordan oralǵan soń.

Sh o q a n. Oǵan deıin Aıjandy ákem uzatyp jiberse qaıtem!

Zeınep (nyqtap). İsteı almaıdy ony. Namystansań da aıtaıyn: han tuqymy áıelinen shyǵatyn sende qansha kúsh qalyp edi!.. (Jaınaq kiredi.)

J a ı n a q. Han-ıem men Musa myrza kele jatyr, Shoqan!..

Zeınep. Onda, biz keteıik, Jaınaq. (Ekeýi ketedi, Shyńǵys pen Musa kiredi. Shoqan qarsy alyp Musaǵa qol beredi.)

Sh o q a n Assalaýmáleıkom, naǵashy!

Musa (qolyn alyp). Salamat bol, jıen! (Shyńǵys pen Musa tórge otyrady. Musa qaljyńdy keskinmen.) Eger ózim kelmesem, han tuqymy, sender maǵan kelemisińder? Bizdeı qara qazaqty mensinemisińder?

Sh o q a p. Eger handyq dáýrenim basymda tursa, óz betińmen kelip kirmek túgil, ózim shaqyrǵanda da, atyńdy alysqa baılap, qol qýsyryp jaıaý keler eń, naǵashy. Basa-kóktep osy kirýińniń ózi, han tuqymynan ıyǵyńnyń asqanyn kórsetpeı me?

M u s. a. Toǵyńnyń olaı shaıqalǵanyn bilseń, ólmegeniń, jıenjan. Shynynda da, jan-jaǵyńa qarashy! «Sibirlik qazaqtar» atalatyn bes okrýgte, úlkeni, kishisi bar, sultan-pravıtel saılanady, solardyń on biri ǵana han tuqymynan. Ózgeleri qara qazaqtan.

Sh y ń ǵ y s (demin aýyr alyp). Ras sóz, baldyzym.

M u s a. Kórdiń be, jıen, han tuqymy, salmaǵyńnyń qansha qalǵanyn? Osylaı jeńildengen kezińde, tiregińniń kim ekenin bilemisiń?

Sh o q a n. Kim?

M u s a. Gasfort. Sonyń arqasynda ǵana seniń ákeń, sultan-pravıteldikke ilinip júr. Sen de sonyń arqasynda oryssha bilim alyp, chınge jetip júrsiń. Oǵan jaqpaı kór, ne bolar ekensiń!..

Sh o q a n (tikilenip). Ne bolamyz?

M u s a. Kúlińdi kókke ushyrady. Eń aldymen ákeńniń sultandyǵyn tartyp alady.

Sh y ń ǵ y s. Ras, baldyzym.

Sh o q a n. Sodan keıin?

M u s a. Odan keıin seni de saýyryńnan tistese, endi qaıtyp jaryq sáýle kórmegendeı bolasyń.

Sh o q a n (kekesindi kúlkimen). Ony istetpeý úshin ne shara qoldaný kerek?

Musa. Ol úshin, shesheń bata bergenmen, kúńińe úılenem degen oıdan qaıtyp, Gasforttyń jıenine úılenýiń kerek. Bul bir.

Sh o q a n. Ekinshi sózińdi tyńdaıyq, naǵashy.

Sh y ń ǵ y s. Áýeli birinshi sózine jaýap berseıshi, balam. Órttiń tutanar jeri bop tur ǵoı.

Sh o q a n. Qaıta-qaıta qaıymdasqannan, barlyq sózin birjola tyńdap alaıyn da, bárine bir-aq jaýap bereıin.

Musa. O da bolsyn. Onda, ekinshi sózime kósheıin; Qudaı dárejeńdi kótergen kezde, seniń qolyń jetpegen ákim joq, qazir. Solarmen jaqyn bolýyn, azdaı, patshanyń kárine ilegip, Ombyǵa aıdalyp kelgen bireýlermen úıir bolatyn kórinesiń....

Sh o q a n. Úshinshi sóziń?

M u s a. Asyqtyrma, jıen.

Sh y ń ǵ y s. Eń jaman sózdiń ushqyny bul.

M u s a. Myna ákeń, ekeýimiz Peterborǵa eki ret atpen baryp qaıttyq. Sonda, jolshybaı, patshaǵa qarsy bolǵan qylyǵy úshin, aıaq-qoly kisendelip aıdalyp kele jatqandardy talaı jerde kórdik. Ras pa, Shyńǵys?

Sh y ń ǵ y s. Bir qatesi joq. Alla ondaı páleni dos túgil dushpanyna bermesin.

M u s a. Sondaılarmen úıir bolǵanda, ne maqsatqa jetpeksiń?

Sh o q a n. Úshinshi sózińe kesh, naǵashy.

M u s a. Jaqsy, oǵan da kósheıin. Han tuqymy, qarashyńa qaı ýaqytta meırimdi bolyp eń sen? Shyńǵyrtyp otyryp tirideı terisin soıyp almaıtyn ba ediń? Jarly-jaqybaıdy, joq-jitikti, qorlyq-zorlyq kergendi esirkeý minezi saǵan kimnen juqqan?

Shyńǵys (keıip). Osy, endi, istemeıtin-aq jumysyń, balam. Baqqan elin ýysynda syǵyp ustamaǵan ákimdi, buryn-sońdy eshkim kórgen emes. Jan-jaǵyńa qarashy óziń, qoıdy qasqyr jemeı, taýyqty túlki jemeı kún kóre ala ma? Álsizdi kúshti jeý, táńiriniń laýholmahfýzǵa jazǵan buıryǵy. Qudaı jarylqamaǵandy, sen qalaı jarylqaı alasyń.

Shoqan. Onyń bári jalpy sóz ǵoı, áke. (Musaǵa.) Týrasyna kelgende, aıtqaly otyrǵanyń ne, naǵashy?

M u s a. Aıtarym sol, sen júrgen jerden Ombydaǵy ulyqtardyń atyna aryzdar qaptaıtyn kórinedi...

Sh o q a n. Ne týraly?

M u s a. Árkimderdiń elde kúshtilerden kórgen zorlyq-zombylyqtary týraly desedi.

Shoqan. Budan basqa aıtaryń bar ma, naǵashy?

Sh y ń ǵ y s. Osy sózder az bop jatyr ma, balam?

Sh o q a n. Endeshe, jaýap berýge ruqsat et, naǵashy!

Sh y ń ǵ y s. Shydaı tur, Musa myrza sózin aıaqtasyn.

M u s a. Men bittim.

Sh o q a n. Endeshe meni tyńdańyzdar; alǵashqy eki sózińe jaýabym qysqa, naǵashy. Basymdy baılap aparyp telıtin, men haıýan emespin, adammyn, endeshe, kimge úılenýimde eshkimniń qaqysy bolmaýy kerek.

Sh y ń ǵ y s. Kúń be, sonda qalaǵanyń?

Sh o q a n. Kim ekenin úılengende bir-aq kerersiń, áke.

M u s a. Sózin bólme, jezde. Aqylsyz jigit emes qoı. Oılanar, bizdiń sezdi de eskerer.

Shoqan. Ekinshi sózge jaýap; men sana-sezimim oıanǵan kisimin, endeshe kimmen dos, kimmen qas bolýymdy da jaqsy bilem. Olaı bolsa, mynaǵan qas, mynaǵan dos bol dep meni jetekteýdiń qajeti joq.

Sh y ń ǵ y s. Ózgeni emes, patshaǵa qas bolǵandardy aıtyp otyr ǵoı, naǵashyń?

Sh o q a n. Túsinem. Biraq, men túsingen dárejedeı, olardy sizder túsine almaısyzdar. Sizdermen meniń eń kóp keńesetin sezim, naǵashym qozǵaǵan úshinshi másele, óıtkeni, ol, bárimizge ortaq sóz.

M u s a. Onyń jaýabyn da tyńdap kereıik.

Sh o q a n. Men oılaǵan halyq qamyn, sizder oılasańyzdar, bul sózimdi aıtpaǵan da bolar edim, ákem men naǵashym, sizder oılamaǵandyqtan, amalsyz aıtam.

M u s a. Halyqtyń ne qamy bar eken?

Sh o q a n. Ǵasyrlar boıy kóshpeli ómir súrgen qazaq halqy, budan júz jyl buryn Rossıaǵa erkimen baǵyndy. Rossıamen taǵdyry tyǵyz baılanysqan onyń, endi orys úlgisimen otyryqshylyqqa aınalǵysy keledi, kásibin órkendetkisi keledi. Orys úlgisimen mektep ashqysy, ǵylymyn, baspa sóziń ádebıetin, ıskýsstvosyn órkendetkisi keledi.

Sh y ń ǵ y s. Bunyń bári de óz basyńnan shyǵyp otyrǵan sóz ǵoı, Shoqan-aý!.. Men mundaı sózder aıtqan qazaqty estigen joqpyn...

M u s a. Sezin bólme, jezde, aıtyp bolsyn. (Shoqanǵa.) Kim bóget bop júr, sony isteımin degen qazaqqa?

Sh o q a n (qolymen nusqap). Naǵashy Musa — sen bóget bop otyrsyń, ákem Shyńǵys — sen bóget bop otyrsyń!..

Sh y ń ǵ y s. Biz ne qyldyq, bóget bop?

M u s a. Báse, deımin-aý!.. Orysty jek kórsek, áskerine erip, Rossıaǵa qarsy bolǵan aǵań — Kenesarynyń baspashylaryn joıysar ma ek biz?

Sh o q a n. Bul senderdiń jaqsy kóretin. Biraq, orys áskerine nege járdem berdińder, bar másele osynda.

Sh y ń ǵ y s. Nege jerdem berdi dep oılaısyń?

Sh o q a n. Sizder aqyldy adamsyzdar. Rossıaǵa baǵynǵan qazaqtyń, handyq dáýiri qaıtyp kelmeıtinin bilesizder. Endeshe, sizderge, patsha úkimetine jaǵyný kerek, óıtpeseńizder kún kóre almaısyzdar...

M u s a. Sonda, senińshe, bul bizdiń teris isimiz be?

Sh o q a n. Joq, on, isterińiz. Kenesary orys halqynyń ǵana jaýy emes, qazaq, halqynyń da jaýy. Rossıaǵa qarsy kóterilýden onyń maqsaty, qazaqty handyq dáýirge qaıtarý edi. Bunyń aty — tarıhtyń kóshin ilgeri emes, keıin bastaý bolar edi...

M u s a. Tarıhty qoıa turaıyq, jıen, ózge keńesimizge oralaıyq. Men túsinbeı otyrmyn. Sonda, halyq aldyndaǵy aıybymyz ne, mynaý ákeń ekeýmizdiń?

Sh o q a n. Aıyptaryń: patsha úkimetinen shekpen kıip, chın taqqanǵa máz bolasyzdar da, halyqtyń sharýashylyq jáne mádenıet isterinde órkendeýinen túk oılamaısyzdar.

Sh y ń ǵ y s. Bizdiń qolda ma, sonyń bári?

Sh o q a n. Endi kimniń qolynda? Sizder patsha úkimetiniń aýyldaǵy ókilisizder. Halyqtyń muń-muqtajyn úkimettiń qulaǵyna sizder jetkizbegende kim jetkizedi? Saýatsyz, nadan sultandarǵa ekpe joq. Olardyń bar bilgeni, halyqty talaý. Siz ekeýińiz oqyǵan adamsyzdar. Ekeýińiz de Ombyda, Peterbýrgte bolyp, orys mádenıetiniń qandaı jemis berip jatqanyn kerdińizder. Sol baı mádenıettiń uryǵyn qazaqtyń nadan, qarańǵy aýylyna seýip, nege esirmeısizder?

Sh y ń ǵ y s. Ony ez qolyńa úkimet tıgende istersiń.

Sh o q a n. Halyqqa jaqsylyq isteý túgil, jaqsylyq týraly aıtqan sózdi tyńdaǵyń kelmeıdi, áke. Biraq, halyq tyńdatady, saǵan bul sózdi. Búgin bolmaǵanmen erteń tyńdaısyń!..

Sh y ń ǵ y s. Sony kút te júre ber.

Shoqan. Mundaı sózderge qulaqtaryńnyń tyǵyndaýly ekenin bilem, ákem men naǵashym. Qorlyq-zorlyq kórgen momyn kópshiliktiń tutasa kúńirengen daýysy oıata almaǵan senderdiń tas júrekterińdi, Shoqannyń daýsy oıata almaıtynyna kózim jetedi... (Musa túsi qubylyp, ornynan qozǵala bastaıdy).

Sh y ń ǵ y s. Endeshe, nemenege sheshensip, aram ter bop otyrsyń?

Sh o q a n. Aıyptaryńdy betterińe basý úshin... Meniń daýysym senderge jetpegenmen, halyqqa jetedi. Senderdiń júrekterińdi oıatpaǵanymen olardyń júregin oıatady!

Musa (ashýmen júginip ap). Jetti, jıen! Tuqymyńnan han da, batyr da shyqty dep estip em, áýlıe shyqty dep estigen joq em. Sen bul zamannyń áýlıesi bolýdy oılaǵan ekensiń. Bar, betińnen jarylqasyn. Biraq, bir sózdi esińde qatty usta; bul oıyń, bul qylyǵyńmen; kúnderdiń kúninde, ne qalaǵa, ne dalaǵa syımaı jalǵyz qańǵyryp qalsań obalyńdy bizge artpa, ózińe art!..

Shoqan (túregep). Ondaı kún týmas, Musa myrza. Eger týa qalsa, shel dalada qańǵyryp ólýge beıil bolarmyn, kertartpa eskili seniń aıaǵyńa kep jyǵylmaspyn!..

Sh y m y l d y q

TÓRTİNSHİ KARTINA

Gasforttyń 1-kartınadaǵy komnatasy. Gasfort pen knáz shaı iship keńesip otyr.

Gasfort. Menimshe, Siz Shoqan Ýálıhanovty jaqsy uqqan sıaqtysyz, Ivan Aleksandrovıch.

K n ıa z . Solaı ǵoı dep oılaımyn, Gýstav Hrıstıanovıch. Adalyn aıtqanda, ol aqyldy da, er de jigit. Onyń qatalyǵy — óziniń kim ekenin uqpaýda.

G a s f o r t. Qaı jeńnen deısiz, knáz?

