InfoHub Logo

ÁDEBI PORTRETTER
JAZBA ÁDEBIET BELESTERİ

Qazaqtyń jazba ádebıetiniń naq qaı kezden bastalǵany áli zerttelmegen, anyqtalmaǵan másele.

Ertedegi zamandarda qazaq dalasynda tasqa qashalǵan tańbalarǵa qaraǵanda, qazaq jazýynyń arǵy tamyryn ıeroglıfke, ıaǵnı áriptik emes, uǵymdyq tańbalarǵa jatqyzýǵa bolady. Al odan bergi jaǵy bizdiń jyl sanaýynan buryn Sibirde týǵan orhon-enıseı jazýynyń áriptik tańbalaryna soǵatyn sıaqty. Bular, árıne, anyqtalmaǵan joramaldar.

Qalaqtyq alǵashqy jazýy arab áripterinen bastaldy degen joramal, ózge joramaldardan góri dáleldirek. Ol bizge ıslam dini arqyly keldi. Islamdy qazaq Orta Azıanyń ózge halyqtarynan keshirek qabyldaǵandyqtan, arab jazýy da qazaqqa keshirek tarady.
«Altyn orda» degen atpen Edil boıynda XIII ǵasyrdan bastap qurylǵan ákimshilik ólkesindegi halyqtardyń, ishinde tatarlardan sońǵy eń moly qazaq rýlary bolǵanǵa uqsaıdy. Oǵan keltiriletin eń senimdi dáleldiń biri, osy ordanyń alǵashqy hany — Shyńǵysuly Joshyhan óliginiń qazaqtyń Ulytaý atalatyn mekende jerlenýi.

«Altyn orda» handarynan ıslamdy birinshi bolyp qabyldaǵan — Joshynyń (1273 jyly ólgen) balasy Bereke han (1286 jyly ólgen) han. Odan keıin bul dindi Edil boıyna, Orta Azıaǵa, Kavkazdyń keıbir halqyna, qazaq dalasyna keńinen taratqan Ózbekhan (1263 jyly ólgen).
«Altyn ordanyń» sońǵy hany Toqtamys shamamen 1300-1406 jyldary arasynda jasaǵan. Shoqan Ýálıhanovtyń zertteýinde Toqtamys buıryq-jarlyqtaryn kóne túrki tilinde arab árpimen jazǵan. Sol kezdegi qazaqtardyń arasyna bul jazýdyń taraǵan-taramaǵany belgisiz. Arab árpimen jazylǵan qazaq tilindegi dokýmentter Datuly Syrym batyrdyń patshalyq Rossıaǵa qarsy kóterilisi kezinde aqtalǵan. Ol kezde jazylǵan hattar til jaǵynan jalpy túrkilik tilden góri qazaq tiline jaqyn. Buhar Shortanbaı, Mahambet, Nysanbaı jáne basqalary óleń jyrlaryn qaǵazǵa túsirgenge uqsaıdy. Sondaı joramal dar bola tura, olardan saqtalǵan dokýmentter áli kúnge deıin tabylǵan joq.
Orys mektebinde oqyǵan Shoqan Ýálıhanov, Ybyraı Altynsarın, Abaı Qunanbaev jáne olardyń sońynan shyqqan birli-jarym nemese oryssha jazǵan aqyn-jazýshylar ózderiniń eńbegin arab árpimen nemese oryssha jazǵan.

Abaı jaıyna bul eńbekte tolyǵyraq toqtaımyz. Óıtkeni ol shyn maǵynasyndaǵy qazaq jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy ǵana emes, onyń saltanatty saraıyn túgelimen quryp, qazaq kórkem ádebıetin óz tusyndaǵy jalpy adam zattyq kórkem ádebıettiń bıik shyńyna kóterip ketken kisi Abaı qazaq jazba ádebıetiniń alǵashqy bıik jotasy.

Abaı (Ibrahım) Qunanbaev (1845—1904)

Qazaq jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy, klasık aqyn. Abaı burynǵy Qarqaraly dýanyna qarasty Shyńǵys taýynyń baýyrynda týǵan. Ákesi Qunanbaı Óskenbaı uly mańaıyndaǵy qazaq aýyldary baılary men bıleriniń ishindegi azýlylarynyń biri bolady. Biletin adamdardyń, ásirese, on toǵyzynshy ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Batys Sibirge saıası qylmysty retinde jer aýyp kelip, Qunanbaımen tanys, istes bolǵan polák ofıseri A. Ianýshkevıchtiń sıpattaýyna qaraǵanda, Qunanbaı óz ortasynyń aqyldy da bilgir, tapqyr da sheshen adamy bolǵan. Sondyqtan da patsha úkimeti ony bir saılaýda Qarqaraly dýanynyń aǵa sultandyǵyna bekitken.

Abaı Qunanbaıdyń úshinshi áıeli Uljannan týady. Ol Qarakesek rýynyń sheshendikpen, mysqylshyldyqpen ataǵy shyqqan Shanshar tobynyń qyzy eken. Uljannan Tákejan (Táńirberdi), Abaı (Ibrahım), Ysqaq, Ospan degen tórt ul týady. Abaıdyń bir óleńinde «Atadan altaý, anadan tórteý, jalǵyzdyq kórer jerim joq» deýi sondyqtan.

Abaıdyń azan shaqyryp qoıǵan aty — Ibrahım. Keıin sheshesi erkeletip «Abaı» dep ketken. Qazaqta «abaı» — «saq», «kóregen» maǵynasynda qoldanylatyn sóz. Sheshesiniń de, halyqtyń da Abaı dep ataýy sondyqtan bolýy yqtımal. Biraz jurt Abaıdy Qunanbaıdyń Ybraıy dep ataǵan.

Qunanbaı dinshil adam bolǵan. Ol sol kezge deıin kóshpeli qazaq aýyldarynyń arasyna birtindep tarap kelgen musylman dininiń yqpalyn kúsheıtýge tyrysqan, namaz oqıtyn oraza tutqyzý, dáýletti adamdarǵa zeket tóletý sıaqty din sharttaryn ózine baǵynyshtylarǵa kúshpen taratpaq bolǵan. Osy maqsatpen Orta Azıanyń dindar qojalaryn tatar moldalaryn qaramaǵyndaǵy aýyldarǵa taratyp, olardyń balalaryn mindetti túrde musylmansha oqyttyrady. Sondaı qoja-moldalardy óz aýlynda da ustap, óz balalaryn, olardyń ishinde Abaıdy Ǵabıthan esimdi tatar moldasyna sabaqqa bergen.

