InfoHub Logo

Qańtardyń qysqy kúni qyrqaǵa ıek artyp, qulaqtanyp biraz turdy da qulaı saldy. On shaqty kólik, tórt-bes áıel, keptegen aıaqqaptaı domalanǵan kúpili bir bala men bir kepken shal tekshege kóterilgende dúnıe kógildir tartyp edi. Qysqy ymyrt Altaıǵa qashan da qaraquryqtamaı, bozalańdap kiredi de qar betin kókshil saǵymǵa boıap, aı týǵan soń jer dúnıe qaıtadan shańqaıyp shyǵa keletin ádeti. Búgin aı qorǵalap týatyn bolsa kerek, orman ishi kúńgirtteý, taý silemderi jer shetine kóship bara jatqandaı tym alystan munartady. Bir juma boıy tolas bermegen alaqanshyq boran tań ata ǵana jyǵylǵan, endi qyzyl shunaq aıaz bet qaratpaı jalap tur. Tiri jan túgili toń qaraǵaılardyń ózi tors-tors aıyrylyp, jer quıqasyn titirentip qoıady. Aýa qorǵasyndaı qolqańdy qaryp túsedi.

— Áı, shunaq! Ońǵa buryl, ońǵa!..

Shaldyń shaqar daýsynan taıga selk ete qaldy. Qaraǵaı basynan qar sýsydy. Taıaq tastam jerdegi shóp maıasynyń túbinen bir top elik úrikti. Sońǵy tekeshik jaltaqtap qaraı berip edi, múıiz tarmaǵynyń bir syńar molaq tuqylynan Aqtoqymdy tanydym.

— Áı, shunaq, naǵyp tursyń endi?! — dep shal ekinshi ret shar ete qalǵanda quıryǵynyń aq qylshyǵy deleńdep Aqtoqym bytqylǵa sińip joq boldy.

Sol Aqtoqymnyń ózi. Tek sıraǵy syptaı bop uzaryp, turqy sozylyp ketken tárizdi. Qaramaı ketkenine kóńilim qolq etip orta túsip qaldy. Amal joq, tory bıeni qos ókpeden tepkilep júrip ońǵa burdym. Naýalanyp qalǵan qasat joldan shyǵysymen-aq tory bıe oppaǵa shókeleı kirip jatyp aldy. Qystyń kúni shana ústinen kóri attyń jaıdaq saýyry jyly. Aıaǵyńnyń basyn aıaz búrgenmen áıteýir taqymyń tońbaıdy. «Jarbaıyp sen de túspeı qoıdyń-aý!» — degendeı tory bıe burylyp bir kóz tastady da myńq etpeıtinimdi sezgen soń kúrtik qardy keýdesimen yrǵap-yrǵap, amalsyz ilgeri jyljydy.

Maıa túbi shıyr, beldeýlep jep qoıypty.

— Ata, men Aqtoqymdy kórdim!..

— Áı, shunaq, men saǵan taýdyń taǵysyn sanap ber dedim be?!. Shanańdy doǵar da bıeńmen jol tapta! — dep shal taǵy da zekip tastady.

Boıy bir tutam bop osy bir shal kijinedi de júredi. Ómiri renjimeı til qatyp, renjimeı sharýa tyndyryp kórgen emes.