K n ıa z ). Ýálıhanov, árıne, shyn maǵynasyndaǵy jarqyraǵan ofıser. Bizdiń korpýstan shyqqan buratana elderdiń ofıserlerinen bul birinshi ret kóringen daryndy adam. Shynyn aıtqanda, bizdiń áskerı shkolalar, ásirese, kadettik korpýstar, soǵystyń ádil-aılasyn jaqsy oqytqanmen, jalpy bilimdi az beredi ǵoı, sondyqtan, olardan shyqqan bizdiń ofıserler, jaqsy soǵysqannan, qarýdy jaqsy meńgergennen basqany oılamaıdy. Ýálıhanov, soǵys ónerin jaqsy bilýdiń, ústine, ǵylymnyń da ókili. Ol — shyn maǵynasyndaǵy ǵalym adam.

Gasfort. Ondaı qasıeti bary ras.

Knáz. Ekinshi qasıeti, Rossıany ol adal súıedi. Biraq, osy úlken máselege usaq áńgimelerdi ákep aralastyrady.

Gasfort. Qandaı máselelerdi, knáz?

K n ıa z . Onyń óz týǵan halqyn orys halqymen teńdestirgisi keledi, mádenıetin orys mádenıetiniń darajasyna kótergisi keledi, buratana elderdi bizdiń teńestirý úshin otarlanbaǵanymyzdy túsinbeıdi.

Gasfort. Ýálıhanovty osy uqqanyńyz maǵan jetkilikti, knáz. Bul pikirińizdi gosýdarǵa aıta bararsyz dep senem.

K n ıa z (kúlimsireı qarap). Eger odan sizge túser paıda bolsa... Men zalaly bola ma dep qorqam.

Gasfort (eleńdep). Nege?

Knáz. Ýálıhanovty patshaǵa maqtaǵan ózińiz emes pe? Uly darajaly ımperatordyń Ýálıhanovqa qalaı qaraıtyndyǵy, bergen chıninen, nagradynan kórinip tur. Onyń Qashqarıa týraly jazǵan ocherki Peterbýrg pen Moskva jýrnaldarynda shyǵa bastady. Ataǵy solaısha kóterilgen adamdy men jamandasam, ol sizdiń bedelińizdi túsirý bolmaı ma?

Gasfort (muńaıyp). Múmkin, knáz. Bul qıyndyqtan shyǵarýda men sizge ǵana senemin.

K n ıa z . Qazirgi patshamyzdyń ákesinen juqqan bir minezi — qataldyǵy. Sengen isinen ony buryp alý qıyn. Árıne, men Ýálıhanovqa sizdiń qaı kezde, ne sebepti qalaı qaraǵanyńyzdy uǵyndyrýǵa tyrysam.

Gasfort. Ótinem, knáz!

K n ıa z . Patshany bir ǵana nárse oılandyrýy múmkin, ol Ýálıhanovtyń revolúsıalyq ıdeıaǵa baılanysy. Biraq, ony dáleldeý kerek.

Gasfort. Biraz dálelder bar ǵoı, knáz.

K n ıa z . Sózde ǵana. Patshany uǵyndyrýǵa ol jetkiliksiz.

Gasfort. Siz qandaı aqyldar berer edińiz?

K n ıa z . Polısıa iske kirisý kerek. Materıaldy kóbeıtý kerek. Jınalǵan materıaldy, polısıa departamenti Bıbıkovqa jetkizý kerek. (Syrtta qońyraý daýysy estiledi.)

Gasfort (terezeden qarap). Frıderıks ta kep qaldy.

Knáz (kóterilip). Onymen ezińiz sóılesersiz. Meniń azdap tynystaǵym keledi.

Gasfort. Erkińiz, knáz. (Esikke jóneltip cap, keıin oralyp.) Aqyldy qart.. Ýálıhanov týraly ol meniń aldyma aýyr mindetter qoıdy... (Almazov kiredi.)

Almazov. General Fon-Frıderıkstiń kelgenin málimdeýge ruqsat etińiz, vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort. Shaqyryńyz!.. (Almazov ketedi.) Bul mindetti qaıtkenmen de óteý kerek. (Frıderıks kiredi. Gasfort qol berip.) Sálem, Paýl Adolfovıch!.. Qazaqtar men knázdiń erteń jasaıtyn máslıhatyna Ýálıhanov qatynaspaıtyny ras pa?

F r ı d e r ı k s. Ýálıhanovta kezdespeıtin saqtyq boldy bul, Gýstav Hrıstıanovıch. Menińshe, ony revolúsıoner dostary saqtandyrǵan bolý kerek.

G o s f o r t. Bul arnaǵa ilikpedi ol. Endi ony basqa qaqpanǵa túsirý kerek.

Frıderıks. Men sizdi renjitpeıin dep júrmin ǵoı. Gýstav Hrıstıanovıch, áıtpese, Ýálıhanovty qolǵa alý ońaı. (Judyryǵyn túıip.) Bylaı bir syqqannan qalmaıdy ol.

G a s f o r t. Sóıtýge materıaldaryńyz jete me?

F r ı d e r ı k s. Artyǵymen, vashe prevoshodıtelstvo! Ýálıhanov sizge adútant kezinde, Ombyǵa Bakýnııniń aıdalyp kelgeni esińizde me. Sizdiń tapsyrýyńyzben Ýálıhanov ony Barnaýlǵa deıin uzatyp saldy. Sodan beri onyń revolúsıonerlermen baılanysy týraly jınalǵan materıal, bir emes, talaı adamdy tunshyqtyrýǵa jetedi.

G a c f o r t (qýanǵandaı). Menen nege jasyryp keldińiz ony.

F r ı d e r ı k s. Ýálıhanovty siz sońǵy kúnderge deıin qoldap kelgen joqsyz ba, vashe prevoshodıtelstvo. Tipti, jıen qyzyńyzǵa úılendirýdi de oılaǵan joqsyz ba? Sondaı jaqyn kisińizdi men sizge qalaı jamandamaqpyn. Endi odan sýynǵanyńyzǵa kózim jetti. Budan bylaı Ýálıhanov týraly men batyl qımyldaımyn.

G a s f o r t. Sóıtińiz, Paýl Adolfovıch. Tezirek qımyldańyz!.. Materıaldaryn polısıa departamentine tezirek jetkizińiz. Ol materıaldar Ýálıhanovtyń aldyn-ala. baratyn bolsyn, áıtpese, patshaǵa jaǵyp qap, odan keıin qulatý qıyn bop júrer. (Almazov kiredi.)

Almazov. Vashe prevoshodıtelstvo, sizdiń shaqyrýyńyzben Sultanǵazy Ablaıhanov jáne bir dalalyq qazaqtyń kelgenin málimdeýge ruqsat etińiz.

G a s f o r t. Ózim habarlandyram, baryńyz! (Almazov ketedi.) Ablaıhanovtyń qasyndaǵy Shyńǵys Ýálıhanovtyń sultan-pravıteldigin aldaǵy saılaýda alǵaly júr degen qazaǵyńyz. Ablaıhanov arqyly jolyǵýdy suraǵan soń, búgin shaqyrǵan edim. Qalaı, senimdi qazaq pa ol?

F r ı d e r ı k s. Aty Erden Sandybaev, vashe prevoshodıtelstvo. Óte senimdi qazaq,, bet alǵan jaǵynan qaıtpaıtyn batyl kisi. Buryn ol sizden qaımyǵatyn edi, endi, Ýálıhanovqa salqyndaǵanyńyzdy estip, óte qýanyshta.

Gasfort. Qazaq sultandary saılaýshylaryn satyp alady deıdi. Oǵan aqshasy jete me Sandybaevtyń?

Frıderıks (kúlip). Artyǵymen, vashe prevoshodıtelstvo, Ýálıhanovtyń kúńin almaq bolǵan saýdager ol kúńdi Shoqannyń ezi alatynyn estigen soń Erdenniń jaǵyna shyǵypty. Onyń aqshasy qalaı shashsa da jetedi.

Gasfort. Óte jaqsy. (Qońyraý qaǵady. Almazov kiredi.) Qazaqtardy shaqyryńyz. (Almazov ketedi.) Aldaǵy saılaýǵa Sandybaevty myqtap daıarlaý kerek, Paýl Adolfovıch!

Frıderıks. Árıne.

Sultanǵazy men Erden kiredi. İshki esikten Katerına kórinedi. Erden generaldarǵa quldyq urǵan beınemen, etpetinen shóge túsip jata qalady. Katerına qoryqqandaı esikti jaba qoıady da, syǵalap qarap turady.

Sultanǵazy (Gasfortqa). Erden Sandybaevtyń sizdiń shaqyrýyńyzben kelgenin málimdeýge ruqsat etińiz, vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort (Erdenge tańdana qarap). Nege jata qaldy ol?

Sultanǵazy. Qazaqtar qadirleıtin adamyna osylaı qurmet kórsetedi, vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort. Tur deńiz!

Sultanǵazy (Erdenge). Batyr, ulyq sizge túregelsin deıdi. (Erden múláıimsip túregeledi.)

Gasfort (Frıderıkske). Shyńǵys Ýálıhanovtyń sultandyǵyna aldaǵy saılaýda talasatyn qazaq osy ma? (Frıderıks basyn ızeıdi. Katerına kórine túsedi, keńeske qulaǵyn tigedi. Gasfort Sultanǵazyǵa.) Siz oǵan qazir bizdiń Ýálıhanovty unatpaıtynymyzdy uǵyndyrdyńyz ǵoı?

Sultanǵazy (Erdenge). Uqtyńyz ǵoı, batyr?

Erden (Gasfortqa quldyq uryp). Uqtym, janaral, uqtym.

Gasfort (Sultanǵazyǵa). Saılaýdyń shyǵynyn kótere alady ǵoı?

Sultanǵazy. Vashe prevoshodıtelstvo, kótere alady, aqshany ol júzdep emes, myńdap shasha alady. (Erdenge.) Solaı ma, batyr?

E r d e n. Árıne, solaı!

Gasfort. Endeshe, sultan-pravıtel saılanady.

Sultanǵazy. Uqtyńyz ǵoı, batyr?

E r d e n. Uqtym, bárin uqtym.

S u l t a n ǵ a z y (Gasfortqa). O l tek Shoqan Ýálıhanov ǵana qorqady. (Katerına qulaǵyn túre túsedi.)

G a s f o r t. Nege qorqady?

S u l t a n ǵ a z y. Onyń Peterbýrǵa barýynan, Erdendi onyń patshaǵa shaǵystyryp qoıýy múmkin.

G a s f o r t. Bosqa úreılený. Eger Ýálıhanov Peterbýrgten úıine qaıyr surap kelmese, meniń sálemimdi bul qazaq almasyn. Sen oǵan túsindir, Shoqandy kótergen de men, qulatý da meniń qolymda.

S u l t a n ǵ a z y. Túsinip tursyz ba, batyr, Shoqannyń, hali jaman!

E r d e n. Túsinip turmyn. Ýálıhanovtardyń keýdesine bir shyqsam, dúnıede armanym joq.

Gasfort (Sultanǵazyǵa). Shoqannyń Peterbýrg jaqtaǵy jolyn jabý mindeti mende bolsyn, eldegi jolyn jabý mindetin bul qazaq, pen ekeýińizge júkteımin!..

Ashýly keskinmen Katerına kirip ketedi.

E r d e n, Sultanǵazy. Jaqsy!

K a t e r ı n a. Mynaýyńyz masqara ǵoı, naǵashy! Shoqanǵa kór qazý ǵoı bul!.. (Erdendi nusqap.) Myna sıaqty malǵa aıyrbastaý ǵoı!.. Uıat, naǵashy!..

Gasfort (yńǵaısyzdanyp). Sen qaıdan kep qaldyń, Katúsha?!

Katerına. Sizdi men eshýaqytta da mundaı lasqa aralasady dep oılaǵan joq em! (Erdendi nusqap.) Kim bul turǵan? Tyrnaǵyn jasyrǵan ań! (Sultanǵazyny nusqap.) Bul - inisi Ásildi óltirgen Qabyl. Siz de osylardyń qataryna qosyldyńyz ba, lıberalmyn dep júretin general?

Frıderıks. Biraq, siz, qymbatty bıkesh...

K a t e r ı n a. Qosarlanbańyz!.. Búkil Ombynyń aıtýynsha Siz paranyń qapshyǵysyz.

Gasfort (ashýlanǵandaı). Esiń durys pa, Katá! Munsha batyl sóz aıtqanyń ne qylǵanyń? Men seniń de namysyńdy joqtap júrmin.

K a t e r ı n a. Raqmet, Óz namysyńyzdy joqtan,yz. Qajet bolǵan jerde óz namysymdy joqtaı alam, men... (basyn ustap.) O, táńirim, nendeı merezderdi ashtyń meniń, aldymnan!..

Gasfort. Ne dep tursyń, jıenim! Ne merez?

Katerına. Ombyǵa kelgeli Shoqan týraly jasaǵan áreketterińizdiń bárin de estip, bilip júrmin. Sondaı taza jandy adamdy óltirmek bop júrsizder. Biraq, óltiri almaısyzdar! Ýálıhanovty búkil progresshil qoǵam qoldaıdy!.. (Shyǵyp ketedi.)

Gasfort. Jıenimdi men rasynda tanymaı qaldym, Paýl Adolfovıch!..

Frıderıks. Qazirgi stýdenttik qozǵalystyń bir ushqyny ǵana ǵoı ol, Gýstav Hrıstıanovıch, sóndirý ońaı.

Gasfort. Ýálıhanovty qoǵam qorǵap alady... Ha-ha- ha!.. (Zildenip.) Qandaı qoǵam? Ol qoǵamǵa men sheshesin tanytarmyn! (Frıderıkske.) Burańyz, barlyq vıntti, Paýl Adolfovıch kóreıik, Ýálıhanovtyń qalaı shydaǵanyn!..

Frıderıks (chestberip). Oryndaımyn, vashe prevoshodıtelstvo!

Gasfort (Erden men Sultanǵazyǵa). Sizder de qımyldańyzdar!

O l a r (quldyq uryp). Qup, taqsyr!..

