InfoHub Logo

Aıaýly anam Jańylhanǵa arnaımyn

I.

Ańnan oralǵan Aldasaı mergen ıyǵyndaǵy qoıany men qyrǵaýylyn bosaǵaǵa laqtyra salyp, lashyǵyna kirip keldi. Jeńgeleı alǵan aıdaı sulý kelinshegi Aqsuqsyr qannen qapersiz uıqy qushaǵynda eken. Sháıi kóıleginiń etegi tizeden sál joǵary túrilip ketipti. Kún tımegen appaq, aq baltyr. Aldasaı endi túsindi, ózin túzden úıge jetkenshe asyqtyratyn osy aq baltyr eken ǵoı.

Ystyq dem... Qaıratty qoldyń ýysynan kelinshek oıanyp ketti.

— Ne boldy sonsha, uıattaǵy...

— Aqsuqsyr...

— Qoı ári, taltúste...

Mergen jigit kelinshegin jańa kórgendeı.

— Baltyryń, áppaq eken ǵoı?!

Endi Aqsuqsyr nazdana jymıdy. Kúıeýine erkelegen syńaı tanytty:

— Bul baltyrǵa... talaılar qyzyqqan...

Osy sátte qyzylǵa shúıilgen búrkitshe tónip qalǵan Aldasaı kilt kidirdi..

Kókiregine bireý naıza suǵyp alǵandaı. Basqa tepken ystyq, qan sýynyp júre. berdi.

— Talaılar qyzyqqan dediń be, a-a?!

Aqsuqsyr eriniń ańsar sátin paıdalanyp erke qylyq tanytam,.—, dep búldirip alǵanyn endi sezdi.

— Talaılar qyzyqqan. Menen ózge taǵy kimderdiń kóz qurty bolyp júrsiń, eı sen?!

Kelinshek únsiz. Aýzynan abaılamaı shyqqan sóz úshin tilin tistegen.

— Men, Aldasaı, jeńgeleı alǵan qatynym Aqsuqsyrdy talaq etem. Talaq! Talaq!

— Batyr sál sabyr et! «Ashý — dushpan, aqyl — dos». Qursaǵymda syrly zereńdeı dóńgelenip ulyń ósip keledi.

— Men senen ul suraǵanym joq, at saýyrynda kelgen kúń!

Aqsuqsyr selk etti.

Ańshy jigit lashyǵynan atyp shyǵyp, beımálim jaqqa júre berdi. Biraq ańǵal batyr keıin óziniń urpaǵy sol qursaqta qalǵan ul arqyly ǵana jalǵasatynyn, sóıtip Aqsuqsyrǵa máńgi qaryzdar bolyp qalatynyn bilgen joq.

II.

Aldasaıdyń lashyǵynan Aqsuqsyrdyń da qosyn bólektegenine úshinshi kún. Kelinshek bylaı dep jylady:

Mańdaıǵa jaıalǵysh jazyldy,
Qaıtemin ozmysh bolmasa-aı.
Aıtqal bir erke nazymdy,
Kótere almadyń Aldasaı.
Saýdaǵa salyp basymdy,
Jaralap jandy dertti ettiń.
Qyzy edim Bekzat asyldyń,
Tańbalap súıek, mort kettiń.
Sherim kóp aıta bastasam,
Jomart bop qalar muń-múddem.
Oılamap edim eshqashan,
Tutqynǵa túsken kúńmin, — dep.
Kim aıtar meni Suqsyr — dep
Qamshasy qalmaq — lala gúl.
Máz bolma
Tósime shyqtym, — dep,
Qyldym, — dep jáne talaǵym.
Ersileýsińder Adaılar,
Ketkende boıda qyzyp qan.
Qaıta aıtam, el, a, talaılar,
Aq baltyryma qyzyqqan.
Qyzyqqan han da, batyr da,
Júregin kósep, ot qaryp.
Aqsuqsyr degen atym da,
Sońdyqtan shyqqan maqtalyp.
Túsirip qunyn baǵamnyń,
Qyzǵanshaq jansyń senbegen.
Naq súıeri bolǵam aǵańnyń,
At qoıǵan abzal jeńgeń em.
Ólgende Jomart kózime,
Esimnen tandym jas uryp,
Ámeńgerlikpen ózińe,
Tıgen-di otaǵasylyq.
Qaıtemin syrdy jasyryp:
«Aq jeńgem seni tóbeme,
Kóterip ótem», — degeniń
Asylyq boldy, asylyq.
Mańdaıǵa jazmysh jazyldy,
Qaıtemin ozmysh bolmasa-aı,
Aıtqan bir erke nazymdy,
Kótere almadyń, Aldasaı!