Bes tal saqaly kók súzip, syǵyraıǵan kishkentaı kózderi ınedeı qadalyp kep turǵany. Qulaǵymyz qalqandaı bolsa da shetimizden «shunaq» dep sógedi. Áýelde túsinbeýshi edik, endi estigen qulaqta jazyq joq, jarty ǵumyry kisi esiginde jalda ótipti de óziniń de bar estigen «jyly» sózi «shunaq» bolǵan soń endigi jurtqa aıtar iltıfaty da osydan aspapty. Balalarǵa bedeli bálendeı emes; kóktemgi egis, jazǵy pishen, kúzgi oraqta torǵaıdan buryn oıanyp, kóktemgi yzǵar, jazǵy shyq, kúzdiń bozqyraýyna qaramastan qara qostaǵy bala-shaǵany sıraǵynan sýyryp alyp qulqyn sáriden jumysqa aıdaıdy. Kelinnen ıba, kempirden ıman da kútpeıdi, qysy-jazy ústinen bir kıim túspeıdi, tamaq talǵaǵanyn da kórgemiz joq: jurt azdaǵan qajaq-qujaǵyn dıirmenge tartqyzyp tandyrǵa nan jaýyp otyrǵanda, shalymyz arpanyń talqanyn qaýyzymen qaýjap júre beretin. Qashan kóz ilip, qashan aıaq sýytatyny da belgisiz, ne sharshadym, ne shamam kelmeıdi demeıdi, ózinen basqa bir adamǵa senbeıdi, bitpeı qalatyndaı barlyq iske aralasyp, qyl aıaǵy kolhoz keńsesindegi ara-tura ótetin jınalystan da qylqıyp qalmaıtyn. Átteń saýaty kem, áıtpese... taqymyń talyp, quryǵyń tozyp, ógizden endi túsip jatqanda gazet oqyp bere ǵoı dep taqymdaıtynyn qaıtersiń...

— Iapyraı, mynaý ózi ynjyq eken ǵoı! — dedi shal kúıbeńdep qalǵan meni jaqtyrmaı, sosyn aıyrdyń dúmimen tory bıeni juqa shaptan nuqyp jiberdi, — áket ári, aıaq astyna oralmaı!..

— Býaz bıe qulyn tastap ketpeı me, anaý kúreń sholaqty salsaq qaıtedi, — dedi maıa tóbesiniń qaryn qulatyp jatqan kelinderiniń biri.

— Ólmeıdi, — dedi shal. — Qaryny kebejedeı neme, qar buzýǵa ábden!..

Sonymen tory bıe ekeýmiz naýa jol men maıa arasyndaǵy oppany taptaýǵa kiristik. Úńireıgen ormannyń úreıi jaman; maıadan uzasaq — jaý kútip turǵandaı jaltaqtap, júrisimiz ónbeı qalady da keri qaıtqanda — tý syrtymyzdan kep jalmaýyz ustap alatyndaı typyrlap jan terimiz shyǵady.

Sol jyly qar qalyń, qys qatty bolyp edi. Kórshi otyrǵan eki aýyldyń arasyna jol salý úshin tebinde jatqan jylqyny aıdap túsiretin. Jylqy jaryqtyqtyń sharýadan qalǵan kúni bar ma, bir kolhozdaǵy mańdaıǵa basar jalǵyz aıǵyrdyń úıiri taqymnan bosasa — shanaǵa, shanadan shyqsa – arba men soqaǵa jegiletin. Óz aýzymen ottap, óz aıaǵymen kún kóretin esti haıýannyń soǵys jyldary moıny qurǵap, saýyry keppegen. Buryn qysyraq pen taı-jabaǵynyń jal-quıryǵyna qaıshy tımeýshi edi, endi arqan men tájiden bastap kúrmeýge kelmeıtin qysqa jipke deıin qyl-qybyrdan esiletin bolǵan soń qaryny jer syzǵan mama bıeler de qyltasyn jaba almaı etegin túrip shyǵa keldi. Maldyń aty mal, tory bıeniń tabany tozar deımisiń, bárinen de jeti túnde jyn qaqqandaı tutam jerge árli-berli salaqtatyp qoıǵan qyrsyq shalǵa ıtteı yza bop júrmin ishimnen. Boran basylysymen, mal ashtan ulyp tur dep taǵat taptyrmaı osynda aıdap kelgen de shalymyz. Bir juma soqqan boran adamdy da, azǵantaı maldy da aýyldan uzatpaı qoıǵany ras, biraq janyń ashynǵanda maldyń ashyqqanyna qaramaısyń. Baıaǵydan qysyraq bitpegen qyrsyq shaldyń malsaqtyǵyn aıtsaı!..