Sh y m y l d y q

ÚSHİNSHİ AKT

BESİNSHİ KARTINA

İİ-Aleksandrdyń qabyldaý bólmesi. Shymyldyq ashylǵanda, Aleksandr stol qasynda papkadaǵy qaǵazdardy aqtaryp tur, janynda buıryq kútken beınede Blýdov tur.

P a t sh a. Kútken kisi bar ma, graf?

B l ý d o v. Sizdiń shaqyrýyńyzben,. óz atyńyzdaǵy Rossıa geografıalyq qoǵamynyń oqymysty sekretary Petr Petrovıch Semenov kelip otyr.

P a t sh a. Knáz Chernyshev she?

Blýdov. Knázdi saǵat altyǵa shaqyrýǵa buıyrǵansyz, gosýdar.

P a t sh a. Ýálıhanovty da sol kezge me?

B l ý d o v. Dál solaı.

P a t sh a. Siz baryńyz . Gospodın Semenovqa kirsin deńiz. (Blýdov ketedi. Patsha narazy keskinmen júre sóılep.) Bunysy shekten shyqqandyq!.. Dalalyq ordanyń Ýálıhanovyna chınder, nagradtar berýim jetpegen. Ol maǵan sharttar qoıyp hat jazady. (Keketindi daýyspen.) Óziniń qyrǵyz-qaısaqtaryn jerge ornalastyrmaq, oqytpaq bolady... He úshin?.. Ordalyqtardy da taj ben taqqa qarsy kóterý úshin be?.. Rossıa ishiniń janjaly jetpegen, maǵan!.. (Zildenip.) Joq, inishegim, ol qyljaqty qoı, sen. Qyrǵyz-qaısaqtan basqa jabdyǵym da jetedi meniń!.. (Gof-fýrer esik ashady da, Semenovty kirgizip qaıta jabady.

S e m e n o v. Denińizdiń saýlyǵyn tileımin, Vashe ımperatorskoe velıchestvo!

P a t sh a (sypaıysyǵan keskinmen). A, Semenov!.. Caymysyń? (Stol syrtyna baryp otyryp). Otyrýyńyzdy ótinem! (Stoldyń qarsy jaǵynan oryn nusqaıdy. Semenov otyrady.) Júz kóriskenge qýanyshtymyn. Taǵy da, jabaıy jerlerge saıahat jasaýǵa jınalyp jatyr dep estidim be?

S e m e n o v. Jazǵa qaraı oıym bar, Vashe velıchestvo!

P a t sh a (qaljyńdaǵan bop). Jan baspaǵan qumdar men alystaǵy túkpirde jatqan qaýipti ólkelerge nege qumarttyratynyńa túsine almaı-aq qoıdym...

Semenov. Ǵylym men Otannyń tilegin oryndaý,úshin Vashe velıchestvo.

P a t sh a. M-m... oqasy joq... Erik ezińde!.. (Daýsyn ózgertip.) Men seni Ýálıhanovqa baılanysty keıbir máselelermen shaqyrdym...

S e m e n o v. Jaýap berýge ázirmin, Vashe velıchestvo.

P a t sh a. Ýálıhanovty qoǵamǵa múshe ǵyp ótkizgen qaýlylaryńdy bekitkem. Ol buıryqty alǵan bolarsyńdar?

Semenov. Aldyq, Vashe ımperatorskoe velıchestvo. Qoǵam óte qýanyshty. Keshe, jalpy jınalysta buıryǵyńyz oqylǵan edi, zal tolǵan jurt tik turyp, uzaq ýaqyt qol shapalaqtady.

P a t sh a. Ýálıhanovty qoǵam sonsha jaqsy kóre me?

S m e n o v. Jaqsy kermeýge bola ma, Vashe velıchestvo. Ol oqymysty, aqyldy jáne batyl zertteýshi... Jasy bıyl ǵana jıyrma úshke tolýyna qaramaı, ol geografıalyq ǵylymǵa asa baǵaly úles qosty, sondyqtan da qoǵam músheleri biraýyzdan daýys berdi...

Patsha (túregep). Sen óziń sol «úlestiń» rastyǵyna senesiń be?

Semenov (túsinbegendeı). Árıne, senem, Vashe velıchestvo. Talassyz dokýmenttermen dáleldengen eńbekterge senbeýge bola ma? Orystyń oqymysty álemi Ýálıhanovtyń eńbekterin bir aýyzdan joǵary baǵalaıdy. Qoǵamnyń vıse-prezıdenti admıral Lıtkeniń Ýálıhanovty qoǵamǵa múshe ǵyp alýǵa kepildeme berýi de sondyqtan.

P a t sh a. Mende Ýálıhanov Qashqarıaǵa barmady degen málimet bar.

Semenov ( azyrqanyp). Múmkin emes, Vashe velıchestvo. Azaby aýyr joldan Ýálıhanovtyń júdep jáne aýyryp qaıtqanyn kózimmen kórdim, onda eshbir kúdik bolýǵa tıisti emes...

Patsha (kımelep). Anyq pa, osy?

Semenov. Ne sózben qarǵan deseńiz de ázirmin, Vashe velıchestvo.

Patsha. Áıtkenmen, qoǵamnan Qashqarıaǵa arnaýly kisi jiberip, Ýálıhanovtyń barǵan-barmaǵanyn anyqtaý kerek. Biraq, jiberiletin adamnyń dekomratızmge eshbir qatynasy bolmasyn.

Semenov (tomsaryp). Jaqsy, Vashe velıchestvo.

Patsha. Onda bara ber!.. Jáne bir eskertetinim: másele anyqtalǵansha, Ýálıhanovtyń eshbir eńbegi jarıalanbaıtyn bolsyn. (Semenov tájim etedi de ketedi.) Ýálıhanovty qoǵamnyń músheligine qapyda ótkizýim óte ókinish. Ol qateni tez túzeımin. Budan bylaı saq bolýym kerek eken. Buratana elderden shyqqan oqymystylardyń bári múshe bola berse, meniń atymdaǵy qoǵamda ne qasıet qalady!... (Qońyraý qaǵady. Gof-fýrer kiredi.) Knáz Chernyshevty shaqyr! (Gof-fýrer ketedi. İle Chernyshev kiredi). Sálem, súıikti knáz!.. Ýálıhanov keldi me?

Chernyshev. Keldi, Vashe velıchestvo, shaqyrý qajet pe ony?..

P a t sh a. Keıinirek... (Az kidirip.) Bul qalaı boldy knáz! Siz sibirlik komıtettiń predsedateli bop ákem marqumnyń tusynda taǵaıyndalǵan edińiz. Sodan beri Sibirdi, ásirese, qazaq sıaqty buratana elderdi tanýda saraıǵa kóp qyzmet atqardyńyz. Sondaı baǵaly eńbegińiz bola tura, Ýálıhanov máselesinde qalaısha beıǵamdyq jasadyńyz? Ol senimsiz adamdarmen baılanysyp, demokratızmge bet buratyn kórinedi, halqynyń arasyna jeligetin sózder taratatyn kórinedi...

Chernyshev. Ol Bıbıkovtyń beıǵamdyǵynan bolǵan is. Polısıa departamenti, aıaǵynyń astyndaǵy qylmysty kermeıdi. Batys-Sibirdiń general-gýbernatory Gasforttyń áldeqashan jibergen materıaldary polısıa keksesinde jatyp qapty.

P a t sh a. Ol ras. Biraq, másele qazir onda emes. Ýálıhanovtyń materıaldaryn men túgel qarap shyqtym. Kórsetýler kóp te, dálelder az. Maǵan bergen zapıskasynda, prosvetıteldik ıdeıa bar, demokrattyq ıdeıa joq.

Ch e r n y sh e v. Másele, ne nársege qalaı qaraýynda ǵoı, Vashe velıchestvo. Menimshe, Rossıanyń otary bop otyrǵan elderdi oqytyp, kózin asham deýdiń ózi, demokrattyq bylaı tursyn, týra revolúsıalyq ıdeıa. Oqyǵan eldiń ulttyq sapasy oıanady, otarshyldyqqa qarsy bola bastaıdy, onyń ar jaǵynda kóterilis pen revolúsıa da alys emes.

P a t sh a. Qyrǵyz-qaısaqtar revolúsıa jasamaq pa? Kúlerlik sóz ǵoı ol!..

K n ıa z . Halyqtan ójet jáne aqyldy kesem shyqsa, onsha kúlki de bola bermes, vashe velıchestvo. Ýálıhanov sondaı adam. Oǵan qosa, shyǵystyń ózge adamdaryndaı ol da sheber dıplomat. Zapıskasyn ol qaýipti astary bilinbeıtin túrde ete sheber jazǵan. Ony sózinen ustaý qıyn.

P a t sh a. Ol ras. Biraq, durystap aqtarsa, Ombydan kelgen materıaldar túgil, onyń kim ekenin Peterbýrgtiń materıaldary da ashyp bere alady. Maǵan túsken keıbir málimetterge qaraǵanda, ol munda Chernyshevskıı sıaqty revolúsıalyq ıdeıamen jeligýshilerge aralasatyn kórinedi. Kirmeıtin jeri joq dep estımin onyń.

Ch e r n y sh e v. Ártúrli toppen de aralasyp júretini ras onyń, Vashe velıchestvo.

P a t sh a. Sondyqtan da men ony kórip, ne qylǵan adam ekenin baıqaıyn dep em. Seniń de bul áńgimege qatynasýyńdy maqul kerdim, oǵan qarsy bolmassyz.

K n ıa z . Árıne, biraq, esińizge qoıaıyn, Vashe velıchestvo, Ýálıhanov sheshen de, súıkimdi de jigit. Keńesken kisisin uıytyp áketetini bar onyń.

P a t sh a. Men onymen uzaq sóılespeımin, keskin-keıpin kórem de, arǵy keńesti saǵan tapsyram. (Qońyraý qaǵady, Gof-fýrer kiredi.) Ýálıhanovty shaqyr. (Ol ketedi. Patsha jınalǵan beınemen.) Qyrǵyzdyń kesemin kóreıik qandaı eken... (Shoqan kiredi.)

Sh o q a n. Bas shtabtyń qyzmetindegi shtabs-rotmıstr Shoqan Shyńǵysovıch Ýálıhanov sizge kelgenin málimdeıdi, Vashe ımperatorskoe velıchestvo.

P a t sh a. Óte súıkimdi... kóp sózder estidim siz týraly. (Knázdi nusqap.) Knázben tanyssyzdar ǵoı deımin, atap jatýdyń qajeti bolmas.

Knáz. Ia, Vashe ımperatorskoe velıchestvo, biz. jaqsy tanyspyz.

Patsha (Shoqanǵa). Zapıskańyzdy oqydym, rotmıstr Ýálıhanov. Kótergen máselelerińiz túsinikti. Jaýabyn (Chernyshevty nusqap.) knáz arqyly alasyz. Ol sizge meniń pikirimdi habarlaıdy.

Sh o q a n. Negizgi máselelerimdi zapıskada aıtqanym ras, Vashe velıchestvo. Aýyzsha da aıtatyn sózderim bar.

Patsha. Uzaq sóılesýge qazir ýaqytym joq, rotmıstr. Siz knázben keńesińiz.

Sh o q a n. Til qaıyrǵanǵa keshirim ótinem, Vashe velıchestvo, aýyzsha sózimdi tyńdaýyńyzdy ótinem...

Patsha (sózin bólip). Jaqsy... Onda tek, qysqa ǵana!..

Sh o q a n. Meniń týǵan halqym budan júz jyl buryn Rossıaǵa erkimen baǵyndy. Ondaǵy oıy — orys mádenıetine sýarylý arqyly patrıarhaldy-kóshpeli turmystan shyǵyp, mádenıetti elderdiń dárejesine kóterilý edi, biraq tolyp jatqan jaǵdaılardyń saldarynan búginge deıin ondaı halge jete almaı otyr.

K n ıa z . Máselen, qandaı jaǵdaılardyń?

Shoqan. Onyń, bárin sanap, gosýdar ımperatordyń ýaqytyn alýdyń qajeti joq, knáz. Bizge qazir ol jaǵdaılardyń sebebi emes, saldary ǵana qajet. Búgingi qazaqtyń aldynda turǵan másele, Shekspırdiń tilimen aıtqanda — «ne ólý, ne tirilý». (Tolqyǵan sezimmen.) Meniń halqymnyń pravosyzdyǵy, baqytsyzdyǵy bylaı tursyń Vashe velıchestvo, ol qazir óziniń halyqtyq atynan da aırylyp barady. Búkil resmı dokýmentterde, bizdi «qyrǵyz» desip júr.

P a t sh a. Túsinbeı qaldym. Kim dep ataıdy, sizdiń halqyńyzdy?

Sh o q a n. Bizdiń atymyz qazaq, Vashe velıchestvo.

Chernyshev. Túsindirýge ulyqsat etińiz, Vashe velıchestvo. Qyrǵyz-qaısaq atty tuqymdar bar ǵoı. Ózińizdiń úshinshi ájeńizdi maqtap jazǵan «Felısa» atty óleńinde, Derjavın,— «qyrǵyz-qaısaq ordasynyń da táńiri beıneli patshasy demeı me?» Sol «qaısaq»—osy Ýálıhanovtyń eli.

P a t sh a. Qyrǵyz kim, onda?

Sh o q a n. Bizben týys halyq, Vashe velıchestvo. Ol da saýatsyz, kóshpeli halyq, bir kezde kúshti el atanǵan daryndy halyq.

P a t sh a. Daryndylyǵy nede onyń?

Sh o q a n. Ol «Semeteı», «Manas» atty poezıalyq quny joǵary eki zor poema jasady. Kórkemdik jaǵynan bul poemalar «Ilıada» men «Odısseıge» berispeıdi.

P a t sh a. Oho!..

Sh o q a n. Ras, Vashe velıchestvo. Grek epostarynan kólem jaǵynan áldeqaıda zor bul poemalar qyrǵyz halqynyń kórkem tarıhy...

P a t sh a (sózin bólip). Poezıany doǵara turyp iske aýysyńyz, rotmıstr.

Sh o q a n. Jergilikti ákimderdiń nashar basqarýynan qazaq ta, qyrǵyz da óte. aýyr halde. Bizge orys patshasynyń ákelik kóńil bólýi, ákelik qamqorlyq kórsetýi qajet.

