InfoHub Logo

(Derekti áńgime)

Jar tóseginen ystyq, jar tóseginen lázzatty, jar tóseginen tátti nárseniń mynaý jaryq dúnıede joq ekenine Aqsholpannyń kózi jetip, kókiregine túıgeni qashan? Baılyq baqyt emes bedel, ózgeni qorqytyp, úrkitý úshin, aldyńa álsizdiń tizesin búktirý úshin ǵana qajet eken. Al jar qushaǵy...

Ataqty baı, qudaı qosqan qosaǵy Qojanazardyń dúnıe salǵanyna da úsh-tórt jyl mezgil ótti. Qara jamylyp jylyn kútti. Budan emes ózge áıelden, álgi jaýgershilikte qolǵa túsken Qonaı batyrdan saýǵaǵa alǵan qalmaq áıelinen týǵan balalary Jem ózeniniń boıyndaǵy ádemi toǵaılyqta qazaq dalasynda buryn sońdy bolmaǵan as berdi. Oǵan Kishi júzdiń hanyn shaqyrdy. Atynan túsken hannyń aldyna qonaq úıine jetkenshe aq kıiz tósedi. Keıin bul jer «Aqkıiz» toǵaıy atanyp ketti.

Qaıǵynyń qara túnegi ıyǵynan túsip jeńildengen saıyn, kóńilin áldene arbaǵandaı, áldene denesin shymshyǵandaı áldenege omyraýyn qytyqtaǵandaı bolady. Ásirese naýryz merekesi ótkeli. Ásirese kúni keshe qaınysy aǵanyń ornynda otyrǵan jeńgege kórise kelip ketkeli.

...Tula boıy órtenip barady. Órtenip barady. Qus tósek, qus mamyqtan emes, jylqynyń sabaýdaı-sabaýdaı qylynan jasalǵandaı tal shybyqtaı buralǵan deneniń tıgen jerine túrpideı tıedi. Bunyń tilegeni bir «nárse». Otaǵasynyń tamaǵyn syıpaı qytyqtaıtyn uzyn taram saqalynyń, qypsha belin eki orap alatyn salaly saýsaqty uzyn qoldarynyń orny bólek eken ǵoı... Bári-bári eske túsip Aqsholpandy tósekten atyp turǵyzdy, qus jastyqty qushaqtatyp qaıta jatqyzdy, jumsaq jastyq onyń qushaǵyn toltyra almaı jumarlandy da qaldy. Yzadan esik jaqqa laqtyryp jiberdi.

— Jigersiz, jasyq, erkek emes!

Yzadan qoly dir-dir etti. Naıza kirpikter ashylyp-jabylyp janardan jas monshaqtary domalady.

Aqsholpannyń bul ókpesi keshe kelip ketken qaınysyna bolatyn. (Keıin áje bolǵan kezinde ol qaıny men qaınaǵalary týraly: «bireýi batyly jetip kórpemdi asha almaıdy, al qoıshy-qolańdy ústime shyǵarýǵa qorsyndym», — dep otyratyn boldy).

Ia keshe qaınysy Áli kelgen. Tulǵaly, ajar-kórki bir erkekten kem emes jigit aǵasy.

— Jeńeshe naýryzda kórise keldim, — dedi ol. Jasy ózinen múshel kishi Aqsholpandy ata saltymen jeńeshe dedi. — Jeńeshe, jaı-kúıiń qalaı, Qoshan batyr ósip kele jatyr ma? Aǵanyń qara shańyraǵynyń ıesi sol ǵoı.

Áliniń shaı qaınatym men et pisirim ýaqyttyń ishindegi bar aıtqan áńgimesi osy boldy. Shaıdy únsiz soraptady, baǵylannyń jas etin aýzyna únsiz ústi-ústine tyqqyshtady. Qolyn shaıdy, tisin shuqydy. Sosyn:

— Jeńeshe erteń erte júrip ketsem, jylqyshylar qosynda sharýam bar, — dedi de syrtqa shyǵyp ketti.