Moldadan úsh-tórt jyl oqyǵan Abaıdyń sabaqqa zeıini baıqalǵan soń, ákesi Semeı qalasyndaǵy musylman ımamy Ahmet Rızanyń medresesine aparyp oqýǵa ornalastyrdy. Ol — «mútákállımın» atalatyn din sabaqtaryna tarıh, poezıa, matematıka, fılosofıa, dúnıelik bilim salalaryn qosa oqytýdy qajet dep tapqan aǵymnyń ókili boldy. Sonyń medresesinde tórt jyl oqyǵan Abaı musylmandyq shyǵystaǵy arab, ıran jáne Orta Azıa ádebıeti klasıkteriniń shyǵarmalarymen tanysyp, solarǵa eliktep qysqasha óleńder jaza bastaıdy.
Biraq, Semeıde Abaı uzaq bola almaıdy. Oǵan ákimshilik jumysynan qol úzýge aınalǵan jáne tek dinmen ǵana shuǵyldanyp, Mekege qajylyqqa barýǵa jınalǵan Qunanbaı sebep bolady. Ol el basqarý isterinde óziniń ornyn basady, dep dámelengen Abaıdy oqýdan shyǵaryp, qasyna aldy. Bul Abaıdyń on úsh jastaǵy kezi bolsa kerek. Sol jasynan el basqarý isine aralasqan Abaı qazaq eliniń bilgirleri, sheshenderi, aqyndary, jyrshylary, ertegishileri taqpaqshylary, kúldirgileri, ánshi-kúıshileri sıaqty óner ıelerimen jıi kezdesip, qazaq halqynyń rýhanı mádenıet júıelerimen jaqsy tanysady. Ózi de bıler úlgisinde sheshen sóıleı bastaıdy. Sózderi utymdy, bılik sheshimderi tujyrymdy bolady.

Abaı shyǵarmalary úsh túrli baǵytta erbıdi: ózi shyǵarǵan tól óleńder, ǵaqlıa (naqyl sózder) atalatyn prozashylar jáne ózge tilderden, ásirese orys tilinen aýdarǵan óleńderi.

Barlyǵy qyryq bes «sóz», úsh-tórt maqaladan quralatyn prozalyq shyǵarmalarynda Abaı tarıh, qoǵam, sharýa, din, mádenıet týraly óz pikirlerin aıtyp, óz uǵymyn bildiredi. Birtalaı naqyl sózderdiń saryny keıbir óleńderiniń mazmunymen astarlasady, biraq prozalyq shyǵarmalaryn da ol óleńderindegideı kórkemdik dárejege kóterile almaıdy, ǵıbrat aıtýshy, aqylgóı adamdar dárejesinde qalyp qoıady.
Jazý jumysyna jıyrma jyldaı shuqshıa otyrǵan Abaıdyń basyna 1891 jyldan bastap birine-biri ulasqan birneshe qaıǵy túsedi: sol jyly jaqsy kóretin inisi Ospan óledi. Bul qazany qalaı qaıǵyrýy Ospanǵa arnalǵan óleńderinen baıqalady. Osy qazanyń kúıigi basyla bergem shaqta, 1895 jyly oryssha áskerı joǵary bilimi bar, armıada ofıserlik qyzmette júrgen balasy Ábdirahman (Ábish) óledi. Bul balasynyń jańanyń aldyna ózin eskiniń artyna sanaǵan Abaı oǵan tipti egile qaıǵyrǵany osy taqyryptaǵy kóptegen óleńderinen baıqalady. «Zaman, netken tar ediń, sol qalqamdy qoımaǵan» degen óleńdi osy kezde jazady. Ábdirahmannyń ólimine kóptegen óleńder arnaıdy.

Eki aýyr qazany áreń kóterip júrgen kezinde 1904 jyly qatarynan eki qazaǵa jáne ushyraıdy. Sol jyldyń kókteminde oryssha bilim alyp, ofıserlik qyzmette júrgen balasy — Maǵaýıa (Maǵash) opat bolady. Ol «Medǵat — Qasym» degen kórnekti poema jazǵan. Maǵaýıadan qyryq kún keıin, Abaıdyń túńǵysh uly, «Daǵystan» jáne «Zulys» atty poemalar jazǵan Aqylbaı qaıtys bolady. Eki aýyr qazany kótere almaǵan Abaı Aqylbaıdan qyryq kúnnen keıin, ózi dúnıe salady. Abaıdyń beıiti Shyńǵystaýdyń yǵyndaǵy Jıdebaı atalatyn mekende, inisi Ospannyń qasyna jerlendi. Ol arada qazir sovet dáýirinde ornatylǵan kúmbez mavzoleı bar.

Óleń jazýǵa bala jasynan áýestengenimen jáne alǵashqy óleńderinen-ak, aqyndyq ushqyny shashyraǵanymen biryńǵaı jazý jumysymen Abaı jasy qyryqqa jetken kezde ǵana shuǵyldanady. Óıtýine ómir tájirıbesiniń molaıýy jáne kórkem ádebıetke degen kez qarasynyń turaqtalýy sebep bolady.

El basqarý isine jasóspirim kezinen aralasqan Abaı týǵan halqynyń, turmysyndaǵy sáýleli jáne kóleńkeli jaqtaryn túgel kórip, onyń ómirin jan-jaqty tanıdy. Halyq turmysyndaǵy kóleńkeli jaqtarǵa sáýle túsirmek bolǵanymen, bul talabynan nátıje shyǵara almaıdy. Sondyqtan halqyna paıdaly, dep oılaǵan isterin kórkem sózben, ásirese, óleńmen jetkizbek bolady. Osyndaı nıetpen jazýǵa kiriserde shyǵarmanyń qandaı túri halyqqa túsinikti bolýyn qarastyrady.

Abaıǵa deıingi qazaq ádebıetiniń eń kúshti janrlary sheshendik sóz ben óleń-jyr bolatyn. Eski óleń-jyrlar baıdy qanaǵattandyrmaıdy. Ol «eski bıshe otyrman bos maqaldap, eski aqynsha mal úshin turman zarlap» dep, eski óleńdi mise tutpaıdy.

«Eski bıshe bos maqaldap» degen sózdi Abaı bosqa aıtpaǵan. Patrıarhaldy aýyldyń kóne zamannan Abaıǵa deıingi daý isterin bıler sheship kelgen. Olar ózara sheshendik salystyryp, qaı bıdiń sózi utymdy bolsa, istiń aq-qarasyna qaramastan, sol jeńip otyrǵan. Qazaqtyń «istiń aǵy bilmeıdi, jigittiń baǵy biledi» degen maqaly sondyqtan shyqqan. «Eski aqynsha mal úshin turman zarlap» deýi qazaqtyń aýyzsha óleń shyǵaratyn aqyndarynyń kóbi kedeı bolyp, óleńderin kún kóristiń quralyna qoldanǵan, tyńdaýshylarynan, ásirese baılardan aqy tileıtin bolǵan. Sondyqtan da Abaı olardy «Jat elde qaıyrshylyq qylyp júrip, óz elin baı dep maqtap qudaı qarǵap» dep sókken. Abaıǵa deıingi qazaqtyń baılary nemese ataqtylary «rýymyzdan aqyn baqsy shyqqan joq» dep maqtanatyn bolǵan. Aqyndyqty kedeılerdiń kún kóris quralyna sanaǵan Sondyqtan Abaı olardy mensinbeı «aqyndary aqylsyz nadan kelip kór-jerdi óleń qylǵan joqtan qarmap» degen. Halyqtyq fólklordan jekelenip dara aqyndar shyǵa bastaǵan kezde Abaı olardy da mensinbeı, «Shortanbaı, Dýlat penen Buhar jyraý, Óleńi biri jamaý, biri quraý» degen. Halyq jyrlarynyń epıkalyq túrlerin aıtatyn jyraýlardy da unatpaı, Abaı: «Batyrdy aıtsam el shaýyp alǵan talap, qyzdy aıtsam, qyzyqty aıtsam qyzdyrmalap, ánsheıin kún ótkizbek áńgime úshin, tyńdar ediń bir sózin myńǵa balap» dep «nadanǵa» sanaıtyn qazaq qaýymyna urysqan.