P a t sh a. Bul pikirińiz, zapıskadan góri ashyǵyraq eken.

Shoqan. Olaı bolýy túsinikti, Vashe ımperatorskoe velıchestvo. Zapıska — jansyz qaǵaz, al men — tiri kisimin. Eger ulyqsat etseńiz, bul sezimdi men tolyǵyraq aıtar em...

P a t sh a (unatpaǵan keskinmen bógep). Sizge men, eń aldymen knázǵa sóılesińiz dedim ǵoı, rotmıstr. Odan keıin, qajet bolsańyz shaqyrtyp alam. Ázirge bara turyńyz!.. Qosh bolyńyz... (Shoqan narazylyq keskinmen tájim etedi de shyǵyp ketedi.)

K n ıa z . Qalaı, Vashe velıchestvo, qyrǵyz-qazaqtan shyqqan Spartak unady ma?

Patsha (az oılanyp). Ia, óte qaýipti sýbekt!..

Sh y m y l d y q

ALTYNSHY KARTINA

Panaevanyń páteri. Jylaǵan Katerına kresloda oramalmen betin basyp otyr, stakandaǵy sýǵa dári tamyzyp, qasynda Avdotá Iakovlevna tur.

Panaeva. Mynany iship jibershi, kógershinim!.. Basylshy!.. Munsha búlinip jylaıtyn eshteńe joq. Múmkin, shtabta keshikken bolar. Múmkin, jaqyn joldastaryna kezdesip, kafege kirgen bolar. Menińshe ol keshikpeı kelýge tıisti.

Katerına (óksigin basa almaı). Ol ár kezde aıtqanynda turatyn kisi. Patshanyń, qabyldaýynan keıin týra maǵan kelem degen. Qabyldaý altyǵa taǵaıyndalǵan ǵoı, qazir toǵyz... Men óte qorqam, Avdotá Iakovlevna. Patsha saraıynan ártúrli joldar taramaı ma?.. Neva ózeni arqyly Petropavl qorǵanyna kiretin de jol bar emes pe?..

Panaeva. Onyń bosqa úreılený, súıiktim!.. Shoqan Petropavl qorǵanyna qamalatyn qylmys istegen joq... Saraıdan búgin shyǵatyn joly ony osy úıge ákelýge tıisti.

Katerına. Kóńil aýlaıtyn sózder aıtqanyńyzǵa raqmet... Qorǵandy aýzyma alyp otyrǵan sebebim, men onyń patshaǵa joldaǵan zapıskasyn oqydym. Ol zapıska — tap-taza ýtopıa. Basqasha qalaı baǵalaýǵa bolady? Otarshyldyq saıasattyń temir tizginin qolyna ustap, barlyq qataldyq qımylymen júrgizip otyrǵan patsha kóshpeli qazaq eline mádenıet ornatýǵa ulyqsat bere me?.. Bolmaıtyn qıal ǵoı ol!

Panaeva. Nıkolaı Gavrılovıch te sony aıtqan edi, Shoqan zapıskany berý pikirinen qaıtpady.

Katerına. Men endi zapıskanyń berilýinen emes, keıingi saldarynan qorqam.

Panaeva. Qandaı saldary?

Katerına. Shoqannyń minezin bilesiz. Byqsyp janý onyń saltynda joq. Ol tek lapyldap janýdy ǵana biledi. Kerersiz, kóńili patshaǵa bir qalsa qatty qalady onyń. Odan keıin patshashyldyqqa shuǵyl qarsy ketedi.

Panaeva. Buny siz Shoqannyń zalaly dep oılaısyz ba, paıdasy dep oılaısyz ba?

Katerına. Qoǵamǵa paıda, ózine zalal bolady dep oılaımyn. Rossıa patshashyldyǵynyń salmaǵy qandaı ekenin biz jaqsy bilemiz, Avdotá Iakovlevna. Revolúsıalyq kúshter túgil, demokrattyq kúshterdi de ol meıirimsiz tunshyqtyryp keledi. Shoqanda sondaı salmaqqa qarsy turarlyq qýat bar ma?

Panaeva. Biraq, Shoqan jalǵyz emes qoı...

Katerına. Oǵan meniń kúdigim joq. Óz halqynan shyqqan pikirlesteri az bolǵanmen, orys dostary kóp onyń. Olar Shoqandy qoldaıdy da. Meniń taǵy bir qorqatynym, Shoqannyń sońǵy kezde densaýlyǵy azaıyp, júdep ketti...

P a n a e v a. Jumysy kep bop júr ǵoı, Katúsha. Bas shtabta soǵystyq topografıa kartasyn jasasyp júr, ýnıversıtetten leksıa tańdaıdy, saıahaty týraly kitap jazady.

Katerına. Jumystyń aýyrlyǵynan ǵana emes qoı deımin. Keıingi kezde ol jótelip ketti. Dárigerler ókpe aýrýyna jorıtyn kórinedi, týǵan jerine, qymyzǵa barýyn maquldaıtyn kórinedi.

P a n a e v a. Jaqsy sóz emes eken ol, biraq úreılený qajet bolmas.. (Esiktiń qońyraýy estiledi.) Múmkin, sol bolar, men esik ashaıyn....

K a t e r ı n a. Joq, joq, men asham, Avdotá Iakovlevlevna! (Júgire basyp shyǵyp ketedi, azdan keıin solǵyn keskinmen qaıta kiredi, oǵan ere Chernyshevskıı kiredi.)

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Sálem, Katerına Karlovna! (Qolyn usynyp.) Shaqyrýsyz kelgenime keshirim ótinem, Katerına Karlovna basqa bireýdi kútken ǵoı deımin, onyń ornyna meniń kelgenimdi unatpaı qalǵan sıaqtandy.

Panaeva. Iá, Nıkolaı Gavrılovıch, biz Shoqandy kútken edik.

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Ol áliginde ǵana «Sovremennıktiń» redaksıasyna kelip, maǵan zapıska tastap ketipti.

Panaeva (eleńdep). Zapıska?.. Ne dep? Chernyshevskıı. Mazasyzdanbańyz. Qysqasha ǵana jazylǵan daǵdyly zapıska. Maǵan jolyqpaq, jaılaryn aıtpaq bolypty da, biraz tosqannan keıin, zapıska tastap, Katerına Karlovnanyń úıine ketipti.

Katerına (eleńdep). Jasaǵan-aý, ony men budan izdep júrsem, ol maǵan ketken eken ǵoı.

Chernyshevskıı. Abyrjymańyz. Zapıskasynda ol sizdi alyp, osy úıge kelem dep jazypty.

Panaeva. Onda múmkin kelip te qalar. Chernyshevskıı. Árıne, (Katerınaǵa.) Siz tegi, Shoqandy jaqsy kóresiz-aý deımin.

Katerına. Ras, Nıkolaı Gavrılovıch. Biz onymen óte dospyz. Tamasha adam ǵoı, oıy jarqyn, júregi ystyq jany taza!.. Ol tek, shyndyqty ǵana jaqtaıdy, jalǵan . sóıleýdi, oıyn jasyrýdy bilmeıdi, únemi týrasyn ǵana aıtady. Bul onyń tragedıasy.

Chernyshevskıı. Nege tragedıa bolady ol? Katerına. Ádil oıyn iske asyra almaıdy. Ol shynjyrlaýly Prometeıdiń halindegi adam.

Chernyshevskıı. Prometeı ertegi ǵoı, al Shoqan shyndyqtaǵy kúresshil adam. Men ony óz halqynyń jańa tarıhynyń basy dep sanaımyn. Múmkin, ol qazaq, halqynyń Grıboedovy bolýy.

Katerına. Grıboedovtyń jolyn qushyp apatqa ushyraýy da múmkin.

Chernyshevskıı. Kim bilsin... Sóıtýi de ǵajap emes. Ryleevtiń «halyqty qorlaýshylarǵa qarsy basyn kim buryn kóterse, sol apatqa ushyraıdy» degen sózi esimizde. Biraq, Ryleev pen Grıboedovtyń dańqy jyldan jyl kóterilýde, olardy óltirýshilerge qarǵys jyldan jyl údeýde...

K a t e r ı na. Ólgennen keıingi dańq qoı ol.

Chernyshevskıı. Masqara ómirden, batyrlyq elim artyq...

Katerına (oramalymen kózin súrtip). Endi shydar halim joq, Avdotá Iakovlevna... Tysqa shyǵyp biraz maýqymdy basyp jylap almasam bolatyn emes...

P a n a e v a. Jelpinip kelgeniń de durys, Katúsha! (Katerına ketedi.)

Chernyshevskıı. Jaqsy qyz. Ýálıhanovty ol ete jaqsy keretin sıaqty.

Panaeva. Ras.

Ch e r n y sh e v s kı ı (kóńildenip). Endeshe olardy nege úılendirmeımiz?.. Jaqsy adamdardy qosyp, toıyńda bolýdy janym súıedi... Siz bul usynysqa qalaı qaraısyz?

Panaeva. Men, árıne, maquldar em, biraq, Katúshanyń dramasy bar. Ýálıhanov ony ne qaryndasy, ne dosy sıaqty jaqsy keredi, jarym dep súıetin qalyńdyǵy elinde.

Chernyshevskıı. Onysy ókinish eken. Bul araǵa meniń qudalyǵym júrmeıdi eken ǵoı... Biraq, erli-zaıypty bolmaǵan jerde, ystyq mahabbat bolmaı ma?.. (Kúlip.) Mysaly, ózińiz!.. Sizdi kep adam shyn súıedi, solardyń biri menmin...

Panaeva (kúlip). Meniń júregimnen siz de sondaı oryn alasyz. Men áıelmin ǵoı. Erlerdiń sizdi janyndaı súıetindigin aıtsańyzshy!.. Grýzın Seretellı, armánın Nalbandán, azerbaıjan Ahýndov, taǵy basqalardy siz ózińizge magnıtteı tartasyz... Olarǵa, mine, qazaq Ýálıhanov kelip qosyldy. Bárin tutas alǵanda, Rossıadaǵy halyqtar dostyǵynyń ár tústi gúlden quralǵan býketi deseń siz solarǵa dán beretin sabaǵy sıaqtysyz. Sondaı kisini súımeýge bola ma?

Ch e r n y sh e v s k ı ı (kúlip). Bularyńyz shyǵystyń aýzyndaǵy súıkimdi sózderge uqsap ketti. (Esiktiń qońyraýy shyldyraıdy). Mine, bul—Shoqan! (Panaeva shyǵady. Azdan keıin Semenov ekeýi kiredi.)

Chernyshevskıı. O-o, Petr Petrovıch!.. Sálem!.. (Qoldasyp.) Qandaı taǵdyrdyń aıdaýymen kep qaldyńyz munda?

S e m e n o v. Ýálıhanovty izdep júrmin...

P a n a e v a. Tez kelýge tıisti, otyryńyz!

S e m e n o v . Raqmet, madam Panaeva. (Chernyshevskııge) Reforma komısıasynyń múshesi ekenimdi bilesiz, Nıkolaı Gavrılovıch. Oıda joqta, búgin (saǵatyna qarap.) birneshe saǵattan keıin komısıa jumysymen Voronejǵa júrip ketýime týra keldi. Onda aıǵa jýyq bolatyn túrim bar. Ýálıhanov oǵan deıin týǵan jerine ketip qalýǵa tıisti. Meniń oǵan jolyǵýym qajet. (Panaevaǵa.) Páterine baryp em, osynda bolar degen joramaldy aıtty. Buryn kelin kórmegen úı bolǵanmen, tyǵyzshylyqtyń saldarynan kele qaldym, keshirińiz, madam!..

Panaeva. Oqasy joq, Petr Petrovıch. Sizge bul úıdiń esigi árdaıym ashyq...

S e m e n o v. Men óte az ýaqytqa ǵana keldim.

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Sonda da az ýaqytqa tize búgińiz.

S e m e n o v (otyrmaı, Panaevaǵa). Áli de keshirim ótinem!..

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Orynsyz sypaıylyq, Petr Petrovıch. Bul da orys ıntellıgensıasynyń jınalyp júretin úıi...

Semenov. Bilem. Kezeńsiz jaǵdaı meni de Avdotá Iakovlevnaǵa tanystyratyn boldy...

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Ýálıhanovta munsha asyǵys ne jumysyńyz baryn bilýge bolar ma eken, Petr Petrovıch?

Semenov. Árıne, bolady. Orystyń oqymysty dúnıesi Shoqan Ýálıhanovty baǵalaıtynyń shyǵysty zertteýde oǵan kóp úmitter júkteıtinin biz jaqsy bilemiz.

Chernyshevskıı. Bul máselede Ýálıhanov kóp jumystardy oryndap ta úlgerdi.

Semenov. Endeshe, bizdiń ony saqtaýymyz kerek.

Chernyshevskıı. Qandaı maǵynada aıtasyz bul sózdi?

S e m e n o v. Ýálıhanovtyń ǵylmı isterine bóget bolatyn, ómirin aýyrtpalyqqa túsirip ókindiretin jaǵdaılar bar.

Chernyshevskıı. Qandaı?

S e m e n o v. Ýálıhanovtyń saıasatqa aralasýyna baılanysty jaǵdaı. Onyń arty nege soǵaryn biz orys adamdary — jaqsy bilmeımiz be, Nıkolaı Gavrılovıch? Búkil Evropany silkindirip, talaı patshalar men korólderdi taǵynan qulatqan 48-jyldyń revolúsıasy Rossıaǵa janasqan joq. Bizde monarhızm myqty otyr. Oǵan qarsy jasaımyn degen árbir qımyldyń arty qaıǵyly halge ushyraǵanyn bizdiń ǵasyrdyń alǵashqy jartysy aıqyn kórsetti. Talassyz dálelder; Radıshev, dekabrıster, petrashevshilder... Belınskııdi bul apattan ajal ǵana aıyryp aldy... Eger osy izge Ýálıhanov ta túsem dese, onyń arty nege soǵary aıqyn kórinip tur.

Chernyshevskıı. Keshirińiz, Petr Petrovıch. Maǵan múmkin be, Ýálıhanov úshin jaýap berýge?

S e m e n o v. Ondaı jaýapkershilikti júkteımin deseńiz, erkińiz.