Tory bıe men ekeýmizdiń qas-kirpigimizdi qyraý shalǵanda qyrqadan qıylyp taýsylǵan aıdyń ketigi kórindi. Shap shaǵyr kók júzinde shanjaý-shanjaý juldyz qaltyraıdy. Ulytaýdyń qoınaýy ulyǵan ıtteı kóńil azynatady. Qar jamylǵan qara ormanda jylt joq, aq sáldesin búrkenip alyp buıyǵyp jatyr. Mynaý qıasyna kóz tiksem bórkiń túsetin zeńgir taý men qıyryna kóz salsań qıalyń jetpeıtin sheksiz ormanda ózińdi qumyrsqaǵa teńeısiń. Ásirese tún balasynda, aıazdy qystyń túninde...

Meniń kóz aldyma sonaý meńireýden saıa tappaı júrgen Aqtoqym elestedi. Qar qalyń jyly úńgirdegi aıý men qańqasy jeńil qoıannan basqanyń bárine qıyn desetin ańshylar. Sonyń ishinde buǵy, elik pen kúdir kóp qyrylatyn kórinedi. Taıganyń qary keıde úsh-tórt metrge de jetedi, sol kezde tuıaqty maqulyq ombyǵa qamalyp, kóringen jyrtqyshqa jem bolady eken. Bıylǵy qardy metrlep eshkim ólshegen joq, biraq qańtar túskeli beri elik ataýly aýyl mańynan shyqpaı júr. Qıqym terip, shóp tasyǵan shananyń sońynan qalmaı, irgege deıin erip kelip qaıtatyn. Top ishinen Aqtoqymdy da kórdik dep edi jurt.

Aqtoqym bıylǵy kóktemde kózin ashpaǵan balapan bolatyn. Saýmaldyq tere júrip toǵaı ishinen taýyp alǵanbyz. It-qus pa, birnárse talap tastapty, jaraly toqymdyǵyna keıin aq jún shyqty da sodan Aqtoqym atanyp edi. Áýelde shalajansar baıqusty aýyzdandyrý da azapqa tústi. Qoldan sýsyn almady, eshkiler baýyryna salmady. Aqyry kóringen úıdiń eshkisin jyǵyp sap, tórt aıaǵynan kerip turyp zorlap emizetinbiz. Baqyraýyq ájelerimizdiń talaı-talaı taıaǵyn da jegen kezderimiz bolǵan. Úırenshik pe, súzip tastaıdy deı me, keıin Aqtoqym túregep turǵan eshkige tıispeı, jýsap jatqandardyń emshegin bir tartsa da qur jibermeıtin qyzyq minez shyǵardy. Tek eseıgen soń ǵana bul tentektigin qoıyp, bórikten jem jeýdi úırendi de, keıde basymyzdaǵy malaqaıymyzdy ala qashyp, kópke deıin bermeı yza qylatyn. Qylyǵy qyzyq tórt aıaqty bolsa da kisi sıaqty aqyldy, oıynshyl, eki kózi moıyldaı qap-qara, kádimgi jáýdir kózdiń sulýy edi.

Sóıtip júrgende pishen bastaldy, odan oraq naýqanyna kirisip kettik. Aqtoqym alajazdaı bizben birge qaraqosta túnep, kóje-kópsekke balalarymen birdeı ortaq boldy da qyrmannyń qyzyl dánine toıǵan soń múıizi jetilip, kúzge qaraı dáý teke bop shyǵa keldi. Jaz boıy kórmegen soń aýyldyń baraq ıtteri jatyrqap qalǵan eken. Alǵashqy kúni-aq qyp-qyzyl tóbeles shyǵaryp, múıiziniń bir syńaryn syndyrdy da tanaýyn tistettirip pushyq atandy. Osydan soń biz ony qoradan shyǵarmaıtyn boldyq. Biraq Aqtoqym buǵan qatty ókpeledi, burynǵydaı emes, kóńili pás, jemge de marǵaý, bóten kisi kórse aldyńǵy eki aıaǵymen jer tepkilep tasaǵa tyǵyla beredi, aqyry alǵashqy qar túskende búkil aýyldyń ıtterin bórliktirip túni boıy taýǵa qarap úrip shyqty. Erteńgisin mektep dırektory: «balalar, túzge jaralǵan taǵy qorany qashan da jatsyna beredi, obalyna qalmaı erkine qoıa berińder», — dedi...