Aqsholpan oılanyp qaldy. Ámeńgerlik jolymen qalaýyn surasa ishteı osy qaınysyn menshiktep júrgen. Tek úıindegi shúıkebasy dolylaý, Aqsholpan «bir jynystanbyz ǵoı, onyń da tilin tabarmyn», — dep oılaǵan. Mine endi sol kóńili qulaǵan qaınysy jeńgeniń ońasha aqboz úıine arnaıy at basyn tirep qonǵaly tur, Demek... onyń da kóńilinde...

Aqsholpan aq boz úıdiń ishine eki tósek saldy. Birin kishigirimdeý, qoıshy-qolańnyń tósegindeı juqaltańdaý etip tósedi, ekinshisin eki kisilik, ıaǵnı burynǵy otaǵasy bardaǵy tósekteı kóz jaýyn alarlyq etip saldy,

Nede bolsa aradaǵy názik jiptiń, túıilgen tusyn Aqsholpannyń ózi sheshýge nıettendi.

Syrttan úıge kirip kelgen Álige:

— Qaınym! — dedi — kelisińniń syr-qupıasyn áli ashpadyń, eger qonaq bolyp kelseń onda qonaq tósegiń anaý (bosaǵaǵa jaqyndaý salynǵan jupyny tósekti nusqady), al... aǵańnyń ornyn joqtatpaǵaly kelseń... tósegiń mynaý! (ylǵı qustyń mamyǵynan ǵana jasalǵan, sháıi jibektermen tystalǵan, qandaı erkektiń bolsa da esin alatyn ottaı ystyq jar tósegin kórsetti).

Áli jeńgesine qarap qalyp edi... Jasy jıyrmadan endi asqan kelinshek qyrdyń qyzyl túlkisindeı kulpyryp-aq tur eken. Dúnıede, sirá, budan asqan sulý urǵashy bolmas. Júregi búlk etti. Janaryn álgi sulýlyq jasqap ózinen múshel jas kishi, biraq qazirgi sáttegi ústemdilikti, bılikti óz qolyna alyp turǵan kelinshekke ekinshi ret tik qaraýǵa batyly jetpedi. Osy sát kóz aldyna úıindegi beıpil aýyzdaý óz qatyny elestegen. Osy qylyǵyn sezse kún erteń otynyń basy oırandalatyndaı sezindi.

Áliniń mańdaıynan ter burq etti. Jeńgesiniń bul batyl qylyǵy oǵan jýsa ketpeıtin kúnádaı kórindi. Eger qosylyspaq bolǵan kúnniń ózinde de neke sýyn ishisip, aıdaı álem aldynda jarıa etip baryp... jar tósegine jatý kerek emes pe?

— Aqsholpan! — dedi ol syrt kıimin kerege basyna ilip jatyp, — Búgin, m-me-en.. qonaq retinde keldim... Al múmkin keıin...

Aqsholpan Áliniń sózin aıaqtatpaı qatqyl únmen úzip jiberdi.

— Qonaq bolsań tósegiń anaý.

Ózi syrtqa atyp shyǵyp, óksigin basa almaı aǵyl-tegil uzaq jylady. Taǵdyryn qarǵady, ákesin qarǵady, óz álin bilmeı otqa qolyn kósegen kári qaqpas otaǵasy Qojanazardy qarǵady, ómirdi oıynshyqtaı kórip bárine kelisim bergen ózin qarǵady.

Qaınysynyń sondaǵy kelisiniń mánisine túsinbegen, óziniń erke qylyǵy sátsiz bolyp shyqty. Aqsholpan sol oqıǵany eske alyp álgi sózin taǵy qaıtalady.

— Jigersiz, jasyq, erkek emes!.. Tún tylsymy, tún arbaýy kelinshekti uıyqtatar túri joq.