Chernyshevskıı. Siz lıberalsyz, Petr Petrovıch, sondyqtan sizge mundaı sózderdi aıtýdyń ersiligi joq. Degenmen, oılańyzshy ózińiz, patshashyldyqqa qarsy pikirge adam erikkennen bara ma? Patsha úkimetiniń abaqtysyna jatýǵa, nemese daryna asylýǵa, nemese aıaq-qoly kisendelip Sibirge aıdalýǵa kim qumar deısiz? Amalsyzdyqtan barady da oǵan adam. (Júrip ketip.) Qanalýshy kópshilik bar, qanaýshy azshylyq bar. Biri jumaqta, biri tamyqta turady. Tamyqtaǵylardyń ashshy zary adamdyq júregi bar kisini eriksiz oıatady, eriksiz kúreske shaqyrady. Oǵan qulaq aspaýǵa bola ma?..

Semenov. Qandy kúresten basqa da joly bar emes pe, Nıkolaı Gavrılovıch, halyqqa jaqsylyq isteýdiń?

Chernyshevskıı. Ókinishin qosa aıtqanda, joq qoı, Petr Petrovıch, ondaı jol. Joqtyǵyn búkil adam balasynyń tarıhy dáleldeıdi ǵoı...

Semenov. Bul máselede men sizben talaspaımyn, Nıkolaı Gavrılovıch, óıtkeni istes bop kórmegenmen, sizdiń reformany qýattamaıtynyńyzdy bilem.

Chernyshevskıı. Dálin aıttyńyz. Ne qylǵan reforma ol? Kresán jersiz tura almaıdy. Sizder ony jersiz azat etkilerińiz keledi. Kresánǵa bostandyq pa ol? Onyń aty — dene quldyǵynan ekonomıkalyq quldyqqa túsirý emes pe?

Semenov. Bul sózge talasýǵa bolar edi, oǵan ýaqyt joq. Biraq, bul máseleniń otar elderge qansha qatynasy bar! Olarda krepostnoılyq pravo joq qoı.

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Olardyń kúni bizdiń kresándardan da jaman. Óıtkeni orystyń pomeshıkteri men ákimderi de; orystyń ákimderi men baılary da eki jaqtap talaıdy...

S e me n o v. Olarǵa ne kerek sonda?

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Qazaqtar Rossıaǵa erkimen baǵynǵanda, oqımyz kózimiz ashylady degen dámede bolý kerek. Ony sol halge jetkizý kerek. Arjaǵynda ne isterin ózi bile jatady...

S e m e n o v. Munyńyz Shoqannyń sózi eken.

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Bolsyn! Kimdiki bolsa da shyn sóz. Bizdiń úkimet, qazaqtardy quldyqtan qutqarýdyń ornyna, mýndır kıgen talaýshylardy jiberdi. Rossıanyń aldyńǵy qatardaǵy adamdary bul zulymdyqpen kúresip, otar halyqtardy arashalaý kerek, azamattyǵyn túsinetin halge jetkizý kerek, osy jolda týysqandyq járdem berý kerek. Orys adamdary, biz járdem bermegende, kim járdem beredi olarǵa? Olar bizdiń otandastarymyz emes pe? Aýyr taǵdyryn biz jeńildetpegende kim jeńildetedi?..

S e m e n o v. Alysqa ketip qaldyńyz, Nıkolaı Gavrılovıch. Siz zor aqyl ıesi adamsyz jáne Rossıadaǵy belgili ǵalymnyń bireýisiz, sondyqtan sizge jol silteýim óreskeldik bolar edi. Al, Ýálıhanovqa aqyl aıtýǵa bolady.

Chernyshevskıı. Nege? Ýálıhanovty bizden kem adam kóresiz be? Ol da biz sıaqty aqyly túgel, sana-sezimi er jetken adam...

Semenov. Ras. Biraq, onyń orys demokrattarynan ashyńqyrap aıtqanda, revolúsıonerlerinen aıyrmasy: sizder kópsizder, ol jalǵyz. Qarańǵy qazaq dalasynda janǵan jalǵyz sham, ol sense, dala sáýlesiz qalady.

Chernyshevskıı. Keshirińiz, Petr Petrovıch, qatelesesiz. Eń aldymen, Shoqandy týǵyzǵan halyq áli de talaı Shoqandardy týǵyzady; ekinshi, eger Shoqan demokrattyq nemese revolúsıalyq ıdeıaǵa kelse, onyń dostary jáne qoldaýshylary — Rossıanyń búkil eńbekshi halyqtary men olardyń saıası basshylary. (Esiktiń qońyraýy qaǵylady.) Bul Shoqan bolý kerek.

Semenov. Tegi, meniń, Shoqanmen de sóılesýge retim kelmeıdi ǵoı deımin. Siz sıaqty taıanyshy bar kisi yryqqa kóne me... (Esik ashylady. Kóńildi Shoqandy qolynan jetektep Katerına kiredi.)

Katerına. Bizdi biraz qorqytyp ap, joǵalǵan Shoqan da tabyldy!..

Sh o q a n. Sen belgili sý júrek emespisiń, Katá!.. Sálem, Avdotá Iakovlevna!.. A-a, Petr Petrovıch ta munda eken ǵoı!.. (Chernyshevskııge.) Meniń zapıskamdy, tegi alǵansyz ǵoı deımin, Nıkolaı Gavrılovıch.

Chernyshevskıı. Aldym...

Sh o q a n. Tamasha boldy bul. Barlyq joldastar osynda eken. Qaltqysyz týrasyn aıtaıyn, búginnen bastap, patshamen jaýlasam men. Búginnen bastap patshashyldyqqa senip kelgen tuman basymnan birjola aıyqty. Ol jolym birjola jabyldy. Men endi jańa jolǵa bet burdym.

Semenov. Ne deısiz, Shoqan? Ǵylym she? Odan bezgenińiz be?

Sh o q a n. Shyn ǵylym bostandyǵy bar jerde ǵana, Petr Petrovıch...

Semenov. Qaltaryssyz jolyńyz ba, bul?

Sh o q a n. Mende qaltarys bolǵanyn qashan kórip edińiz. Petr Petrovıch Qaýipten qashan qorqatyn em men?..

Semenov. Buǵan áli de oılaný kerek bolar, dostym.

Sh o q a n. Bul endi meniń burylmaıtyn betim.

Semenov (basyn shaıqap). Óte ókinish!.. (Úıdegilerge tegis ıilip.) Qosh bolyńyzdar! (Ketedi.)

Sh o q a n (tańdanǵan keskinmen). Nege kelgen? Nege ketti?

Chernyshevskıı (qolyn usynyp). Kuttyqtaımyn, Shoqan, jańa jolyńyzben! (Panaevaǵa.) Meniń kepten baıqaýymsha, siz osy úıde bolǵan áńgimelerdiń bárin jazyp júretin sıaqty edińiz. Álgi lıberaldyń qorqaqtyǵyn da qaǵazǵa túsirip qoıyńyz!..

Panaeva. Kúdigińiz bolmasyn, bul keńesterdiń bári de keıingi urpaqqa jetedi..

Sh o q a n. Raqmet, Nıkolaı Gavrılovıch. Sizdiń járdemińizben tústim men bul jolǵa. Jańa joldyń qurmetine azdap ishken de jón bolar edi, sharap bar ma, Avdotá Iakovlevna?

Panaeva. Bar. Katerına, járdemdesińiz maǵan ákelýge! (Ekeýi ketedi.)

Chernyshevskıı. Sonymen, endi, týǵan jerińizge júresiz be, Shoqan?

Sh o q a n (oıly keskinmen). Dala da shaqyrady meni ózine Peterbýrgti de qımaımyn. Men orys tirshiliginiń ishinde turýǵa daǵdylanyp, orys mádenıetimen baılanysyp ósken kisimin ǵoı. Orys biliminiń ken, ydysynan, men osynda ǵana qanyp ishtim. Munda meniń kóp dostarym bar, siz sıaqty sabaq alǵan tamasha ustazym bar. Sondyqtan, ómir boıy osynda da qalǵym keledi. Ekinshi jaqtan, halqymnyń aýyr taǵdyryn oılasam, ar-uıatym kemirip, júregim qysyla bastaıdy. Oǵan qosymsha, Peterbýrgtiń tumany jeýge aınalǵan ókpem týǵan jerdiń kún sáýlesine baryp emdelgisi keledi..

Ch e r n y sh e v s k ı ı. Sózsiz ketý kerek, Shoqan... Sońǵy kezde keskin-keıpińiz kelispeı júr. Bolashaq istiń qamyna densaýlyqty saqtaý kerek.

Jemis sharap jáne bokaldar kóterip Katerına men Panaeva kiredi Panaeva quıady.

Sh o q a n. Birinshi tosty aıtýǵa maǵan ulyqsat etýlerińizdi ótinem.

B á r i. Ótinemiz!

Sh o q a n. Meniń, Peterbýrgke kelgenge deıingi qateligim, qazaq máselesin jalpy Rossıa máselesinen bólip ap qateligim. Endi baıqasam, búkil Rossıa bostandyqqa jetpeı, qazaqqa bostandyq joq eken. Osy bostandyqty ornatýda basty jáne sheshýshi kúsh orys eken. Men bul bokaldy orys halqynyń jáne onyń halyq isine janyn pıda qylatyn adal uldarynyń densaýlyǵyna kóterem... (Bári ishedi.)

Chernyshevskıı (bokaldy quıyp). Endi meniń az sóz aıtqym kep tur dostarym! Shoqan durys aıtady. Rossıany bostandyqqa jetkizýde, sheshýshi kúsh — orys ekeni ras. Biraq, oǵan Rossıadaǵy otar elderdiń de járdemi kerek, bul tosty men Rossıa halyqtarynyń kúresi tutasý arqyly bostandyqqa jetýi úshin, ult teńsizdigi joıylyp, barlyq ulttardyń da mádenıeti órkendeýi úshin, olardyń Ýálıhanov sıaqty adal uldarynyń deni saý bop, halqyna jáne búkil adam balasyna jemisti eńbek atqarýy úshin kóterem!..

Sh y m y l d y q

TÓRTİNSHİ AKT

JETİNSHİ KARTINA

Ormandy Aıyrtaýdyń etegi. Shalqar kóldiń jaǵasy. Shoqannyń keń aq shatyry. İshinde kitapqa tolǵan shkaf, ústi qaǵaz ben kitapqa tolǵan stol. Tórge Chernyshevskııdiń portreti ilingen. Sahna ashylǵanda úı kıimindegi Shoqan qaǵazdarynyń arasynan áldeneni abyrjyp izdeıdi de, taba almaǵan beınemen, «Aıjan!» dep daýystaıdy.

Syrtta «áý» degen áıel daýsy estiledi.

Sh o q a n. Kelip ketshi, Aıjan! ( Qaǵazdaryn qaıta aqtaryp júrgende, aljapqysh baılap, jeńin túringen, ústine ún, betine kúıe jaǵylǵan Aıjan kiredi.) Janaqtan jazyp alǵan keshegi «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» qaıda?

A ı j a n. Ol munda! (Shkaftan alyp beredi.)

Sh o q a n. Onda nemenege tyǵyp qoıdyń, kúni boıy izdetip?

A ı j a n. Óziń emespisiń Qanash-aý, basqa aqyndardan. jazyp alǵan «Qozy Kórpeshterdiń» qasyna qoı degen?

Sh o q a n. Iá, solaı degen ekem ǵoı. Esimnen shyǵyp ketipti. «Qozy Kórpeshtiń» ár túrin salystyryp, «Sovremennıkke» maqala jazyp jatyr em. Soǵan Janaqtan jazyp alǵandy da qosaıyn desem, taba almaı qoıǵanym!..

A ı j a n. Budan buryn jazyp alǵan «Qozy Kórpeshtiń» on eki túri jetpegeni me?

Sh o q a n. Janaqtan jazyp alǵannyń ózgelerden birtalaı aıyrmasy bar. (Aıjanǵa qarap, jymıyp.) Betińe shybyn qonyp tur eken, jasqap jibereıin!.. (Jasqaǵan bolyp, betindegi kúıeni tómen qaraı sozyp.) Aınaǵa qarashy, Aıym!..

Aıjan (aınaǵa bettep). Onda ne tur eken. (Betine syzylǵan kúıeni kórip, renjigen bop.) Betime endigi jaǵylmaǵany kúıe edi, ol da jaǵylsyn!

Shoqan (jymıyp). Óı, dostym-aý, ókpelep qaldyń ǵoı qaljyńǵa! (Kúıeni súrtpek bolady. Aıjan súrttirmeıdi. Shoqan taǵy oınaqy keskinmen). Hannyń balasyna tıgende ǵoı sen kúıeden arylam dep oıladyń? Endi mine, saýynshy da, óziń, asty da ózin, daıarlaısyń, kirdi de ózin, jýasyń (kúlip.) osy ma, kergen rahatyń.

Aıjan (muńaıyp). Qaljyńdaımyn, Qanash. Ómirime ókpem joq meniń. Eger kóńilge kirbeń bop júrgen bir is bolmasa, men ezimdi budan da baqyttyǵa sanar edim.

Sh o q a n. Ol ne?

A ı j a n. Saılaý degen qurǵyrǵa mazasyzdanam da!.. Azat basyńdy, osy saılaýdyń noqtasyna nege ildiń, Qanash?

Sh o q a n. Onyń nesi bar?

A ı j a n. Seniń kóńilińe jaryqshaq túsirmeıik dep úndemeımiz, Qanash, áıtpese, óz qulaǵymyz jurttyń qańqýynan sarsıtyn boldy...(Jylap, aljapqyshymen betin basady)

Sh o q a n.(qushaqtap). Munyńdy men maquldaı almaımyn. Kúsh berýdiń ornyna jylaǵanyń ne?

A ı j a n. (kózin súrtip). Jylamaǵanda she? Erden aqshany qardaı burqyratyp alysty da, jaqyndy da. Satyp ap jatyr desedi.

Sh o q a n. Ras sóz ol. Ózge bylaı tursyn, ol eń aldymen ákem Shyńǵysty, inim Jaqypty satyp alady...

A ı j a n. (úreılenip). Sonda ne bolǵany?