— Aı, shunaq!.. Aıǵa bata qyp turmysyń?! Andaǵy shartyǵyńdy jekpeımisiń shanaǵa!

Shal jymyryq qulaq ıtqulaqshynyn mılyqtata kıip sháltıip tur eken. Men tory bıeniń qamytyna dárteni bekitip, onan shaýjaılap shyǵarǵansha basqa kólikter áýdem jer uzap ketti de kireniń eń sońynda qala berdim. Taǵy da qyrsyq shaldyń kesiri sıaqty kórindi; túzge shyqqanda aldyna salady da aýylǵa qaıtqanda artyna tastaıdy. Qystyń kúni taýdan shóp tasyǵannan qıamet jumys joq. Joldyń qıasy men eńkýi birde qıralańdatyp, birde qýyp, mazańdy alady, aýyp qalsań serigiń kelip kómekteskenshe jatqanyń, onyń ústine ár jyrtyǵynan qubyjyq syǵalaıtyn mynaý úńireıgen ormannyń záredeı qorqynyshy taǵy bar. Ne bolsań ol bol dep shóp ústine shyqtym da delbeni bastyryqqa qystyryp jata kettim. Tory bıe aman bolsa myńq etpe!..

Tozǵan aıdyń synyǵy jel úrgen batpyraqtaı aspanǵa shyrqap barady eken. Úrker tóbege kelip qapty. Shar kúmbez sýyqtan synyp keteıin dep turǵan sıaqty. Teristen qyzyl esti de qaraǵaı basy shýlady, joǵarydan sýsyp túsken qar qylaýy aıdyń júzine kempirqosaq kıgizip, áýede mıllıon ıne qaıshylasyp ushyp júrgendeı kórindi. Qımyldaǵan soń denem jylynyp, jumsaq shópke jambasym tıisimen-aq uıqym keldi. Jaqyn jerden ormandy kúńirentip elik úrdi. Aqtoqymnyń daýsyna uqsaıdy. Menimen qoshtasyp qalaıyn degeni de... Kózimniń ilingenin de ilinbegenin de bilmeımin, maýjyrap jatqanymda taǵy bir ún qulaǵyma shalyndy. It-qustyń ulyǵanyn estigenim osy edi, júregim aýzyma tyǵylyp, endi bolmaǵanda shanany tory bıemen qosa tastaı qashaıyn dep tura bergenimde:

— Qolyńdy ákel, — degen shaldyń daýysy shyqty.

Ádeıi tosyp tur eken.

— Nemene qoryqtyń ba, — dedi shana ústine shyqqan soń. Qoryqpa úıirli qasqyr bolsa da shubyryndy kireni torymaıdy.

Álginde ǵana ázireıildeı kórgen shalyma ákem kelgendeı ishim jylyp sala berdi. Sonda da qorqqanǵa qos kórinedi dep jan-jaqqa jaltaqtaýmen jatyr edim, álden ýaqytta ókpe tustan qarańdaǵan bir top shoǵyr naýa jolǵa orǵyp-orǵyp shyqty da shana sońynan shubyra kep qýdy.

— Oıbaı, kep qaldy!..

— Ne kep qaldy, — dedi shal teris qaraǵan kúıi.

— Qasqyrlar kep qaldy.

Shal aıylyn da jıǵan joq.

— Á, ol qasqyr emes, elik qoı, — dedi. — Janýarlar jandary qysylǵan soń bizdiń qaramyzǵa ileskeni de...

...Sol kúni aýyl irgesinen túni boıy qasqyr ulyp, tań atqansha ıt ataýly dúrligip shyqty. Erteńgisin mal jaıǵap kirgen apam:

— Iapyraı, myna qys taǵyǵa deıin qotanǵa qýyp tyqty-aý, — dep keıip jatyr eken.

Men Aqtoqym qaıtyp keldi me degen úmitpen tysqa atyp shyqtym. Kúresin basynda Aqtoqymnyń synyq múıizi men tyrtyq tanaýy ǵana qalypty.

Áttegen-aı, aýyldyń baraq ıtine jem bolǵansha bóriniń bótekesinde ketkeniń jaqsy eken-aý dep ókindim...

---