Abaı maqaldar men mátelderdi óte unatqany baıqalady. Bulardy Abaı óz óleńderiniń joldaryna retin taýyp qosyp otyrǵan. Mysaly, «alarmanǵa altaý az, berermenge beseý kóp» degen maqaldy Abaı óleńine «berermenge beseý kóp, alarmanǵa az altaý» degen túrde qosyp jibergen. Mundaı mysaldardy Abaı shyǵarmalarynan kóptep tabýǵa bolady.

Abaıdyń ıslam dini taraǵan shyǵys elderiniń ádebıetimen jaqsy tanystyǵy málim. Alǵashqy birer óleńinde Abaı bul ádebıettiń klasıkterin pir tutyp, olarǵa sıynady da. «Iýzı — raýshan, kózi — gaýhar, «Álıfbı» taǵy birneshe qysqa óleńderin solardyń úlgisinde jazady. Keıin «Masǵut» jáne «Eskendir» deıtin eki shyǵys hıkaıasyn óleńge aınaldyrady.

Islam dinine shyn kóńilimen sengen Abaı óziniń táńiri taný jaıyndaǵy fılosofıalyq kózqarasyn óleńge de aınaldyrǵan. Alaıda, ıslam aqyndarynyń dindi jyrlaıtyn «múnájat» atalatyn shyǵarmalary úlgisinde eshteńe jazbaǵan. Abaı ıslam Shyǵysynyń poezıasyn ózine úlgi kórmegen.

Abaıdyń jazý jumysynda úlgi kóreri de, súıeneri de on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy orys ádebıeti. Ahmet Rızanyń Semeıdegi medresesinen keter aldynda Abaı muǵalim jaldap eki aıdaı oryssha oqyǵan, osy tilde azdap jaza jáne sóıleı bilgen. Eline qaıtqannan keıin de Semeımen qatynasyn úzbeı, ondaǵy orystardan dostar taýyp, ásirese, saıası qylmyspen jer aýyp júrgen orys oqymystylary Dolgopolov jáne Mıhaelspen tanysyp, oryssha bilimin tereńdete túsýge járdem alǵan. Bul jóninde Abaıǵa erekshe járdem bergen adam óziniń týǵan inisi Halıolla (Halel) Óskenbaev. Ol oryssha bastaýysh bilimdi Semeıde alǵan. Keıin Ombydaǵy kadet korpýsyn, Peterbýrgta Mıhaılov atyndaǵy artılerıa ýchılıshesin bitirgen, oryssha bilim alǵan kisi eken. Zamandastarynyń, ásirese G. Potanınniń sıpattaýynsha Halel áskerı bilimmen qatar kórkem ádebıetti de jaqsy tanıtyn adam bolǵan. Ol áskerlik qyzmette júrgende, jasy otyzǵa jetpeı qaıtys bolǵan.
Abaı osy Haleldiń aqyl-keńesimen oryssha kitaptardy kóp oqyǵan. Sonymen qatar orys tiline aýdarylǵan dúnıe júzilik ǵalymdarmen jazýshylardyń eńbekterin de kóp oqyǵan. Mysaly, kóne Gresıanyń ataqty ǵalymy Arıstoteldiń fılosofıalyq jáne ádebı shyǵarmalarymen tolyq tanysqan. Kóne kezdiń ataqty danyshpany Sokratty da biletindigi shyǵarmalarynan kórinip otyrady.
Orystyń oıshyl ǵalymdarynan Abaıdyń erekshe unatyp oqyǵany V. G. Belınskııdiń eńbekteri. Abaı onyń estetıkalyq qaǵıdalaryn óz shyǵarmalaryna arqaý etken, Saıyp kelgende bul qaǵıdalardyń óner óner úshin emes, ómir úshin, kórkem shyǵarmanyń mindeti -— ómir shyndyǵyn qaz-qalpynda sıpattaý, aqynnyń mindeti óz zamanynyń jyrshysy bolý degenge saıady.

Kórkem ádebıetke osyndaı kózben qaraǵan Belınskıı diń orys ádebıetiniń on toǵyzynshy ǵasyrdyń ókilderinen úlgige tartatyny A. S. Pýshkın. Belınskııdiń oıynsha, óz ultyn súıgen adam ǵana búkil adamzatty súıe alady. Belınskııdiń baǵasynsha, orys ádebıetinde shyn maǵynasyndaǵy birinshi ulttyq aqyn — Pýshkın.

Abaı Belınskııdiń bul pikirin óziniń aqyndyq jolyna jetekshi nusqaý retinde paıdalanyp, qazaqtyń birinshi ulttyq aqyny bolýǵa tyrysqan jáne sol maqsatyna jetken. Ol jazýshylyq jumysqa osyndaı úlken tájirıbemen jáne teorıalyq daıarlyqtarmen kirisedi.

Kórkem ádebıettiń teorıasyna jetik, onyń órkendeýine i;en silteıtin adamnyń bári birdeı aqyn ıá jazýshy bola almaıdy. Jazýshylyq, ıaǵnı kórkem oılap, sol oıyn aýyzsha aıta alarlyq nemese qaǵazǵa túsire alarlyq daryn adamnyń boıyna tabıǵat beretin syı. Abaı sondaı daryndy aqyn. Onyń oıynsha, aqyndyq adamǵa «táńiriniń bergen óneri», ol óner kez kelgen jerde tası bermeıdi, shabyt kelgen jaǵdaılarda ǵana, ıaǵnı aqynnyń ne qýanysh, ne qaıǵyǵa batqan shaqtarynda ǵana keledi. «Sonda aqyn belin býynyp,— deıdi Abaı,— aldy-artyna qaranar. Dúnıe kirin jýynyp, kórinip oıǵa sóz salar».

Abaısha aqyndyqtyń quraly — til. Onyń oıynsha til Ótkirdiń júzi. Kesteniń bizi», ıaǵnı kórkem ónerdiń basqa eshbir túri tildeı kórkem shyǵarma jasaı almaıdy. Osyndaı uǵymda Abaı kórkem shyǵarma jazýǵa kiriserde: «Maqsatym til ustartyp, óner shashpaq»,— deıdi. Qazaq tilin kórkemdiktiń bıigine kóterý úshin Abaı bul tilge aralasyp júrgen bóten sózderden óleńdi arshymaq bolady. Onyń bóten sóz» deıtini: birinshiden, aýyzsha fólklorda nemese qazaqta jańa ǵana týyp kele jatqan jazba ádebıette belgili bir pikirge janasy joq joldardyń, sózderdiń bytysyp júrýi, ekinshiden, qazaq tiline ıslam dini arqyly kirgen qazaqqa uǵymsyz arab, parsy sózderiniń aralasyp ketýi.
Belınskııdiń qaǵıdasyn qoldanatyn Abaıdyń da oıynsha:

Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep-tegis jumyr kelsin aınalasy.

Osylaı jazylǵan óleńdi ǵana kórkem dep túsinetin Abaı Belınskııshe mazmunǵa birinshi oryn, túrge ekinshi oryn berip, «İshi altyń syrty kúmis» bolsyn deıdi. Ózi osyndaı óleńderdi ǵana jazýǵa tyrysady jáne sol maqsatyna jetedi.