Baıdyń bula qyzy ómirdiń qysastyǵyna qysastyqpen jaýap bergisi, tipti tálkek etkisi kelgen. Biraq qatal taǵdyr ańǵal, sábı kóńildi boıjetkenniń túsinik-túısiginen tym kúrdelirek bolyp shyqty. Ol ońasha úıde otyryp óz-ózinen, mynandaı maǵynadaǵy zar óleń aıtatyn boldy:

Ýmashtalyp basylyp,
Tósek bul jatqan shashylyp.
Túlki quıryqty qý taǵdyr.
Qarǵaımyn seni ashynyp.
Sóndirgen kim bar otyn óz,
Julqysar shaqta etin óz
Arasha túspeı uzatqan,
Qarǵaımyn áke qatygez.
Saqalyn murtyn aq basqan,
Kirpigin qarar qaqpastan,
Balymdy sorǵan tilimnen,
Qarǵaımyn seni qaqbas shal.
Ottan da ystyq qoıny bar,
Ashylǵan talaı qoıyndar.
Qarǵaımyn taǵy batylsyz,
Qaınaǵalar, qaınylar.
Qaıtemin jáýdir kózimdi,
Bola almaı shyqqan tózimdi,
Tákaparlyqtan tartqan sazaıyn,
Qarǵaımyn jáne ózimdi.
Dúnıe qońyz qýǵan kil,
Shyqqandaı jaýrap sýdan bir...
Ne jazdym meni zarlatqan,
Tylsymy mol qý taǵdyr.

Iá, taǵdyrynyń bulaı túzilýine ózi kináli. Meniń betime jan qaraı almaıdy, aıtqanym oryndalady, — deıtin órkókirektigi túbine jetti. Olaı emes, bári de aldamshy, jalǵan eken. Onyń esine Qojanazar baıǵa qalaı toqal bolǵany tústi...

...Álim eliniń aýzynan tastamaıtyn «aıdaı sulý Aqsholpany» bolatyn bul. Ákesi myńǵyrǵan baı bolsa, ózi asa sulý qyz bolsa Aqsholpannan baqytty kim bolmaq. Qyzmetshi qyzdarynyń biri mańdaıyn sıpap, shashyn órse, biri baltyry meı sanyn sylaıtyn. Sol kezde bul maýjyrap uıqyǵa ketetin. Jigitterdiń aýzynda «Aqsholpan», jeńgelerdiń aýzynda «Erkejan», «Syrǵalym» bolatyn.

Birde elinde toı boldy. Qyz-bozbalalar otyrǵan otaý árkezde kóńildi, án-kúıge bólenbeı me? Aqsholpan qolyna dombyra alyp, maqpal daýyspen úzildirip án shyrqady. Toıshylardyń biri esikten, biri irgeden, attylar jabyqtan talasa syǵalap qalypty.

Kenet Aqsholpannyń kózi jabyqtan syǵalap turǵandardyń ishinen saqaly appaq, janary nurly, qundyz bórikti, asyl shapandy qartqa tústi. Álgi pań minezdi qart Aqsholpanǵa súısine qarap tur eken. Manadan beri tý syrtynan oqsha qadalǵan kózdiń ıesi osy ekenin sezgendeı:

— Myna aqshunaq shalǵa da qyz kerek pe, áı! dep syńǵyrlaı kúlip edi, oǵan «Sary maıdan dáme etken ıtim qursyn» dep bozbalalardyń bári qosylyp kúlip, qoldaryn shoshaıtyp álgi qyzǵa tesile qaraǵan qartty mazaq etti.

Biraq Aqsholpan aýzynan ańdamaı aıtylǵan osy sózdiń keıin óziniń bar taǵdyryn shesherin sol boıda qaıdan bilsin?!

Jabyqtan syǵalap turǵan shal adaıdyń ataqty baıy Qojanazar bolatyn. Ózin qudaı sanaıtyn Qojanazardy álgi sóz qamshymen qaq mańdaıdan sart etkizip urǵanmen birdeı boldy. «Toty qus torǵa óziń tústiń», — dedi baı ishteı bir myrs etip.

— Myna toty qus, kimniń baqshasynan eken, bilshi, — dedi ol qosshysyna qarap. Sóıtti de toıdyń sońyn kútpeı aýylyna cap jelip júre berdi.