Aqsuqsyr osyny aıtyp bolyp qalyń oıǵa batty. Ótken ómiri kóz aldyna keldi...

III.

...Qalmaqtyń Qontaıshysynyń qyzy bolatyn. Erke ósti. Eshkim mańdaıynan shertken joq. Qazaqtarmen bolǵan bir jaýgershilik urysta qolǵa tústi. Qasaqana qazaqtar qalmaqtyń sút betindegi qaımaqtary — eń sulý qyzdaryn monshaqtaı etip jipke tizip elderine alyp júrdi. Ár qaısysy ár batyrdyń qanjyǵasyna baılandy. Al buny qol basy hanǵa tartý etpek boldy. Tutqyn bolǵanmen balıǵatqa jetip qalǵan qyz emes pe? «Hanǵa buıyrsam múmkin hanym bolarmyn», — dep ózin jubatty. Ári sheshesi Aıkórkem qazaqtyń qyzy bolatyn. Jaýgershilikte qalmaqtardyń qolyna túsken. «Naǵashylaryń jaqsy jurt qyzym. Ákeń jaýyqty dep sen jaýyqpa», — deıtin. Endi qyzy sheshesiniń kebin kıip keledi. Aýmaly-tókpeli zaman-aı! Sondyqtan da seskene qoıǵan joq. Biraq buny júrek jutqan Jomart degen batyr jigit hannan qalap aldy:

Alysqa salǵan óresin,
Qasyna jınap
Baı, myrza, batyr, tóresin.
Taqta otyr hany qazaqtyń.
Eńsegeı boıly er Esim.
— Hal ıem, — dedi bir jigit,
Kelisti symbat dúr jigit,
Daýysqa shyqqan jalt qarap,
Ózgeler qaldy dúrligip.
— Á, Jomartjan, sen be ediń,
Bul jeńiste mol bolmaq úlesiń men eńbegiń.
Qalaýyńdy aıt, — dedi han,
Eń qadirli, eń syıly qonaǵymsyń sen meniń.
— Han ıem!
Maǵan syıǵa berseńiz:
Aqboz atty minbeı ber,
Aq saýytty kımeı ber,
Aqberendi shappaı ber,
Aqsuqsyrdy súımeı ber...
Er dos bolsa gúldeıdi el.
Syı ishinde osylardan joq asyl,
Jomart bolsa asyrdy tym baǵasyn.
Hannyń syıyn suraǵany sor mańdaı,
Dep ózgeler ustap qaldy jaǵasyn.
Tym qyzbalaý jas jigitke obal-aq.
Han degeniń tez jarylar qaǵanaq.
«Itim qursyn sary maıdan dáme etken»,
Jatar ma eken keýdeden bas domalap.
«Han sybaǵa, surap turǵan sybaǵa,
Myna jigit ony, sirá, uǵa ma?
Bárinen de eń qymbaty Aqsuqsyr,
Ne, — dep jaýap bermek kerek buǵan á?!»
Jeri joq-ty buryn sózden tosylǵan,
Jeri joq-ty buryn jaýdan shoshynǵan.
«Myna jigit nesin maǵan buldap tur»,
Oıǵa batty, oıǵa batty Esim han.

Esim han Jomartqa kózin almaı uzaq qarady. Oń qolyn júreginiń tusyna basyp, sál ıilip jigit tur. Kelisti tulǵa. Han sybaǵasyn suraýǵa qalaı batyly jetken. Aqsaýyt, aqberen, aq boz at, Aqsuqsyr. Osylardyń bireýin syıǵa ala alsa taqıasyna tar kelip pe bul shirkinniń. Álgilerdiń bári qaraǵa emes hanǵa ǵana laıyq emes pe? Anaý basty domalatyp túsirse ne ister edi?! Joq. Bolmaıdy. Onda meniń qol astymdaǵy halyq ekige jarylady. Aıbynym álsireıdi. Azan shaqyryp qoıǵan Atalyq atyn ózgertip halyqtyń Jomart ataýy tegin emes. Degeni-aq bolsyn. Áli talaı kádege jarar...»