Abaıǵa deıingi qazaq poezıasynda orystyń «stıhotvorenıe» dep ataıtyn sújetti óleń túrinde birinshi ret Ybyraı Altynsarın jazdy. Abaı óleńniń osy túrin damytyp, barlyq shyǵarmalaryn soǵan baǵyndyrady. Abaı óleńderiniń basym kópshiligi bir taqyryptyń tóńireginde, bir pikirdi ǵana jan-jaqty sıpattap, maǵynasyn tujyrymdap otyrady. Bul jaǵynan Abaı orys aqyndaryna uqsaıdy. Mazmun jaǵynan Abaı óleńderi túgelimen derlik ózi jasaǵan zamannyń taqyrybyna, týǵan halqynyń jaqsy jáne kemshilik jaqtaryn sıpattaýǵa arnalǵan. Osyndaı taqyryptarda qarapaıym jurttyń uǵymyna ári jeńil, ári kórkem túr tapqan.

Abaı poezıasy túgelimen sújetti usaq óleńderden quralady. Ol poezıanyń poema» atalatyn janryn týǵyza alǵan adam emes. Ol qysqa óleńderinde tabıǵat beınesin, adam portretin jasaýǵa, onyń ishki, syrtqy qylyq, minezderin aıqyn sýrettermen kórsetýge ete sheber. Qaı taqyrypqa jazǵan óleńinde bolsa da Abaı shyǵarmalarynda qazaq jeriniń, qazaqtyń ulttyq turmysynyń beıneleri aıqyn elestep turady. Mysaly, qysty ol:

Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy,
Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy,—

dep qazaqtyń qatal shaldaryna uqsatady nemese «kári qudań — qys kelip, álek saldy» dep beıneleıdi. Sonymen qatar, qazaqtyń sol kezdegi qys mezgilinde de kıiz úıde otyratyn turmysyn elestetip:

Borandaı burq-sarq etip doldanǵanda,
Alty qanat aq orda úı shaıqaldy,—
deıdi.

Kúzdiń sıpaty da tek qazaq dalasynyń kúzgi túrin, tek qazaq aýlyndaǵy turmystyń kúzgi beınesin jarqyn elestetedi. Mezgil taqyrybyna jazǵan óleńderinde tabıǵat kórinisterinen basqa aýyldyń áleýmettik ómiri de, baı men jarlynyń turmysyndaǵy alshaqtyqtar da, taptyq teńsizdikter de kórinis berip otyrady. «Jazǵyturym», «Jaz», «Qan sonarda», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» sıaqty óleńderi iri sheberlerdiń boıaýymen salǵan sýretshi kartınalaryndaı óte kórkem, óte uǵymdy jáne tek qazaq dalasyna ǵana tán beıneler. Bolystardy, bılerdi, pysyqtardy, taǵy sondaı tıpterdi sıpattaǵanda kóz aldyńa tiri adamdardyń beınesin alyp keledi. Óziniń jáne ózgelerdiń jan júıesin sıpattaǵanda da Abaı óte sheber. Jastardyń mahabbat syryn beıneleýge de júırik.

Abaıdan burynǵy qazaq poezıasynyń «qara óleń» jáne jyr» atalatyn eki-aq ólshemi bolǵan. Qara óleńniń bir shýmaǵy tórt joldan, ár joly on bir býynnan quralyp, úılesi «a, a, b, a» bolyp keledi. Ekinshisi jyr joldary jeti býynnan, al shýmaqtary, úılesteri turaqsyz keletin óleń. Abaı óz shyǵarmalarynda osy eki túrin de baıytyp, keń maıdalandy. Biraq ol qazaq poezıasynyń ólshemimen ǵana qanaǵattanbaı, orys jáne dúnıe júzi poezıasynyń jetistikterine súıene otyryp óleńniń jıyrma shaqty tyń ólshemin qosqan. Solardyń ishinde «Segiz aıaq» jáne on alty úılesti «Sen meni netesiń» sıaqty dúnıe júzilik poezıaǵa qosqan jańa ólshemderi de bar. Abaı tyńnan jasaǵan ólshemderin aýyldyń saýatsyz tyńdaýshylaryna, az ǵana oqyrmandaryna túsinikti bolý jaıynda qarastyrady. Ózine deıingi qazaq óleńderinde ánmen, termemen aıtylmaıtyndary bolmaǵan Qazaqtyń halyq mádenıetinen Abaıdyń grekshe súıgen ánderi bolǵan. Biraq ol án ataýlynyń bárin qabyldamaı:

Ánniń de estisi bar, eseri bar,
Tyńdaýshynyń qulaǵyn keseri bar,
Aqyldynyń sózindeı oıly kúıdi,
Tyńdaǵanda kóńildiń óseri bar,—

dep,

Qulaqtan kirip boıdy alar,
Jaqsy án men tátti kúı,
Kóńilge túrli oı salar,
Ándi súıseń, menshe súı —
dep tek súıgen ánderin ǵana qabyldaǵan.

Ánge talǵamy sondaı Abaı qazaq poezıasyna ózi tyńnan jasaǵan óleń ólshemderine laıyqty ánder shyǵarǵan. Olardyń ishinde: «Kózimniń qarasy», «Aıttym sálem, Qalamqas», «Segiz aıaq» halyqtyń eń jaqsy ánderiniń qataryna qosylyp, kúni búginge deıin zor qurmetpen oryndalady. Abaıdyń ánderi jańa ólshemdi óleńderiniń halyq arasyna tez taraýyna sebepker bolady. Osy ánderdiń negizinde Ahmet Jubanov, Latıf Hamıdı «Abaı» operasyn jazdy. Óziniń aqyndyq jáne kompozıtorlyq qýatynyń, keń óristiligine sengen Abaı: «Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel»— dep, halqyna aıtqysy kelgen aqylyn óleńderi men ásem ánderi arqyly jetkizýge tyrysady.

Islam din basylary bul dúnıeni, ıaǵnı tirshilikti ýaqytsha, «fanı» jalǵanǵa sanap, odan bezdirýge tyrysyp, turaqty rahatty adam ólgennen keıin «aqyret» atalatyn «o dúnıede» kóredi dep, ol úshin bul jalǵandy tek qudaıǵa qulshylyqpen ótkizýge shaqyrsa, Abaı adamdy osy dúnıeniń tirshiliginde rahat kórýge, qoǵam úshin, halyqtyń ıgiligi úshin eńbek etýge shaqyrady. Abaıdyń oıynsha «óziń úshin eńbek etseń, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń». Sol oıyn «kóptiń qamyn áýelden táńiri oılaǵan» dep bekitkisi keledi de, «áreket qyl, paıdasy kópke tısin» deıdi.

Abaıdyń uǵymynda adam ataýly jaratylysynda birdeı, sondyqtan ózin ózgelerden artyq sanaıtyndarǵa «menimen sen teńbe dep maqtanasyń, bilimsizdik belgisi, ol baıaǵy» dep ursady. Abaı qoǵamdy ultqa, dárejege bólmeı, jynysqa bólmeı, «adamzattyń bárin súı, baýyrym, dep», «atanyń balasy bolma, adamnyń balasy bol» dep, jalpy adamzatty túgel súıetin gýmanızm bıigine shaqyrady.
Abaı adamdy «er» jáne «ez» dep ekige bóledi. Onyń oıynsha jaqsylyq is tek «erden» ǵana shyǵady, al «ezden» eshbir jaqsylyq kútýge bolmaıdy.