Toı ıeleriniń ishinde abyrjý paıda boldy. «Qojanazar ókpelep ketipti.». «Kimge?» «Álimderge», «Nege?» «Sálken baıdyń saıqymazaq qyzy «aqshunaq shal» dep masqaralapty». «Uıat bolǵan eken». Álimder endi sender Adaıǵa at-shapan aıyp tóleısińder. Jigitke emes, qyzdaryńyzǵa myrzamyzdy sókkizip...

Qojanazarǵa da keregi osy qańqý sóz edi. Kele Sálkel baıdyń aýylyna quda attandyrdy. Aıtqany: «Top ishinde abyroıymdy tókken qyzǵa kóńilim aýdy. Shal demesin. Arýym — dep qadirlep ótem. Aqsholpanǵa da alla «adamyń osy» — dep tuspaldaǵan bolar, áıtpese saqalyma jabysar jóni joq edi».

Sálken aýylynyń túndigi quıyn soqqandaı týlady.

— Qojanazardyń qaı basynǵany.

— Seksendegi shaldyń dámesiniń zoryn.

— Qyzymyzdyń teńi bolsa bir jón.

— Qoıyńdar, aǵaıyn, qyzymyzdyń ózinen, jatqan aıdahardyń quıryǵyn basyp...

Osy kezde Aqsholpan:

— Áke jatqan aıdahardyń quıryǵyn bassam, basymdy báıgege ózim tigeıin. Baı maljandy keledi. Ony malmen qashyrtalyq. Ári qansha baı bolsa da taýyp bere almaıtyn qalyń surańyz. Qalyń malym mynaý bolsyn. Qojanazardyń jasy 80-de ǵoı, bir óńnen shashasy aq, alaaıaq 80 kúreń qunajyn baıtal, 800 aqsarbas marqa, 40 almas órkesh aq taılaq...

Qandaı baıdan da bir-birinen aınymaıtyn bundaı tól túri tabylmaıtyn. Qyz baılamyn estigen qudalar elge shapty.

Qojanazar jylqyshy uly Esberdini, qoıshysy men túıeshini shaqyrtyp aldy.

— Áke! — dedi Esberdi, — alaıaq, shashasy aq 80 kúreń baıtaldy bir aıǵyrdyń úıirinen-aq taýyp berem.

— Baıeke! — dedi qoıshy, — 800 aqsarbas marqańyz anaý bólek jatqan otar.

— Qojeke! — dedi baıdyń ózimen tustas túıeshi — almas órkesh 40 aq taılaq Qojanazardyń kelesinen tabylmaǵanda qaıdan tabylady. Biraq kári tarlan aıǵyr-aý, osy joly úıirge túspeı-aq qoısań qaıtedi? Onsyz da áıelmen baladan kende emessiń ǵoı...

Aqsholpannyń qalyń maly sol boıda Sálken baıdyń aýylyna aıdaldy. Qojanazar baılyǵymen jeńip ketti. Jylqysy da, qoıy da, túıesi de asyl tuqymdy bolyp shyqty. Jas arý aýzynan jazdy.

Sóıtip Qojanazarǵa toqaldyqqa keldi. Alǵashqy túni otaǵasy ystyq kórpeni ashyp «Sholpanjan, kári deme, janym jas, kóńilińmen maǵan berilseń aıtqanyn, eki etilmeıdi... Bismildá, rahman-rahım», — dep teris qarap solqyldap: jylap jatqan Aqsholpandy baýyryna basqaly ózine qarata bergen.

Ashýly Aqsholpan onyń qolyn qaǵyp jiberdi de:

— Maǵan jolama! — dedi.

Qaıta teris qarap jatty.

Budan keıin Qojanazar da qaıtyp qolyn sozǵan joq. Jubatý da aıtpady. Tań atty. Árkim óz sharýalaryna kirisip ketti.

Ekinshi túni de bir tósekte nekeleri qıylǵan erli-zaıypty eki adam, dálirek aıtqanda seksendegi shal men 17-degi jas qyz eki jaqqa qarap jatyp shyqty.

«Ashýyń basylsyn, qaqpanǵa túsken bókensiń ǵoı, qaıda ketermin deısiń», — dep oılady bul ómirden túzdiń de, tósektiń de lázzatyn kóp tatqan otaǵasy.