Sh o q a n. ( Aıjandy bosatyp, muńaıyp). Senen nesin jasyraıyn - ózim de bilmeımin, ne bolaryn. Peterbýrgten aýylǵa kep baıqasam, ákemniń Erdenge qarsy turar kúshi joq. Kúshti bop saılanǵanda halyq ne jaqsylyq kóredi odan? Halyqqa ol da, Erden de bir emes pe? Tek qana aıyrmalary – Erdenniń kókiregi soqyr talaýshy, ákemniń az da bolsa oqyǵany bar, sondyqtan ol, halyqty jasyryp jeýge tyrysady, al Erden tapa-tal túste shyńǵyrtyp otyryp jeıdi. Halyqty osyndaı talaýdan qutqaram ba dep saılaýǵa kandıdatýramdy usyndym da, áıtpese, aýyldyń ákimshiligi maǵan ne kerek...

A ı j a n. Sonda neńe sendiń Qanash-aý? Saılaý aqshaǵa satyp alatyn dúnıe kórinedi, sende ondaı aqsha bar ma?

Sh o q a n. Men bedelime ǵana sengen edim, Aıym. Peterbýrgte júrgenshe de, odan keıin de, halyqtyń maǵan degen mahabbatyn kórgen sıaqty edim. Sol halyq meni qoldar degen oımen saılaýǵa talasqan edim....

A ı j a n. Halyq qoldar edi-aý seni, biraq kúsh qoı onda?

Sh o q a n (sergip). Qoıa turaıyqshy, sol saılaý keńesin! Onyń ornyna bir án aıtyp jibereıikshi, jan jarasyn jeńildeter me eken...

A ı j a n. Bolsyn, Qanashjan. Qandaı ándi aıtamyz?

Shoqan (az oılanyp). Óziń súıetin «Edilbaıdy»!

A ı j a n. Sen qosylasyń ǵoı?

Sh o q a n. Árıne, qosylam!... (Aıjan bastap, Shoqan qostap, ekeýi «Edilbaıdyń» bir qaıyrmasyn aıaqtarda, asyǵa basyp Jaınaq kiredi. Shoqan qýana qarsy alyp.) Iá, Jaınaq? Qalaı?..

J a ı n a q. Qazir. (Aıjanǵa.) Áı, kelinshek, daladaǵy jeroshaqqa pisirgen túshparańdy tapsyrǵan kempiriń qońyrsytyp kúıdirip jatyr.

A ı j a n. Oıboı, táıiri-aı, ony umytyp ketippin ǵoı (Ketedi.)

Shoqan. Nege keshiktiń osynsha?

Jaınaq. Dala ken, emes pe?.. Ony aralap júrip, jurttyń sózin tyńdaý kerek emes pe?

Sh o q a n. Iá, ne deıdi jurt?

J a ı n a q. Eger olardyń aıtqany ras bolsa, bul joly sen saılanasyń.

Shoqan (eleńdep). Ony qaıdan bilesiń?

J a ı n a q. Men aralaǵan jerde, qarapaıym jurttyń yqlasy saǵan aýypty, Shoqan.

Shoqan. Dálelin,?

Sh o q a n. Esil boıyndaǵy Andaǵul-Yrsaıdyń eki saılaýshysy osylaı qaraı kele jatsa, joldaǵy el ustap ap, tasyn saǵan salýǵa aýyzdarynan ant alady.

Sh o q a n (kóńildenip). Bul jaqsy habar.

J a ı n a q. Mundaı habarlar tolyp jatyr. Jarqaıyń, boıyndaǵy Baǵanalynyń, bir saılaýshysyna joldaǵy jurt «tasyńdy Shoqanǵa sal» dese, anaý «Erdenge ýáde berip qoıdym» dep kónbepti. Sony joldaǵy Aqan-Borlyqtyń tusynda áldekimder soıyldap ketipti.

Sh o q a n. Iá, taǵy? (Aıjan kiredi. Shoqan ony qýanyshty keskinmen ıyǵynan ustaı ap, dóńgeletip.) Súıinshi, Aıjan, súıinshi!..

A ı j a n. Ózimnen bastap qalaǵanyńdy al, Qanash!.. Tek, qýandyryp al!

Sh o q a n. Men saılanam, Aıjan!.. Estımisiń, saılanam, men!

J a ı n a q. Saılanatyny ras!..

Sh o q a n. Iá, ıá!.. Osy qýanyshtyń qurmetine súıshi meni, Aıym!.. (Súıedi. Jaqyp kiredi.)

Jaqyp (keketindi daýyspen). Súıer kóbeısin!.. (Bári oǵan qaraı qalady.) Potanın dosyń keldi. Ákeń ekeýi osynda kele jatyr.

A ı j a n. Aıtýǵa umytyp ketippin, Qanash. Syrtta, saǵan kelemiz dep biraz aqyndar men ánshiler tur edi.

J a q y p. Men olardy qýyp jiberdim.

Sh o q a n (ashýlanyp). Bul ne beıbastaqtyq? Kim berdi saǵan ondaı erikti?

Shyńǵys pen Potanın kiredi. Potanınniń qolynda oraǵan kitaptar. Jaınaq pen Aıjan shyǵyp ketedi.

Potanın. Sálem, Shoqan!..

Shoqan (ashýǵa býlyqqan qalpymen Jaqypqa). Men áli senimen sóılesem!..

Potanın. Nemenege ashýlanyp tursyń, dostym, amandyq-saýlyqqa kelmeı?

Shoqan. Sálem, Grısha! Keshire kór!.. (Jaqypty nusqap.) Myna bir ońbaǵannyń jynyma tıgeni!.. Maǵan biraz aqyndar kelgen eken, qýyp jiberipti...

Shyńǵys. Oǵan nesine sharshap tursyń, ulym? Eger olarmen kezdesýden múıiz shyqsa, endigi qaraǵaıdaı bop keter edi.

Sh o q a n. Muqyl ekenimdi qaıdan bilesiz, áke?

Sh y ń ǵ y s. Onymen kemelińe kelip otyrmysyń sen? Qudaıdyń zaryn qyldym: saılaýǵa talaspa dedim. Bolmadyń. Talastyń. Qarsy jaǵyn, shapqylap at ústinde júr, al sen jynyn aldyrǵan baqsydaı óleńshi, ánshilerdi jınap, úıińde bosqa sarnap otyrsyń. Aıtshy, tapqanyń ne sonda?

Shoqan. Ne tappadym? Sonaý shkaf tola jınalǵan papkalardyń ishindegi halyq jyrlary she?.. Ertegi, maqal, motelderi she?..

Sh y ń ǵ y s. Nemenege kerek olar? Eger odan baııtyn bolsa, eń aldymen, árqaısysynan bir qapshyǵy tabylatyn aqyndar baıyr edi, qý dombyrasynan basqa qoldarynda nesi bar?

Potanın. Olaı demeńiz, Shyńǵys Ýálıevıch. Ol nadan kisiniń aıtatyn sózi. Sizdiń az da bolsa oqyǵanyńyz bar. Qazaqta jazba ádebıet joq. Aýyz ádebıeti baı onyń. Ádebıet — halyq ómiriniń aınasy. Endeshe, ony jınaý — qymbat eńbek.

Sh y ń ǵ y s. Múmkin solaı da shyǵar, Grıgorıı Nıkolaevıch. Biraq, kún kerýdi de oılaý kerek qoı. Biz — han tuqymy malmen emes, baqpen kún kórip kele jatyrmyz. Peterborǵa júrerge deıin Shoqannyń baǵy aspanǵa ushty. Odan da joǵarylap general bop kelýdiń ornyna patsha men mınıstrlerge jaqpaı tómendep qaıtty.

Potanın. Tómendegen joq, Shyńǵys Ýálıevıch. Peterbýrgte ol orystyń oqymystylarymen tanysyp, tapsyrmalar alyp qaıtty, ǵalymdyǵy tanylyp, geografıa qoǵamyna múshe bop qaıtty.

Sh y ń ǵ y s. Ǵylym jaǵynan ósýine men qarsy emespin. Sol jolymen nege júre bermeıdi? Ákimshilikke .nege umtylady?..

Sh o q a n. Onyń sebepteri bar. (Potanınge.) Ákem sóılesýge de mursha bermedi ǵoı. Iá, Grısha, qaıdan júrsiń?

Potanın. Peterbýrgten. Qoǵamnyń tapsyrýymen Altaıǵa ketip baram, odan Tıbet jaǵyna ketem. Munda ádeıi buryldym. Amandyq bilip júzdese ketkim keldi jáne (qolyndaǵy oraǵandy usynyp.) Semenov saǵan maqalalaryń basylǵan myna jýrnaldardy berip jiberip edi!,.

Sh o q a n (alyp). Raqmet, Grısha. Petr Petrovıchti ókpeletip alǵandyqtan, baılanysyn úzdi me dep júrsem, áli umytqan joq eken ǵoı.

Potanın. Ókpe bir basqa, is bir basqa emes pe, Shoqan. Oqymysty dúnıe seni jaqsy kóredi. Profesor Pypın, profesor Beketov, bizdiń jerlesimiz Mendeleev saǵan jalyndy sálem aıtýdy ótindi. Sen jibergen materıaldarǵa olar óte rıza. Maıkov, Dostoevskıı, Polonskıı saǵan tómendikpen sálem aıtty.

Sh o q a n. Qýanyshty habarlar ákelgenińe raqmet, Grısha.

Potanın (jýrnaldardy kórsetip). Maqalalaryń qıyndyqpen basyldy. Senzýra birazyna ruqsat bermedi. Keıbirin shımaılap, tanymastaı qyp basty.

Sh o q a n. Arakcheevtiń belgili ádisi ǵoı ol. Amal qansha, ýaqyt solaı.

Sh y ń ǵ y s. Maqala jaıyn qoıa turaıyq, Saılaýǵa oralaıyq. (Potanınge.) Shoqan tilimdi almady, Grıgorıı Nıkolaevıch, sóıtip qazir jaman halde otyr.

Potanın. Ne hal ol?

Sh y ń ǵ y s. Sultanǵa shar salatyn 39 saılaýshynyń bárin Erden bir úıge qamap qolynda ustap otyr.

Shoqan (sabyrmen). Onymen de qoımaı, «Shoqan týra Muhammet paıǵambardyń ezine dushpan» degen esek taratyp júr...

Sh y ń ǵ y s (shoshynyp). Astapyralla, aıta kerme!..

Shoqan (qyzynyńqyrap). Onymen de qoımaı, qaladaǵy prıýttarǵa oqýǵa jibergen jetim balalardy Shoqan shoqyndyrýǵa jiberdi dep te ósek taratady...

Sh y ń ǵ y s (Potanınge). Oǵan aıypty ózi. Qoı degen tildi almaı, Peterbordan kele sala Omby men Qyzyljardyń prıýttaryna aýyldan kóp jetim bala jóneltti.

Sh o q a n. Jetimderdi prıýtqa jiberý qalaı, áke, bazarǵa shyǵaryp satý qalaı?

Sh y ń y s. Kim satypty?

Sh o q a ı (Potanınge). Patsha úkimeti 1808 jyly bir ret, 1835 jyly ekinshi ret qazaq, balalaryn bazarǵa shyǵaryp satýǵa zańmen ruqsat berdi.

Sh y ń ǵ y s. Ondaı zańdy men estigen joqpyn.

Sh o q a n (shkafyna bettep). Qaı jyly, qaı bazarda qansha bala satylǵan esebin aıtyp bereıin.

P o t a n ı n. Qajeti joq, Shoqan. Jolshybaı Qorǵan qalasynda bala satýmen saýda qyp júrgen qazaq saýdagerlerin ózim de kórdim.

Shoqan. Estısiń be, áke? (Shyńǵys temen qarap úndemeıdi.) Sonda quldyqqa satylatyn balalardy prıýttarǵa jibersem, meniń dushpandarym «shoqyndyrady» degen ósek taratady, nadan jurt oǵan senedi, túbinde solardan oqymystylar, jazýshylar, bilimniń basqa ókilderi shyǵatynyn bilmeıdi. Qazaqtyń jańa mádenıetiniń olar alǵashqy qarlyǵashtary.

Shyńǵys. Kórdińiz be, Grıgorıı Nıkolaevıch, Shoqan jaıynda qandaı ósekter júrgenin? Osyndaı adamdy sultan-pravıtel saılaı ma?

Sh o q a n. Men ákemmen uǵysýdan qalǵam, Grısha.

Potanın. Men sizderdi tabystyrmaq bolǵan edim!..

Shoqan. Tabysa almaımyz, Grısha. Ot pen sý, kún men tún qalaı tabysady.

J a q y p (ashýly daýyspen, ákesine). Saǵan sol kerek. Shoqan dese ezeýreısiń de turasyń. Ol neǵurlym seni mańdaıǵa tepse, sen solǵurlym oǵan jabysa beresiń. Aldyń sybaǵańdy!.. (Ketýge yńǵaılanyp.) Sen Shoqanǵa kereksiz bolǵanmen, maǵan kereksiń. Arqalap júrip asyrasam da óltirmespin seni, kettik!.. (Esikke betteıdi.)

Shoqan (súzile qarap). Erin-aı, shirkinniń!..

Sh y ń ǵ y s. Barlyq syrymdy aıttym, Grıgorıı Nıkolaevıch. Dosym dep aıttym. Qalǵanyn ózderin, aqyldasyńdar!.. (Ketedi.)

Sh o q a n. Ákemniń menen tileıtini ne sonda?

Potanın. Týrasyn aıtqanda, saılaýǵa talasýdy qoıyp, bul aradan ketkenińdi tileıdi.

Sh o q a n. Odan utatyny ne?

Potanın. Eger saılaýda qulasań, jaý jaǵyn, sen túgil oǵan da kún kórsetpeıdi dep oılaıdy.

Sh o q a n. Saılaýǵa talaspasam ony istemeıdi dep oılaı ma?

Potanın. Árıne, solaı oılaıdy da.

Sh o q a n. Bosqa oılaý. Ákem bir nárseni uqpaıdy: qazaq dalasy Rossıanyń otary. Rossıaǵa kóp patshanyń keregi joq. Oǵan jalǵyz ǵana patsha kerek. Sondyqtan da Romanovtar Polshanyń patshasy, Fınlándıanyń koroli, taǵy taǵylar.... ózgege olar bul ústemdiliginiń pushpaǵyn da qımaıdy...