Jebelerdi jaýǵa qardaı boratqan,
Sen ediń-aý el myrzasy, qıyn kezde qol artqan.
Suraýyńnyń bári de asyl, asyl saǵan laıyq,
Berdim, — dedi ol tilegińdi Jomartjan!

IV.

Jomarttyń on eki kanat aq boz úıi eldiń ıgi jaısańdaryna toly. Úı syrtyndaǵy kermede aqboz at baılaýly, tórde kerege basynda aqsaýyt pen aqberen ilýli. Tek Aqsuqsyr ǵana kórinbeıdi. Kenet Jomart esik aldyndaǵy jigitke ym qaqty. Qyz ákelindi. Sáýkeleliń ústinen tómen túsirilgen aq sháli perde taǵdyry qalaı bolatyny belgisiz tutqyn qyzdyń albyraǵan alma betin onsha jarytyp jasyra almapty. Sabaýdaı uzyn kirpik kózdiń aıasyn jaýyp jiberdi de qaıta kóterilgen joq. Otyrǵandarǵa ıilip ıba bildirdi,

— Eı, Sulý!—dedi Jomart tutqyn qyzǵa qarap:

— Eı, Sulý!

Álgi isimmen jasap sál-pál astamdyq,
Uǵynsam da bop keterin qastandyq.
Han aldynda qalaýymdy suradym,
Berý úshin bir ózińe bostandyq.
Qazir mine osy sátten azatsyń,
Tek kishkene ózińe aıtar az-aq syr.
El jurtyńa barǵannan soń uǵyndyr,
Kim ekenin qazaqtyń.
Anaý turǵan:
Aqsaýytty — kıesiń,
Aqberendi — ilesiń,
Aq boz atqa minesiń,
El-jurtyńa júresiń.
El-jurtyńa barǵan soń
Baqytty ómir súresiń.
Áýmın!

Qap-qara, moıyl kózdi jaýyp qalǵan sabaýdaı uzyn kirpik kóterildi. Janary mólt etip jasqa toldy, eki tamshy jarysa móldirep alma bettiń ushyna kelip qaldy. Tórde maldas quryp otyrǵan, basyna azat qusyn qondyrǵan, júzinen meıirim lebi esken adamǵa qarady. At jaq, qyr muryn, qap-qara qıaq murt, sonaý samaıdan jińishkelenip kelin ıek tusynda qoıýlana túsken, qap-qara shoqsha saqal. Qara tory júzinde qan júgirip tur. Nurly janarda kim-kimge de jeterlik meıirim bar. Sulý bul oqıǵanyń ne óńi, ne túsi ekenine senbeı turǵandaı. Tutqyndyqtan keıingi Erkindik adamdy ecinen aıyrady eken. Qyzdyń janary tórde otyrǵan qudirettiń janarymen túıisip qaldy. Qyz kirpigin buryn qaqty. «Myna janardyń aıasynda júrgen áıelde arman bolmas». Aqsuqsyr daýystap jiberdim be dep selt etip edi, joq ishki úni eken. Álgi ún qalaıda bulqynyp syrtqa shyqqysy keldi.

— Myrzam! — Aq jelektiń astynan sybyzǵydaı syzylǵan ásem daýys estildi. Aldynda ámirshim — degeli turǵan. Myna sózdiń aýyzǵa qalaı oralǵanyn bilmeı qaldy.

— Myrzam!

Sizdeı jomart, sizdeı darhan myrzanyń,
Shyn kóńiline yrzamyn.
Kókiregimdi órtep jatyr bir jalyn.
Ol — kúńdiktiki jaýlyǵy edi tartylǵan,
Kelmegen soń qutqarýshym artymnan.
Ár isińnen parasatyń ashylyp,
Tym bıiktep bara jatyr ó tulǵań.
Kegi bolsa jibermeıtin kekti den,
Tekti ediń. Jolyǵyppyn tekstimen.
Erik berdiń bas ıemin erkimmen.
Tek ózińdi qutqarýshym dep bilem.
Óz erkimmen bas ımes em teksizge,
Qajet emes azsyz ba, álde kópesiz be?
Aqsaýty ta,
Aqberen de,
Aqboz da
Jáne beıbaq — Suqsyr da
Jarasady tek Sizge!