«Qazaǵym» degen sózdi «ultym» degen maǵynada túsingen Abaı týǵan halqynyń ómir shyndyǵynyń aralamaǵan túkpirin qoımaıdy jáne kórgen-bilgenderinin. barlyq beınesin shyǵarmalaryna túsirip otyrady. Ol ómir shyndyǵynyń tirkeýshisi emes, kórgen-bilgenderiniń synshysy jáne kem-ketikti qatty synaý arqyly túzetýge tyrysýshy.

Abaı «malda da bar jan men tán» dep adamnyń haıýanattan aıyrmashylyǵy sezimi men aqylynda deıdi. Aqyl — sýyq muz, ony ysytatyn — júrek, júrekti sezim uıasy dep sanaıtyn Abaı qazaq poezıasynda birinshi ret ony teńizge sanap, odan tabylmaıtyn asyl joq,— deıdi. Ómir kúresinen qajyǵan shaǵynda: «Júregim meniń qyryq jamaý, qıanatshyl dúnıeden» dep toryǵady. «Júrek — teńiz»... dep bastalatyn óleńinde «dostyq, qastyq, bar qyzyq — júrek isi» deıdi de, qyzyq qýyp ketpeý úshin árbir sezimdi aqyl tarazysyna salyp, onyń tıimdi-tıimsiz jaǵyn oılanýdy eskertedi. İstiń tıimdi jaǵyn oılaý úshin qaırat kerek.

Júrekte qaırat bolmasa,
Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek?
Aqylǵa sáýle qonbasa,
Haıýansha júrip kún ótpek.
Onyń oıynsha, aqyldyń taıanyshy — ar men uıat.

Abaı adamdy dáýletine qarap emes, kisiligine, eńbegine qarap baǵalaıdy. Onyń uǵymynda sharýa bilgen adamnyń bári eńbekshi, bári jaqsy. Onyń jek kóretinderi eńbek etpeıtin aramtamaqtar. Qoǵamdyq ómirdiń, onyń ishinde qazaq ómiriniń áleýmettik, taptyq teńsizdigin kóre bilgen, ondaı turmystyń jarqyn sýretin jasaı bilgen realıs aqyn Abaıdyń óziniń «Qarasha jeltoqsanmen sol bir eki aı» dep bastalatyn óleńinde baılar men jalshylar turmysyndaǵy qaıshylyqtardy realısik túrde óte kórkem sıpattaıdy. Turmysy aýyr jalshylarǵa jany ashıtyndyǵyn kórsetedi. Sóıte tura, «baıda — meıir, jalshyda — beıil de joq, ańdystyrǵan ekeýin qudaıym-aı!» dep keııdi. Odan ári saıası qorytyndy jasaýǵa oı-órisi jetpeıdi.

Tirshilik dúnıesin bir ken, saraı dep uǵynatyn Abaı árbir adamǵa:

Ásempaz bolma árnege,
Ónerpaz bolsań arqalan.
Sen de bir kirpish dúnıege,
Ketigin tap ta bar, qalan!—

deıdi. Mundaǵy «Ónerpaz» degendi bekerge aıtpaıdy, onyń oıynsha, adal eńbek ataýlynyń bári qoǵamǵa da, jeke adamǵa da paıdaly, sondyqtan árbir adam eńbektiń, qaı túrinen bolsa da óz ornyn tabýy tıis. Onymen birge Abaı tvorchestvolyq eńbekti de joǵary baǵalaıdy, onyń jemisti bolýyn tileıdi. Olaı bolsa, aqynnyń jemisi, onyń jazyp qaldyrǵan óleń-jyrlary, sondyqtan da Abaı:

Óldi deýge sıa ma, oılańdarshy,
Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan,—

deıdi. Bul pikirin ol «Harakát qyl, paıdasy kópke tısin» dep árbir eńbek adamynyń qoǵamǵa jáne ózine paıdaly ister atqarýyn usynady.
Abaı óz tusyndaǵy qazaq qoǵamyna qandaı isterdi paıdaly kórdi? Abaıdyń uǵymynda jaqsy ıá jaman el bolýdyń tetigi birlikshil ıá birliksiz bolýynda. Ol «berekeli bolsa el — jaǵasy jaılaý ol bir kól» dep bereke men birlikti jeri shúıgin jaılaý men jarqyraǵan aıdyn shalqar kólge teńeıdi de, «berekesi ketken el — sýy ashyǵan batpaq kel»...— dep qutsyz, sıyqsyz mekenge teńeıdi. Onyń baıqaýynsha, óz tusyndaǵy aýyldardy osyndaı berekesizdik pen ala aýyzdyq meńdegen.

Osyndaı shym-shytyryq berekesiz aýyldarda:

«Baı alady» kezinde kóp berem dep.
Jarly alady qyzmetpen ótkerem dep,
Dos alady bermeseń — bult berem, dep
Jaýyńa qosylýǵa syrt berem dep
«Bı men bolys alady kúshin satyp,
Men qazaqtan kegińdi áperem» dep,—

sol alýlardyń nátıjesinde «júz qaraǵa eki júz alarman bar, bas qatar bas aıaǵyn tekserem dep» deıdi Abaı.

Bertin kele patsha ókimetiniń qazaq elin bıleý jaıynda 1868 jyly shyǵarǵan zańy boıynsha qazaqtar Rossıanyń el bıleý tártibine kóship, qazaq jeri starshyndarǵa, bolystarǵa, ýezerge, gýbernıalarǵa bólinedi. Solardyń, ishinde starshyndar men bolystar ǵana qazaqtan saılanyp, odan joǵary ákimder patsha úkimetiniń chınovnıkterinen ǵana taǵaıyndalady. Qazaqtar bul zańdy «shtat» dep te ataıdy.
Starshyndar men bolystar belgilengen saılaý tártibimen saılanady. Olardyń aýyldyń onbasy, elýbasy, júzbasy atalatyn atqaminer pysyqtary saılaıdy. Starshyndyqta, bolystyqta dámesi barlar saılaýshy pysyqtardyń daýsyn mal nemese aqshaǵa satyp alatyn bolǵan. Saılaýdy «kresánskıı nachalnık» deıtin chınovnık ótkizip, ony ýezik jáne gýbernıalyq nachalnıkter bekitken. Saılaýǵa talasýshylar tilmáshtar arqyly olarǵa da para beredi. Shoqan Ýálıhanovtyń aıtýy boıynsha, ýezik jáne gýbernıalyq ákimder saılanýǵa talasýshy qazaq baılarynan aqshany qapshyqtap alǵan. Para berý jolymen starshyn ıá bolys bolǵandar shashqan shyǵynyn momyn halyqtan jáne jaýlasqan adamdarynan «qarashyǵyn» degen atpen áldeneshe ese etip qaıtaryp alady.