Potanın. Ol ras qoı, Shoqan. Kóńilińe alsań da aıtaıyn, sen de bir nárseni uqpaıtyn sıaqtysyń.

Sh o q a n. Neni?

Potanın. Halqyńnyń seni súıetini ras jáne saılaý jasyryn daýyspen ótetindikten, seniń shardy kóp alýyn, da múmkin, biraq, seni sońda bekitetin kim?

Shoqan (qaljyńdy keskinmen). Kim bolýshy edi?.. Patsha! Aleksandr Nıkolaevıch Romanov!..

Potanın. Onyń bekitýine sen senemisiń?

Sh o q a n (salmaqpen). Qaljyń óz aldyna, Grısha. Qaljyńsyz aıtqanda, «patsha» degenniń kim ekenin men bilemin. Búkil Rossıada tizginsiz monarhıa úkimin júrgizip turǵanda alaqannyń aıasyndaı Kókshetaýda demokratıalyq tártip bolmaýyna kózim jetedi. Úkimettiń meni bekitpeıtinin de uǵam.

Potanın. Endeshe, nege usyndyń kandıdatýrańdy?

Sh o q a n. Halyqtyń kúshin kóreıin dep, syılaıtyn adamyn qanshalyq qoldaı alatynyn bileıin dep. Halyqtyń ondaı qýaty baryna qazir kózim jetti...

Potanın. Solaı-aq bolsyn deıik, sonda úkimettiń ózińdi bekitpesin bile tura halyqty nege áýreshilikke salasyń?

Sh o q a n. Patsha úkimetiniń ne ekenine kózi jetsin dep... (Gazetter men jýrnaldardy qushaqtap Jaınaq kiredi.)

J a ı n a q. Pochta!.. Jańa keldi...

Shoqan (qýanyp, qarsy alyp). Gazetter... jýrnaldar... Peterbýrgten... Moskvadan!..

J a ı n a q (tórge tastap). Bul qaǵaz degeniń zildeı bolady eken ǵoı!.. Áreń kóterdim ǵoı!..

Potanın, Shoqan (kezek qarasyp). «Peterbýrgskıı vestnık», «Rýsskoe bogatstvo», «Istorıcheskıı vestnık», «Moskovskıe vedomostı», «Rýsskıı ınvalıd», «Sovremennık», «Vokrýg sveta» (Shoqan bir gazetke úńiledi, shoshynǵan keskin kórsetedi.)

P o t a n ı n. Ne jazǵan onda? (Shoqan gazetti tastaıdy da, basyn ustap sileıe qalady. Potanın gazetti qarap, qaıǵyly keskinmen.) Chernyshevskıı abaqtyǵa alynǵan!..

Sh o q a n. Rossıanyń, ar-namysy, aqyl-sanasy!

Sh y m y l d y q

SEGİZİNSHİ KARTINA

Sahna jetinshi kartınadaǵy qalpynda. Tek Shoqannyń shatyry ǵana joq. Árirek aq úılerdiń tóbesi kórinedi. Sahnanyń orta belin oraı arqan tartylǵan, onyń berjaǵynda ýrádnık júr. Sahnanyń bar shetinen Jaqyp shyǵady da, áldekimge qolyn bulǵaıdy, ekinshi jaǵynan Sultanǵazy júgirip shyǵyp, Jaqypqa keledi. Ekeýi sahna bosaǵasyna turyp sóılesedi.

J a q y p (mazasyz beınemen). Al, qalaı, Sultanǵazy?

S u l t a n ǵ a z y. Júregim syzdaı otyra, ótinishińdi oryndaýǵa týra keldi. Maltabar Aıjandy áketetin boldy.

Jaqyp (tolqı túsip). Osy nıetten qaıtsaq qaıtedi, Sultanǵazy?

Sultanǵazy. Qalaı?

J a q y p. Shoqan Aıjandy jaqsy kóredi ǵoı. Odan aıyrylýynyń arty qaıǵyly halge ushyrap ketpes pe eken?

S u l t a n ǵ a z y. Mine qyzyq! Óziń emespisiń, meni buǵan jumsaǵan?..

J a q y p. Ol ras qoı, biraq...

Sultanǵazy. Buryn oılaý kerek edi ony, endi keshiktik. Basqa isteıtin amal joq. (Al paýza, Jaqyp úndemeıdi.) Onsyz da biz Ablaı tuqymy tuıyqqa qamalǵan joqpyz ba? Shoqan muny, árıne, aýyrlaıdy. Bizge de jeńil bolmaıdy. Biraq, amal qansha. Kóp jaradan bir jara jeńil emes pe? Eger Maltabardy Erdennen bólmesek, biz túgil, ol úrimbutaq, záý-zátimizge kún kórsetpeıdi.

J a q y p. Maltabar sózinde tura ma, sonda?

Sultanǵazy. Qolyna quran alyp ant berdi. Aıjandy alsa, ne degenińdi isteıdi. Osyǵan beldi baılaý kerek, Jaqyp!..

J a q y p. Ne isteýge bilmeı, basym dal boldy-aý, táńirim-aı!

Sultanǵazy. Ákeń men sheshen, bile me muny?

J a q y p (shoshynyp). Ne dep tursyń,? Masqara emes pe, muny bilse. Olar buǵan eshýaqytta rızalaspaıdy. Bel býsaq, olarǵa sezdirmeımiz.

Sultanǵazy. Jaqsy. (Jalbarynyp.) Al endi, osyǵan kóneıik, Jaqyp, óner mal, óser bastyń kóz jasy úshin keneıik?

J a q y p. Shoqandy kúıretpeý mindetin óziń alasyń onda!..

Kópshilik (taramaı). Aqyrma, aıǵaılama!..

Ýrádnık (yzalanyp). Oı, haıýandar-aı!.. (Aq úıler jaqqa ketedi.)

I - a d a m. Saılaý búgin bolady dedi ǵoı?

II - a d a m. Iá, búgin jarıalaıdy degen,

III- adam. Saılaýshylardy paraǵa toıǵyzǵan kisi saılansa, Erden saılanady. Halyq súıgen kisini saılasa, ret Shoqandiki.

IV - a d a m. Erden saılansa sorymyzdyń qaınaǵany da. Ol terimizdi tirideı soıyp alar.

I - a d a m. Baqytymyzǵa Shoqan saılansyn dep tileseńdershi!

II - adam. Kim biledi!.. Kúsh aqshada bolyp tur ǵoı... Erden barlyq saılaýshylardy qamap ustap otyr dep estidim. Óz sózin sóıletpeı qoıdy deımisiń.

III - adam. Olaı bolǵanda, Shoqannyń bul mańaıdan ketkeni jón edi-aý!..

K ó p sh i l i k. Nege?

İİİ- adam. Erden jaǵy ony sabaýǵa jınalyp júr dep estidim.

K ó p sh i l i k (ashýlanyp). Ony isteı almas.

— İsteımin dese, bul aradan tiri de ketpes.

— Qamshynyń astynda tozar.

Sultanǵazy. Bolsyn!.. (Ekige aırylady. jaqtan jobalǵy, jyrtyq kıingen áıel, erkekter bastaıdy.)

Ýrádnık (qamshy bulǵap). Qaıda barasyńdar,

— Ákesiniń kórine tyǵarmyz...

Asyǵa basyp Sultanǵazy men Erden kiredi.

E r d e n. Bul ne shý?.. Tarańdar!..

K ó p sh i l i k. Nege taraımyz?..— Saılaýdy kóremiz.

E r d e n. Tarańdar dedim ǵoı, men senderge!.. (Tónip )... Qamshy jegileriń kele me?..

K ó p sh i l i k. Qol qatyp kór!..

Kimdi kim urar eken...

Erden sheginshekteı beredi.

Sultanǵazy. Nachalnıkter keledi qazir,. Tarańdar!

Kópshilik. Kelsin.

— Olar bizdi kórsin, biz olardy kóreıik...

Sultanǵazy. Tyńdamasańdar myltyq jumsaıdy.

K ó p sh i l i k. Qorqytpa, óıdep...

— Bárimizdi qyrmas...

— Shydaımyz...

Aq úı jaqtan prıstav jáne polıseıskııler kórinedi.

P r ı s t a v (Erden men Sultanǵazyǵa). Áli tur ma bular? Nege taramaıdy?:.

Polıseıskııler qýmaq bolady. Kópshilik ketpeıdi, Shoqan kiredi.

K ó p sh i l i k. Shoqan keldi! Shoqan!.. Shoqan (qolyn kóterip). Tıyshtalyńyzdar!.. Shý basylady.)

Sultanǵazy (Shoqanǵa kópshilikti kórsetip). Mynalar masqara qyldy ǵoı bizdi!..

Sh o q a n. Ne istedi olar?

S u l t a n ǵ a z y. Qýǵanǵa ketpeıdi.

K ó p sh i l i k. Nege ketemiz?

— Saılaýdy kóremiz...

P r ı s t a v. Gospodın rotmıstr, olar tyńdaıdy sizdi, ketirińiz!..

Sh o q a n. Óıtýge kúshim jetpeıdi, gospodın prıstav.

Prıstav. Nege?

Sh o q a n. Jer bulardiki. Óz jerinen eshkim qýa almaıdy.

P r ı s t a v. Qazir general keledi.

Shoqan. Kelsin. Generaldy bular da kórsin!.. (Ashýly prıstav aq úıler jaqqa ketedi, Erden ere ketedi.)

Sultanǵazy. Bulardy taratý kerek, Shoqan, uıat bolar.

Sh o q a n (keıip). Saǵan.uıat qaıdan keldi?

S u l t a n ǵ a z y. Kinálasýdyń orny bul emes, Shoqan.

Shoqan. Endi qaıda? Káne, ótirik deshi, myna jurttyń aldynda! Dosym, týysym bop júrip, meni neshe ret sattyń? Maqsatyń ne sonda? Qara basyńnyń baǵyn kózdep osynsha opasyzdyq kórsetýge júzin, qalaı shydady, qara júz!

K ó p sh i l i k (Sultanǵazyǵa tónip). Osy ma sol?

— O, jaýyz!..

— O, aramza!..

— O, arsyz!..

Aq úı jaqtan mýzykalatyp ofıser bastaǵan qazaq-orys otrády kórinedi.

Sultanǵazy (Shoqanǵa). Kimge kimniń qarsylasqanyn kór endi.

Sh o q a n. Eshteńe etpes. Búkil jurtty qyrmas.

K ó p sh i l i k. Qyram dese, biz de qarap turmaspyz...

Shoqan (halyqqa). Shýlamaı, tıyshtyq saqtap turyńyzdar!

Otrád jaqyndaıdy da, ekige jarylyp, kópshilikti syrady, aq úı jaqtan tolyq formasynda Frıderıks, onyń artynda saılaýdyń eki ýrnasyn kóterip polıseıskııler kórinedi.

Sultanǵazy (Frıderıksti qarsy alyp). Vashe vysoko...

Frıderıks (keıip). Qoıa turyńyz!.. (Polıseıskııler ýrnany jerge qoıady. Frıderıks prıstavka). Qazaqtardy shaqyryńyz!..

Eki polıseıskıı eki jaqqa jumsalady. Syrtta at dúbiri Jáne qońyraý estiledi... Asyǵyp Almazov kiredi.

Almazov (Frıderıkske). Batys-Sibirdiń general-gýbernatory ego prevoshodıtelstvo general-leıtenant Gasfort kelgenin málimdeýge ruqsat etińiz, Vashe prevoshodıtelstvo.

Bir jaqtan ıyǵy salbyraǵan Shyńǵys, oǵan ere Jaqyp jáne Zeınep shyǵady da, Shoqanǵa jaqyndaıdy, ekinshi jaqtan eńsesi kóterińki Erden toby shyǵady. Adútantymen Gasfort kiredi.

Frıderıks (raport bermek bop). Saılaý aıaqtaldy, vashe prevoshodıtelstvo...

Gasfort. Qorytyndysy qalaı boldy?

Frıderıks. Kókshetaý okrýginiń, saılaýy, 1822 jyly, Sibir qazaqtaryn ýaqytsha basqarý týraly belgilegen erejege sáıkes etti. Eki adamǵa shar salyndy. (Nusqap.) Erden Sandybaevqa. (Erden tájim etedi.) Shoqan Ýálıhanovqa. (Ol da tájim etedi.) Saılaýshylar sany 39. Shar salýda. joǵarǵy erejege sáıkes ótkizildi. Ýrnany ashýǵa ruqsat etińiz!..

Gasfort. Ashtyryńyz.

Frıderıks (Sultanǵazyǵa). Erden Sandybaevtyń rıasyn ashyp, sharyn sanańyz! (Sultanǵazy ashyp sanaıdy da, surlana qalady.) Nesheý?

Sultanǵazy. Barlyǵy 14, Vashe prevoshodıtelstvo.

Gasfort, Frıderıks jáne Erden jaǵy muńaıyp qalady. Shoqan jaǵynyń eńsesi kóterile bastaıdy.

Frıderıks (Sultanǵazyǵa.) Ekinshi ýrnany ashyńyz!

Sultanǵazy (ashyp, sanap, muńaıyp). 25, Vashe prevoshodıtelstvo.

Kópshilik (dý etip). Shoqan saılandy, Shoqan!.. ( Qorshaı bastaıdy.)

— Qutty bolsyn, Shoqan.

— Qaıyrly bolsyn.

— Baqytty bol.

— Uzaǵynan súıindirsin.

Zeınep (qolyn kókke kóterip, jylap jiberip). Jasaǵan, rızamyn!.. Qazir alsań da beıilmin, jasaǵan!.. (Shoqandy qushaqtaıdy.)

Sh y ń ǵ y s. Men de shyn júrekten qýanam, ulym. Qutty bolsyn!.. (Betinen súıedi. Sultanǵazy men Jaqyp sazaryp úndemeıdi.)

Sh o q a n. Raqmet, áke. (Kópke.) Raqmet, halqym!.. Rızamyn!..

Gasfort. Siz áli saılanǵan joqsyz... gospodın Ýálıhanov!

Shoqan. Nege?

K ó p sh i l i k. Ne deıdi?