...Aq suqsyr bul erligine, bul erkindigine, tym ashyqtyǵyna sońynan ózi tań qaldy. Endi bir sát kidirse álgi nurly janardyń sáýlesinen máńgilik aıyrylyp qalatyndaı qoryqty. Eline barǵanda kim qushaq jaıyp qarsy ala qoıar deısiń? «Qaıtyp kelgen qyz jaman, qaıta shapqan jaý jaman». Joq, nede bolsa Aq suqsyrdyń naǵashy jurtynda qalǵany jón. Qudaıdyń basqa salǵanyn kóre jatar.
Aýyl moldasy ertesine Aq suqsyr men Jomartqa neke sýyn ishkizdi. İshkizip turyp: «Erińniń aıtqanyn eki etpeýge, jar tósegine adal bolýǵa, oshaǵyńnyń úsh butyn aman ustaýǵa ýáde ber, — dedi. Berdi.

Eki áıeldiń ústine úshinshi jáne toqal bolyp tústim degen joq. Baqytty ómir keshti. Bári de erge baılanysty eken. Bular kúndestik tanytpady. Shirkin, sol Jomartpen otasqan kezi Aqsuqsyrdyń eń baqytty, eń lázzatty, eń baldáýren shaǵy eken ǵoı. Jomart dese búkil el ishken asyn jerge qoıatyn. Ózgelerge aıtylǵan sálemdemesi eki etilmeı oryndalatyn. Halyqty jarly, baı dep bólmeıtin. Ácipece, qarip-qasirlerge qaıyrymdy edi. Jomart aty sol jarly-jaqybaılardy jarylqaǵannan shyqqan edi. Aqsuqsyrdyń otaýynda kenetten aýyryp dúnıe saldy.
Jomarttyń jyly ótken soń «aǵa ólse ini mura» dep ony qaınysy Aldasaıǵa atastyrǵan. Jomartqa nekesin qıǵan molda buǵan da neke qıyp, sý ishkizdi. «Qaıran, dúnıe-aı. Bári aldamshy eken ǵoı. Endi mine esh jazyǵy joq bir aýyz sózi úshin áńgúdik Aldasaı, bir bet Aldasaı, synsa bir synatyn Aldasaı talaq etti. Neke tósegime adaldyǵyma bir alla kýá. Ýh!» Kópshigi kóz jasyna tolyp jatyp uıyqtap ketti.

V.

Qatynyna ashýlanǵan kúıimen,
Úshinshi kún ketkenine úıinen.
Úshinshi kún ań qashpady aldynan,
İs bolmady eshbir adam súıiner.
Bes qarýy ón boıyna saıma-saı,
Aqsuqsyry edi kóńil aınasy-aı,
Endi mine basqa teýip baqytyn,
Aıdalada ań izdep júr Aldasaı.
İz keskenmen, ala-kóbeń tań shyǵa,
Júgirgenmen qara terge malshyna.
Buǵan degen barlyq nárse qyrsyǵyp,
Qandanbady qanjyǵa...

Álqıssa, Aldasaı bir bulaqtyń basyna kelip, jartas kóleńkesinde otyryp bylaı dep óksidi:

Buryp arna, aǵysymdy,
Maǵan alla baq usyndy.
Ózgege onym kózin súzip,
Taptap ketti namysymdy.
Sol bolatyn asyl ánim,
Qalaı, sirá, jasyramyn.
Qorlattyrar basymnan sóz,
Qalaı jáne asyramyn.
Bilmegenmin es-túsimdi,
Bárin biraq, kesh túsindim.
Solaı-solaı bul Aldasaı,
Aıtty — bitti, kesti — úzildi.
Aıtar bolsam myrza atynan:
Qyzyǵatyn bir zatym — qyz.
Bir zatym — ań.
İshimdi órtep bara jatyr,
İshimdi órtep bir zapyran.
Ýh!