Baılardyń bolystyqqa, starshyndyqqa talasýy — árıne, aýyl arasynyń ústemdigine talasý. Osyndaı talasta olar ákeni baladan, aǵany iniden, týystardy jaqynynan aıyryp, aýyl arasyn byt-shyt qylǵan. Abaı aıtqan qazaq arasyndaǵy «alty baqan ala aýyzdyq» osydan týǵan. Sol arazdyqtyń negizinde qazaq aýyldary berekesizdikke ushyrap, qıan-keski arazdasqan, jaýlasqan, barymtalasqan, sonyń ishinde kisi ólimderi de jıi ushyrasqan.

Abaı el arasyndaǵy kórinip turǵan osy jaılardyń bárin saılaýǵa talasýshylardyń jaǵymsyz áreketinen dep túsinip, el arasyndaǵy osyndaı alaýyzdyqty órshitip, ult pen ultty, rý men rýdy arazdastyryp ustaıtyn patsha úkimetiniń saıasaty ekenin ańǵarmaǵan. Sondyqtan ol:

Orys teris aıtpaıdy, jaman bol dep,
Orys aıtty: ózińe erik berem dep,
Kimdi súıip saılasań bek kórem dep,—

deıdi. Mundaǵy «orys» dep otyrǵany patsha úkimetiniń ýezik jáne gýbernıalyq ákimderi. Olar qazaqtarǵa kimdi unatyp saılasań, erkiń» dep aýyzsha aıtqanmen is .kúzinde parany kóp bergen baıdy saılady. Joǵarǵy ákimderdiń bul qylyǵyn keıinirek kórgen Abaı:

Qutyrdy kópti qoıyp azǵanasy,
Aryzshy orys — olardyń oljasy.
Birde ony jarylqap, birde muny,
Qýdy unatty-aý, Semeıdiń bul qalasy,—

degen qorytyndyǵa keledi.

Sonymen «Birińdi biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» dep, týǵan halqyn bereke-birlikke, yntymaqqa keltire almaıdy da, «Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da, aldamaǵan kim qaldy tiri janda» deı kelip:

Dos jaryń, aǵaıynyń bári eki-úshti.
Sol sebepten dosyńnan dushpan kúshti...
Qajymas dos halyqta joq.
Aınymas sert qaıda bar?
Alda kórgen artta joq,
Mysqyl esek, aıla bar,—

dep toryǵady.

Abaı qazaq arasyndaǵy berekesizdiktiń jáne basqa kemshilikterdiń túp tamyry nadandyǵynda, oqymaǵandyǵynda dep túsinedi de, halqynyń «kóńil kózin», ıaǵnı sana-sezimin jetildirý úshin qazaq jastaryn oqýǵa bilim alýǵa shaqyrady. Ol:

Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin,
Joq-bardy ertegini termek úshin,
Kókiregi sezimdi, oıy oramdy,
Jazdym úlgi jastarǵa bermek úshin,—

dep bar úmitin oqýǵa talapty jastarǵa júkteıdi. Ózi týraly aıtqanda:

Jasymda ǵylym bar dep eskermedim,
Paıdasyn kóre-tura teksermedim,
Er jetken soń túspedi ýysyma,
Qolymdy mezgilinen kesh sermedim,—
deıdi de, oqyǵan óz balalary jaıynda:
Balamdy medresege bil dep berdim,
Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim,—

dep, oqyǵanda ákim bolý úshin emes, ǵalym bolyp dúnıe taný úshin oqý kerek ekenin eske salady.

Abaıdyń uǵymynda, oqý tek orysta ǵana. «Orystyń ǵylymy, óneri dúnıeniń kilti,— deıdi ol,— ony bilgende dúnıe arzanyraq túsedi». Qazaqty osy bilimge shaqyrǵan Abaı qazaq jastaryna «Ǵalym bolmaı nemene, balalyqty qısańyz» dep, mektebi joq aýyl balalaryn qaladaǵy orys mektebine baryp oqýǵa aqyl beredi». Al oǵan baryp oqyǵandarǵa:

Bolmasań da uqsap baq,
Bir ǵalymdy kórseńiz.
Ondaı bolmaq qaıda dep,
Aıtpa ǵylym súıseńiz.
Dúnıe de ózi, mal da ózi,
Ǵylymǵa kóńil bólseńiz.
Bilgenderdiń sózine,
Mahabbatpen erseńiz,
Aqyl senbeı senbeńiz,
Bir iske kez kelseńiz.
Aqsaqal aıtty, baı aıtty,
Kim bolsa meıli, sol aıtty
Aqylmenen jeńseńiz,—

dep ǵylymdy úırenýmen birge ár nárseniń túıinin óziń shesh dep aqyl-keńes beredi. Onymen birge oryssha oqıtyndarǵa:

Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba,

deı kelip:

Voennyı qyzmet izdeme,
Oqaly kıim kıýge...
Qyzmet qylma oıazǵa,
Janbaı jatyp sónýge,—

dep shen qumarlyq úshin, qara bastyń paıdasy úshin emes, halyqqa qyzmet etý, oqý kerek ekenin eske salady. Abaı tek eńbek etken adam ǵana toıyna tamaq ishe alatynyn «Eńbek qylsań erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» dep túıedi. «Eńbek qylmaı tapqan mal dáýlet bolmas, Qardyń sýy sıaqty tez sýalar» dep qorytady.

Abaı tusyndaǵy qazaq eliniń óndiristik qýaty óte tómen dárejede edi. Qazaqtyń ol kezdegi kásibi mal baǵý ǵana boldy. Aýyldarda maly kóp baı az da, maly az kedeı men maly joq jalshylar kóp-ti. Aýylda olardyń bárine birdeı eńbek kásibi jetpedi. Sondyqtan baılar jalshylaryn eńbekaqyny óte az tólep, nashar halde ustady. Keı baıdyń jalshylary qyzmetti tek tamaǵy úshin ǵana atqardy. Bulardyń óte aýyr halin Abaı «Qarasha, jeltoqsanmen sol bir eki aı» dep bastalatyn óleńinde realısik túrde ı kórkem sıpattaıdy.

Aýyldaǵy jumyssyz batraktarǵa Abaı «Jalǵa júr, jat-jerge ket, mal taýyp kel, Malyń bolsa syılamaı tutylmas el» dep aqyl beredi. Bul jerde, árıne, qanaýshy tap ústemdik etken jerde eńbekpen kún kórýdiń óte qıyn ekenin Abaı túsinedi. Biraq, ol adam balasy sol eńbek arqyly kún kórip, keleshekte sol eńbek nátıjesinde kórkeıip, ilgeri basatynyna senedi.

Abaı tusyndaǵy qazaq qoǵamyndaǵy eń aýyr máseleniń biri áıel máselesi edi. Qaı kezde shyqqany belgisiz bolǵanymen, áıeldi qalyń berip alý qazaq ómirinde Abaıǵa deıin de ǵasyrlar boıy oryn alyp kelgen. Sondyqtan da, qazaq qyzdy balaǵa sanamaǵan. Mysaly, birneshe qyzy, bir uly bar qazaq «balań nesheý» degen suraýǵa «jalǵyz» dep jaýap bergen. Al eger uly bolmaı, qyzy birnesheý bolsa, balam joq» deıtin bolǵan. Olaı deýi, qalyń malǵa satylǵan qyz, týǵan úıinen ketken soń ata-analaryna, týysqandaryna eshbir járdemsiz «jat» adam. Sondyqtan bosanǵan áıeldiń balasy qaı jynystyq ekenin bilgisi kelgen adam «at ustar ma, qyryq jeti me?» dep suraıtyn bolǵan. At ustar degeni — ul, qyryq jeti degeni— qyz. Olaı deıtini, qyzdyń qalyń malyna jasaý t.b. qajettigi úshin usaǵy, irisi aralas qyryq jeti bas mı tóleıtin bolǵan. Munshama mal berýge shamasy joqtar uzaq ýaqyt úılene almaǵan, keıbir maly joqtardyń ómir boıy úılene almaı ketkeni de bolǵan.