Úshinshi tún. Árberden soń Aqsholpan qosaǵyna buryldy. Boıyndaǵy ashý tarap, jýasypty. Múmkin kúndizgi abysyn-ajyndardyń qulaqqa sybyrlaǵan qupıalary da áser etken bolar.

Aq bilekti sozyp, eriniń moınyna saldy. Sosyn nazdana osy kisini tuńǵysh jabyqtan kórgendegi teńeýin áýendete qaıtalaı til qatty: «Qudaı saldy men kóndim a-q-shun-aq shal beri jat!».

Qojanazardyń qulaǵyna bul jolǵy ásem áýen yrǵaǵymen aıtylǵan «aqshunaq shal» sózi ilkidegideı túrpideı tıgen joq, qaıta asa bir jaǵymdy, asa bir qaıda, balany erkeletkendeı estilgen.

Aqsholpan basyna túsken taǵdyr tálkegin osylaı jeńgen. Az kúnde-aq baıdyń erke toqalyna aınaldy. Qojanazar ózge áıelderin múldem umytty. Dúnıege ul keldi. Aqsholpannyń baǵy odan saıyn jana túsken... Otasqan soń eki jyldan keıin Qojanazar dúnıe saldy... Mine sodan beri jas kelinshek jar tósegin, eń ystyq, eń lázzatty sátin ańsap, jalǵyzdyqpen alysýmen keledi.

Tún tylsymy, tún arbaýy kelinshekti uıyqtatatyn emes. Tula boıyn órtep bara jatqan alapat jalyn Naýryz kele dúnıedegi bar tirshiliktiń jandanatyn, qımyl qozǵalysqa túsetin, mahabbattyń búr jaratyn ádeti ǵoı.

Aqsholpannyń boıynda alasurǵan bir nárse qujynap jybyr-jybyr etkendeı. Bul qurttyń emi... tek jar tósegi. Kórpede, kópshikte myjǵylanyp qalǵan. Tiz kıimin sheship tastaǵan Aqsholpan shapanyn jelbegeı jamylyp tysqa shyqty. Jer bir aq, bir qara matadan qurap tigilgen ádemi kórpe tárizdi. Shyǵys jaqtan baıaý qyzyl jel esedi. Esik aldyndaǵy qońyraıǵan baqa tóbeniń kóleńke jaq baýraıyndaǵy kúrtik nardyń ortasyna júresinen otyra ketti.

«Esimdi esirik etken, tezirek jer astyna kómilip, qum tolǵyr neme, má, saǵan, muzdaı qar asataıyn!».

Ot bolyp órtengen denege qysqy yzǵarynan aıyrylyp mop-momaqan kúıge túsip jatqan sap-salqyn ulpa qar tıgen boıda jup-jumsaq bolyp eridi. Órttiń emi sý emes pe? Ystyq dene rahat sezimge bólengendeı beı-jaı tarta bastady. Tula boıdan shypyldap ter býsanǵandaı ma?

Aqsholpan maýjyrady. Bir rahat sezimge bólendi. Túnder boıy qaǵylmaǵan kirpik jumylyp, uıyqtap ketti. Kelinshek oıanyp ketkende tań raýandap kele jatty. Tula boıy jep-jeńil manaǵy órttiń, jybyrlaǵan qurt-qumyrsqanyń biri joq. Sý sepken tozańdaı basylǵan.

Kelinshek óz-ózinen tań qaldy. Tipti ne bolǵanyn bul jerge qalaı kelgenin, ne kúı keshkenin esine túsirgeli biraz turdy. ...Aqsholpan sodan keıin túngi jar tósegi lázzatyn ańsaǵan sezim arnalysynan birjola qutyldy. Pendelikpen, nápsiqumarlyqpen isi joq sol eldiń aq jaýlyqty ájesi boldy. Onyń aldynan qaıny da, qaınaǵa da, abysyn-ajyn da, kelin-qyz da kese kóldeneń ótpedi. Aqsholpan qyzdaı qosylǵan qosaǵy Qojanazarǵa adal kúıinde dúnıeden ketti...

---