— Nege saılanbaıdy?!.

Gasfort. Rossıa ımperatorynyń bul aradaǵy tiregi men ekenim esterińizde bolsyn. Patshanyń maǵan bergen pravolaryna súıenip, bul saılaýdy taratam!..

Shoqan. Kúsh, árıne, sizde, Vashe prevoshodıtelstvo. Biraq, zańsyzdyq qoı, munyńyz!..

K ó p sh i l i k. Zańsyzdyq.

— Bassyzdyq!..

Gasfort (aqyryp). Zańsyzdyqty men áli kórsetem; senderge, dalalyq azıattar! (Frıderıkske.). Saılaý qaıtadan júrgizilgenshe Kókshetaý Okrýginiń sultan-pravıteldigine, (Erdendi nusqap.) men ýaqytsha myna qazaqty taǵaıyndaımyn!..

E r d e n (quldyq uryp). Quldyq, taqsyr, quldyq!

Gasfort (Frıderıkske). Saılaýdy jabyńyz da, materıaldaryn alyp júrińiz!.. (Gasfort jaǵy jónele beredi.)

K ó p sh i l i k. Mundaı da sumdyq bolady eken toı!..

— Masqara ǵoı mynaý!..

— Bassyzdyq qoı!..

Shoqan. Toqta halqym! (Shý toqtaıdy.) Sizder eldegi ákimderden kórgen qorlyq-zombylyqqa qynjylasyzdar!.. Mine, qaıda, zorlyqtyń basy!..

Kıimderi jyrtylǵan, basynan qan aqqan Jaınaq úreıi ketken keskinmen júgire basyp kirip keledi. Shoqan da, ózgeleri de shoshyna qalady.

Sh o q a n. Ne boldy, Jaınaq?!.

Jaınaq (jylamsyraǵan, dirildegen daýyspen). Qudaı shynymen urdy!.. Maltabar qalyń qol jınap ákep, meni, qarsylyq bildirgen aýyl adamdaryn soqqyǵa jyǵyp, Aıjandy tartyp áketti!.. (Jaqyp pen Sultanǵazy shyǵyp ketedi.)

Sh o q a n (bar daýsymen). Ne deıdi?!..

Zeınep (jylap). Qudaı-aý, ne sumdyq edi mynaý!.. (Shoqandy qushaqtaıdy.)

Kópshilik. Mundaı da masqara bolady eken ǵoı!..

Shoqan (ne isteýge bilmegen keskinmen, jan-jaǵyna qarap ap, tunjyrap turǵan ákesine). Áke, sen be muny istegen?

Sh y ń ǵ y s. Shoqanjan-aı, aı, emespin, adammyn ǵoı men!.. Ákemin ǵoı! Nege isteımin ondaı sumdyqty!.. (Qolyn kókke jaıyp.) O, jasaǵan, eger bar bolsań, bar zulymdyqty jasaǵan kisini at!..

J a ı n a q. Jaqyp pen Sultanǵazy ǵoı muny istegen!.. Aıtpadym ba men saǵan, olardan saqtan dep?..

Shoqan (qaltasyna qolyn sala berip jan-jaǵyn kózimen tese qarap ap). Jytqan eken ǵoı, sumdar!.. Taban aýzynda atyp óltiretin em, men olardy. (Shırap.) Báribir tabam, men olardy!.. Aıjandy da tabam!..

K ó p sh i l i k. Tabamyz!.. (Jónele beredi.)

Sh y m y l d y q

TOǴYZYNSHY KARTINA

Epılog

Sahna jetinshi kartınadaǵy qalpynda. Shymyldyq ashylar aldynda orkestr «Qaraqasqa atty Qambar» kúıin oınaıdy. Shymyldyq ashylǵanda asa júdeý Shoqan shatyrdyń tórindegi tósekte jeńil pıjamamen uıyqtap jatyr, qasynda qaıǵyly keskinmen Zeınep otyr. Aqyryn basyp Jaınaq kiredi.

Zeınep (aqyryn daýyspen). Jaısha ma, Jaınaq?

J a ı n a q (berirek kel degendeı Zeınepke ymdaıdy. Zeınep túregep jaqyndaıdy.) Bir top jigitter men qyzdar kelip tur.

Zeınep. Qaıdaǵy?

J a ı n a q. Shoqan biraz jetimderdi prıýtqa jiberip edi ǵoı, solarmyz deıdi...

Zeınep (tańdanyp). Ne deıdi, janym^aý!.. Kisi sıaqty bolyp kep pe, kádimgi?

Jaınaq. Kisiń ne, Áıa-apa-aý!.. Bári de qalasha ádemi kıinip apty!.. Báriniń de taqqany Jyltyraýyq túımeler!.. Árqaısysy Shoqan sıaqtanǵan bir mańǵaz!..

Zeınep (jylamsyraǵan daýyspen.) Qanashjannyń egip shyǵarǵan jemisi ǵoı ol. Kórse qýanyshy qoınyna syımas!..

J a ı n a q. Shoqandy izdep kepti ózderi...

Shoqan (uıqysyrap). Aıjan... kel, Aıjan!.. (Zeınep pen Jaınaq jalt qarap tyna qalysady. Shoqan qushaq jaıyp. Kel, qushaǵyma! Basyn kótere beredi... Zeınep qushaqtaı alady, Jaınaq ta tónip keledi.)

Zeınep. Nemene, Qanashjan?

Shoqan (kózin ýqalap aýyr jótelip ap). Óńim eken desem, túsim eken ǵoı, apa!.. Men Aıyrtaýdyń kólge tóne bitken shyńynyń bıiginde tur ekem deımin.. Aıjan tómendegi kólge shomylyp... uıat ta bolsa aıtaıyn, apa... Sýdan keýdesinen joǵary jalańash shyǵyp keledi eken deımin...

Zeınep. Syrqatyńnyń ıesi ǵoı, ol Qanashjan; áıel bop júredi deıtin ol!..

Sh o q a n (demin aýyr ap). Iá, apa, bulaısha meńdep aýrýǵa sebep bolǵan, Aıjan. Onymen birge rahat ómir súrgende, men munsha quldyraı jyǵylmaıtyn em... (Jaınaq qa.) Bıik shyńnyń basynan kólge qulady degen sóz ras pa eken, Jaınaq?

J a ı n a q. Ótkenge ókingenmen qaıtpaıdy ǵoı, dostym. Endi nesin jasyraıyn, keler jyly tolqyn aıdap shyqqan denesin myna Áıa-apam bop... (Zeınep úreılene ǵap, Jaınaqqa «aıtpa» degendeı ymdaıdy.)

Sh o q a n (ony sezip qap, sabyrly keskinmen). Aıta ber, Jaınaq, aıta ber!..

J a ı n a q (kúrsinip ap). Sonymen, Áıa-apam bop, el-jurt bop, taza arýlap kómdik.

Sh o q a n. Tegi ol, ótken kóktemde bolǵan is qoı deımin.

Jaınaq. Dál solaı. Ony qaıdan bildik, Shoqan-aý?!.

Sh o q a n. Arjaǵynda qabaqtaryńnan qar jaýyp júrgen apam ekeýińniń, sol kezde keskinderiń, jadyraı qalǵan edi. «Nege bulaı?» dep oılaǵan edim, baqsam, sol eken ǵoı...

Zeınep. Qabaǵymyzdyń ol kezde jadyraǵany ras, Qanashjan. Óıtpegende she!.. Seniń, «bir» dep bilegińnen, «eki» dep etegińnen ustaǵan baqytsyz beıshara, qasqyr áketken laqtaı, zorlyqpen zarlanyp kete bardy ǵoı... Sodan joǵaldy... El bop, óziń bop, izdep taba almadyq... Bireýler: «kónbegen soń Maltabar óltirip tyǵa salǵan ǵoı» dep jorysty... Sóıtip júrgenimde, «bıik jartastan sýǵa qulapty» degen qaýeset shyqty... Aqyry tabyldy beıshara!.. Sýǵa ketkeni ras eken... Kúzdigúni joǵaldy ǵoı ol. Qystaı sý astynda jatqandyqtan ba eken, denesi búlinbepti. Tegi, jantalasqanda maltyp shyǵarmyn dep qaýiptengen ǵoı deımin, eki qolyn artyna baılap qulapty...

Jaınaq. Qorlyqta júrgennen, ólgeni de jaqsy bolǵan.

Sh o q a n. Árıne... Qor bolýǵa emes, baqytqa laıyq jaralǵan adam edi ol; qorlyqta júrýden ólýi, áldeqaıda zor baqyt!..

Jaınaq (sergip). Qaıǵyny sóz qylamyz dep, qýanyshymdy umytyp ketippin ǵoı, Shoqan!.. Shúıinshi!..

Sh o q a n (eleńdep). Iá?..

J a ı n a q. Syrtta, kóldiń jaǵasynda saǵan jolyǵamyz dep birtalaı qyz-bozbala otyr.

Shoqan. Qaıdan kelgen?

Jaınaq Qaısysynyń atyn bile berem men orys qalalarynyń... Peterbor deı me, Ketrampor deı me, Omby deı me, áıteýir ár qalada oryssha oqyp júrgen qazaqtyń uldary men qyzdarymyz deıdi!.. Ana jylǵy sen jınap jiberetin jetim balalar kórinedi...

Shoqan (qýanyp). Ne deıdi, janym-aý?!..

J a ı n a q. Seni ádeıi izdep kepti, amandasamyz dep... Uıqyly-oıaýyn bilip keleıin dep, kel jaǵasyna qaldyryp kettim.

Shoqan. Shaqyr tez!..

Jaınaq (jónele berip, qaıta oralyp). Qýanǵanda da berekesi ketedi eken ǵoı adamnyń,!.. Taǵy bir qyzyǵymdy aıtpaı ketip barady ekem ǵoı...

Sh o q a n, 3 e ı n e p. Ie?!..

J a ı n a q. Katerına keldi?!..

Sh o q a n (qýanyshty bar daýsymen). Ne deıdi?!.. Zeınep. Qaıdaǵy Katerına?

Sh o q a n. Baıaǵy, Ombydaǵy general-gýbernatordyń, ózderin, maǵan úılendirem degen jıeni!

Zeınep. (unatpaı). Ol pálesi qaıdan kep qap edi taǵy.

Shoqan. Pále emes ol, apa!.. Meniń jandan dosym... Óte jaqsy boldy, kelgeni!.. (Turmaq bop.) Men ony qarsy alam, apa! (Turýǵa áli kelmeıdi.)

Zeınep. Sharshamashy, qulynym!.. (Jaınaqqa.) Bar, shaqyr!..

Jaınaq (jónele berip). Qasynda saqaldy bireýi taǵy bar.

Zeınep. Barsaıshy tez, bárin túptemeı!.. Shaqyryp kel?.. (Jaınaq júgire basyp shyǵyp ketedi.)

Sh o q a n. Qandaı jaqsy, apa!.. Jylǵa jaqyn boıymdy basqan syrqat aıyǵyp ketkendeı boldy ǵoı!..

Zeınep. Aýyzyń perishteniń aýyzy bolsyn, qulynym!.. Syrqattyń meńdeýi de, aıyǵýy da kóńilden deıtin eń ǵoı óziń. Enshalla jazylarsyń endi...

Shoqan. Qazaqtyń, qarańǵy dalasyna kelip, kózsiz tuńǵıyqtan tunshyǵyp bara jatyr edim, apa, oqýǵa jibergen balalarymnyń kisi bop kelýi, qarańǵylyqtyń perdesin jyrtqandaı, álsiz bolsa da ken, dalaǵa sáýle túsirgendeı boldy-aý!.. Buǵan sergimegende, nemenege sergımin endi?..

Zeınep (jylap). O, jasaǵan, qabyldaı gór, tilekti!.. Saýyqtyra kór Qanashjandy!..

Sh o q a n. Apa, meni súıemeldeımisiń, shynynda túregelgim kep tur.

Zeınep. (tolqyp). Qaıdam, kúnim, kúshińe tımese...

Sh o q a n. Ras aıtam, apa. Boıyma ál kirgen sıaqty, súıemelde meni!..

Zeıneptiń súıeýimen Shoqan kóterile bastaıdy. Syrttan: gımnazıa, semınarıa, taǵy basqa shkolalardyń formasyn kıgen bir top qyz ben jigitti, Katerınany, qolynda býmasy bar Semenovty bastap Jaınaq kiredi. Shoqandy Zeınep súıep turǵyzǵansha, olar shatyrǵa kire beredi.

Sh o q a n (qushaq jaıyp). Katerına!..

K a t e r ı n a. Shoqan!.. (Katerına qushaqtaımyn; legende, Shoqan qýlap túsedi. Zeınep pen Katerına ony qushaqtaı otyra qalady. Ózgeleri qoryqqan beınemen qaraı qalysady. Katerına úreıli keskinmen.) Shoqan!..

Zeınep (záresi ketken beınemen, basyn qushaqtap). Qulynym-aý, ne bop barasyń!..

Semenov (úreılengen keskinmen Shoqannyń tamyryn ustap). Ol endi dúnıede joq!.. (Ol da, oqýshylar da qaıǵyly keskinmen bórikterin alady. Zeınep pen Katerına Shoqannyń basyn, Jaınaq denesin qushaqtap, jylap jata qalysady. Semenov zrıtelge qarap.) Halqynyń baqytyn kózdedi ol. Biraq, baqytty bolǵanyn ol kóre almaı ketti. (Qolyndaǵy býmany kóterip.) Myna býma, onyń shyǵarmalar jınaǵy. Buny da ol kere almaı ketti. Biraq ony, bul kitaptar arqyly halyq kóredi, búgingi ǵana emes, bolashaqtaǵy urpaqtar kóredi!

Katerına (kenet sergip, tez túregep). Iá, onyń aty halqynyń tarıhyna altynmen máńgi jazylady. (Oqýshylarǵa.) Shoqannan qalǵan ushqyn sizder dep bilem men, ol túsken joldy keńitýlerińizge, ol jaqqan shyraqty laýlatýlaryńyzǵa senem men!..

B i r o q ý sh y. Qurmetti Shoqan aǵa, sen túsken joldan taımaýǵa arýaǵyńnyń aldynda ant etemiz!

B á r i. Biz de ant etemiz!

---