Maldy baılar qalyńyn tólep, áldeneshe áıelden alǵan. Shaldar men kemtarlar da mal berip, qyzdardy nemese qalaǵan áıelderin ala bergen. Maldy adamdar uly úshin kóp jaǵdaıda besiktegi qyzǵa quda túsip, qyz eseıgen shaqta atastyrǵan kúıeýine rıza bolmasa da soǵan zorlap qosqan. Onyń ústine ámeńgerlik salt boıynsha: «Aǵa ólse — ini mura» nemese—«İni ólse — aǵa mura» dep ólgen adamnyń áıelin eriniń týysqandaryna eriksiz qosqan. Osy máseleniń tóńireginde daý-sharlar kóbeıip, qazaq arasyndaǵy eń úlken janjaldardyń biri jesir daýy bolǵan.

Qazaq áıelderiniń osyndaı aýyr taǵdyryn kórgen Abaı bul máseleniń de syrtynda qalmaı, qyzý aralasady. Ol óziniń kórkem shyǵarmalarynda áıel teńsizdigine túbegeıli qarsy bolady. «Bir sulý qyz turypty han qolynda» dep bastalatyn óleńinde jas qyzdy alǵan kári handy sóge kelip, «Etimdi shal sıpaǵan qurt jesin dep, jartastan qyz qulapty tereń sýǵa» degen tragedıany aıtady da:

Baı qartaısa malyna berer shylbyr,
Mal ómirdi jańǵyrtpas qudaı urǵyr.
Bireýdiń qyzyn alyp malǵa satyp,
Baıaǵyny izdegen qandaı qurǵyr,—

dep ózi tustas toqalshyl baılardy sógedi. Abaısha «Kimde-kim úlken bolsa eki múshel, mal berip alǵanmenen, qatyn emes». Bir múshel degeni on eki jas, eki múshel — jıyrma bes jas. Abaıǵa tustas qazaqtyń baı shaldary ózinen áldeneshe múshel kishi jas qyzdy alatyn bolǵan.
Áıeldi qalyń malǵa berýge qarsy shyqqan Abaıdyń usynary, áıel men erdiń birin-biri súıip, erkimen qosylýy.

Ol:

Jasaýly dep, maldy dep baıdan alma,
Kedeı qyzy arzan dep qumarlanba,
Ary bar, aqyly bar, uıaty bar,
Ata-ananyń qyzynan qapy qalma,—

dep, qazaqtyń: «Aıaǵyn kór de asyn ish, sheshesin kór de qyzyn al» deıtin maqalyn qýattaıdy, qyzdyń, ajaryna emes, tárbıesine qaraýdy unatady.

Qazaq jastarynyń ǵashyqtyq sezimin ushtaý nıetimen osy taqyrypta kóptegen ǵajaıyp kórkem óleńder, ǵajaıyp áýendi ánder shyǵarady. Óz tusyndaǵy qazaq ómirinen mundaı mahabbat úlgisin kezdestire almaǵan. Abaı qazaq jastaryna A. S. Pýshkınniń, «Evgenıı Onegın» romanyndaǵy Onegın men Tatánanyń arasyndaǵy ǵashyqtyqty úlgi etip, olardyń súıispenshilik hattaryn qazaq tiline asa sheber túrde aýdarady. Ǵashyq bolyp qosylǵandarǵa «Qatynyń seni súıse, sen ony súı» dep, erli-zaıyptylardyń birin-biri súıýin quptaıdy. «Eri aqyldy, qatyny minezdi bop» dep olardyń tatý-tátti ómir súrýin tileıdi. Áıeldi erine ómirlik dos dep sanaıtyn Abaı:

Mahabbatsyz — dúnıe bos,
Haıýanǵa ony qosyńdar,
Qyzyqtan ózge qalsań bos,
Qatynyń, balań, dosyń bar,—

deıdi. Osyndaı dostyqtaǵy áıeldi «qımylyn qabaǵynyń hattaı tanyr» dep eriniń aıtqanyn buljytpaı oryndaıtyn serikke sanaıdy. Abaı tól shyǵarmalarymen qatar, aýdarýmen de shuǵyldandy. Ol tek orys ádebıetin jáne on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy orys ádebıetin aýdarǵan, olardyń ishinde erekshe kóńil bólgeni: I. A. Krylov A. S. Pýshkın, M. Iý. Lermontov óleńderi.

Qazaq jazba ádebıetinde Krylovtyń mysaldarynan azyn-aýlaq aýdarǵan Ybyraı Altynsarın bolsa, Abaı bul bastamany onan ári óristetip, Krylovtan kóptegen mysaldar aýdardy. Ol «mysal» bitkenniń bárin emes, onyń ishindegi qazaq qoǵamynyń tirshiligine úılesetinderin ǵana aýdaryp, óz ıdeıasynyń qajetine jaratady.

A. S. Pýshkın shyǵarmalarynan Abaıdyń zer sala aýdarǵany «Evgenıı Onegın» romanynan úzindiler ekenin jáne ony qandaı maqsatpen aýdarǵanyn joǵaryda qysqasha aıttyq. Alaıda Abaı jalǵyz Pýshkındi ǵana emes, aıtys aqyndarynyń shyǵarmalaryn erkin, ıaǵnı mazmunyń obrazdyq erekshelikterin saqtaı otyryp, qazaq oqyrmandaryna uǵymdy etip aýdarǵan. Mysaly, «Evgenıı Onegındegi» «Onegınniń sıpaty» atalatyn kirispede jáne romannyń, ón boıynda «Onegındik shýmaq» atalatyn on joldyq bólshekter bar. Abaı «Onegınniń sıpatynda» shýmaqtyń jol sanyń mazmunyń túr ádemiligin buljytpaı dál keltirýmen qatar bul shýmaqty qazaqtyń on bir býyndy óleńimen oqyrmandaryna túsinikti túrde, óte kórkem etip jetkizedi. Onegın men Tatánanyń hattaryn aýdarǵanda qazaq óleńiniń bir shýmaǵynda segiz jáne jeti býyndy joldardyń aralas keletin ólshemin qoldanǵan. Bulardy da erkin jáne kórkem aýdarǵandyqtan, ol aýdarma retinde emes, qazaqtyń tol óleńi tárizdi bolǵandyqtan aýyl arasynda ánmenen aıtylyp ketken.