Osy sátte bulaqqa bir top qulan úıiri kelip qalǵan edi. Aldyndaǵy alaman aıǵyr adam ıisip sezip kilt toqtady. Artynda kele jatqan saýyry jyltyraǵan, semiz, sulý baıtal aıǵyrǵa súıkenip qasynǵysy keldi. Baıtaldyń álgi qylyǵyna Aldasaıdyń jyny qozdy. «Urǵashylardyń bári bir tektes». Sadaǵynan kózdemesten-aq jebe tartty. Sulý baıtal shyńǵyra kisinep baryp, qulap tústi.

Úrikken qulan úıiri aýlaq ketti. Qynynan qandaýyryn sýyryp alyp baýyzdaý tamaǵyn oryp jibergen Aldasaı yzalana til qatty.

Sulýdyń emi — qushaq,
Semizdiń emi pyshaq.

VI.

Tórtinshi kúni Aqsuqsyrdy aýyl aqsaqaly shaqyrtty. Qur súlderi ǵana bar ony, eki kelinshek eki jaǵynan qoltyqtap alyp júrdi. Top adamdardyń ishinde bir kezde Jomartpen, al ol dúnıeden ótken soń Aldasaımen nekesin qıǵan molda da otyr eken.

— Shyraǵym, kúnáharsyń, — dedi buǵan aýyl aqsaqaly — Kúnáharsyń. Kúndiz jalańash tánińdi jarqyratyp erkek ańsaǵanyń úshin seni otaǵasyń Aldasaı talaq etti. Biz ata jolymen seni endi qaıyn aǵań Shylymǵa atastyrǵaly otyrmyz.

Shylym baı da emes, bı de emes, batyr da emes, ańshy-mergen de emes, mal baqqan momyn sharýa ǵana bolatyn.

— Aıtýmys uly Shylym, — dedi molda qolyna kózege quıǵan, quran sózimen úshkirgen neke sýyn ustap turyp, — jesir keliniń Aqsuqsyrmen nekelesýge rızamysyń?

— Rızamyn, rızamyn ámbıe, — dedi Shylym shoqsha saqalyn saýsaǵymen taramdap. Aıdaı sulýdy qudiretti qudanyń qolyna ustata salǵanyna sener senbesin bilmeı sasqalaqtady.

— Jemeneı kelini Aqsuqsyr! Aıtýmysuly Shylymmen otasýǵa rızamysyń?

— Aqsuqsyr aýzyn jybyrlatty. Ony eki jaǵyna turǵan kelinshektiń biri qaǵyp alyp «rıza, rıza», — dedi.

Taǵdyr tálkegine túsken jesir jas kelinshek osy sátte Allataǵalaǵa ishteı jalbarynyp turdy:

Jar bola gór beıbaqqa,
Jaratqan ıem bir óziń.
Keı ýaqta, tipti keı ýaqta,
Sanaıtyn asyl, iri ózin.
Jan boldym jıi adasqaq,
Qabaǵym muńly qatýmyn.
Úshinshi ret otaspaq,
Otaǵasymmen tatý qyl.
Sáýirde, tylsym jańbyrda,
Ósedi kóktep lala gúl.
Bolashaq barar tań nurǵa,
Baýyry bútin Ana qyl!
Kúnámdi, bárin, bilemin,
Jaratqan Alla kúńińmin.
Ózge joq sizden tilegim,
Tútinin túze Shylymnyń...

Álqıssa, Allataǵala eńiregende etegi tolǵan, ómirden taýy shaǵylǵan beıbaǵynyń tilegin oryndady. Otbasy berekeli boldy. Shylymǵa arystaı úsh ul taýyp berdi. Sharýasy shalqyǵan Shylymnyń eki ezýi eki qulaǵynda. Burynǵy báıbishesin úlken ulymen bólek jibergen.

...Zaman  ótti. Aqsuqsyrdyń Jomarttan, Aldasaıdan, Shylymnan tapqan bes uly osy aǵaıyndy úsh jigittiń de attaryn aspandatqan bes rýly el boldy. Al Aqsuqsyr (qazaqtardyń qoıǵan esimi Aqsulý) solardyń ortaq abzal Anasy. Mereılerin ósirgisi kelgen kezde olar ózgelerge  osy Adaıdyń anasy atanǵan Aqsuqsyrdyń oqıǵasyn aıtyp maqtanady...

---