Abaıdyń eń kóp aýdarǵany M. Iý. Lermontovtyń óleńderi. Oǵan bas sebep— ekeýiniń oı-pikiriniń uqsastyǵy. Lermontov patsha zamanyna ózin qarsy qoıyp, onyń minderin, qıanattaryn áshkerelegen, bul ıdeıasy qoldaýshylardy tappaı jalǵyzsyraǵan aqyn ekeni málim, Sol sıaqty «myń, men jalǵyz alysqan» Abaı da aqyrynda «molasyndaı baqsynyń, jalǵyz qaldym tap shynym» dep ońasha qalady.
Maqsattary, ómirleri men ıdeıalary uqsas bolǵandyqtan, Abaı Lermontov shyǵarmalaryn erekshe yqylaspen aýdarady. Sondyqtan keıde onyń tol shyǵarmalarynan aýdarmalaryn ajyratyp alý qıyn Da. Keıbir aýdarmasynda Abaı Lermontovpen aqyndyq jarysqa túskendeı, túpnusqadan aýdarmany asyrýǵa tyrysady. Sol maqsatyna keıde jetkendeı bolady. Mysaly, «Terektiń syıy» óleńiniń aýdarmasyndaǵy keıbir joldar túpnusqadan kúshtirek te shyǵady.

Abaı óziniń «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq...» dep bastalatyn óleńdi jasy qyryqqa jańa shyqqan kezde jazǵan. Bul qartaıatyn jas emes. Qazaqtyń poezıasynda qyryq jasty qyran búrkitke teńep adamnyń naǵyz qaıratty, aqyldy, jigerli kezine sanaıdy.
Olaı desek, Abaı bul jerde «qartaıdyq» degen sózdi jany júdegendikten aıtqan bolý kerek. Ol nasıhat sózderin tyńdaýshylaryna uqtyra almaǵandyqtan «qaıran sózim qor boldy» degen sarynǵa túskende, bul oıyn tereńdetip:

Mensinbeýshi em nadandy,
Aqylsyz dep qor tutyp.
Túzetpek edim zamandy,
Ózimdi tym-aq zor tutyp.
Tappadym kómek ózime,
Kóp nadanmen alysyp.
Kónbedi eshkim sózime,
Ádetine qarysyp,—

degen qorytyndyǵa keledi. Óıtkeni, ádet — ár halyqtyń sana-sezimine júzdegen, keıde myńdaǵan jyldar boıyna sińip, qalyptasyp qalǵan minez-qulyqtar. Ony ózgertýge kóptegen ýaqyt, kúsh kerek. Ondaı kúsh Abaı tusyndaǵy qazaq qoǵamynyń boıynda joq. Sol ádetti jeńe almaǵan Abaı:

Júregim meniń — qyryq jamaý,
Qıanatshyl dúnıeden,
Qaıtyp aman qalsyn saý,
Qaıtqannan soń árneden,—

degen ýaıymǵa kiredi. Sodan keıin «Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da», «Dos, jaryń, aǵaıynnyń bári eki-ushty», «Qajymas dos halyqta joq» dep toryǵady. Degenmen, qoǵam qaıratkeri Abaı úndemeı jatýǵa shydamaı, «Keıde eser kóńil qurǵyryń, Mahabbat izdep talpynar» deıdi de, «Jastyqtyń oty qaıdasyń, júrekti túrtip qozǵamaı» dep, ótken qaıratty jastyq shaǵyn izdeıdi. «Kózime jas ber jylaıyn. Shydam ber, sabyr qylaıyn. Jaraly bolǵan júrekke, daýa ber jaman synaıyn» dep qaırattanbaq bolady. Biraq qajyǵan kóńil, qartaıǵan jas burynǵydaı kóterile almaıdy da, «İshim ólgen, syrtym saý» dep renish bildiredi.

Ómirden solaısha toryqqan Abaı:
Ózgege kóńilim toıarsyń,
Óleńdi qaıtyp qoıarsyń,
Ony aıtqanda tolǵanyp,
İshtegi dertti joıarsyń,—

dep endigi munyń óleńine ǵana shaǵady da, úmitin bolashaqqa júktep, «Arttaǵyǵa sóz qalsyn mendeı ǵaryp kez bolsa. Moıyn salsyn, oılansyn. Qabyl kórse sózimdi, kim tanysa sol alsyn»,— deıdi.

Abaıdyń eshbir shyǵarmasy kezi tiri kezinde baspasóz Y tin kórmegen. Shyǵarmalaryn ol qaǵazǵa jazyp tastaıdy eken de, olardy sol úıge jaqyndyǵy bar arabsha saýatty Múrseıit Bikeuly deıtin kisi jınastyryp, retimen tirkeı beretin bolǵan. Aqyn aty tanylǵan Abaıdyń óleńderin qadirleýshiler Múrseıitke kóshirtip alady eken de, aqyryna bir qoıdan tóleıdi eken. Mundaı qoljazba jınaqtar Abaıdyń tiri kezinde áldenesheý bolǵan. Abaı enshi bergen uldaryna, uzatqan qyzdaryna osyndaı jınaqtarynyń, bireýin syıǵa tartyp otyrǵan.
Abaı ólgennen keıin, shyǵarmalaryn baspadan shyǵarý isin onyń týǵan inisi Ysqaqtyń balasy — Kákitaı (Ǵabdúlkákim) qolyna alǵan. Ol kóp izdenýdiń nátıjesinde 1909 jyly (Abaı ólgennen bes jyl keıin) Peterbýrgta Abaı (Ibrahım) Qunanbaıulynyń óleńder jınaǵy» degen atpen tańdamaly óleńderin arab árpimen jeke kitapty bastyrǵan. Ol kitaptyń tırajy bir-aq myń dana. Bul kitap shyqqanǵa deıin týǵan jeriniń tóńireginde ǵana biletin Abaıdyń esimi qazaqtyń keń dalasyna túgel jaıylyp, oqýǵa qumartqandar birinen-biri qalap alatyn bolǵan.
«Ǵaǵlıat» nemese —«qara sózder» atalatyn prozasynyń birneshe «sózi» eń alǵash 1918—1919 jyldarda Semeıde shyqqan «Abaı» jýrnalynda jarıalandy. Jýrnaldy alashordashylar shyǵarǵandyqtan olar Abaı sózderin burmalap, óz maqsattaryna paıdalanýǵa tyrysty.

Abaı shyǵarmalary tek sovet dáýirinde ǵana kóptegen tırajben áldeneshe ret jaryq kórip, halyqqa túgel tanyldy. Bul taqyrypta jazylǵan kóptegen maqalalardy sanaǵanda, Abaı shyǵarmalaryn jan-jaqty sypattaıtyn birneshe monografıalyq eńbekter týdy.
Abaıdyń ómirine jáne ádebı eńbegine arnalǵan kórkem shyǵarmalar da az emes. Solardyń bıik shoqysy M. Áýezovtyń «Abaı joly» romany.
Abaı shyǵarmalary orys jáne basqa tilderge aýdarylý arqyly búkil dúnıe júzine tarady. Uly aqynnyń esimi «Ensıklopedıa ataýlynyń bárine de kirdi. Qazir saýatty adamzatta Abaı esimin bilmeıtin kisi kemde-kem. Qysqasy, tek Sovettik dáýirde ǵana Abaı armany oryndalyp, júzege asty. Onyń esimi kóptegen mektepterge, kóshelerge, kolhozdar men sovhozdarǵa jáne qalalarǵa berildi. Sóıtip, Sovettik dáýirde ǵana uly aqynnyń dańqy dúnıe júzinde jaıylyp, onyń shyǵarmalary shyn muragerlerin tapty.

---